TEKP 409 TEKSTİL TERBİYESİNDE ÜRETİM VE MALİYET HESAPLARI

Transkript

1 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ TEKSTİL MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ Öğretim Yılı Güz Dönemi TEKP 409 TEKSTİL TERBİYESİNDE ÜRETİM VE MALİYET HESAPLARI Seçmeli Lisans Dersi (2 0 2) Erciyes Üniversitesi Tekstil Mühendisliği Bölümü E-posta: iozen@erciyes.edu.tr Doç. Dr. İlhan ÖZEN

2 Ders Programı Hafta 1 Tanışma, Dersin Tanıtımı Konu Başlıkları 2 Tekstil Sanayi Genel Tanıtımı, Maliyet Kalemleri 3 Maliyetle İlgili Genel Bilgi, Maliyet Sistemleri, Maliyetlerin Sınıflandırılması 4 Malzeme Maliyetleri 5 İşçilik Maliyetleri: Türleri, Miktarının Saptanması, Ücret Sistemleri, Karşılaşılan Sorunlar 6/7 Genel İmalat Maliyetleri: Türleri, Maliyet - Faaliyet İlişkileri, Faaliyet Ölçüleri 7/8 Standart Maliyet 9 Dönem İçi Sınav 10 Faaliyet Tabanlı Maliyet Sistemi 11 Üretim Malzeme Maliyeti, Satış Malzeme Maliyeti 12 Maliyet Analizi Kara Geçiş Noktası 13 Maliyet Hesaplama Örnekleri (Kasar, Boyama, Baskı) 14 Maliyet Hesaplama Örnekleri (Kasar, Boyama, Baskı) 15 Maliyet Hesaplama Örnekleri (Ramöz), Çeşitli İşlem Maliyetlerinin Karşılaştırılması 16 Genel Tekrar Doç. Dr. İlhan ÖZEN

3 Maliyet Nedir? Bu hafta ne var? Gider-Maliyet-Harcama Maliyet Sistemleri Muhasebe Bilgi Sistemi (Finansal Muhasebe, Maliyet Muhasebesi, Yönetim Muhasebesi) Maliyet Muhasebesi Sistemleri Maliyet Sistemini Etkileyen Faktörler Maliyet Sisteminin Amaçları Maliyetlerin Sınıflandırılması Doç. Dr. İlhan ÖZEN

4 MALİYET NEDİR? Bu kelime bize çok yabancı olmasa gerek Günlük hayatta çok sık karşılaşırız çünkü Örneğin; maliyeti kurtarmaz abi vallahi maliyetine satıyoruz ablacım bu ev bana şu kadara mal oldu kardeşim sürekli duyduğumuz ifadeler, değil mi? Peki burada maliyet kavramı ile ifade edilmek istenen nedir? Doç. Dr. İlhan ÖZEN

5 MALİYETİ? Doç. Dr. İlhan ÖZEN

6

7 Üretim Maliyetinin Şartları Üretim maliyetinden söz edebilmek için üretim faktörlerinin aşağıdaki üç koşula uygun olması gereklidir: Mal veya hizmet kullanımı, işletmenin faaliyet konusunu oluşturan mamul veya hizmetleri üretmek amacıyla yapılmış olmalıdır. Mal veya hizmet kullanımının para ile ölçülebilecek bir değeri olmalıdır. Doğrudan üretilecek mal veya hizmetlerle ilgili olmasa dahi, üretim faaliyetlerini sürdürebilmek için gerekli diğer bazı maliyetler de üretim maliyeti kapsamında ele alınır (sigorta primleri, işletmelerin varlığı veya faaliyetleri üzerinden alınan vergiler,vs.).

8 Gider Maliyet - Harcama Gider, işletmenin bir dönem içerisinde üretimini ve faaliyetlerini devam ettirebilmek amacıyla katlandığı her türlü zorluk ve çalışmalarıyla ilgili değer tüketimi. Burada iki önemli unsur söz konusudur: - Tüketimin işletme faaliyetlerinin yerine getirilmesi için yapılmış olması gerekir. - Tüketimin belli bir döneme ait olması gerekir. Maliyet, işletmenin yalnız üretim amacıyla yaptığı, diğer deyişle üretim ile ilişkilendiren faaliyetleri ile ilgili değer tüketimi, Harcama, işletmenin mal ve hizmet satın almak ve kredi işlemlerini yürütmek için para olarak yaptığı ödemeler şeklinde tarif edilmektedir.

