TOPLUMSAL İNŞACI YAKLAŞIM ÇERÇEVESİNDE NORM YAYGINLAŞTIRICI AKTÖRLER OLARAK SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI

Transkript

1 Derya Büyüktanır Ankara Üniversitesi, Avrupa Birliği ve Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Uluslararası İlişkiler Bölümü- Doktora Programı TOPLUMSAL İNŞACI YAKLAŞIM ÇERÇEVESİNDE NORM YAYGINLAŞTIRICI AKTÖRLER OLARAK SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI Giriş Geleneksel toplumdan modern topluma geçişi açıklamak için kullanılan sivil toplumun tarihini, eski Yunan dönemine kadar götürmek mümkün olsa da, bu kavram, 1980 lere kadar uluslararası ilişkiler disiplini içinde en az ele alınan konulardan biri olmuş ve disiplin içine uzun bir süre dâhil olamamıştır. Ancak bu yıllardan sonra ortaya çıkan küreselleşmenin ve yeni yaklaşımların etkisiyle sivil toplum, hem akademik alanda, hem de kamusal söylemlerde daha fazla ön plana çıkmaya başlamıştır. Uluslararası ilişkiler disiplininde de temel tartışma konularının dışında sadece bir yan tartışma konusu olarak ele alınan bu kavram, disiplin içindeki yerini ancak bu yıllardan sonra bulabilmiştir. Zamanla, sadece uluslararası kuruluşların ele aldığı bir konu olmanın ötesine geçerek daha sık atıf yapılmaya başlanan bir konu haline gelmiştir. Sivil toplum kavramının ön plana çıkışının, küresel kapitalizmin ve liberal ekonomik politikaların birleştiği bir döneme denk gelmesi de tesadüf değildir. Bu süreçte, devletin ekonomideki rolünün azaltılması, piyasa ekonomisinin genişletilmesi ve demokrasi gibi söylemleri dile getiren aktörler arasına sivil toplum kuruluşları (STK lar) da dahil edilmiştir 1980 sonrasında, sivil toplum kuruluşlarının tüm dünyada etkisi ve görünürlüğü önemli ölçüde artmıştır. Bu yıllarda ayrıca, uluslararası ilişkilere sadece devletler arası ilişkiler olarak bakan ve çoğu realist olan yazarların yanısıra, devlet dışı aktörlerin etkilerini ve bu etkilerin ulusal ve uluslararası sonuçlarını dikkate alan yazarların sayısı da artmıştır.güç, 1

2 güç kullanımı, güvenlik ve devlet merkezcilik kadar, kimlik, norm, ahlak ve değerler de ön plana çıkan konular arasında yer almıştır. Bu süreçte sivil toplum kuruluşları da, toplumlar arasında normları yayan en önemli aktörlerden biri olarak görülmeye başlamıştır. Sivil toplumun toplumsal inşacı yaklaşımla açıklanması, özellikle normların öneminden ve karşılıklı oluşumdan yola çıkılarak, kimliklerin ve çıkarların oluşumunda devlet-toplum ilişkilerinin öneminin vurgulanması açısından da değer taşımaktadır. Bu bakış açısı, sivil toplum kuruluşlarından çok daha geniş ve kapsayıcı bir kavram olan sivil toplumu ele alan bir çok yaklaşımı tamamlayarak ve geliştirerek, bu kavramın farklı yönlerinin ele alınmasına olanak sağlamaktadır. Örgütlü hareketler ve sivil toplum kuruluşları, hükümetlerarası ağların kurulmasını etkilemekte, şeffaflık ve hesap verilebilirlik açısından yeni normların yaratılmasına destek vermekte ve hizmet sağlayıcı olarak da bir çok alanda yer almaktadır. Bu çalışmada sivil toplum kuruluşları, toplumsal inşacılık yaklaşımı çerçevesinde ele alınacaktır. Öncelikle, farklı teorik yaklaşımların ortaya atıldığı 1980 li yıllarda ortaya çıkan toplumsal inşacılık (Social Contructivism) yaklaşımı ve bu yaklaşımın uluslararası ilişkiler disiplini içindeki yeri ve gelişimi incelenecektir. Ardından, devlet-toplum ilişkisi ve sivil toplum kuruluşlarının özellikle normları yayan aktörler olarak rolleri ve uluslararası ilişkiler disiplinindeki artan önemi bu teorik yaklaşım etrafında ele alınacaktır. I. Toplumsal İnşacılık Yaklaşımı ve Uluslararası İlişkiler Disiplininde Gelişimi İnşacı yaklaşım bir önermeler topluluğu olarak uluslararası ilişkiler disiplini içinde kendine önemli bir yer edinmiştir.1980 ler uluslararası ilişkileri anlama konusundaki çabaların bir sonucu olarak inşacı yaklaşımın öneminin arttığı yıllar olmuştur. Bir dönem inşacılığın bir kuram olup olmadığı tartışmaları yaşanmış, sonrasında ise bir yaklaşım tarzı olduğu yönündeki düşünceler ağırlık kazanmıştır. İnşacılığın, kendi içindeki farklılaşmalara rağmen, 1 tüm bu yaklaşımları tek bir çatı altında toplayan ortak yanları da söz konusudur. Toplumsal inşacılık, uluslararası ilişkilerin daha iyi anlaşılabilmesi ve analiz edilebilmesi için başvurulan en önemli yaklaşımlardan biri niteliğindedir ve disiplin içinde dış politika, 1 İnşacı yazarlar için geleneksel/eleştirel/, sert/ılımlı, modernist/post modernist, geleneksel/ post-modernist, radikal/ılımlı, radikal/ortayolcu gibi farklı gruplandırmalar yapılmıştır. 2

3 uluslararası örgütler, anarşi, küresel sivil toplum gibi birçok alanda yapılan çalışmalarda bu yaklaşıma atıfta bulunmak nerede ise bir zorunluluk haline gelmiştir. Neorealizm ve neoliberalizmin rasyonalist yaklaşımlarını reddeden inşacılar, dünya politikasını incelerken sosyolojik bir perspektif geliştirmişlerdir. İnşacı yazarlar, maddi unsurlar kadar normatif unsurların ve yapıların da önemine değinmiş, eylem ve çıkarların oluşumunda kimliğe vurgu yapmış, eden (agent) ve yapının (structure) karşılıklı olarak oluştuğunu iddia etmişlerdir. Bazı inşacı yazarlar ise son yıllarda bu varsayımlarını, sayıları artan ampirik çalışmalarla desteklemektedirler. 2 İnşacılıktaki temel araştırma alanları olan normlar, kurumlar, kimlik ve çıkar gibi konular, ampirik çalışmaların yapılmasını olanaklı kılmıştır. Bu anlamda, en iyi örnek olarak Avrupa Birliği verilebilir Uluslararası İlişkilerde Toplumsal İnşacılık Yaklaşımı İnşacılık, yalnızca uluslararası ilişkiler disiplinine özgü bir yaklaşım veya kuram değildir. Bu kuram farklı yaklaşımları içerir ve daha çok sosyal bilimler felsefesine ve bilgi sosyolojisine ilişkindir. Felsefi olarak inşacı düşüncenin temeli Kant ve Hegel gibi düşünürlerin, bilginin sosyal bir inşa olduğu iddialarına dayanmaktadır. Bu felsefi ve sosyal kuramsal yaklaşımlar, inşacılığın kuramsal altyapısının gelişmesinde etkili olmuştur. İnşacılar birçok bilim dallarından, felsefe ve sosyoloji gibi disiplinlerdeki teorik gelişmelerden de etkilenmişlerdir. Örneğin bazı yazarlar sosyoloji alanında, Anthony Giddens dan yaralanarak eden ile yapı arasındaki ilişkinin bir analizi yolu olarak yapılandırma kavramını yeniden yorumlamışlardır. Giddens a göre, 4 eden ve yapı arasındaki ilişki öznelerarası bir düşünce ve anlam ihtiva etmektedir. Fakat aktörler yapılar üzerinde düşünerek ve onlarla ilgili olarak hareket ederek yapıları değiştirirler ve dönüşüme uğratırlar. Yapılandırma kavramı, aktörler arasında daha dinamik bir bakış açısı 2 Richard Price, Christian Reus-Smit, 'Dangerous Liaisons? Critical International Relations Theory and Constructivism', Journal of International Relations, Cilt: 4, Sayı: 3,1998, ss. 259, Bu konuda John Ruggie, Thomas Christansen, Jeffrey Checkel gibi yazarlar çalışmalar yapmıştır. 4 Antony Giddens, The Constitution of Society: Outline of The Theory of Structuration, Berkeley, University of California Press,,

4 sunmaktadır. İnşacılar bunu, anarşi ile ilgili olarak daha az katı bir bakış açısı sunmak amacıyla başlangıç noktası olarak kullanmaktadırlar. 5 Uluslar arası ilişkiler disiplininde toplumsal inşacılığın temel odak noktası, dünya politikalarının sosyal bir inşa unsuru olduğudur. Price ve Smith e göre inşacılar bazı temel önermelerde bulunmuşlardır. 6 Bunlar: Maddi yapılar kadar normatif ve fikirsel yapılar da önemlidir. Maddi kaynaklar, içinde bulundukları yapı aracılığıyla insan faaliyeti için anlam kazanırlar ve fikirsel yapılar, aktörler üzerinde sadece düzenleyici etki yapmaz, aynı zamanda oluşturucu etkiye de sahiptir. Özneler arasında paylaşılan fikirler, normlar ve değerler önemlidir. Kimlikler, çıkar ve faaliyetleri oluşturur. Edenler ve yapılar karşılıklı olarak oluşmuştur. Yapılar, edenleri çıkar ve kimlikler bakımından oluşturur, bununla birlikte yapıların kendileri de edenlerin karşılıklı etkileşimleri sonucu ortaya çıkar ve değişir. İnşacılar, uluslararası ilişkilerde düşüncelerin uluslararasındaki önemli olayları nasıl etkilediğini ve bunları ele alırken sosyal ve politik dünyada düşüncelerin önemini anlamaya çalışmaktadır. Örneğin inşacılar, çok iyi bilinen bilardo topu modelini kabul etmemektedir. Çünkü onlara göre uluslararası çatışmalarda yer alan aktörlerin, düşünce ve fikirlerinin ortaya çıkarılmasında bu yaklaşım başarılı değildir. İnşacılar, bu çatışmaların daha derin anlamlarının bilinmesi için bilardo toplarının bizatihi kendilerinin yani devletlerin içlerinin araştırılması gereğini vurgulamaktadırlar. 7 İnşacılar, sosyal eylemlerin analizi için yorumlayıcı düşünceye (interpretive understanding) ihtiyaç duymaktadır ve objektif gerçek kavramını kabul etmemektedir. Konulara yorumlayıcı bir anlayışla yaklaşmakta ve öznelerarası anlam ve değişim arasında bağ kurmaya çalışmaktadır. 8 5 Robert Jackson ve George Sørenson, Introduction to International Relations: Theories and Approaches, Üçüncü Baskı, Oxford, Oxford University Press, 2006, s Richard Price ve Christian Reus Smith, Dangerous Liaisons, Critical International Theory And Constructivism, ss.266, Jackson vesørenson, Introduction to International Relations, ss. 166, Ted Hopf, The Promise of Constructivism in International Relations Theory, International Security, Cilt: 23, Sayı: 1, 1998, s

5 Neorealism, askeri güç, güvenlik ve ekonomik kapasite gibi konulara odaklanır, devletler arasındaki güç dengelerini tanımlar ve devletlerin davranışlarını açıklar. İnşacılar, bu biçimdeki, yani tek taraflı maddi bir bakış açısını reddetmektedir. Onlara göre, uluslararası ilişkilerin en önemli yönü sosyal oluşudur ve sadece maddi temellere dayandırılamaz. Ayrıca sosyal gerçeklik, uluslararası ilişkileri gözlemleyen için tamamen objektif ve dışsal bir olgu değildir. Politik veya sosyal dünya, insan bilincinin dışındaki fiziksel bir varlık (entity) veya materyal bir nesne de değildir. Kısaca, inşacı çalışmaların normlar, düşünceler ve inançlar ile uluslararası alandaki aktörleri etkileyen faktörler arasındaki ortak düşüncelere odaklandığı söylenebilir. İnşacılar için uluslararası sistem, insanlar arasındaki öznelerarası bir bilinçle var olmaktadır. Bu nedenle, sistem, fikirler tarafından oluşturulmuştur. Uluslararası sistem belirli bir zamanda ve mekanda, belirli aktörler tarafından ayarlanan fikirler seti, düşünceler bütünü ve normlar sistemidir. Bu yapı, fikirler ve inanışlardan (ideas and beliefs) oluştuğu için yeni düşünce ve fikirlerin sisteme girişi, sistemin de değişmesi sonucunu getirir. Değişim, insanlar ve devletlerin kendileri hakkında farklı şekillerde düşünmeye başladıklarında ve yeni normlar oluşturduklarında veya kabul ettiklerinde mümkün olabilir 9. Nicholas Onuf un, inşacılığın felsefi altyapısını oluşturan çalışmalarının ardından Alexander Wendt, bu altyapı üzerine uluslararası ilişkiler disiplininde bir kuram geliştirmeyi amaçlamıştır. Wendt, 1990 ların başından itibaren uluslararası ilişkiler disiplininde en fazla tartışılan isimlerden biri olmuştur. Kenneth Waltz un savunuculuğunu yaptığı neorealizmi eleştirerek 1999 yılında yayımladığı Social Theory of International Politics isimli kitabında Wendt, uluslararası ilişkiler için sosyal bir teori kurmayı amaçlamıştır. Wendt e göre inşacılık, uluslararası ilişkileri açıklayan bir kuramdır. Wendt epistemolojik olarak pozitivist olduğunu söylemekte ve ontolojik olarak, post-pozitivist bir duruş sergilemektedir. Bilimsel realizm ise Wendt in duruşunda önemli bir temel oluşturmaktadır 10 ve uluslararası ilişkiler disiplininde epistemoloji ile ilgili yaşanan tartışmaların ortaya çıkardığı sorunların ontoloji yoluyla çözülebileceğini düşünmektedir Robert Jackson ve George Sørenson, Introduction to International Relations, 2006, s Alexander Wendt, Social Theory of International Politics, Cambridge University Press, Cambridge, 2003, ss.6,7. 11 Wendt, Alexander, Social Theory of International Politics, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, ss. 90,91. 5

6 1980 lerin sonundan itibaren uluslararası ilişkiler disiplini içinde birçok yazar inşacılık yaklaşımı temelinde çalışmalar yapmaya başlamış, farklı konular bu yaklaşım çerçevesinde açıklanmaya çalışılmıştır. Günümüzde Amerikan uluslararası ilişkiler çalışmalarının daha çok geleneksel olarak kuram ve metot ağırlıklı yürütüldüğü, rasyonalizme yakın inşacıların ağırlıkta olduğu, Avrupa da ise daha felsefi ve tarihsel bir bakış açısının var olduğu ve eleştirel ve post-modernist inşacılığın daha güçlü olduğu söylenebilir. 2.Uluslararası İlişkilerde Toplumsal İnşacılığın Gelişimi - Tarihsel Arkaplan 1990 ların başından itibaren uluslararası ilişkilerde, kimlik, kültür, etnisite gibi konular daha fazla tartışılmaya başlamış, baskın olan uluslararası ilişkiler teorileri, bu konuları açıklamakta yetersiz kalmıştır. Bu yıllarda, teori ve pratik arasındaki bağlantı daha fazla sorgulanmaya ve dünya politikasının değişen yapısıyla birlikte artık daha farklı sorular sorulmaya başlanmıştır. Geleneksel konular dışında çevre, insan hakları, anti-ırkçılık gibi konular da disipline dahil edilmiştir. Soğuk Savaş boyunca ABD ve Sovyetler Birliği arasındaki güç dengesi açık bir şekilde gözlemlenmiş, soğuk Savaş ın sona ermesinin ardından ise, durum çok daha farklı bir hal almıştır. Neo-realist teoriyi temsil eden yazarlar bu değişimlerin ardından güç dengesinin gelecekteki gelişimiyle ilgili olarak eskisi kadar net bir tavır alamamıştır. Soğuk Savaş ın sona ermesi, Sovyetler Birliği ve ABD nin artık düşman olmayacaklarına karar vermesi ile mümkün olmuştur. Yine aynı şekilde, Soğuk Savaş ın bitişi ile Batı Avrupalı devletler yeni bir güç dengesi oluşturma ihtiyacı hissetmişlerdir. Bu yeni işbirliği, 1950 lerden sonra özellikle iki dünya savaşı boyunca yaşanan çatışmacı ve yıkıcı sonuçlar ile karşılaştırıldığında, daha dostane bir şekilde Avrupa devletlerinin değişiminin önünü açmıştır lardaki Avrupa devletleri artık 1950 lerdekinden çok farklıdır. 12 Soğuk Savaş ın sona ermesinin ardından yaşanan teorik olarak yeni bakış açılarına ihtiyaç olduğunu ortaya koymuştur. Friedrich Kratochwil e göre Soğuk Savaş ın sona ermesi, neorealizmin uluslararası değişimi açıklayıp açıklayamayacağının bir anlamda testi olmuştur. Ne yazık ki neorealizm bu testi geçememiştir. Sadece uluslararası alanlardaki değişimler 12 Alexander Wendt, Anarchy is What States Make of It: The Social Construction of Power Politics, International Organizations, Cilt: 46, Sayı: 2, 1992, ss. 417,418. 6

7 değil, iç siyasi değişimler ve dönüşümlerin de uluslararası politikada daha farklı açılardan ele alınma ihtiyacı ortaya çıkmıştır. 13 Avrupa entegrasyonu ise, 1990 lardan sonra ekonomik boyuttan siyasi boyuta doğru kaymaya başlamış, derinleşme ve genişleme süreci hızlanmıştır. Bütünleşme sürecinin parametreleri değişerek, kimlik, kültür, dil gibi konular tartışılır hale gelmiştir. Bu sürecin sadece bütünleşme teorileri ile açıklanamayacağı anlaşılmış ve bazı inşacı yazarlar tarafından ampirik olarak çalışılabilecek bir test alanı olarak görülmeye başlanmıştır. Avrupalılaşma ve AB nin genişleme ve derinleşme süreçlerinde daha fazla ülkeyi etkileme çabası, genellikle inşacı yaklaşım ve bakış açısı kullanılarak anlatılmaya çalışılmaktadır. Çünkü, AB yi çalışmak, kimlik, normlar, kurallar ve bunların toplumları ve devletleri nasıl etkilediği üzerine diğer geleneksel çalışmalardan farklı boyutları da içeren çalışmaların yapılmasını olanaklı kılmaktadır. 3. Toplumsal İnşacılık Yaklaşımının 1990 larda Artan Önemi ve Yaklaşımı Gelişimine Katkı Sağlayan İnşacı yazarlar ile diğer yazarları birbirinden ayıran önemli bir nokta, özellikle neorealistler tarafından kullanılan materyalist bakış açısı ile inşacılar tarafından kullanılan fikirsel bakış açısı arasındaki farklılıktan kaynaklanır. Materyalist bakış açısına göre ulusal çıkar ve güç, uluslararası politikanın en önemli kavramlarıdır. Güç, sonuç olarak askeri ve ekonomik kapasiteyi ifade eder ve ekonomik ve diğer kaynaklarla desteklenir. Güç ve çıkar maddi faktörler olarak görülmektedir. Bunun nedeni, anarşik ortamdan dolayı devletlerin güç sahibi olmaya ve çıkarlarını savunmaya zorlanmasıdır. Buna karşın inşacı yaklaşımda, fikirler her zaman önemlidir. Fikirler, maddi gücün anlamını belirler. 14 Toplumsal inşacılık yaklaşımının 1990 lar sonrasında artan önemine paralel olarak, bu yaklaşım çerçevesinde eser veren yazarların sayısında da bir artış olmuştur. Bu bölümde sadece çalışmamız açısından önemli olan yazarlar ele alınacaktır. Bilgi verilecek olan bu yazarlar, diğer bölümlerde incelenecek olan devlet-toplum ilişkisi ve sivil toplum 13 Richard Price, Christian Reus-Smit, 'Dangerous Liaisons? Critical International Relations Theory and Constructivism', 1998, s Hedley Bull, The Anarchical Society: A Study of Order in World Politics, London, Macmillan, 1997, s.165. Bu tarz bakış açısı Alexander Wendt tarafından özellikle vurgulanmıştır 7

8 konularının, uluslararası ilişkiler disiplini içinde ele alınmasına farklı perspektifler katmaları açısından önem taşımaktadır. Nicholas G. Onuf, 1989 yılında yayınladığı World of OurMaking: Rules And Rule In Social Theory And International Relations adlı kitabıyla uluslararası ilişkilere inşacılık kavramını ilk kazandıran kişi olmuştur. Daha sonra bir çok yazar inşacılık üzerine makaleler ve kitaplar yayınlamıştır. Toplumsal inşacı yaklaşım 1990 lardan itibaren pozitivist ve postpozitivist yaklaşımlar arasında orta yol u 15 temsil ederek, uluslararası ilişkilerin toplumsal boyutuna ve kimlik, kültür ve normlar gibi düşünsel boyutuna vurgu yaparak önemli bir yer edinmiştir. 16 Bu yaklaşım, liberal ve inşacı gelenek ile köprü oluşturmak ve sonuçta realist-liberal ve rasyonalist reflektivist tartışmalar 17 arasında bir köprü oluşturmak için de bir alternatif olmuştur. 18 Onuf tek gerçek yoktur söyleminden yola çıkarak pozitif, ampirik ve ayrıca realist eğilimlere meydan okumaktadır. Gözlemciler (observers) hiçbir zaman tarafsız olamazlar. Bu durum Onuf un bilgi kavramı (concept) için önemlidir. Fikirler ve olaylar birbirinden bağımsız değildir ve birlikte etkileşim gerektirirler. İçerik (context) ise, dille kurulduğu için, kurallara dayanır. Kurallar ve söylem edimi (speech acts) dünya ve kelime arasında bir bağ kurar. 19 İnşacılığın felsefi altyapısını oluşturan Onuf un ardından, adından çok söz ettiren bir diğer yazar ise Alexander Wendt olmuştur. Wendt e göre inşacılık, uluslararası ilişkileri açıklayan bir kuramdır. Bu anlamda Wendt, Onuf un oluşturduğu bu altyapı üzerine bir kuram geliştirmeye çalışmıştır. Wendt in yaklaşımı realizm ve yapılandırma teorisinden etkilenmiştir. Sosyal gerçeklik, etkileşimler sonucunda oluşur. Uluslararası sistemin oluşumu da, bu devamlı etkileşim nedeni ile yeniden şekillenebilir ve devamlı 15 Emanuel Adler, Seizing the Middle Ground: Constructivism in World Politics, European Journal of International Relations, Cilt: 3, Sayı:3, 1997, ss Son zamanlarda, ana akımlar ile post modern yaklaşımlar arasında bir ortayol (via media) bulmak konusunda tartışmalar hala devam etmektedir. 17 Robert Keohane, International Institutions: Two Approaches, International Studies Quarterly, Cilt: 32. Sayı: 4, 1988, Maja Zehfuss, Constructivism in International Relations: The Politics of Reality, Cambridge University Press, Cambridge, 2002, s Nicholas Onuf, World of Our Making: Rules and Rule in Social Theory and International Relations, University of South Caroline Press, Columbia,

9 değişmektedir. 20 Wendt, argümanını neo-realizmin temel varsayımlarına, özellikle Kenneth Waltz un çalışmalarına getirdiği eleştirilerle geliştirmiştir. Waltz gibi devlet merkezli yapısal bir teori önermektedir. Fakat Wendt in Waltz dan ayrıldığı nokta uluslararası ilişkilerin tarihsel olarak verili olmadığı, sosyal olarak oluştuğu noktasındadır. Wendt için süreç ve aktör önemlidir. Yapı, süreçten bağımsız olarak ortaya çık(a)maz. Wendt her ne kadar neo-realistlere, uluslararası sistemin anarşi ve self-help (kendini kurtarma) ile karakterize edildiğine inansa da self-help in, anarşinin gerekli bir özelliği olduğu konusunda ayrılmaktadır. Self-help daha çok süreç içinde gelişen ve devam eden bir kurumdur. 21 Wendt e göre devletlerin sahip oldukları kültür, sosyal pratikler sonucunda oluşur. Dolayısıyla uluslararası sistemin çatışmacı ya da barışçıl oluşunun temel sebepleri anarşi değil, bu pratikler sonucu oluşan kültürün bir fonksiyonudur. Ayrıca, neo-realistlerde, kimlikler ve çıkarlar verilidir. Devletler, diğer devletler ile etkileşime geçmeden önce diğer devletlerin kim olduklarını ve ne istediklerini bilirler. Wendt e göre, devletler arasındaki ilişkiler şekillendikçe ve kimliklerin ve çıkarların çatışması ile yoluyla bu sorunun cevabını bulabiliriz. Wendt e göre bu etkileşim sürecinde kimlikler ve çıkarlar oluşmaktadır ve yapı bu süreçten bağımsız değildir. 22 Normlar ve uluslararası kuruluşlar üzerine çalışan Martha Finnemore un 1996 yılında yayınladığı kitabı 23 da Wendt gibi sistemik analizleri içermektedir. 24 Fakat Finnemore, devletler arasındaki sosyal etkileşim yerine uluslararası toplumun normlarına ağırlık verir ve bu normların devletlerin kimlik ve çıkarlarına etkilerini inceler. Kimlik ve çıkarlar, uluslararası güçler, yani uluslararası toplumun içine yerleşmiş davranış normları tarafından tanımlanmıştır. Bu normlar devletlere uluslararası kuruluşlar vasıtasıyla aktarılır. Bu kuruluşlar devletlere çıkarlarının ne olması gerektiğini öğreterek ulusal politikalarını 20 Maja Zehfuss, Constructivism in International Relations: The Politics of Reality, Cambridge University Press, Cambridge, 2002, s ibid., ss.13, Robert Jackson ve George Sørenson, Introduction to International Relations, 2006, s Martha Finnemore, National Interests in International Society, Cornell University Press, Londra, Finnemore sosyal bir yapıdan bahsetmekte ve bu yapı uluslararası toplum tarafından oluşturulmaktadır. Bu yapı ve yapı çerçevesinde belirlenen normlar devletlerin davranışlarını ve çıkarlarını belirlemektedir. Finnemore çalışmalarında, BM, OECD gibi uluslararası kuruluşları incelemiş ve bu kuruluşlar tarafından devletlere aktarılan normlar ve bu normların nasıl içselleştirildiğini açıklamaya çalışmıştır. Normlar ile ilgili olarak yazarın çalışmaları diğer bölümlerde ayrıntılı olarak ele alınacaktır. 9

10 şekillendirirler. Finnemore, UNESCO, ICRC (International Committe of thered Cross) ve Dünya Bankası nı örnek olarak vermektedir. 25 Sistemik inşacılar olan Wendt ve Finnemore, uluslararası alanın devlet kimliğini şekillendirmesi üzerine özellikle vurgu yapmaktadır. Diğer inşacı yazarlar ise devlet içindeki yapılara da değinmektedirler. Örneğin, Thomas Risse yaptığı çalışmalarda uluslararası insan hakları normlarını ve bu normların etkilerini ele almıştır. 26 Daha tarihsel bir bilinçle yaklaşan Kratochwil ve Ruggie gibi yazarlar ise, ulusal ve uluslararası yapıları ve süreçleri küresel düzenin iki farklı yüzü olarak görmektedir. Kratochwil ve Ruggie, ulusal ve uluslararası gerçekleri, tarihsel oluşumun bir parçası olarak görürler. Her iki yazar da, iç ve dış sosyal olguların uluslararası düzeni oluşturan kuralların belirlenmesinde nasıl etkileşimde bulunduğuna, sistemleri ve sistematik değişimi inceleyerek, daha bütüncül bir açıdan bakmaktadır. 27 Kratochwil 28, uluslararası ilişkiler disiplini içinde Onuf un inşacılık terimini konumlandıran önemli isimlerden biridir. Kratochwil bir yandan uluslararası ilişkilerdeki epistemolojinin eksikliğini/zayıflığını eleştirirken, diğer yandan politik yaşam için ve bu yaşamın analizi için kurallar ve normların rolünü inceleyen çalışmalar yapmıştır. Kratochwil e göre ana akım teoriler, politika ve insan davranışlarına, dar bir açıdan yaklaşmaktadır. 29 Kratochwil günlük hayatta kullanılan dile ve insan davranışlarını yönlendiren normlara odaklanmıştır. Analizlerini dil felsefesi ve özellikle söylem edimi teorisine (speech-act theory) dayandırmaktadır. Bu analizlerinde çıkış noktası olarak 25 Robert Jackson ve George Sørenson, 2006, s Thomas Risseve Stephen C. Ropp, International human rights norms and domestic change: conclusions, Thomas Risse, Stephen C. Ropp, Kathryn Sikkink (der.), The Power of Human Rights: International Norms and Domestic Change (Cambridge Studies in International Relations), Cambridge University Press, Cambridge, 1999, ve Thomas Risseve Stephen C. Ropp, The socialization of international human rights norms into domestic practices: introduction, Thomas Risse, Stephen C. Ropp, Kathryn Sikkink (der.), The Power of Human Rights: International Norms and Domestic Change (Cambridge Studies in International Relations),Cambridge University Press, Cambridge, 1999, Richard Price, Christian Reus-Smit, 'Dangerous Liaisons? Critical International Relations Theory and Constructivism', Journal of International Relations, Cilt: 4, Sayı: 3,1998, s Onuf ve Kratochwil her ne kadar farklı söylemlerle ortaya çıksalar da ortak noktaları kurallar ve söylemedimleri (speach act) üzerine odaklanmalarıdır. Emanuel Adler, Seizing the middle ground Constructivism in world politics, Communitarian International Relations The epistemic foundations of International Relations, Routledge, Londrave New York, 2005, s Maja Zehfuss, Constructivism in International Relations: The Politics of Reality, Cambridge University Press, Cambridge, 2002, s

11 Wittgenstein ın düşüncelerinden yararlanmıştır. Ayrıca Habermas ın iletişimsel eylem (communicative action) teorisini izlemektedir. 30 II. İnşacı Yaklaşımda Devlet-Toplum İlişkisi: Karşılıklı İnşa ve Sivil Toplum Buraya kadar anlatılanlar, uluslararası sistem ve devletler arasındaki ilişkilere yönelik inşacı bakış açısını yansıtmakta idi. Bu bölümde, öncelikle toplumsal inşacılığın devlet ve toplum ile ilgili yaklaşımı ele alınacak, devlet ve toplumun birbirlerini karşılıklı olarak nasıl inşa ettikleri üzerinde durulacak, devamında ise sivil toplum kuruluşları inşacı bir bakış açısından açıklanmaya çalışılacaktır. 1. Devlet-Toplum İlişkisi Toplumsal inşacı yazarlar, geleneksel uluslararası ilişkiler teorilerinin materyalist varsayımlarını eleştirmiş ve uluslararası ilişkilerin toplumsal boyutuna vurgu yapmışlardır. Daha çok siyasal boyutta devam eden teorik ve akademik tartışmalar böylece, tarihsel ve kültürel boyutta da yapılmaya başlanmıştır. 31 İnşacı bakış açısından, birey ve toplum, birbirini inşa etmektedir. İnşacı yaklaşım özellikle düşüncelerin dünya politikasındaki rolüne vurgu yapar, diğer yaklaşımlardan farklı olarak bu unsurlara öncelikli bir konum atfeder ve devlet-toplum arasındaki ilişkilerde aktörlerin kimlik ve çıkarlarını araştırır. Çünkü çıkarlar ve tercihler dışsal değildir, sosyal olarak oluşturulmaktadır. 32 Kurallar, normlar ve kurumları çalışma alanı içine alır. Toplumsal inşacı yaklaşım, maddi unsurları tamamen reddetmez, bu unsurların belirli sosyal ilişkiler ve toplumsal düşünceler sonucunda anlam bulduğunu ifade eder. 33 Bu açıdan inşacılık, maddi ile sosyal olanın birbirlerini yok saymadığını, birinin diğerine üstünlük tanımadığını söyler, dolayısıyla sosyal ile materyal arasında keskin bir ayrıma gitmez. Bu maddi unsurların toplumsal anlamını araştırma ve ortaya çıkarma amacındadır. 30 ibid., s Karin Fierke, Contructivism, International Relations Thories: Discipline and Diversity, 2007, s Price, Richard. Reus-Smit, Christian (1998) 'Dangerous Liaisons? Critical International Relations Theory and Constructivism', ss Alexander Wendt, Social Theory of International Politics, 1999, ss

12 Onuf a göre uluslararası ilişkilerde eden, sosyal topluluklardır (düzenlemelerdir). Bu sosyal topluluklar, verili olarak alınan devlet değildir. Sosyal topluluklar, insanlar tarafından inşa edilmiştir ve bu inşa sürecinde kurallar yer almaktadır. 34 Kurallar, uluslararası ilişkilerde insanlar tarafından inşa edilen sosyal topluluklar tarafından oluşturulduğu için, değişebilmektedir. Bu değişimin hızı ise, kurumsallaşma arttıkça azalır. Devletler, kendilerini, kendi toplumları içinde oluşturur. Kimin düşman, kimin dost olduğu sorusu da yine ülkenin kendi yapısı içinde cevap bulur. 35 Devletlerin kimliklerinin incelenmesinde, devletin sadece diğer devletler ile etkileşimi göz önüne alınmamalıdır. Aynı zamanda, kendi toplumu içindeki etkileşim ve toplumu oluşturan birçok kimlik ve söylemler de önem taşımaktadır. 36 İnşacı yaklaşımda, sosyal ve toplumsal yapılar, maddi güçlerden daha çok düşüncelerle belirlenmektedir. 37 Benzer biçimde, uluslararası ilişkilerin daha iyi anlaşılabilmesi için, maddeci ve bireyci bakış açısından çıkıp daha bütünsel bakmak gerekmektedir. Bu yönüyle inşacılık, maddi gücün dağılımından çok, bilgi ve düşüncelerin dağılımına önem vermektedir ve dolayısıyla fikirsel (ideational) ontolojiye sahiptir. İnşacı yazarlar aynı zamanda rasyonalist açıklamalarda verili olarak kabul edilen anahtar yapıları ele almış, bunlar üzerinde ayrıntılı olarak düşünmüşlerdir. Peter Katzenstein, Martha Finnemore, Audie Klotz, Ernst Haas ve Emanual Adler gibi yazarlar rasyonalist modellere göre verili olarak kabul edilen devlet çıkarlarını farklı açılardan ele almışlardır. Rasyonalistler, dünyanın statik/durgun olduğunu varsayarlar ve maddi çıkarlar ile ilgilidirler. İnşacılar ise, çıkarın önemini reddetmemekle birlikte, çıkar ile öznenin kimliği arasında doğrudan bağ kurmaya çalışırlar. Keza kimlikler de bu iletişim/etkileşim sürecinde oluşabilir. Örneğin, uluslararası finans kuruluşlarına değer atfedilmediği sürece, bu kuruluşlar diğer devletler ve toplumlar için bir anlam ifade etmeyeceklerdir. 38 İnşacı yaklaşımda ayrıca toplumsal algı (SocialCognition) da önem taşımaktadır. Anlama (verstehen), rasyonalistler için daha bireysel boyutta iken, inşacılar için toplumsal 34 Onuf a göre anarşi de kurallardan oluşmuştur. 35 Robert Jackson ve George Sørenson, Introduction to International Relations: Theories and Approaches, ss. 171, idib., s Alexander Wendt, Social Theory of International Relations,Cambridge University Press, Cambridge,1999, s Karin Fierke, Constructivism, International Relations Theories: Discipline and Diversity, Oxford University Press, Oxford, 2007, s

13 boyuttadır. Toplumsal boyutta ele alınan konular, daha önce de bahsedildiği gibi daha bütünsel bir bakış açısı sunmaktadır. Toplumsal algı, özellikle küresel sivil toplumun oluşumunda önemli bir çıkış noktası oluşturmaktadır. Çünkü belirli bir topluluğa ait olduğunu hisseden bireyler, bu algı sayesinde birlikte hareket etmekte ve diğer toplumları ve devletleri etkilemek için, eylemler yapabilmektedir. Bu eylemlerini ise, normlar ve kurallar çerçevesinde yapmaktadırlar. 2. İnşacı Yaklaşımda Sivil Toplum 1980 sonrası dönemde artan küreselleşme ile birlikte, sivil toplumun tüm dünyada etkisi artmaya başlamıştır li yıllarda ise, küreselleşmeden küresel yönetişime (global governance) geçiş tartışılmaktadır. Örgütlü hareketler ve sivil toplum kuruluşları, hükümetlerarası ağların kurulmasını etkilemekte, şeffaflık ve hesap verilebilirlik açısından yeni normların yaratılmasına destek vermekte ve hizmet sağlayıcı olarak da bir çok alanda yer almaktadır. 39 Bu değişim ve dönüşümler, uluslararası ilişkiler disiplinini de etkilemiş ve devlet dışı aktörlerin etkilerini ve bu etkilerin ulusal ve uluslararası sonuçlarını dikkate alan yazarların sayısı giderek artmıştır. Realist bakışta büyük önem taşıyan güç, güvenlik ve devlet merkezlilik kadar, toplumsal ve kültürel bakış açılarını da içine alan kimlik, norm ve ahlak gibi meseleler de ön plana çıkmaya başlamıştır. Bu süreçte sivil toplum kuruluşları da, toplumlar arasında normları yayan en önemli araçlardan biri olarak görülmeye başlamıştır. Sivil toplumun inşacı yaklaşımla açıklanması, özellikle normların öneminden ve karşılıklı oluşumdan yola çıkılarak, kimliklerin ve çıkarların oluşumunda devlet-toplum ilişkilerinin öneminin vurgulanması açısından değer taşımaktadır. Bu bakış açısı, sivil toplumu ele alan bir çok yaklaşıma alternatif olarak, sivil toplumun farklı yönlerinin ele alınmasına olanak sağlamaktadır. Toplumsal inşacı yaklaşımda normlara, diğer yaklaşımlardan farklı olarak kurucu bir anlam yüklenir. 40 Normlar, sadece araçsal ve düzenleyici değildir, aynı zamanda aktörlerin kimlik ve çıkarlarının dönüşmesine ve yeniden kurulmasına yarar. Normlar uyulması 39 Friedrich Kratochwil, The Puzzles of Politics: Inquiries into the Genesis and Transformation of International Relations (New International Relations), New York, Routledge, 2011, s Nicholas Onuf Greenwood, World of Our Making, 1989; Friedrich Kratochwil, "Norms and Values: Rethinking the Domestic Analogy", Ethics and International Affairs, Cilt: 1, 1987, ; Friedrich Kratochwil,Rules, Norms, and Decisions: On the Conditions of Practical and Legal Reasoning in International Relations and Domestic Politics, Cambridge, Cambridge University Press,

14 gereken doğruyu temsil eder veya gösterir. Aktörler ise, normların kendi toplumlarında içselleşmesini sağlarlar. 41 Böylece normlar ve bu normlar çerçevesinde uyulması gereken kurallar, kimliğin bir parçası olur. Oluşan bu kimlik ise çıkarların belirlenmesini sağlar. Sivil toplum kuruluşları da bu anlamda, toplumsal inşacı bakış açısından açıklanırken, normları yayan (norm diffuser) önemli bir alan olarak görülebilir. Sivil toplum kuruluşları bir yandan, kendilerine üye olan kişi veya aktörleri (bir anlamda toplumlarını) değiştirirken, diğer yandan da devletleri/hükümetleri etkilemektedir. Sonuç olarak, bu kuruluşlar, devletin kimliğini dönüştürmesine ve hatta yeniden kurmasına yardımcı olmaktadır. Devlet merkezli yaklaşımlar, artık, transnasyonelleşen dünya politikasının anlaşılması için yeterli ol(a)mamaktadır. Sivil toplum örgütleri, sosyal hareketler, ulusötesi ağlar (transnasyonel advocacy networks), önemli siyasi aktörlerle birlikte çalışmaya başlamış ve bu anlamda tabandan-tavana (bottom-up) girişimlerle neoliberal yaklaşım içindeki farklı sektörler arasında ortak anlayışın yaratılması çabaları artmıştır. Tabandan tavana doğru olan bu karşılıklı oluşum sürecini daha iyi anlamak için inşacı yaklaşımdan yararlanmak mümkündür. Uluslararası ilişkilerin sosyal teorisi olarak kabul edilen toplumsal inşacılık, insan ve toplumun iki taraflı ve devam eden süreci üzerine kurulmuştur. Fakat bu eylemlerin gerçeği inşa edebilmesi için, anlamlı olması gerekmektedir. Onuf a göre anlamlı sosyal ilişkiler, kuralların varlığına bağlıdır. Kuralların, düzenleyici rollerinin ötesinde ve daha önemli bir boyutta oluşturucu bir etkisi vardır. 42 Onuf un yaklaşımı belirli değerler, kurallar ve kurumların mevcut olduğu sivil toplum kuruluşları bağlamında da ele alınabilir. Onuf un başlangıç noktası, insanların sosyal varlıklar olduğu (human beings are social) tezine dayanır. Diğer bir değişle, bizleri insan yapan sosyal ilişkilerimizdir. Bizler yani insanlar, eylem ve konuşma yoluyla dünyayı şekillendirmekteyiz. 43 Onuf un çizdiği çerçevede, sözler ve edimlerin ön plana çıktığı ve söz edimleriyle şekillenen kurallar ve kurumların vurgulanması dolayısıyla bu çerçevenin sivil toplumun bazı temel özelliklerini yansıttığı söylenebilir. Fakat çizilen bu çerçeve sivil toplumu analiz için yeterli görülmemektedir. 41 Martha Finnemore and Kathryn Sikkink, International norm dynamics and political change, International Organization, Cilt: 52, Sayı: 4, 1998, s Maja Zehfuss, Constructivism in International Relations: The Politics of Reality, s Kratochwil e göre de kelimeler düşüncelerimizden bağımsız ortaya çıkmamaktadır. 14

15 Wendt e göre ise, etkileşim düzeyindeki süreçler mikro-yapıları, sistemik süreçler ise makro-yapıları oluşturur. Makro-yapılar, mikro-yapılar üzerinde gelişmekte 44 ve bu yapılar arasında nasıl bir etkileşim kurulduğu önem taşımaktadır. Bahsedilen bu mikro yapılar içinde ise sivil toplum kuruluşları yer alabilir. Özellikle 1989 ve sonrası dönemde Orta ve Doğu Avrupa da ortaya çıkan değişimlerde sivil toplumun etkisi yadsınamaz. 45 İnşacı çalışmaların, edeni iki gruba ayırdığı söylenebilir. Birinci gruptaki çalışmalar, devlet temelli edenlikle ilgilenir. Öznelerarası anlamlara önem atfedilerek devlet, eden olarak değil, idari ve kurumsal bir yapı olarak tanımlanmaktadır. Örnek olarak Wendt in çalışmaları verilebilir. İkinci grup çalışmalar ise devlet temelli bakış açısını göz ardı etmeden ve hatta onu farklı açılardan geliştirerek, devlet dışı edenlik üzerine yoğunlaşmaktadır. Bu gruptaki yazarlar, uluslararası normların bazı aktörleri nasıl güçlendirdiğini ve özellikle devlet dışı aktörleri vurgulamaktadır. Devlet dışı bu aktörler güçlendiğinde, uluslararası sistemdeki normları yeniden tanımlamakta, devletin meşruiyet şartlarını değiştirmekte ve devlet pratiklerini şekillendirmektedir 46. