CHICAGO OKULU, MILTON FRIEDMAN VE MONETARZM

Transkript

1 CHICAGO OKULU, MILTON FRIEDMAN VE MONETARZM Doç. Dr. GÜLSÜN GÜRKAN YAY Yldz Teknik Üniversitesi ktisadi dari Bilimler Fakültesi "Çok bilinen bir kalp vardr: Herhangi biri, bir ortodoksiyi tehdit etmeye baladnda, ilk tepki bu kiiyi görmezden gelmek olur...eer bu kii sesini duyurmay ve (ortodoksiyi) rahatsz etmeyi baarrsa, ikinci tepki onunla alay etmek ve aptalca fikirlere sahip ar bir adam kabul ederek onunla elenmektir. Bu evre geçtikten sonra, asl önemli olan evre, onun giysilerini giymek, onun fikirlerini benimsemek ve onu sadece parann önemli olduuna inanan ar bir adam olarak niteleyip, zaten herkesin parann önemli olduunu bildiini vurgulayarak onun fikirlerini karikatürize etmektir" (FRIEDMAN, 1970/b:21). (Liberal Dü3ünce, 2001 Güz, 6(24), de yaymlanmtr.) 1

2 I.GR5 Bilindii gibi, kapitalist sistem 20. Yüzylda iktisadi olaylar düzeyinde ve iktisat bilimi düzeyinde iki ciddi kriz yaamtr. Bunlardan ilki, 1890 dan itibaren hakim iktisata dönüen Neo-Klasik =ktisadn 20. Yüzyln ilk çeyreinde Büyük Bunalmn ortaya çkyla birlikte yaad krizdir lerin ortalarndan 1930 larn ortalarna kadar Neo-Klasik iktisat çok youn eletiriye tabi tutulmutur. Schackle bu yllar Yüksek Teori Yllar olarak adlandrmaktadr lardan itibaren Keynesci düüncenin etkilerini görüyoruz. Keynes Devrimi 1950 lerin ortalarndan 1970 lere kadar hakimiyetini sürdürürken bir yandan da Neo-Klasik =ktisadn yeniden yorumlamalarna maruz kalarak Neo-Klasik Senteze dönümütür. =ktisadn ikinci krizinin 1970 lerin bandan 1980 ortalarna kadar sürdüünü söyleyebiliriz. Aslnda 1950 lerden beri Neo-klasik Sentez Keynescilii youn olarak eletirilip tartlyordu. Ancak teori, reel dünyay açklamaya yeterli olduu sürece eletiri ve farkl yaklamlarn sesi etkili olamamaktayd. Ancak reel dünyadaki soruna (enflasyon/stagflasyon) mevcut teori cevap üretememeye baladnda yeni yaklamlara yol açlacakt lardan beri Keynesgil iktisata kar koyuun kalelerinden biri olan Chicago Okulu Geleneinden yetimi Friedman ve yakn çevresindeki iktisatçlarn, larda iddetlenen eletirileri ve alternatif görüleri; 1970 lerde ortaya çkan stagflasyon krizinin keynesci politikalarla çözümlenememesi durumunda yükselie geçti. Bu yllardan itibaren iktisattaki en ciddi tartma Monetarizm/Keynesyen iktisat tartmalar olmutur de Karl Brunner in Federal Reserv Bank Saint Louis Review de yaynlanan makalesinde ilk kez ad konan Monetarizmin ilk mesaj iktisatçlara 1920 lerde bilinen ve sonra unutulan para prensiplerini (ve miktar teorisini) yeniden hatrlatmak oldu. Monetarizmin zaman içinde vurgularnda önemli deiiklikler olmutur:(1950 lerde para talebi, parasal geçikmeler, para ve maliye politikalarnn etkinlii ve nispi gücü; 1960 larda parasal büyüklüklerin kontrol edilebilirlii ve 1970 lerde enflasyon analizi ve Phillips Erisi üzerine tartmalar önem kazanmtr. Monetarizmin tartmasz liderinin Friedman olduu üzerinde fikir birlii olsa da, bu ekol çerçevesinde çeitli boyutlarda farkllaan ve tartan versiyonlar olduunu da belirtmek gerekir. Monetarizmin "Friedman Versiyonu" nun büyük çounluunu Chicago çevresinden yetien ve çou Friedman'la doktora tezi yazm olan bilimadamlar (Cagan, Lerner, Selden, Becker, Pasek, Macesich, Meiselman, Gibson, Sidrouski, Darby, Laidler) ile St.Louis Fed. Reserv Bankas uzmanlar (L.Anderson, J.Jordan, Keran, K.Carlson) oluturmaktadr. Ayrca bu grubun =ngiltere'de de temsilcileri (A.A.Walters, H.G. Johnson ) vardr. =kinci bir yaklam olarak, Friedman'n transmisyon süreci analizini çok daha ayrntl bir nispi fiyat teorisi olarak gelitiren K.Brunner-A.Meltzer Yaklam vardr.üçüncü önemli yaklam ise, Tobin'in Monetarist Mark II olarak nitelendirdii (TOB=N, 1981:36) Rasyonel Bekleyiler Hipoteziyle tannan ve Walrasgil Genel Denge çerçevesinde makroiktisatn mikro temellerini kuran analizleriyle Yeni-Klasik Makro =ktisat Okulu yaklamdr. Özellikle bu son yaklamn analitik araçlarda ve metodolojik çerçevede Friedman versiyonundan oldukça farkl bir yaklam olmasna ve balbana bir ekol oluturmasna karn, hepsinin Lacatos anlamnda "sert çekirdek"te ve politika önerilerinde birletiklerini/uyutuklarn 2