9 MALİYET SİSTEMLERİ

10 Sistem: Aralarında herhangi bir ilişki veya bağımlılık bulunan bileşenlerin oluşturduğu bir bütün... Muhasebe Sistemi: İşletme hakkında, işletmede çıkarı bulunan taraflara bilgi sağlayan bir bilgi sistemidir. Muhasebe Sisteminin Alt Sistemleri: 1. Finansal Muhasebe Sistemi 2. Maliyet Muhasebesi Sistemi 3. Yönetim Muhasebesi Sistemi Doç. Dr. İlhan ÖZEN

11 Muhasebe Bilgi Sistemi Doç. Dr. İlhan ÖZEN

12 Muhasebe Bilgilerini Kullananlar

13 Muhasebe Bilgi Sistemi Doç. Dr. İlhan ÖZEN

14 Muhasebe Bilgi Sistemi

15

16 MALİYET MUHASEBESİ SİSTEMLERİ

17 MALİYET SİSTEMİNİN YAPISI GİRDİ Fiili Rakamlar Öngörü Rakamlar Tahmini Standart SÜREÇ Sipariş Maliyetleme Safha Maliyetleme ÇIKTI Tam Maliyetler Kısmi Maliyetler Değişken Direkt Feedback (Geri besleme)

18 MALİYET SİSTEMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER: Faaliyet Konusu Teknoloji Üretim Tipi ve Politikası Yönetsel Beklentiler

19 MALİYET SİSTEMİNİN AMAÇLARI: Bilanço ve Gelir Tablosu (Stok değerlemesi ve Kar/Zararın hesaplanması), Planlama ve Bütçeleme Faaliyet / Maliyet Kontrolü Maliyet Analizleri Karar vericilere bilgi sağlama (alma, kiralama, üretme, satma, fiyatlama kararları)

20 MALİYETLERİN HESAPLANMASINDAKİ İŞLEMLER

21 Maliyetlerin Sınıflandırılması Türlerine Göre Maliyetler İşletme Fonksiyonları Açısından Maliyetler Üretime Yüklenme Biçimi-İzlenebilirlikleri Açısından Maliyetler Davranışları Açısından Maliyetler Hesaplanma Zamanı Açısından Maliyetler Üretim Miktarı Açısından Maliyetler Ait Oldukları Kısım Açısından Maliyetler Planlama, Kontrol ve Çeşitli Yönetim Kararları ile İlişkilerine Açısından Maliyetler TDHP de Maliyetler (Tek Düzen Hesap Planı)

22 Türlerine Göre Maliyetler Doç. Dr. İlhan ÖZEN

23 Türlerine Göre Maliyetler Malzeme Maliyeti Üretim amacıyla harcanan her türlü maddeyle (hammadde, yardımcı madde, işletme malzemesi) ilgili maliyetlerdir. İşçilik Maliyeti İşçilerle ilgili ücret, maaş, prim, ikramiye, tazminat, sosyal sigorta işveren payı gibi maliyetler bu kapsamda ele alınırlar. Sabit Kıymetleri Kullanma Maliyeti İşletmelerde bir yıldan daha uzun bir süre kullanılmak yoluyla kendisinden yararlanılan bina, makine, tesisat ve demirbaşların yıpranma ve tükenme payları bu grupta ele alınır. Sabit kıymetlerin kiralanmış olmaları halinde amortismanların yerini kira maliyetleri alır. Yalnız maddi kıymetler değil, patent ve imtiyaz gibi nesnel olmayan varlıklar da amortisman konusu olabilir.

24 Türlerine Göre Maliyetler Dışarıdan Sağlanan Hizmetler Tamir, nakliye, haberleşme ve enerji maliyetleri bu grubun en önemli maliyet kalemleridir. Sermaye Maliyetleri Yabancı ve öz sermayenin faizi ile, para ve kredinin teminindeki komisyon ve diğer masraflar bu gruba girer. Riziko Karşılama Maliyetleri Sigorta masrafları bu gruba girer. Sigortalanmayan bazı rizikolar için işletme kendi yapısı içinde karşılık ayırabilir. Sosyal Maliyetler İşletmenin sosyal ve kültürel amaçlarla kendi bünyesi dışındaki şahıs ve kurumlara yaptığı yardımlar bu gruba girer. Yalnız bu tür giderler maliyet sayılmazlar. Vergiler İşletmenin nesnel varlığı veya üretim faaliyetleri ile ilgili vergi ve harçlardır. İşletme sahiplerinin kendileri ile ilgili bireysel vergiler bu gruba girmez.

25 İşletme Fonksiyonları Açısından Maliyetler Bu ayrım kâr tahlilleri için kolaylık sağlar.

26 İşletme Fonksiyonları Açısından Maliyetler Tedarik Maliyetleri Satın alma ile ilgili maliyetlerdir. Üretim Maliyetleri Hammaddenin mamule dönüştürülmesi anlamına gelen üretim işlemi için katlanılması zorunlu olan maliyetlerdir. Direkt malzeme, direkt işçilik ve üretim genel maliyetlerinden oluşur. Satış Maliyetleri Talep yaratılması, sipariş alınması ve malın müşteriye ulaştırılıp teslim edilmesi için katlanılan maliyetlerdir. Reklam giderleri, seyahat giderleri, satış personeli maaşları, satış komisyonları, satış nakliye giderleri, pazarlama bölümünün ısıtma, aydınlatma, amortisman, kırtasiye vs. satış maliyetlerini oluşturur.

27 İşletme Fonksiyonları Açısından Maliyetler Yönetim Maliyetleri Üretim ve satış faaliyetleri dışında kalan her türlü örgütsel ve yönetsel faaliyetlerden kaynaklanan maliyetlerdir. Genel müdürlük, personel, finansman, araştırma-geliştirme, halkla ilişkiler gibi bölümlerin maliyetleri bu gruba girer. Finansman Maliyetleri İşletmeye fon sağlanabilmesi için katlanılan maliyetlerdir. Faiz ve komisyon giderleri, hisse senedi ve tahvil ihraç giderleri belli başlı finansman maliyetlerini oluşturur. AR-GE Maliyetleri Yeni mamuller, hizmetler ve süreçlerle ilgili fikirlerin üretilmesi ve uygulanması ile ilgili olarak katlanılan maliyetlerdir.

28 Üretime Yüklenme Biçimi- İzlenebilirlikleri Açısından Maliyetler Mamul maliyetlerini hesaplamada sağladığı kolaylık bakımından büyük önem taşır.

29 Üretime Yüklenme Biçimi- İzlenebilirlikleri Açısından Maliyetler Direkt (dolaysız) maliyetler: Mamul maliyetine doğrudan yüklenebilen maliyetlerdir. Direkt madde-hammadde Direkt işçilik Özel maliyetler Direkt madde ve işçilik, mamulü meydana getirmek için harcanan, mamul bünyesi içine giren veya ne kadar harcandığı doğrudan doğruya saptanabilen maliyetlerdir. Özel maliyetler-özel bir sipariş için harcanan model ve kalıp maliyetleri gibi maliyetlerdir. Direkt maliyetler daha genel anlamda, hangi mamul, bölüm veya maliyet yeri için katlanıldığı izlenebilen maliyetlerdir.

30 Üretime Yüklenme Biçimi- İzlenebilirlikleri Açısından Maliyetler Endirekt (dolaylı) maliyetler: Direkt maliyetlerin dışında kalan tüm maliyetler endirekt maliyetlerdir. Yapıldıkları yer bakımından dolaylı sayılan, tamirhane veya kazan dairesi gibi yardımcı bazı teknik servislerde katlanılan maliyetlerle, idari servislerin maliyetleridir. Kimi maliyetler imalat safhalarında yapılmalarına ve imalatla ilişkili olmalarına karşılık, nitelikleri ve mamullerle ilişkilendirilme olanakları bakımından, mamullere doğrudan yüklenemezler (örn. ustabaşı ücreti, konfeksiyon dikiş ipliği).

