Türkiye de Tüm Yönleri ile Siyer Çalışmaları Sempozyumu. Tebliğler Kitabı. Cilt I

Transkript

1 Türkiye de Tüm Yönleri ile Siyer Çalışmaları Sempozyumu Tebliğler Kitabı Cilt I 179

2 Türkiye de Tüm Yönleri ile Siyer Çalışmaları Sempozyumu Tebliğler Kitabı Cilt I ISBN: Takım: I. Cilt: Bu kitap, Meridyen Destek Derneği tarafından Sonpeygamber.info projesi kapsamında gerçekleştirilen Türkiye de Tüm Yönleri ile Siyer Çalışmaları Sempozyumu nda (9-12 Nisan 2015 İstanbul) sunulan tebliğlerin derlenmesiyle oluşturulmuştur. Tebliğlerin içeriğinden yazarları sorumludur. Meridyen Destek Derneği Kasım İstanbul İletişim / Contact: Mimar Sinan Mah. Dr. Fahri Atabey Cad. No: Üsküdar İstanbul Türkiye meridyen@meridyendernegi.org Editöryal Sekreterya: Hatice Sarı Tan Redaksiyon: Fatih Demir Kapak: Salih Pulcu Mizanpaj: Yunus Emre Kaya Baskı ve Cilt: Seçil Ofset

3 Türkiye de Tüm Yönleri ile Siyer Çalışmaları Sempozyumu Tebliğler Kitabı Cilt I 181

4 182

5 Sîret ya da Sünnet: Oryantalistler Tarafından Çizilen Sınırlar Fatma Kızıl* Özet Her ne kadar Batı da İslam hukuku denilince akla gelen ilk isim olsa da Joseph Schacht ın en önemli eseri ( ) The Origins of Muhammadan Jurisprudence (Oxford 1950), aynı zamanda hadis ve Sünnetle ilgili oryantalist paradigmanın da en önemli metinlerinden birisidir. Ayrıca Schacht, bu eserde ulaştığı sonuçları sadece fıkhî içerikli haberlerle sınırlamamış, bilakis hukukî hükümleri desteklemek için kullanıldıkları durumlarda siyer ve megazî haberlerine de teşmil etmiştir. Schacht, iki rivayet türü arasındaki tedahülü tek taraflı tasvir etmemiş, tarihî arka planı olan hukukî hadislerin sîrete girmesi sürecinin de yaşandığını iddia etmiştir. Schacht tan sonra onun hukukî içerikli hadislerle ilgili iddiaları, oryantalistler arasında genel kabul görmüşse de Origins in yayınlandığı andan itibaren bilhassa siyer haberleri ile ilgili değerlendirmelerini kabul etmeyen bir grup oryantalistin bulunduğu da görülmektedir. Bu tebliğde Schacht ın iddia ettiği gibi Sünnet ve sîret arasında bu tür bir tefrikin mümkün olup olmadığı sorusu tartışılacak, ayrıca onun iddialarının aksine sîret haberlerini erken tarihli kabul eden oryantalistlerin bu ayrımı desteklemek üzere ortaya koydukları argümanlar tasvir ve tahlil edilecektir. Giriş Joseph Schacht ın siyer haberleri 1 ile ilgili görüşlerini anlamak için öncelikle bu görüşlerin onun genel teorisi ile irtibatını ortaya koymak gerekir. Aksi takdirde nasıl olup da Sünnet ve sîreti birbirinden ayırdığını anlamak ve bu ayrımın onun teorisinde durduğu yeri diğer bir ifadeyle onun genel teorisi ile irtibatını görmek mümkün olmayacaktır. Zira Schacht, tamamen farklı * Yrd. Doç. Dr., Yalova Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, Temel İslam Bilimleri Bölümü öğretim üyesi. 1 Tebliğde siyer haberleri için tarihî haberler ifadesi tercih edilerek söz konusu ifade megazîyi de içine alacak şekilde kullanılmıştır. 183