3 söyleyebiliriz: Ekonominin özel kesiminin istikrarl olduu, piyasa mekanizmasnn ekonomileri dengeye getirici güç olduu; devletin ekonomiye müdahalelerinin kaynak ve gelir dalmn bozduu ve konjonktür dalgalarn yaratan en önemli etkenin beklenmeyen parasal de;i3meler olduu hususlar. Bu ortak düünceler hemen hemen ayn politika önerilerinin savunulmasna zemin hazrlamtr: Parasal kurallarn, istee bal (discretionary) politikalara üstün olduu; para ve maliye politikalarnn etkinsiz olduu, politika yapmclarnn güvenilir ve itibarl olmasnn balbana bir politika arac olduu önerileridir. Bu genel giriten sonra, öncelikle monetarizmle ad özdelemi olan Nobel ödüllü iktisatç M.Friedman n düünsel kökenleri, özellikle Chicago Okulu ile balantlar(ortak ve farkl yönleri )vurgulanarak açklanacaktr. =kinci olarak, Friedman'n =ktisat Bilimine yapt katklar açklanmaya çallacaktr. II. FREDMAN IN DÜ5ÜNSEL KÖKENLER VE CHICAGO OKULU Monetarist düüncenin öncüsü olan Friedman n yeni kavramlar üzerine ina ettii analiz bütününün önemli ölçüde geçmile balar vardr. Friedman'n baaryla gerçekletirdii ey, kendinden önceki iktisatçlarn tartt/düündüü kabul görmü veya görmemi düüncelerini en iyi ekilde deerlendirme, anlama, yorumlama ve bunlardan hareketle daha ileri (gelimi ) bir analize ulaabilmesidir. Friedman'n etkilenim kaynaklar, temel olarak eski Miktar Teorisyenleri, Chicago Okulu ve Chicago dndaki Amerikal Miktar Teorisyenleridir. Ayrca, bir Marshall'c iktisatç olan Friedman'n, Marshall geleneiyle yetimi olan Keynes ve Keynesyenlerle etkileim içinde olmas da kaçnlmaz görünüyor. Öncelikle, Irving Fisher ve Marshall dan etkilendii açktr. Fisher'in çeitli çalmalarnda basit ve gelimemi ekilde yer alan kavramlar (reel/nominal faiz oranlar ayrm; gelir ve servet arasndaki iliki ve ayrm; beklenen ve beklenmeyen talep deiikliklerine üretim/istihdamn tepkisi) Friedman'n analizlerinin geliimine ve sürekli gelir, doal isizlik oran gibi kavramlar gelitirmesine katkda bulunmutur (FRIEDMAN, 1975:12 13). Friedman'n modern miktar teorisi de, Marshall'n Nakit Dengeler yaklamnn gelitirilmi ve Keynesgil portföy analiziyle birletirilmi bir sentezidir (FRIEDMAN, 1970/a: 200). =kinci önemli etkilenim kayna, üphesiz ki yllar arasnda lisans örenimi gördüü Chicago Üniversitesidir. 1930'larda Chicago Üniversitesindeki hakim grubu oluturan I. Kuak Chicagolular (Knight, Viner, Mints, Simons), ikinci kuan (Friedman, Stigler ve Becker ) hocalar ve öncülleri oldular. Friedman Knight'tan =ktisadi Düünce Tarihi; Mints den Para ve Bankaclk; Viner'den Fiyat ve Bölüüm Teorisi ile Uluslararas Ticaret ve Finans dersleri almtr. Friedman'n, Keynesci bir dünyada Miktar Teorisinin tek savunucusu olan bir okulda yetimi olmasnn, modern miktar teorisi ve portföy analizini kurmada etkili olduu tartlamaz. Ona göre, Chicago Okulu (gelenei), 1930'lar ve 1940'lar boyunca parasal konulara ve para teorisine eilen, parann problem olduunu öne süren ve miktar teorisini gelitiren bir yaklamdr; ama deitirilemeyen ve kat bir ortodoksi deildir (FRIEDMAN, 1956: 3 ). Gerçekten de, ilk Chicagolularn miktar teorisi yaklamlar, Friedman'nkinden oldukça farkldr: öncelikle, V sabit veya istikrarl deildir. Piyasadaki para sabit kalsa bile banka sisteminin özellikleri nedeniyle para miktar deimektedir; bu nedenle hükümet V deki deimeleri dengelemek için M 'yi ayarlamaldr. M'deki deimeler AP= ile olabilecei gibi, açk bütçe politikalaryla da gerçekletirilebilir. Hatta ikinci yol daha etkin görülmektedir (PATINKIN, 1972: 96 97). Friedman, Chicago'lu 3

4 hocalarnn, deflasyon ve kitlesel isizlikle savamakta geni ve sürekli bütçe açklarn ve açk piyasa ilemlerini önerdiklerini belirterek, "Simons, Mints ve Viner'in temelleri üzerine oturan bizlere Keynes'in öretecei hiçbir ey yoktu" demektedir(friedman, 1972:937). Friedman'n Chicago içinden ve dndan baka etkilenim kaynaklar da olmutur: Chicago'da, kantitatif iktisat ve ekonometrinin öncülerinden olan H.Schultz'dan istatistik dersi alm, 1934'te de Schultz'un asistan olmutur. Rutgers Üniversitesinde özellikle Burns'den iki yönden çok etkilenmitir: Alfred Marshall'n iktisat ve NBER'deki ampirik analizler. Columbia Üniversitesinden hocalar olan Hotelling ve Westley Mitchell'den de srasyla ald matematiksel iktisat ve istatistik ile konjonktür analizi derslerinin kariyerinde önemli yeri olmutur. Bu etkilenimlerle birlikte Friedman iktisat biliminin yöntemi konusunda eski kuaktan farkllam; iktisatn teorilerinin mutlaka reel hayat açklamakta yararl bir araç olmas gerekliliinden hareketle ampirik yöntemi benimsemi; hipotezlerin testi için istatistiksel ve matematiksel yöntemleri kullanm ve bunu Chicago'da yetien gençlere de benimsetmitir sonlarnda Chicago Okulunun entelektüel liderliini aldktan sonra üniversitede hazrlanan doktora tezlerinin nitelii ve nicelii de deimi; tezler daha çok teorik ve ampirik para konularna kayd gibi, daha ksa, youn ve kaliteli, spesifik, dar alanl ve ampirik içerikli olmaya balamtr (HAMMOND,1999 ). Friedman ve çevresiyle birlikte deiime urayan ve sonralar Monetarizm adyla yeni bir ekol olarak nitelendirilen bu ikinci kuak "Chicago Okulu"nun eski kuakla benzerlik ve farkllklarnn vurgulanmas gerekmektedir (Bkz.WOOD,1999). Bize göre, Chicago Gelenei, vurgularda ve ayrntlarda farkllklar olmasna ramen, temel üç ayrdedici özellikle belirginlemektedir. Birincisi, klasik liberalizm zihniyetinin hakim olmas; serbest piyasann gücüne, rekabete, ekonomik özgürlüklere ve özel mülkiyete olan güven ve inançtr. =lk kuan lideri olan ahlak felsefecisi, sosyal filozof ve iktisatç Knight a göre, liberal epok, karmak bir kültürel evrimin yan ürünü olarak ortaya çkm; planlanarak ve dizayn edilerek deil, daha ziyade karmak ve kendiliinden gelien (spontane) insan faaliyetlerinin bir sonucu olarak domutur. Smith gibi Knight'a göre de, liberalizm rekabetçi piyasalardaki satn alma/satma faaliyetlerinin kaosundan ortaya çkm düzenli bir ekonomik ibirlii sistemidir. Bu özgür ibirlii sistemi, alternatif ibirlii modellerinden daha tatminkardr. Bireysel tercihlere duyulan güven ise, bireylerin rasyonel ve kusursuz kararlar vermesinden (pozitif faydaclktan) ziyade, otoritelerin (hükümetlerin) seçimlerindeki büyük hatalara/ yanlglara dayandrlmaktadr. Buna göre, irrasyonel bir bireyin bile kendi bana yapt hür bir seçim, herhangi bir kontrol ajannn dardan empoze ettii seçimden daha iyidir. Knight, insan zihnine önem veren klasik liberal gelenei sürdürerek, rasyonel ve fayda maksimize eden mükemmel bilgili bir birey (homo economicus) düünmemekte; tersine rekabetçi piyasalarda varolan exante bir rasyonaliteden ziyade, piyasann ileyiinin, kurumlarnn ve koullarn zorlamasnn bireyleri yavaça rasyonaliteye yönettiini, yani ex post deneyimlerle örenilen bir rasyonaliteyi vurgulamaktadr. Özellikle ilk kuak, ideal piyasalarla reel olan arasndaki farkn ayrdnda olduklar gibi, piyasann iyi ilemedii alanlarda (dsal ekonomiler, deiime ayarlanma problemleri, piyasa gücünün eitsizlii ) sosyalize edilmi endüstrileri savunmaktadrlar (SALLY, 1998). Chicago Okulunun her iki kua da, ekonomik özgürlüklerin kuralszlk olmadn, ekonomik bir düzen içindeki özgürlüün uygun bir politik ve yasal çatya bal olmas 4

5 gerektiini vurgulamaktadr. Ancak Knight n sosyal düzenin yaps ile bireysel özgürlük arasndaki balantya verdii özel önem dikkat çekici ve ayrdedicidir. Knight, modern toplumda serbest piyasa düzeninin temel tamamlayc unsurunun 'government by discussion ' olmas gerektiini savunur. Bu anlamda demokrasi ve ekonomik liberalizm bir madalyonun iki yüzü gibidir. Ancak tartmalar, yeterli derecede ortak snrlar olmazsa dejenerasyona eilimlidir ve sosyal düzeni kesintiye uratabilir. Snrlar esastr, ancak deimez deildir. Knight'n bu konudaki mulak olan görüleri, örencisi Buchanan n "snrlar/kurallar arasnda seçim" ve anayasal iktisatn nihai amacnn piyasa kurallarn yöneten politik düzenin kurallarn iyiletirmek ve deitirmek olduu fikri parelelinde deerlendirilebilir. Knight'a göre, hükümetin en önemli ilevlerinden biri, bir bireyi dier bireylere kar korumann yansra, organize olmu güç gruplarnn faaliyetlerini snrlamaktr. Hükümet belli özel gruplarn lobbicilik yaparak kendi lehlerine fakat genel çkara aykr hareket etmelerini engellemeli ve kendisi de bu gruplarn eline dümemelidir. Karmak bir toplumda sübjektif istekler üzerinde bir anlama olasl yoktur; uygun zemin istekler deil, haklardr. Hukukun üstünlüü prosedürü içinde ekillenmi birey haklarnn çerçevesi üzerinde kollektif bir anlama olabilir. kinci ortak nokta, Keynes =ktisadnn eletirisidir. Eletirileri konularnn banda, Chicago Okulunun temel teorik çerçevesi olan miktar teorisinin, Keynes/Keynesci =ktisat tarafndan tamamen unutularak veya alay edilerek ihmal edilmesi gelmektedir. =kinci olarak, Keynes'in ksa dönem analizinin, uzun dönemi tamamen ihmal ederek ekonomik realitelerin anlalmasnda yanltc olduu vurgulanmaktadr. =kisinin ayr ayr analizi gerekmektedir. Friedman ve ikinci kuak, ksa ve uzun dönemi ayrtran analizleriyle öne çkmaktadrlar. Keynes'in eletirildii üçüncü husus ise, kamu müdahalelerine ve kamu tekellerine yöneltilen itirazdr. Ancak, ilk kuak Chicago'lular, kamu müdahaleleri/tekelleri kadar özel tekelleri ve sendikalar da ayn iddetle ve netlikle eletirmektedirler. Üçüncü ayrdedici özellik ise, ekonomik politikalarda otoritelere, duruma ve istee bal politikalara kar kurallarn savunulmasdr (discretionary policy vs. rules). Bir "bekçi" devlet yerine; snrl, fakat temel ilevlerinde etkin bir devletin "oyunun kurallarn koyma" yönü ve hakem rolü vurgulanmakta ve bunun son derece karmak ve sonsuz bir i olduu belirtilmektedir. Yukarda belirttiimiz ortak/benzer hususlara karlk, Chicago Okulunun ilk ve ikinci kua arasndaki en temel farklln bilimin (iktisadn) yöntemi konusunda ortaya çktn söyleyebiliriz. Knight'n iktisadn yöntemi konusundaki görüleri öyledir: =statistik ve indüktif metod kullanan Uygulamal =ktisatn (Applied Economics) özel yer ve zamandaki datalar kullanarak, formel iktisatn genel yasalarn bulabileceini, ancak bunun snrl bir yol olduunu öne sürer. Kurumsal ve tarihsel =ktisadn psikoloji, kültürel tarih ve etik gibi bir disiplin olduunu ve farkl aletleri bulunduunu belirtir. Deerlerle ilikili olan bu bilimin fizik bilimlere benzer yan yoktur. Friedman ise, Popper'den etkilenerek iktisatn da, fizik bilimler gibi "objektif" bir bilim olduunu ve bilimin yönteminin tek olduunu öne sürmektedir. Aada açklayacamz gibi, pozitif/normatif iktisat ayrm yaparak, pozitif iktisatn amacnn, henüz gözlenmemi olgular hakknda geçerli ve anlaml tahminler veren "teori/hipotez"ler gelitirmek olduunu; bu teori ve hipotezlerin 'doru'luu ya da 'yanl'lnn sadece gerçek delillerle snanabileceini belirtmektedir (FRIEDMAN, 1953:7-8). Friedman'n yöntemi, teorilerin tahmin gücüne önem veren, teorilerin tahminleriyle, normatif iktisat politikalar arasnda iliki kurmaya çalan, somuta çözüm üretmeye öncelik 5

6 veren, pozitivist ve Popper'ci ögeler tayan pragmatik ve ampirisist bir yaklamdr (Bkz. YAY, 2000:62). III. FRIEDMAN IN KATKILARI Friedman n =ktisat Bilimine yapt katklar açklarken, öncelikle metodolojik yaklamna gönderme yapmak gerekmektedir. Bu metodolojinin bizce iki yönü önemlidir. =lki, Friedman n pozitif ve normatif bilim ayrmn iktisada uygulamasdr. Pozitif iktisat, ahlaki deerlerden ve normatif yarglardan bamszdr ve nedir sorusuyla ilgilenmektedir. Normatif iktisat ise ne olmas gerekir sorusuyla ilgilidir (FRIEDMAN, 1953:4). Buna göre iktisat, fizik bilimlerin herhangi biri gibi objektif bir bilim olabilir. =ktisadn insan ilikileriyle ilgili olmasnn ve iktisatçnn da aratrd konunun bir parças olmasnn objektiflie ulamay zorlatrdn kabul etmekle beraber, bu hususlarn iktisadn objektif bir bilim olmasn engellemediini belirtmektedir (Pozitivizm ve bilimin metodunun teklii). =kinci önemli konu ise, Friedman n pozitif iktisatla normatif iktisadn balantl olduunu vurgulamas ve Normatif ktisadn açk ya da gizli olarak pozitif iktisadn tahminlerine dayanmas gerektiini belirtmesidir. (ktisadi) Faaliyetlerin olas sonuçlarn öngörebilmemizi sa layan pozitif bilimsel bilgi, bu faaliyet yolunun arzulanr olup olmad n belirten normatif yarglar için bir öngerekliliktir. (FR=EDMAN, 1977:453). Dolaysyla iktisat biliminin ürettii tahminler, eninde sonunda iktisat politikas önerileri için bir zemin hazrlamaktadr. Simdi öncelikle Friedman n Pozitif =ktisata yapt katklar belirtip, daha sonra Normatif =ktisat görülerini (ve politika önerilerini) inceleyelim. Friedman n iktisat teorisine yapt katklar sralarsak: Miktar Teorisinin yeniden deerlendirilmesi(ve para talebi fonksiyonu analizi) Sürekli Gelir Hipotezi (ve Tüketim Fonksiyonu Analizi) Para talebi ve Dolam Hz Üzerine Yaplan Ampirik Çalmalar Enflasyon/=sizlik Analizi ve Doal =sizlik Oran Hipotezi Transmisyon Mekanizmas Analizi Nominal Gelirin Parasal Teorisi Ksa ve Uzun Dönem Ayrmlarnn belirginletirilmesi Adaptive(Uyumcu) Bekleyiler Hipotezi Bütün bu pozitif katklar, 1950 lerin bandan 1980 lere kadar yazlan onlarca bilimsel makalenin konusunu oluturmutur. Friedman, bu bilimsel çalmalarnn herbirinin birbirinin yerini alan deil, birbirini tamamlayan ve son sözü söyleyen deil, süreklilii olan bir çabann parçalar olduunu belirtmektedir (FRIEDMAN, 1972:909). Bunlarn dnda Friedman ABD nin para tarihini yazd antsal eseriyle ve de popüler dergilerde ve televizyonlarda yapt iktisadi/politik yaz ve konumalaryla da ünlüdür. Bilim adam yönüyle popüler hatip boyutu onun farkl farkl yorumlanmasna yol açmtr. Ksaca pozitif =ktisat bilimine yapt katklar özetleyelim: III.1. Miktar Teorisinin Yeniden De;erlendirilmesi =nsanlarn tamak istedii aktif türlerinin ve bilançolarnn yapsnn analizi olan portföy analizi yaklamyla miktar teorisine bakan bu yeni yaklam ilk (özellikle Fisher 6

7 tipi) yaklamlardan oldukça farkl ve detayldr. Cambridge tipi Nakit Balans Yaklamyla Keynesci Portföy Analizinin bir birleimi ve gelitirilmi biçimi olan yeni bir para talebi teorisi sunmaktadr. Bu mikro bazl yaklamda, hem bireyler (nihai servet sahipleri) hem müteebbisler, bir bütçe snr (servet snr) altnda kendileri için en uygun portföy bileimini oluturma gayreti içindedirler. Para talebi güdüleri(ihtiyat, ilem ve spekülasyon güdüleri) dikkate alnmamaktadr (FRIEDMAN, 1956:14). Reel para talebi fonksiyonu ksaca aada belirtilen deikenlerin bir fonksiyonu olarak düünülmektedir: M P = 1 dp Y p f r, r,, w,, u b e P dt P Buradaki en önemli deiken Y p ile gösterilen sürekli gelir (servet) kavramdr. Bu uzun dönemli ve istikrarl deiken, uzun dönemli para talebinin de istikrarl olmasn salamaktadr. Para talebinin sürekli gelire göre elastikiyeti ABD için 1.8 olarak hesaplanmtr. (r b ve r e gibi tahvil ve hisse senetlerinin getirilerini gösteren) faiz deikenlerinin para talebinin belirlenmesinde (ampirik olarak saptanm) zayf bir etkisi vardr (Bkz FRIEDMAN, 1959:329). Burada w ile gösterilen beeri sermaye kavram da yine Monetarist baka bir iktisatçnn (G.Becker in) literatüre katt bir kavramdr. Para talebi motiflerine fonksiyonda önem verilmese de, Friedman için en önemli para tutma motifi ihtiyat güdüsüdür (FRIEDMAN, 1959:349). Buna göre, para, deer deposu olma (Friedman n deyiiyle "satn alma gücünün geçici bir mekan"olma) fonksiyonunu yerine getirebilen, nakite çevrilebilmesi ucuz ve risksiz olan aktif veya aktifler seti olarak tanmlanmaktadr. III.2. Sürekli Gelir Hipotezi (Tüketim Fonksiyonu Analizi) Sürekli Gelir, geçmi ve imdiki gelirlerin üstel olarak arlkl bir ortalamasyla ölçülür. Bu ölçme, bireylerin gelecek gelirleri hakknda tahmin yaparken, yakn geçmie daha fazla, uzak geçmie daha az arlk vererek geçmi deneylerini hesaba kattklar (hata yapma, örenme veya uyumcu bekleyiler) varsaym altnda yaplmaktadr. Buna göre bir deikenin gelecekte almas umulan deeri, bu deikenin imdiki ve geçmiteki deerlerinin üstel olarak arlklandrlm ortalama deerlerinin toplamdr(friedman, 1957: ). Sürekli geliri aadaki gibi formüle etmek gerekir: Y pt =by t +b(1-b)y t-1 +b(1-b)²y t b(1-b)y t-n Arlklarn toplamnn n b i i= 1 = 1 olmas gerekir. Geçmie gittikçe b nin arl azalmaktadr. Friedman a göre tüketim de sürekli gelirin bir fonksiyonudur. Sürekli gelir uzun dönemli ve istikrarl bir gelir kavramdr. Kiilerin gelirleri, sürekli ve geçici ksmlardan olumaktadr. Ancak sürekli tüketim, geçici gelirlerin fonksiyonu deil, sürekli gelirin bir fonksiyonudur. Friedman serveti de sürekli gelir kavramyla ilikilendirerek, cari faiz 7

8 orannda gelecekte beklenen sürekli gelirin kapitalize edilmi bugünkü deeri olarak tanmlamaktadr: W = n Y p t t = 1 ( 1 + i ) Özetle Friedman nn tüketimle ilgili hipotezi üç eitlikle ifade edilmektedir (FRIEDMAN, 1957: 26): C p =k(i,w,u)y p Y=Y p +Y t C=C p +C t P ve t, her deiken için (C ve Y) sürekli (permanent) ve geçici (transitory) ksmlar ifade etmektedir. w ise beeri servetin, sürekli gelire orandr. Sürekli Gelir kavramnn bir fonksiyonu olarak, hem para talebi hem de tüketim fonksiyonu (uzun dönemli ) istikrarl kabul edildii için, Keynes in öne sürdüü tüketimin ve para talebinin yaratt istikrarszlklar bu kavramla bertaraf edilmektedir. III.3. Transmisyon (Aktarma) Mekanizmas Friedman 1960 larn sonu 70 lerin banda gelitirdii analizle, ksa dönemde nominal para miktarndaki deimelerin reel deimeleri nasl etkilediini gösteren bir teorik çat kurmutur. Uzun dönemde, para miktarnda deime sadece fiyatlar ve nominal geliri deitirmekteyse de, ksa dönemde fazladan yaratlm para, iktisadi ajanlarn tutmak istedikleri miktar atnda, yani para arz> para talebi olduunda bir bütün olarak toplumun portföylerini denkletirme çabas, harcama artlar yoluyla bir ayarlama mekanizmasn iletmekte ve bu süreç M s =M d dengesi kurulana kadar devam etmektedir. Friedman n aktarm mekanizmas, Enflasyon Analizi, Doal =sizlik Oran Hipotezi içiçe geçmi kavram ve analizlerdir. Adaptif Beklentiler Hipotezi de Sürekli Gelir Hipotezini anlatrken bahsettiimiz gibi, geçmi tecrübelerinden yararlanan iktisadi ajanlarn bir denemeyanlma sürecinde bu eski tecrübeyi (bilgiyi) gelecek kararlarna yanstmas anlamnda, enflasyon bekleyileri için de geçerli bir kavram olarak kullanlmakta, analiz için tamamlayc (ve gerekli) bir çerçeve oluturmaktadr. Para Stokunda beklenmedik bir art olduunu varsayarak balayalm. Ellerinde istediklerinden fazla parasal balans olan bankalar ve banka d kesim, portföylerini yeniden ayarlamak ve dengeye getirmek için ilkin riski az sabit faizli para benzeri aktiflere (tahvillere) yöneltmekte; bu talep tahvil fiyatlarn arttrrken (P B ) tahvil getirilerini (r b ) düürmektedir. Bu kez daha riskli tahviller, hisse sentleri, reel aktifler ve dayankl tüketim mallar para ve tahvil yerine ikame edilmeye balanmakta; böylece bu finansal aktiflerin fiyatlar yükselip getirileri düerken, finansal olmayan aktifler (dayankl ve dorudan tüketim mallar) cazip hale gelmektedir (Likidite Etkisi) (FRIEDMAN, 1969: ). Talepteki art nedeniyle ortaya çkan fiyat artlar, henüz maliyetler yükselmemi olduundan müteebbisin kar bekleyilerini arttrdndan yatrmlarn geniletme istei artmaktadr. Hem düük faiz oranlarnn yatrmlar üzerine dolayl etkisi(finansal etki), hem de arzu edilenden fazla olan nakit balanslarn nispi fiyatlar ve dier harcamalar üzerine etkisi 8

9 S 0 S 1 S 0 yoluyla tüketim harcamalar uyarlmakta, nominal gelirler artmaktadr (Gelir Etkisi). Müteebbisler, artan talebi karlamak için ilkin stoklarn azaltarak üretimlerini arttrrlar. Bundan baka, nominal ücretlerin art orannn yava deimesinin sonucu olarak, üretimlerini arttrmak isteyen firmalar, balangçta ayn nominal ücretten daha fazla içi kiralayabilmektedirler. Firmalar emek arzn arttrabilmek için nominal ücretlerde yava bir arta da imkan salarlar. Maliyetlerdeki bu yava ayarlanma nedeniyle ksa dönemde artan talebi karlamak için üretim ve arz arttrlabilmektedir. Eer nominal ücretler, fiyat artlarna hemen ayarlanabilseydi artan maliyetler nedeniyle arz erisi hemen gerileyecek (ekilde S 0 olan S 1'e kayacak) ve üretim üzerine bir etki olmadan, sadece fiyatlarda bir art olacakt. Ve üretim doal seviyesinde kalacakt. P P P 1 P 1 D 1 P 0 P 0 D 1 D 0 D 0 Y 0 Y 1 Y Y 0 Y Ksa Dönem Uzun Dönem Burada ücretlerin yava ayarlanmas içilerin fiyat artlarn tam alglayamamasndan (para aldanmas) veya gecikmeli alglamasndan (adaptif) kaynaklanmaktadr. =çiler önceki dönem fiyat deiimlerini düünerek ücret art talep etmekte olduklarndan her seferinde fiyat artlarnn gerisinden gelen ücret art talep ederek emeklerini arz etmektedirler. Ancak içiler aldandklarn hissettikleri zaman emeklerini geri çekmeleri durumunda kalmalar halinde istihdam doal isizlik oran seviyesine geri dönecektir (FRIEDMAN; 1977: ). Doal =sizlik Oran, daha çok emek piyasasndaki reel güçlere bal olan ve doru alglamalarla tutarl olan bir orandr, deitirilemeyen bir saysal sabit deildir. Sonuç olarak ksa dönemde hem reel gelir (hem istihdam)hem fiyatlar seviyesi artmaktadr. Bir dengelenme süreci sonucunda uzun dönemde üretim ve istihdam doal seviyesine geri dönerken; artan sadece fiyatlar olmaktadr.(sekil ksa ve uzun dönemi yanstmaktadr.) Öte yandan balangçta likidite etkisinden dolay düen faizler, borçlanma talebini arttrrken finansal etki ve gelir etkileriyle tersine dönerek tekrar yükselme eilimine girecektir. Eer bekleyi etkisi varsa (yani beklenen enflasyon oran artyorsa), daha yüksek faiz oranna karlk gelecektir (FRIEDMAN, 1968:6). Sonuç olarak, parasal bir deikendeki (para stoku) deime, ksa dönemde reel deikenleri (istihdam ve reel faiz oranlar) deitirse de; uzun dönemde hepsi denge 9

10 deerlerine geri dönecek; deien sadece nominal deikenler (fiyatlar) olacaktr (FRIEDMAN,1975:21). III.4. Enflasyon Analizi Yukarda açkladklarmza ek olarak Friedman n uzun süreli bir enflasyonu her zaman ve her yerde parasal bir olgu olarak tanmladn vurgulayalm. Parasal olmayan dier baz faktörler (örnein maliyetlerdeki art) fiyatlar genel seviyesini veya özel fiyatlar geçici bir süre etkileyebilir. Bu durumda, ekonomideki para miktar deimedikçe insanlarn satn alma güçleri artmayacak ve deien sadece nispi fiyatlar olacaktr. Maliyetlerdeki art, ancak onlar finanse etmek için para yaratlrsa süren bir enflasyona neden olacaktr. Friedman a göre enflasyonu genellikle kamu kesimi (hükümetler) baz hedeflerini gerçekletirmek için yaratmaktadr. Bu hedeflerin banda beklenmedik bir enflasyon yaratarak devletin baz gelirler elde etmesi gelir.(enflasyon Vergisi, Senyoraj Gelirleri, Vergi gelirlerinin enflasyon yoluyla arttrlmas ve kamu iç borçlarnn ksmen bertaraf edilmesi) (FRIEDMAN, 1971: ve FRIEDMAN-FRIEDMAN, 1980:314). =kincisi beklenmedik bir enflasyon yaratarak isizliin önlenmesi, üretimin (ve istihdamn) arttrlmasdr (Phillips Erisi). Üçüncüsü ise, enflasyonla gelir dalm deitirilerek ekonomideki yatrmlarn tevik edilmesidir. Ancak Friedman enflasyonun salad kazançlarn hepsinin geçici olacan ve uzun dönemde topluma maliyetlerinin kazançlarn aacan vurgulamaktadr. Friedman Phillips Erisinde ifadesini bulan (Enflasyon isizlik trade-off unu, bir önceki bölümde anlattmz Doal =sizlik Oran Hipoteziyle eletirmektedir. IV. FRIEDMAN IN NORMATF KTSATI VE KTSAT POLTKASI ÖNERLER Friedman, özel sektörün istikrarl olduunu, hem para talebi hem de tüketim fonksiyonlarnn istikrarl olduu analizleriyle açklayarak, ekonomiyi dengeden uzaklatran sorunlarn piyasadan kaynaklanan içsel sorunlar olmadn, piyasaya yaplan dsal müdahalelerden (dsal oklar) kaynaklandn vurgulamaktadr. Ekonomiyi dengeden uzaklatran temel etken olarak görülen parasal faktörlerin ise temelde kamu sektörü tarafndan yönlendirildiini ve dolaysyla d oklarn kamu kesimi tarafndan yaratldn belirtmektedir. Bu durumda Friedman n temel sorunsal, iktisadi/politik düzey ilikileri içinde piyasann ve devletin snrlarn (ilevlerini) belirlemektir. Friedman bu konulardaki görülerini üç temel kitabnda belirtmektedir: Capitalism and Freedom 1962, Free to Choose 1980, ve Tyranny of The Status Quo Piyasa iktisadi ajanlarn faaliyetlerinin koordinasyonunu salayan mekanizmadr. Piyasa bunu fiyatlar yoluyla gerçekletirmektedir. Friedman a göre, iktisadi özgürlük bireysel özgürlüün hem bal bana bir öesi, hem de politik özgürlük için gerekli bir ön kouldur. =ktisadi özgürlük, bireyin iktisadi faaliyetlerinde, oyunun kurallar içinde kalmak kouluyla özgürce karar alabilmesidir. Piyasa bu iktisadi özgürlüü, bireylerin gönüllü olarak ve her iki tarafn yararna olacak ekilde birbirleriyle mübadele ve ibirliine girmesi yoluyla salamaktadr. Politik gücü elinde bulunduranlarn (devletin) dierlerinin özgürlüünü kstlamamas için devletin rolü snrlandrlmal ve politik gücün younlamas engellenerek yaygnlatrlmaldr. Bir toplumda iktisadi özgürlük ne kadar yaygnsa, politik gücün snrlarnn daraltlmas ve toplumun özgürlüünün tehlikeye uramamas o ölçüde salanm olur (FRIEDMAN ve FRIEDMAN, 1988:24). 10

11 Serbest piyasann varl, devlete olan ihtiyac ortadan elbette kaldrmamaktadr. Devletin önemli ilevleri vardr, ancak özgürlüümüzü korumas için kurduumuz devletin, özgürlüü yok edici bir Frankestein a dönümemesi" gerekmektedir. Bunun için temel ilke devletin faaliyetlerinin snrlandrlmas gereidir: Devlet; vatandalarnn iç ve d güvenliini salamal, adalet ve düzenin sürekliliini salamal, özel antlamalara uyulmasn ve rekabetçi piyasalarn güçlendirilmesini ve para sisteminin kontrolünü amaçlamaldr. Bunlara ek olarak baz yüksek maliyetli ya da dsallklar yaratan ve tüm toplumun yararna olan hizmetleri üstlenmelidir. Parann kontrolü konusu özellikle çok önemlidir: Tüm toplumu ilgilendiren böyle bir konuda birkaç kiiye güç ve yetki verilmesi kötü bir sistem oluturacaktr. Bunun için en iyi yol, genel bir ilkeden hareketle parasal tedbirleri günün koullarna ve çkarlarna uygun olarak alan otoritelere kar kurallarn belirlenmesidir (Parasal yüzde kural)(bkz. FRIEDMAN, 1960:77-99). =kinci önemli ilke ise, hükümetin gücünün yaygnlatrlmasdr. Hükümet güç kullanacaksa, bunu ilde yapmas eyalette yapmasndan, eyalette yapmas Washington da yapmasndan daha iyidir Eer merkezi hükümet güçlenirse, bu güçlenme büyük olaslkla yerel hükümetlerin aleyhinde olacaktr (FRIEDMAN ve FRIEDMAN,1988:36). Friedman, Keynesci politikalara da ciddi eletiriler getirmektedir. Artan devlet kontrol ve müdahaleleri eletirilmekte ve iki temel noktada hatal görülmektedir: Devlet faaliyetleri çeitli alanlarda (konut yapmnda, beslenmede ya da giyimde, salk ve temizlik hizmetlerinde) tek tip standartlar getirerek etkinlik salasa da çeitlilii ve çok seslilii ortadan kaldrmaktadr. =kincisi, sadece iktisadi faaliyetlerde deil insan yaamnn baka alanlarnda (bilim, sanat, kültür gibi gönüllü ibirlii, deneme-yanlma ve kabul etme-red etmeyle gelien alanlarda) görünmez elin ilerliini bozmaktadr (FRIEDMAN, 1980:44-47). Bu düünceler çerçevesinde Friedman Refah Devleti uygulamalarnn ve devletin ar genilemesinin yaratt hantallklarn kaldrlmas için devletin yapmamas gereken bir dizi faaliyet sayar: Bunlar pek çok iktisadi regülasyonun yansra (fiyat, ücret, faiz, kira kontrolleri, ithal ve ihraç snrlamalar gibi) radyo, televizyon gibi iletiim araçlarnn kontrolü, kamu toplu konutu yapm, posta hizmetlerindeki devlet tekeli gibi pek çok alan kapsamaktadr (FRIEDMAN ve FRIEDMAN, 1988:66-68). Toplumda yoksulluu ortadan kaldrmay amaçlayan bir programn, insanlara belli bir meslek grubu, ya grubu, ücret grubu ya da örgütlerin ve sanayilerin üyesi olduu için deil, sadece insan olduklar ve yoksul olduklar için yardm yapmay tasarlamas gerektiini vurgulamakta; bunun için de Negatif Gelir Vergisi kavramn gelitirmektedir. =ndirim ve vergi muafiyetlerinden sonra geriye kalan vergilendirilebilir bir gelir varsa birey gelir vergisini ödeyecektir; ancak indirim ve muafiyetlerden sonra, kiisel gelir eksi ise o zaman bu kiiler belli oranlarda negatif gelir vergisine (yani gelir yardmna) tabi olacaktr. Yardm oranlar da artan oranl olabilecektir. Bu uygulamada, ülkenin kii bana gelir düzeyine bal olan vergiden bak minimum bir gelir düzeyinin saptanmas gerei vardr (FRIEDMAN ve FRIEDMAN, 1988: ). Friedman n genel olarak aktivist para ve maliye politikalarna güvenmediini görüyoruz. Özellikle maliye politikas önemli gecikmeler yaratt ve crowding-out olgusu yaratt için etkinsiz kabul edilmektedir. Maliye politikasna göre para politikas daha güçlü ve etkin görülmektedir. 11

12 Bunlarn dnda piyasa ekonomisinin etkinliini snrlayan yanl yaplanmalarn bertaraf edilmesi için yapsal baz politikalar önerilmektedir: Özelletirme, deregülasyon, çalmay ve yatrm caydran vergi politikalarnn deitirilmesi ve doal isizlik orann azaltc ve igücünün mobilitesini ve verimini arttran (içilerin yeniden eitilmesi, baka yerlere ve alanlarda çalmaya yönlendirilmesi, i arama ve i bulma süreçlerinin ksaltlmas gibi) arz yanl politikalar. V. SONUÇ YERNE Friedman'n, Keynesci bir dünyada moda olmayan fikirleri (liberalizmi ve miktar teorisini) savunma gözüpeklii dikkate deer bir entelektüel çabadr. O dönemde Chicago'lu olmak örencilere bile ek maliyetler yüklemitir. Önce dlanan, alay edilerek kulak arkas edilen, ancak reel sorunlar karsnda dikkate alnmaya balanan Friedman ve çevresinin Keynesci =ktisad eletirisi ile oluan Keynesyen/Monetarist tartmasnn, iktisat bilimi (hem iktisat teorisi hem de iktisat politikas) açsndan canl bir tartma ortam salayarak daha sonra gelien ekoller için verimli bir zemin hazrlad da bir gerçektir. Friedman'n Keynesci iktisadn eletirisinde, daha rahat tartabilmek için IS-LM çatsn kullanmas, sonralar bu iki ekol arasndaki tartmann basite indirgenerek sadece IS-LM erilerinin eimleri hakkndaki tartmaya dönütüü eklinde deerlendirmelere neden olmutur. Bize göre, tartmann balangcnda birbirine tamamiyle zt kutuplar olarak görünen monetarist ve keynesyen yaklamlarn 1980'lerde yaknlam olmalar, tartmann önemsiz olduunu deil, her iki kanattaki iktisatçlarn birbirlerinden etkilenerek paradigmalarndaki boluklar bu etkilenimlerle doldurma çabalarn göstermektedir. Günümüzde Monetarizm teorik önemini yitirmesine ve ondan kaynaklanan ve onu eletiren Yeni-Klasik =ktisat gibi, Anayasal iktisat gibi daha gelimi analizlere yerini brakmasna ramen, iktisat politikalar önerilerinin, 1980'lerden günümüze kadar gelierek bütün gelimi kapitalist dünyada, gelimekte olan ülkelerde ve eski sosyalist imdi "geçi" ekonomilerinde artan ekilde uygulamaya geçtii görülmektedir. Bugün ABD ekonomisindeki büyüme/düük isizlik, düük enflasyon ve artan verimlilik performansnda yukarda sözü geçen arz yanl politikalarn önemli katklar olduu gibi, AB ülkelerinin ekonomik politikalarn belirleyen Maastricht kriterlerinin de, Monetarizmin ve Anayasal =ktisatn kurallar önerisinin daha gelitirilmi ve detaylandrlm uygulamalar olduunu söylemek yanl olmayacaktr. Friedman'n belirttii gibi,"toplum yaamnda ortaya çkan dalgalanmalar, öncelikle entelektüel düünce ortamndaki deiikliklerle balamakta, düüncelerdeki dalgalanmalar on yllar süren bir zaman içinde önce yavaça, sonra hzlanarak geni kitlelere yaylmakta ve toplumlarn otoritelere yapt basklarla iktisadi, sosyal ve siyasal politikalar etkilemektedir. Bu deiimler bir ülkede balayabilmekte, ama eer dayankll kantlanrsa, tüm dünyaya yaylmaktadr. Olgularda ve uygulamalardaki deiiklikler yükselie geçerken, düünsel dalgalar alçalmaya ve kart/zt düünce akmlaryla dengelenmeye balamaktadr (FRIEDMAN ve FRIEDMAN, 1989) ve 1960'larda yükselie geçen Yeni Liberal düünce dalgalar, ancak 1980'lerden sonra iktisat politikalarna yaygnlamaya balam, 1990'larda ise pekimi ve hatta baz ayrntlardaki farkllklara ramen Sosyal Demokrat hükümetlerce de uygulanmalar benimsenmitir. Daha ne kadar bu politikalarn yükselite kalacan ise zaman gösterecektir. 12

13 KAYNAKÇA FRIEDMAN, M.(1953):Essays in Positive Economics, University of Chicago Press, Chicago & London. FRIEDMAN, M. (1956): (ed.): Studies in the Quantity Theory of Money, Chicago Un. Press. FRIEDMAN, M. (1957): A Theory of Consumption Function, Princeton University Press, Princeton. FRIEDMAN, M. (1959): The Demand for Money: Some Theoretical and Empirical Results, Journal of Political Economy, 67(4), ss FRIEDMAN, M. (1960): A Program for Monetary Stability, Fordham Univ. Press. NY. FRIEDMAN, M. (1968): The Role of Monetary Policy, American Economic Review, March, 58(1), ss FRIEDMAN, M. (1969)(ed.): The Optimum Quantity of Money, Chicago, Aldine. FRIEDMAN, M. (1970/a): A Theoretical Framework for Monetary Analysis, Journal of Political Economy, 78(2), March-April, ss FRIEDMAN, M. (11970/b): The Counter Revolution in Monetary Theory, Institute of Economic Affairs, London. FRIEDMAN, M. (1971): Government Revenue From Inflation Journal of Political Economy, 79(4), ss FRIEDMAN,M.(1972):"Comments on the Critics", Journal of Political Economy, 80(5), ss FRIEDMAN, M. (1975): Unemployment versus Inflation? An Evolution of Phillips Curve, IEA, Lecture, No.2. FRIEDMAN, M. (1977): Nobel Lecture: Inflation and Unemployment, Journal of Political Economy, 85(3), ss FRIEDMAN, M. ve R.FRIEDMAN (1980): Free to Choose, Penguin Books. FRIEDMAN, M. ve R.FRIEDMAN (1988): Kapitalizm ve Özgürlük, Çev: D.Erberk ve N. Himmetolu, Altn Kitaplar, =stanbul FRIEDMAN, M. ve R.FRIEDMAN (1989):"=ktisadi Düünce Dalgalar:Toplumsal Yaamn ve Düüncenin Dönüümü". YAY, T. ve YAY, G. G. (2000): ktisat Yazlar:Metodoloji, Dü3ünce, Politika içinde, Beta Yay., =stanbul HAMMOND, J.D. (1999): The Legacy of Milton Friedman, Volume1, Edward Elgar, Cheltenham, UK. PATINKIN, D.(1972) :"The Chicago Tradition, the Quantity Theory and Friedman", Studies in Monetary Economics, Harper International Edition, Harper &Row. SALLY, R.(1998) :Classical Liberalism and International Economic Order: Studies in Theory and Intellectual History, Routledge, London, NY. TOB=N, J. (1981): The Monetarist Counter-Revolution Today-An Appraisal Economic Journal, 91(361), ss WOOD, J. C. (1999)(Ed.):Milton Friedman : Critical Assesments, Routledge, London, NY. YAY, G. G. (1988): ktisadi Dü3üncede Monetarizm ve Milton Friedman'n Yeri, Yaynlanmam Doktora tezi, =.Ü.S.B.E. YAY, G. G. (2000):"M.Friedman'n Pozitif =ktisat Metodolojisi Üzerine", T. YAY ve G.G.YAY, ktisat Yazlar: Metodoloji, Dü3ünce, Politika içinde, Beta Yay., =stanbul 13