31 Davranışları Açısından Maliyetler Planlama ve kontrol açısından bu ayrımın büyük önemi vardır.

32 Davranışları Açısından Maliyetler Sabit Maliyet Belli bir hesap/zaman dönemi içerisinde faaliyet hacminin azalıp çoğalmasına karşın tutarı aynı kalan maliyetlere sabit maliyetler denir. Temel alınan hesap dönemi kısaldıkça, maliyetlerin daha büyük bir bölümü sabit maliyet niteliği kazanabilir (kiralar). Temel alınan hesap dönemi uzadıkça, daha önce sabit sayılan bazı maliyetler kısmen değişken duruma gelebilir (basamaklı değişken, kademeli, sıçrayan maliyetler) Belli bir üretim seviyesine kadar tek bir ustabaşı, daha yüksek üretim seviyeleri için ikinci ustabaşı çalıştırılması ile ustabaşı maaşı seviyesi sıçrama gösterir.

33 Davranışları Açısından Maliyetler Değişken Maliyet Üretim hacmi, satış hacmi ya da başka bir faaliyet ölçüsü ile aynı yönde değişen maliyetlere değişken maliyet denir. Değişken maliyetler, davranışlarına göre birkaç şekilde karşımıza çıkar. Doğrusal maliyetler üretim miktarı ne olursa olsun, bir mamul birimi için hep aynı nicelikte kalan maliyetlerdir. Direkt madde, doğrusal değişken maliyetler grubunun en tipik örneğidir. Toplam değişken maliyetin faaliyet hacmi ile aynı oranda değişmesi gerekmez; örneğin, üretim %10 değişirken, değişken maliyet %5 ya da %15 oranında değişebilir. Doğrusal değişken maliyet

34 Davranışları Açısından Maliyetler Değişken Maliyet Değişken maliyet ile üretim miktarı arasındaki ilişkinin her zaman doğrusal olması da gerekmez. Önemli olan, faaliyet hacmi ile aynı anda ve aynı yönde değişmesidir. S maliyet eğrisi Bazı görüşler, maliyet değişimi için S şeklindeki eğriyi daha tipik kabul etmektedir. Bu eğri sabit bir maliyet değeri ile başlamakta, belli bir üretim aralığında temposu yavaşlayan (degresif) bir artış göstermekte, işletmenin optimal üretim faktörleri bileşimini gerçekleştirdiği noktada, en düşük ortalama birim maliyetle çalıştığı değerine ulaşmaktadır.

35 Davranışları Açısından Maliyetler Değişken Maliyet Optimal kapasite düzeyinde çalışan işletmeler için maliyetler yaklaşık olarak doğrusal bir gelişim göstermektedir. Uygulamada karşılaşılan ölçme sorunlarından kaçınmak için üretim-değişken maliyet ilişkisinin doğrusal olduğu varsayımı yapılmaktadır. Optimal noktadan sonra, toplam maliyetlerdeki artış hızı gittikçe artan bir gelişim göstermektedir.

36 Davranışları Açısından Maliyetler Karma Maliyetler Sabit ve değişken unsurları aynı anda içeren maliyetlerdir. Yarı Değişken Maliyet Faaliyet hacminin sıfır olduğu noktada pozitif bir değeri olan, üretim arttıkça artan maliyetlerdir. Yarı değişken maliyet

37 Davranışları Açısından Maliyetler Karma Maliyetler Basamaklı Değişken Maliyet Birbirini izleyen küçük üretim aralıklarının her birinin başlangıcında artış gösteren, fakat o üretim aralığında sabit kalan maliyetlerdir. Değişken giderlerin basamaklı olarak artması, üretim faktörünün bölünmezliği ile ilgilidir. Direkt işçiliği üretimde tam gereken miktarda kullanmak zordur. Bir işçi saatte 5 birimden fazla üretim yapamaz ise, üretimi yükseltmek için ikinci bir işçiyi işe almak gerekir. Böylece 0-5 birimde işçilik ücreti, 20YTL/saat ise, 6-10 üretim aralığında 40 YTL/saat olacaktır. Basamaklı değişken maliyet

38 Davranışları Açısından Maliyetler Karma Maliyetler Basamaklı Değişken Maliyet Üretim faktörlerinin bölünebilirliği arttıkça basamaklar küçülecek ve maliyet tam değişkene yaklaşacaktır. Bölünmesi zor üretim faktörlerinde ise basamakların genişlediği gözlenir. Nezaretçi maaşlarında, amortisman giderlerinde, kiralarda olduğu gibi. Bu durumda basamaklı değişken yerine basamaklı sabit ifadesini kullanmak daha uygun olacaktır. Basamaklı sabit maliyetler

39 Hesaplanma Zamanı Açısından Maliyetler

40 Üretim Miktarı Açısından Maliyetler Toplam Maliyet Belli bir hesap döneminde gerçekleştirilen üretimin tümü için katlanılan maliyetler. Birim Maliyeti Toplam maliyetin üretim miktarına bölünmesiyle bulunan ortalama maliyet. Toplam maliyet sabit ise, üretim arttıkça birim maliyetler düşer.

41 Ait Oldukları Kısım Açısından Maliyetler Üretim Kısmı Maliyetleri Hizmet Kısmı Maliyetleri

42 Planlama, Kontrol ve Çeşitli Yönetim Kararları ile İlişkileri Açısından Maliyetler Standart Maliyet-Bütçelenmiş Maliyet Kontrol Edilebilir Maliyet-Kontrol Edilemez Maliyet Bağlı Sabit Maliyet-İradi Sabit Maliyet Geçerli Maliyet- Geçersiz Maliyet Ek Maliyet-Marjinal Maliyet Fırsat Maliyeti

43 Planlama, Kontrol ve Çeşitli Yönetim Kararları ile İlişkilerine Açısından Maliyetler Standart Maliyet-Bütçelenmiş Maliyet Standart maliyet, gerçekçi bir verimlilik düzeyinde katlanılması gereken birim başına direkt maddeler, direkt işçilik ve üretim genel maliyetlerinin (ÜGM) toplamıdır. İş ve zaman ölçümü gibi bilimsel metotlarla tespit edilen standart direkt madde ve işçiliğin yanı sıra bütçelenmiş ÜGM nin üretim hacmine bölümüyle elde edilen ÜGM yükleme oranının toplamıyla bulunur. Bütçelenmiş maliyet, belli bir üretim hacmi için öngörülen toplam maliyettir.

44 Planlama, Kontrol ve Çeşitli Yönetim Kararları ile İlişkilerine Açısından Maliyetler Kontrol Edilebilir Maliyet-Kontrol Edilemez Maliyet Bir sorumluluk merkezinin yöneticisinin kararlarından etkilenen maliyetler kontrol edilebilir maliyet, aynı yöneticinin iradesi dışında katlanılan maliyetler ise kontrol edilemez maliyet olarak adlandırılır. Kısım yöneticisi hammadde veya malzeme sarfını kontrol edebilir; ancak, bina vergisinden düşen payı kontrol edemez.

45 Planlama, Kontrol ve Çeşitli Yönetim Kararları ile İlişkilerine Açısından Maliyetler Bağlı Sabit Maliyet-İradi Sabit Maliyet İşletmenin kurulu kapasitesinin, kullandığı duran varlıklarının nicelik ve niteliğinin ve örgüt yapısının neden olduğu sabit giderlere bağlı sabit maliyetler adı verilir (amortismanlar, bina vergisi, sigorta payları, kiralar, kilit personel maaşları) Bağlı sabit maliyetlere alt yapı maliyetleri adı da verilir. Bu maliyetlerin azaltılması, işletmenin uzun dönemdeki satış ve üretim hedeflerinin daraltılması anlamına geleceğinden üretimdeki geçici azaltmalar, bağlı sabit maliyetleri etkilemez. İradi sabit maliyetler ise, her bütçe yılı başında yetkili yöneticilerin kararlarıyla belirlenen sabit maliyetlerdir. İradi sabit maliyetlerin bütçelenen tutarları bir yıl için sabittir. Gelecek bütçe yılında yöneticilerin kararlarıyla başka bir değer alabilirler.

46 Planlama, Kontrol ve Çeşitli Yönetim Kararları ile İlişkilerine Açısından Maliyetler Geçerli Maliyet- Geçersiz Maliyet Gelecekte gerçekleşmesi beklenen ve alternatif hareket tarzlarının her biri için farklı değerde olan maliyetlere geçerli maliyet adı verilir. Örneğin A ve B makinelerinden birinin seçilmesi ile ilgili bir karar durumunda, bu makinelerin farklı değer taşıyan yıllık bakım maliyetleri geçerli maliyet olur. Yönetim kararlarından etkilenmeyen maliyetler ise geçersiz maliyet adını alır. Batık maliyet geçersiz maliyetlere güzel bir örnek oluşturur. Batık maliyet geçmişte katlanılan ve geri dönülmesi olanaksız olan maliyettir. Gelecekle ilgili kararlar üzerinde hiçbir etkileri yoktur (mevcut duran varlıkların amortisman maliyetleri).

47 Planlama, Kontrol ve Çeşitli Yönetim Kararları ile İlişkilerine Açısından Maliyetler Geçerli Maliyet- Geçersiz Maliyet Örneği: Bir işletme mevcut atölyelerinden birini yeniden düzenlemek istemektedir. Saat ücretlerinde bir değişiklik öngörülmemekle birlikte atölyenin yeniden düzenlenmesi, gerekli işçilik saatlerinde ve işçilik maliyetlerinde farklılaşmaya yol açması beklenmektedir. Direkt maddelerin geçmişte birim başına ne kadarsa gelecekte de aynı kalacağı tahmin edilmektedir. Aşağıdaki tabloya göre vereceğiniz karar açısından hangi maliyetin geçerli hangisinin geçersiz olduğunu belirtiniz.

48 Planlama, Kontrol ve Çeşitli Yönetim Kararları ile İlişkilerine Açısından Maliyetler Ek Maliyet-Marjinal Maliyet Ek maliyet, iki alternatif hareket tarzının maliyetleri arasındaki farktır. A makinesinin yıllık bakım maliyeti 3000 TL, B makinesinin 2500 TL ise, A makinesinin ek bakım maliyeti, 500 TL, B makinesinin ek bakım maliyeti, -500 TL dir. Marjinal maliyet, üretimdeki bir birimlik artışın neden olduğu ek maliyettir. Üretim 1000 birimden 1001 birime çıktığında maliyet 2 TL den 2.2 TL ye yükseliyorsa, marjinal maliyet 0.2 TL dir.

49 Planlama, Kontrol ve Çeşitli Yönetim Kararları ile İlişkilerine Açısından Maliyetler Fırsat Maliyeti Belli bir alternatifin seçilmesi nedeniyle, seçilmemiş olan en iyi alternatifin mahrum kalınan net yararı, seçilmiş olan alternatifin fırsat maliyeti olarak adlandırılır. Fabrika ek binasının bir kısmını depo olarak kullanma veya kiraya verme alternatiflerinden, ilki tercih edildiğinde, binayı kullanmanın fırsat maliyeti, mahrum kalınan kira geliridir.

50 Planlama, Kontrol ve Çeşitli Yönetim Kararları ile İlişkilerine Açısından Maliyetler Fırsat Maliyeti Örneği Dört alternatif hareket tarzının öngörülen gelir ve giderleri B alternatifinin karı, fırsat maliyetini de içerecek şekilde hesaplanırsa buna ekonomik kar adı verilir. Doğru karar ekonomik karı pozitif olan alternatifin seçilmesidir. Doç. Dr. İlhan ÖZEN

51 TDHP de Maliyetler

52

53 3 Temel Soru -Maliyetin türü nedir? -Maliyetin yeri neresidir? -Maliyet hangi mamule yüklenecektir?

54 Haftaya Malzeme Maliyetleri