6 bir paradigma içerisinden hadislere ve siyere yaklaşmakta, söz konusu durum da bir Müslüman için onun düşüncelerini ve iddialarını takip etmeyi zaman zaman zorlaştırabilmektedir. Bu nedenle İslam hukukunun gelişimi, Nebevî Sünnet kavuramının ortaya çıkışı ve dinî bir içerik kazanması ile hadislerle ilgili iddiaları kısaca özetlendikten sonra Schacht ın yaptığı şekliyle sîret ve Sünnet ayrımının ne kadar isabetli olduğu, siyerden fıkhı tecrit etmenin imkânı sorularına cevap aranacaktır. Tebliğde Schacht ın İslam hukukunun gelişimi, Nebevî Sünnet kavramının ortaya çıkışı, dinî bir içerik kazanması ve hadislerle ilgili iddialarına sürekli bir arada atıfta bulunulmasının nedeni, bu iddialarının arasındaki irtibattır. Beklenilen ve olması gereken, onun hadisleri inceleyip ulaştığı sonuçlardan hareketle İslam hukuku ile ilgili görüşlerini inşa etmesidir. Nitekim kendisi de teorisini bütün yönleri ile sunduğu The Origins of Muhammadan Jurisprudence dan önce yayımladığı ve kitabının özeti mahiyetindeki A Revaluation of Islamic Traditions 2 makalesinde, çalışmaları neticesinde ulaştığı sonuçların kendisini de şaşırttığını 3 ifade etmektedir. Dolayısıyla Schacht ın bu ifadelerini okuyan birisi, onun hadisleri analiz ettiğini ve neticede beklemediği bir sonuca ulaştığını düşünebilir. Fakat Origins i yakından inceleyenler, Schacht ın bu süreci tersine işlettiğini, esasen zihninde İslam hukuku ile ilgili genel hatlarıyla seleflerinden tevarüs ettiği nitekim kendisi de seleflerine medyun olduğunu çeşitli vesilelerle ifade etmektedir 4 bir şablonun varlığını ve hadisleri de bu şablondan hareketle değerlendirdiğini görecektir. 5 Schacht ın teorisinin yukarıda kısaca izah edilen tersine işleyen mahiyeti, 6 teorisiyle örtüşmeyen yüzlerce hadis ki bunların önemli bir kısmını kendisi de kitabında ele almaktadır karşısındaki tutumunda açıkça ortaya çıkmaktadır. O, bu 2 Journal of the Royal Asiatic Society, Sayı 2, (1949), s Joseph Schacht, A Revaluation of Islamic Traditions, s Mesela bkz: Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, The Clarendon Press, Oxford, 1975, s. v-vi. 5 Schacht ın en önemli münekkitlerinin de bilhassa onun teorisinin bu eksikliği üzerinde durduğu görülmektedir. Mesela bkz: Johann Fück, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Bibliotheca Orientalis, Sayı 10/5, (1953), s. 198; Harald Motzki, Dating Muslim Traditions, Arabica, Sayı 52/2, (2005), s Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta da çoğunlukla teorilerin, verileri incelemeden önce araştırmacının önünde hazır olduğudur. Fakat araştırmacı aleyhte verilerle karşılaştığında teorinin tashihini de yapmaktan çekinmez. Schacht ın teorisinin problemli yönü ise bu tashih işlemini yapmaya gönüllü görünmemesidir. Elbette tarihî inşa gibi sübjektivitenin ağır bastığı ve somut verilerin sanıldığı kadar somut olmadığı bir sahanın söz konusu olduğu, bu durumda araştırmacıların teorilerle uyumsuz verilerle karşılaştıklarında genellikle teori veya paradigmadan değil de verilerden şüphe etmeye eğilimli olduğu ve bu durumun sadece Schacht için geçerli olmadığı teslim edilmelidir. Bilindiği üzere Thomas Kuhn bu aykırı verilerin ancak göz ardı edilemeyecek bir yekûna ulaşması halinde paradigma değişiminin yaşanabileceğini ifade etmektedir. Bkz: Thomas S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, The University of Chicago Press, Chicago, 1996, s. 24, 52-53, 62, ayrıca Crisis and the Emergence of Scientific Theories başlığını taşıyan yedinci bölüm de bu süreci özetlemektedir. 184

7 hadislerden hareketle takip ettiği şablonu, teorisini tadil edip tekrar düzenlemek yerine, kendi sistemini ihlal eden hadisleri uydurma kabul etme yoluna gitmektedir ve bunun için de elinde selefi Ignaz Goldziher den ( ) tevarüs ettiği çok elverişli bir araç, bir dönemde ortaya çıkan bir sözün zamanla hadisleşmesi ve daha önceki bir otoriteye isnâd edilmesi anlamına gelen hadislerin geriye yansıtılması teorisi bulunmaktadır. 7 Aşağıda onun işaret edilen iddiaları kısaca ele alınacaktır. 1- Schact ın Görüşlerinin Genel Çerçevesi a) İslam Hukuku Schacht ın İslam hukuku ile ilgili görüşlerinin klasik İslâmî anlayıştan ne kadar farklı bir noktada durduğunu anlamak için İslam hukukunun Kur anî olmak bir tarafa İslamî dahi olmadığı şeklindeki iddiası hatırlanabilir. 8 Ona göre İslam hukuku, Müslümanların kabul ettiğinin aksine Kur an ve Sünnet e değil, Emevîlerin idarî düzenlemeleri ve örfî tatbikatla bu tatbikatı esas alan ilk Emevî kadılarının reylerine dayanmaktadır. 9 Söz konusu iddiada kilit noktada yer alan tatbikat/ uygulama/amelin ise temelde başka din ve kültürlerden alınan unsurlara dayandığı kanaatindedir ve işte bu nedenle ona göre İslam hukukunun başladığı yer Hicaz değil, diğer kültürlerden iktibasların yapılabileceği bir bölge olan Irak tır. 10 Schacht, başka din ve kültürlerden alınan unsurların İslamîleştirilmesinin diğer bir ifadeyle geriye yansıtmayla sahabe ve Hz. Peygamber e isnâd edilmesi 11 ve Kur an ın dikkate alınmasının Emevîlerin sonunda başladığını, Abbasîler döneminde ise güçlenip devam ettiğini iddia etmektedir. 12 Hatta o, bu gelişme için net bir tarih de vermekte, İslam hukukunun İslamîleştirilmesinin İmam Şafiî (ö. 7 Schacht ın seleflerine medyun olduğu vurgulanırken onun sadece seleflerini takip etmediği, onların görüşlerini hem sistemli bir biçimde bir araya getirdiği hem de bir adım ileriye taşıdığı da hatırlatılmalıdır. 8 Joseph Schacht, The Problems of Modern Islamic Legislation, Studia Islamica, Sayı 12, (1960), s Schacht, Origins, s. 198, 283; a.mlf., Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence, Law in the Middle East: Origin and Development of Islamic Law (ed: Macid Khadduri - Herbert J. Liebesny), The Middle East Institute, Washington, 1955, s. 38; a. mlf., The Law, Unity and Variety in Muslim Civilization (ed: Gustave E. von Grunebaum), The University of Chicago Press, Chicago, 1955, s Joseph Schacht, Foreign Elements in Ancient Islamic Law, Journal of Comparative Legislation and International Law, Sayı 32/3-4, (1950), s Anılan unsurlar, Schacht ın geliştirdiği nisbî kronolojiye göre önce sahabeye, sonra Hz. Peygamber e isnâd edilmiştir. Bu nedenle mevkuf hadisler, bazı istisnalar dışında merfû hadislerden daha erken tarihlidir. 12 Joseph Schacht, An Introduction to Islamic Law, Clarendon Press, Oxford, 1982, s

8 204/820) öncesinde büyük oranda tamamlandığı görüşünü öne sürmektedir. 13 Netice itibariyle Schacht ın İslam hukuku ile ilgili temel iddiası, kısaca hicrî 1. yüzyılda teknik anlamıyla bir İslam hukukundan söz etmenin mümkün olmadığı, 14 İslam hukukunun başlangıcının Asr-ı Saadet ve devam eden süreçte Medine de değil de, hicrî 1. yüzyılın sonlarında Irak ta aranması gerektiği şeklinde özetlenebilir. Onun H.2./M.8. yüzyıldan itibaren başlayan İslam hukuku inşası; Kur an daki ahkâm âyetlerinin H.1./M.7. yüzyılda dikkate alınmadığını ki bunu birçok oryantalist 15 dahi kabul etmekte zorlanacaktır ; Hz. Peygamber in otoritesin dinî değil, siyasî olduğu 16 ve bu bağlamda Nebevî Sünnet kavramının da H.1./M.7. yüzyılda sadece siyasî bağlamda kullanıldığını, hadisler söz konusu olduğunda ise H.1./M.7. yüzyıldan gelen sahih ahkâm rivayetlerinin olmadığını iddia etmesine neden olmuştur. b) Nebevî Sünnet ve Hadis Schacht a göre Nebevî Sünnet kavramının hukukî bir içerik kazanması yani fıkhen bağlayıcı bir asıl haline gelmesi, Hicrî 1. yüzyılın sonunda Irak ta gerçekleşen yeni bir gelişmedir. Bu iddiasıyla irtibatlı olarak o, eski okulların yaşayan geleneği yani amelin Nebevî Sünnet ten tarihen önce geldiğini dolayısıyla Hz. Peygamber in Sünneti ile bir irtibatı olmadığını öne sürmüştür. 17 Bu nedenle Schacht söz konusu olduğunda living tradition ı, yaşayan Sünnet değil, yaşayan gelenek şeklinde tercüme etmek daha isabetli olacaktır. Schacht ın Sünnet le ilgili geç tarihlendirmesi, kaçınılmaz olarak hadislerle ilgili tarihlendirmesini de etkilemiş ve o en eski merfû ahkâm hadislerinin ancak hicrî 125 yılına tarihlenebileceğini iddia etmiştir. 18 Mevkuf ahkâm rivayetlerini ise geliştirdiği nisbî kronolojiye göre bir önceki aşama kabul ettiği için en erken hicrî 100 yılına tarihlemektedir. 19 Dolayısıyla ona göre Hz. Peygamber gibi sahabenin de hadis literatürünün teşekkülüyle hiçbir ilgisi bulunmamaktadır. Yukarıda aktarılanlardan hareketle akla Schacht ın iddialarını yalnızca ahkâm rivayetleri ile mi sınırladığı sorusu gelmektedir. Bu noktada, onun teorisinin çerçevesini geniş tuttuğu ve fıkhî tazammunu olan, doğrudan bir hüküm ifade etmese dahi herhangi bir hükme taalluk eden tarafı bulunan tarihî rivayetlerin de aslında ahkâm hadisleri gibi değerlendirilmesi gerektiğini öne sürdüğü görülmektedir. 13 Schacht, An Introduction to Islamic Law, s Schacht, An Introduction to Islamic Law, s Schacht ın bu iddiasına itiraz eden oryantalistler için bkz: Fatma Kızıl, Müşterek Râvi Teorisi ve Tenkidi, İsam Yayınları, İstanbul, 2013, s Schacht, Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence, s Schacht, Origins, s Schacht, A Revaluation of Islamic Traditions, s Schacht, A Revaluation of Islamic Traditions, s

9 Hatta ona göre geliştirdiği teorinin ahkâm dışında bilhassa uygulanacağı grup tarihî rivayetlerdir. 20 Aşağıda onun tarihî haberler yani siyer ve megazî haberleriyle ilgili iddiaları ele alınacaktır. 2- Schacht ve Tarihî Haberler Yukarıda kısaca özetlendiği üzere Schacht, Kur an daki hükümlerin ancak ikinci aşamada Emevî kadıları tarafından dikkate alınmaya başladığını, Nebevî Sünnet kavramının başlangıçta hukukî değil siyasî içeriğe sahip olduğunu iddia ederek İslam hukukunun iki aslı olan Kur an ve Sünnet le irtibatını koparmış, söz konusu durum kaçınılmaz olarak onun siyere bakış açısını da doğrudan etkilemiştir. Buna göre Schacht, bazı tarihî haberlerin bir hükme arka plân temin etmek üzere kullanıldığı 21 görüşündedir ki söz konusu durum, bu tür tarihî haberlerin ilgili oldukları hükmün ortaya çıktığı döneme tarihlendirilmelerini gerektirmektedir. Görüldüğü üzere Schacht, bir siyer ya da megazî haberinin erken tarihli olabilmesi yani hiç değilse ahkâm hadisleri kadar geç tarihli olmaması için kesinlikle bir fıkhî hükme taalluk etmemesini, bağımsız mahiyette olmasını beklemektedir. Böyle bir anlayış ise doğrudan fıkıh ve siyeri başka bir cihetten de Sünnet ve sîreti birbirinden tefrik etmeyi gerektirmektedir. Bu nedenle Schacht, Sünnet ve sîret kavramlarının aynı haberin farklı tarîklerinde birbirinin yerine kullanılmasını şüpheli kabul ederek meselâ daha önceki bir haberde سرية رسول هللا ibaresi yer alırken daha sonraki bir kaynakta رسول هللا سنة ifadesinin yer almasını Nebevî Sünnet kavramının hukukî manasının zamanla yerleşmesinin bir neticesi kabul etmektedir. 22 Schacht a göre tarihî rivayetlerle ahkâm rivayetleri arasında tek taraflı bir geçiş olmamıştır. Bilakis ona göre karşılıklı bir tedahülden söz edilebilir. Buna göre tarihî rivayetler hukuk sahasına girmiş ve kullanılmış, diğer bir ifadeyle hükümler için arka plan işlevi görmüş; öte taraftan hukukî hadisler de siyere girmiştir. İşte bu ikinci grup hadisler yani siyere bir nevi sirayet eden hukukî hadisler, siyer literatürünün problemli kısmını teşkil etmektedir. Schacht, siyer sahasına nüfuz 20 Schacht, A Revaluation of Islamic Traditions, s Schacht, A Revaluation of Islamic Traditions, s Joseph Schacht, Peygamberin Sünneti Tabiri Hakkında, çev: Mehmed S. Hatiboğlu, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 18, (1970), s. 84. Schacht, Sünnet ve sîretin birbirinden ayrı manada kullanıldığını göstermek üzere Ebû Yûsuf un (ö. 182/798) şeklindeki sözüne atıfta bulunarak onun da Sünnet ف م ا ك ن ت أ ح س ب أ ح د ا ي ع ر ف الس ن ة و الس ري ة ي ه ل ه ذ ا ve sîreti birbirinden tefrik ettiğini öne sürmüştür (Origins, s. 139, dn. 1). Nitekim söz konusu cümledeki ر س ول الل صلى الل عليه وسلم و س ري ت ه س ن ة ifadesini kendi maksadına uygun biçimde the sunna and life-story of (sīra) of the Prophet (Origins, s. 75) şeklinde çevirmektedir. Schacht ın özetlenen iddiasının tenkidi için bkz: M. M. Bravmann, The Spiritual Background of Early Islam: Studies in Ancient Arab Concepts, Brill, Leiden, 1972, s

10 ettiğini iddia ettiği bu hukukî rivayetlerden hareketle Hz. Peygamber in Hz. Meymûne (ö. 51/671) ile evlenmesi gibi ihramlıyken evlilik şeklindeki fıkhî mesele ile irtibatı nedeniyle hayatı ile ilgili çok önemli detayların dahi sahih tarihî hatıralar olmayıp sahte ve hukukî doktrini desteklemeye yönelik oldukları şeklinde bir sonuca ulaşmaktadır. 23 Netice itibariyle Schacht, siyeri âdeta hukukî ve tarihî kısım şeklinde ikiye ayırmakta ya da bu tür bir ayrımı mümkün görmektedir. Kaçınılmaz olarak bu tür bir iddia, Hz. Peygamber in hayatı söz konusu olduğunda sahih pür tarihî bilgiler mümkün mü? sorusunu ortaya çıkarmaktadır. Esasen Schacht da bu tür rivayetlerin varlığını mümkün görmüyor olmalıdır ki Hz. Peygamber in hayatı ve onun yaşadığı dönemdeki İslam toplumunun şartları için elimizdeki tek kaynağın Kur an olduğu kanaatindedir. Dolayısıyla tarihlendirme açısından onun hukukla irtibatlı olmayan tarihî haberleri sahih görmediği, en fazla hukukî haberleri erken tarihli kabul ettiği söylenebilir. Burada Schacht ın Franz Rosenthal in ( ) A History of Muslim Historiography sine (Leiden 1968) yazdığı değerlendirme yazısında dile getirdiği bir tenkidini de hatırlamak gerekir. Rosenthal in Müslüman tarihçilerin objektiflikleri ve ideolojik davranmadıkları şeklindeki ifadelerini bir dereceye kadar kabul eden Schacht, onların siyasî baskılara kapılmama konusunda büyük oranda takdiri hak ettiklerini ifade eder. 24 Fakat ardından, ilk yüzyıllarda dinî kaidelerin, akidenin siyasetten daha derin biçimde ve doğrudan tarih yazımını etkilediğini söylemektedir 25 ki yukarıda hukukî rivayetlerin tarih sahasına girmesi meselesi bağlamında aktarılan görüşleri ile bu ifadeleri arasında irtibat kurmak mümkündür. Schacht ın tarihî haberlerle ilgili görüşlerinin genel çerçevesinin verilmesinin ardından aşağıda Batı da ona ve bu konudaki görüşlerine yöneltilen itirazlar ele alınacaktır. 3- Schacht ın Tarihî Haberlerle İlgili Görüşlerine Batılı Araştırmacıların İtirazları Schacht ın tarihî haberlerle veya siyerle ilgili görüşlerine itiraz eden oryantalistler arasında öncelikle Alfred Guillaume ( ) ve William Montgomery Watt ın ( ) tenkitlerine değinmek, Schacht ın kendisinden sonraki araştırmacılara etkisini göstermesi açısından faydalı olacaktır. Bu iki oryantalist, Schacht ın ahkâm hadisleri ile ilgili görüşlerini kabul etmekle birlikte onun tarihî haberlerle ilgili görüşlerine itiraz yöneltmeleri açısından tuhaf bir konumda yer 23 Schacht, Origins, s. 139, Joseph Schacht, A History of Muslim Historiography, Oriens, Sayı 7/1, (1954), s Schacht, A History of Muslim Historiography, s

11 almaktadırlar. 26 Zira Schacht, teorisini tarihî rivayetlere de teşmil ederken buna bir gerekçe olarak iki rivayet türünde çok sayıda ortak râvi olmasını gösterir ve Urve b. Zübeyr (ö. 94/713), Şa bî (ö. 104/722), İbn Şihâb ez-zührî (ö. 124/742), Hişâm b. Urve (ö. 146/763), gibi râvileri de örnek olarak verir. 27 Dolayısıyla Guillaume ve Watt ın, bu râvilerden gelen hukukî rivayetleri reddederken tarihî rivayetleri kabul etmeleri, onları tuhaf bir konuma yerleştirerek eleştiriye açık hale getirmektedir. Esasen onları ahkâm rivayetleri ile tarihî rivayetleri tefrik etmeye sevk eden iki âmil bulunmaktadır. Söz konusu âmillerden ilki, bu oryantalistlerin İbn İshâk ın (ö. 151/768) es-sîre si üzerine çalışmış olmalarıdır. İkincisi ise Schacht ın teorisini hukukî rivayetler için kabul eden bu oryantalistlerin, İslam hukukunun H.2./M.8. yüzyılda başladığını, dolayısıyla Müslümanların hayatını düzenleyen ilkelerin aslında iddia ettikleri kaynaklara dayanmadığını kabul etmekle kaybedecek hiçbir şeylerinin olmamasıdır. Hâlbuki tarihî rivayetlerin de ancak H.2./M.8. yüzyıldan itibaren ortaya çıktığını iddia etmek, H.1./M.7. yüzyıl hakkında ancak Kur an daki bilgilerden hareketle konuşabilmek anlamına gelecektir ki aslında bir tarihçi olarak Guillaume ve Watt, dayanacakları bir zemin arayışıyla Schacht ın teorisi ahkâm hadisleri için geçerliyse de siyer için değildir gibi keyfî bir yaklaşım sergilemek zorunda kalmaktadırlar. Elbette kendileri, yaklaşımlarının keyfî olduğunu teslim etmezler. Mesela Watt, rivayetleri bu şekilde ikiye ayırmasını hukukî rivayetlerin çeşitli mülahazalarla çarpıtılmaya ve değiştirilmeye daha müsait olduğu gibi bir iddia ile gerekçelendirir. 28 Ona göre siyerin pür tarihî bir kısmı ve hiç tartışmaya konu olmamış haberler vardır ki işte gerçek kabul ettiği kısım da bunlardır. 29 Bununla birlikte böyle bir ayrımda, aslında biraz önce işaret edildiği üzere çalışmasında dayanacağı bir zemin arayışının belirleyici olduğunu, Watt ın siyerin gerçek bir özü olduğu kabul edilmeksizin Kur an daki tarihî bilgileri anlamlandır- 26 Stephen Shoemaker, benzer bir durumun F. Edward Peters için de söz konusu olduğuna dikkat çekmektedir. Zira Peters, Hz. Peygamber ve Hz. İsa ile ilgili tarihî bilgiler üzerinden bir karşılaştırma yaptığı The Quest of the Historical Muhammad (International Journal of Middle East Studies, Sayı 23/3 [1991], s ) adlı makalesinde Goldizer ve Schacht ın Hz. Peygamber in hayatıyla ilgili bilgiler hakkındaki iddialarının doğru olduğunu net biçimde ifade etmesine rağmen, birkaç yıl sonra yayımlanan Muhammad and the Origins of Islam (Albany, 1994) adlı kitabında Hz. Peygamber in hayatını elbette bir oryantalist perspektifinden fakat ayrıntılı biçimde yazabilmiştir. Hâlbuki Goldziher in ve Schacht ın tezlerinin doğru olduğu kabul edildiğinde elde Hz. Peygamber in hayatını bu kadar ayrıntılı yazacak bir malzeme kalmayacaktır. Bkz: Stephen J. Shoemaker, In Search of Urwa s Sīra: Some Methodological Issues in the Quest for Authenticity in the Life of Muḥammad, Der Islam, Sayı 85/2, s. 259, dn Schacht, A Revaluation of Islamic Traditions, s W. Montgomery Watt, Muhammad at Medina, The Clarendon Press, Oxford, 1956, s Watt bu görüşü, Schacht ın Origins ine yazdığı değerlendirme yazısında da dile getirmektedir. Bkz: W. Montgomery Watt, The Origins of Muhammadan Jurisprudedence, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Sayı 1-2, (1952), s Watt, Muhammad at Medina, s

12 manın mümkün olmayacağı yönündeki ifadeleri de göstermektedir. 30 Watt gibi Alfred Guillaume da siyeri Scahcht ın teorisinin dışında tutmuştur. Fakat onun farklı tarafı, İbn İshâk ın es-sîre sindeki hukukî rivayetleri de reddetmemesidir. Bu noktada bir biyografi yazarı nasıl olur da bir kişinin hayatını emsal teşkil edebilecek hikâyeleri aktarmadan yazabilir diyerek Schacht a itiraz etmektedir. 31 Görüldüğü üzere Schacht ın hukukî rivayetlerin siyere girdiği ve siyerin sahte kısmını teşkil ettiği iddiasının aksine Guillaume, siyer için bunun şüpheli değil bilakis kaçınılmaz bir durum olduğuna işaret etmektedir. Guillaume gibi İbn İshak ın es-sîre sinden hareketle Schacht a itiraz eden bir diğer oryantalist ise doktorasını İbn İshâk üzerine yapmış olan (Muhammad Ibn Ishaq. Literaturhistorische Untersuchungen [Frankfurt 1925]) Alman araştırmacı Johann Fück tür ( ). Fück, sadece Schacht ın tarihî haberlerle ilgili aşırı şüpheciliğini değil, aynı zamanda onun ahkâm rivayetleri ile ilgili iddialarını/genellemelerini de tenkit etmiştir. 32 Fück, herhangi bir ayrıma gitmeksizin hadislerin otantik bir öz ihtiva ettiği kanaatindedir. 33 Görüldüğü üzere Schacht a bilhassa İbn İshâk ın es-sîre sinden hareketle isabetli tenkitler yöneltilebilmiştir. Zira Schacht, e silentio/sessizlik delilini çok sık kullanmakta ve hadisleri genellikle ilk kez geçtikleri kaynakların dönemine tarihlendirmektedir. Mesela ilk defa İmam Şafiî nin eserlerinde veya Ahmed b. Hanbel in (ö. 241/855) Müsned inde geçtiğini iddia ettiği bir haberin aslında bu eserlerden önce İbn İshâk ın es-sîre inde yer alması, onun teorisine zarar veren bir durumdur ve Guillaume ve Fück bu durumlara işaret ederler. Mesela Guillaume, Schacht ın Medine nin Sünnet in evi olduğu düşüncesinin ancak Ahmed b. Hanbel döneminde çıktığı iddiasını, bu bilginin İbn İshâk ta da yer aldığını göstererek tenkit eder. 34 Schacht ı doğrudan eleştirmemekle birlikte İslam tarihi ile ilgili aşırı şüpheciliğe itirazları nedeniyle görüşlerine yer verilmesi gereken bir diğer Batılı araştırmacı da Fred Donner dır. Schacht ın İslam hukuku, Nebevî Sünnet ve ahkâm hadisleri bağlamında dile getirdiği iddialarının klasik görüşten ne kadar farklı olduğundan yukarıda bahsedilmişti. Donner ın da şüphecilerin İslam ın başlangıcı ile ilgili klasik görüşün tamamen terk edilmesi gerektiği şeklindeki iddialarına itirazı bu açıdan önem arz etmektedir. Kaynakların güvenilirliği açısından Donner a göre Müslümanların ve revizyonistlerin arasında bir konum mümkündür ve rivayetler, Hz. Peygamber in hayatı hakkında bir miktar erken tarihli materyal ihtiva etmek- 30 W. Montgomery Watt, The Reliability of Ibn Isḥāq s Sources, Early Islam: Collected Articles, Edinburgh University Press, Edinburgh, 1990, s Alfred Guillaume, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Sayı 16/1, (1954), s Fück, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, s Johann Fück, The Role of Traditionalism in Islam, Ḥadīth (ed: Harald Motzki), Ashgate, Aldershot, 2004, s Guillaume, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, s

13 tedir. 35 Ayrıca ona göre İslam tarihinin başlangıcındaki temel meseleleri tespit etmek için de araştırmacıların elinde yeterli malzeme bulunmaktadır. 36 Bu bağlamda Donner ın dikkat çektiği önemli bir problem, şüphecilerin Kitâb-ı Mukaddes tenkidinin sadece yöntemlerini değil sonuçlarını da İslam kaynaklarına uygulamaları, Kitâb-ı Mukaddes tenkitleri neticesinde ulaştıkları geleneksel aktarımlara güvenilmemesi gerektiği şeklindeki olumsuz sonucun farklı bir tarihî süreçten geçmiş İslam kaynakları için de geçerli olduğunu varsaymalarıdır. 37 Donner ın Hz. Peygamber ve dönemi hakkındaki kaynakların güvenilmez olduğunu iddia etmelerine rağmen Hz. Peygamber hakkında konuşmaktan da geri durmamaları nedeniyle bilhassa Schacht a değilse de revizyonist oryantalistlere yönelik eleştirisinin de altı çizilmelidir. Mesela bu bağlamda revizyonist oryantalistlerden Patricia Crone un ( ), sahabenin hadis ezberlemeye hayatını adamış olamayacağı iddiasına, Arapça kaynakların o dönem için bilgi kaynağı olarak kullanılamayacağını iddia eden birisi olarak bu tür bilgiye nasıl ulaştığı sorusunu yönelterek itiraz etmektedir. 38 Aslında Donner ın tenkidinin de gösterdiği üzere hem Crone hem de Schacht ın seçmeci kaynak kullanımı, 39 kendi İslam tarihi veya İslam hukuk tarihi yorumları ile örtüşmediğinde İslamî kaynakları ve haberleri tasfiye etmelerine ve ortaya çıkan boşluğu kendi kurgularıyla doldurmalarına yol açmaktadır. Batılı araştırmacılar arasında siyer haberlerine yaklaşımları bağlamında ele alınması gereken bir grup da isnâd-metin analizleri yaparak siyer haberlerinin şüpheciler ve revizyonistlerin iddia ettiğinden daha erken tarihli olduğu sonucuna ulaşan mutavassıt/middle-ground 40 şeklinde tanımlanabilecek oryantalistlerdir. Bu oryantalistler arasında ön plana çıkan isimler Andreas Görke, Gregor Schoeler ve Harald Motzki dir. Bu üç isim, aynı zamanda H.1./M.7. yüzyıl siyer kaynakları ile ilgili tartışmanın tarafları olarak 2012 de konu ile ilgili ortak bir makale de 41 yayımlamışlardır. Gregor Schoeler ve Andreas Görke, birlikte yayımladıkları Reconstruction 35 Fred M. Donner, Muhammad and the Believers: At the Origins of Islam, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, 2010, s Fred M. Donner, Narratives of Islamic Origins: The Beginnings of Islamic Historical Writing, The Darwin Press, Princeton, 1998, s Donner, Narratives of Islamic Origins, s Fred M. Donner, Slaves on Horses. The Evolution of the Islamic Polity by Patricia Crone, Journal of the American Oriental Society, Sayı 102/2, (1982), s Seçmeci kaynak kullanımının tenkidi için ayrıca bkz: Harald Motzki, The Murder of Ibn Abī l-huqayq: On the Origin and Reliability of Some Mahgāzī-Reports, The Biography of Muhammad: The Issues of the Sources (ed: Harald Motzki), Brill, Leiden, 2000, s Oryantalistlerin şüpheciler, revizyonistler ve mutavassıtlar şeklindeki tasnifi için bkz: Fatma Kızıl, Müşterek Râvi Teorisi ve Tenkidi, s First Century Sources for the Life of Muḥammad? A Debate, Der Islam, Sayı 89/2, (2012), s

14 Early Sīra Texts: The Higra in the Corpus of Urwa b. al-zubayr 42 adlı makalede, Urve b. Zübeyr in ilk vahiy, ifk hâdisesi, hicret, Hudeybiye anlaşması rivayetlerini analizleri neticesinde ulaştıkları sonuçları özetlemişlerdir. Buna göre her ne kadar Urve nin lafızlarını tam olarak inşa etmek mümkün değilse de söz konusu haberlerin gerçekten Urve tarafından H.1./M.7. yüzyılda tedvin edildiği kanaatindedirler. 43 Hâlbuki Schacht, aile isnâdları olması nedeniyle Urve-Hişâm isnâdı ile gelen yalnız hukukî hadisleri değil tarihî haberleri de sahte kabul etmektedir 44 ve Urve rivayetleri de çoğunlukla ya Hişâm ya da Zührî vasıtasıyla gelmektedir. Andreas Görke, başka bir çalışmasında ise siyer ve hadis sahalarının müstakilliğine vurgu yapmakla birlikte tarihî haberlerin hadise ve hadislerin siyer sahasına girebileceğini de kabul etmektedir. Fakat o, bu süreçte metinler üzerinde kasıtlı değişikler olmasının gerekmediğini de belirtmektedir. 45 Burada bir noktaya muhakkak işaret etmek gerekmektedir. Görke, Schoeler ve Motzki nin oryantalistlerin sadece Schacht ın değil birçok şüpheci ve revizyonist oryantalistin iddialarına itiraz etmelerinin nedeni, araştırmalarında isnâd-metin analizini uygulamalarıdır. Her ne kadar çalışmalarını İslam tarihi ve kaynakları ile ilgili oryantalist paradigmadan tamamen bağımsız biçimde sürdürmeleri beklenmese de bir rivayetin içeriğinden hareket etmek yerine tarîklerini toplayıp bunların mukayesesi üzerine yoğunlaştıkları için daha erken tarihlere ulaşabildikleri görülmektedir. Yine de Motzki nin ancak eğer siyerle ilgili yüzlerce rivayet isnâd-metin analizine tâbi tutulursa Hz. Peygamber in gerçek ama oldukça sınırlı bir biyografisinin yazılabileceğini söylediği de unutulmamalıdır. 46 Bu sınırlılık ise isnâd-metin analizinin dayandığı öncüllerden kaynaklanmaktadır. 47 Sonuç Hz. Peygamber in her dönemdeki Müslümanlar için üsve-i hasene olması nedeniyle Schacht ın sîreti life story/hayat hikâyesi şeklinde tercüme etmesi ve 42 Der Islam, Sayı 82/2, (2005), s Görke-Schoeler, Reconstruction Early Sīra Texts, s. 220, Schacht, A Revaluation of Islamic Traditons, s Bu vesileyle Schacht ın Zührî den gelen rivayetlerin büyük kısmını sahte/uydurma kabul ettiği de hatırlatılmalıdır. Bkz: Schacht, Origins, s Zührî nin vefat tarihinin H.124/M.742 olduğu düşünüldüğünde Schacht ın siyer ve megazî rivayetleri de dâhil olmak üzere haberler için ne kadar geç tarihler verebileceği de ortaya çıkmaktadır. Hâlbuki Zührî rivayetlerini inceleyen Harald Motzki, Schacht tan farklı sonuca ulaşmıştır. Bkz: Harald Motzki, İbn Şihâb ez-zührî nin Fıkhı: Bir Kaynak Tenkidi İncelemesi çev: Fatma Kızıl, Hadis Tetkikleri Dergisi, Sayı 3/2, (2005), s Andreas Görke, The Relationship between Maghāzī and Ḥadīth in Early Islamic Scholarhip, Bulletin of SOAS, Sayı 74/2, (2011), s Harald Motzki, The Murder of Ibn Abī l-huqayq, s Ayrıca isnâd-metin analizleri neticesinde yapılan metin inşaları da genellikle metni eksilten mahiyette olmaktadır. 192

15 dolayısıyla bir biyografi düzeyine indirgemesi dikkat çekmektedir. Hâlbuki sîretin model olma vasfının ortadan kaldırılması, yani pür tarihî rivayetlerden oluşması gerektiği veya bir hayat hikâyesinden ibaret olduğu iddiası, Müslümanlar için Hz. Peygamber in hayatının tahkiye edilmesinin, takip edilme amacına matuf olduğu göz önünde bulundurulduğunda kabul edilemez bir durum arz etmektedir. 48 Nitekim sîrete bu tür bir yaklaşımı Alfred Guillaume, Johann Fück gibi oryantalistlerin de kabul etmediği görülmektedir. Son olarak sîret ve Sünnet in irtibatı üzerinden söylenilenler, sîretle ilgili her bilginin hadis literatüründe yer alması gerektiği ve bu iki literatürün birbirinden bağımsız olmadığı gibi bir düşünceye neden olmamalıdır. Öncelikle hadisçiler ve siyer âlimlerinin rivayet değerlendirme kriterleri arasındaki farklılıklar ve ardından mevkuf ve maktu rivayetlerin eserlere dâhil edilip edilmeyeceği meselesi ki bu hadis eserinin türüne göre belirlenecektir seçtikleri malzeme noktasında farklılıklara neden olmaktadır. Bir de bizatihi seçme faaliyetinin sadece hadis literatürü ile siyer literatürü değil, hadis literatürünün çeşitli türleri arasında hatta aynı türde farklı musanniflere ait eserlerdeki farklılıklara neden olduğu da unutulmamalıdır. Ayrıca musannifin eserini hangi amaçla oluşturduğu, şartları, hocaları, ulaşabildiği rivayet malzemesi gibi âmiller de aynı türdeki eserlerin içeriğinde farklılığa neden olabilmektedir. 48 Tebliğde Schacht a itiraz sadedinde fıkıh, Sünnet ve sîret terimleri arasındaki irtibata yapılan vurgunun modern fıkhu s-sîre literatüründe görülen her bir siyer bilgisi bir hükümdür ya da bir hüküm ifade eder şeklindeki bir perspektiften neşet etmediği ifade edilmelidir. 193

16 Bibliyografya Bravmann, M. M., The Spiritual Background of Early Islam: Studies in Ancient Arab Concepts, Brill, Leiden, Donner, Fred M., Narratives of Islamic Origins: The Beginnings of Islamic Historical Writing, The Darwin Press, Princeton, Donner, Fred M., Muhammad and the Believers: At the Origins of Islam, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Donner, Fred M., Slaves on Horses. The Evolution of the Islamic Polity by Patricia Crone, Journal of the American Oriental Society, Sayı 102/2, (1982), s Fück, Johann, The Role of Traditionalism in Islam, Hadīth (ed: Harald Motzki), Ashgate, Aldershot, 2004, s Fück, Johann, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Bibliotheca Orientalis, Sayı 10/5, (1953), s Görke, Andreas, The Relationship between Maghāzī and Hadīth in Early Islamic Scholarhip, Bulletin of SOAS, Sayı 74/2, (2011), s Görke, Andreas Gregor Schoeler, Reconstruction Early Sīra Texts: The Hizra in the Corpus of Urwa b. al-zubayr, Der Islam, Sayı 82/2, (2005), s Görke, Andreas v.dğr., First Century Sources for the Life of Muhammad? A Debate, Der Islam, Sayı 89/2, (2012), s Guillaume, Alfred, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Sayı 16/1, (1954), s Kızıl, Fatma, Müşterek Râvi Teorisi ve Tenkidi, İsam Yayınları, İstanbul, Kuhn, Thomas S., The Structure of Scientific Revolutions, The University of Chicago Press, Chicago, Motzki, Harald, İbn Şihâb ez-zührî nin Fıkhı: Bir Kaynak Tenkidi İncelemesi, çev: Fatma Kızıl, Hadis Tetkikleri Dergisi, Sayı 3/2, (2005), s Motzki, Harald, Dating Muslim Traditions, Arabica, Sayı 102/2 (2005), s Motzki, Harald, The Murder of Ibn Abī l-huqayq: On the Origin and Reliability of Some Mahgāzī-Reports, The Biography of Muhammad: The Issues of the Sources, ed: Harald Motzki, Brill, Leiden, 2000, s Schacht, Joseph, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, The Clarendon Press, Oxford, Schacht, Joseph, An Introduction to Islamic Law, Clarendon Press, Oxford,

17 Schacht, Joseph, A Revaluation of Islamic Traditions, Journal of the Royal Asiatic Society, Sayı 2, (1949), s Schacht, Joseph, Foreign Elements in Ancient Islamic Law, Journal of Comparative Legislation and International Law, Sayı 32/3-4, (1950), s Schacht, Joseph, The Problems of Modern Islamic Legislation, Studia Islamica, Sayı 12, (1960), s Schacht, Joseph, Peygamberin Sünneti Tabiri Hakkında, çev: Mehmed S. Hatiboğlu, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 18, (1970), s Schacht, Joseph, Pre-Islamic Background and Early Development of Jurisprudence, Law in the Middle East: Origin and Development of Islamic Law, ed: Macid Khadduri - Herbert J. Liebesny, The Middle East Institute, Washington, 1955, s Schacht, Joseph, The Law, Unity and Variety in Muslim Civilization, ed: Gustave E. von Grunebaum, The University of Chicago Press, Chicago, 1955, s Schacht, Joseph, A History of Muslim Historiography, Oriens, Sayı 7/1, (1954), s Shoemaker, Stephen J., In Search of Urwa s Sīra: Some Methodological Issues in the Quest for Authenticity in the Life of Muhammad, Der Islam, Sayı 85/2, s Watt, W. Montgomery, Muhammad at Medina, The Clarendon Press, Oxford, Watt, W. Montgomery, The Reliability of Ibn Ishāq s Sources, Early Islam: Collected Articles, Edinburgh University Press, Edinburgh, 1990, s Watt, W. Montgomery, The Origins of Muhammadan Jurisprudedence, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Sayı 1-2, (1952), s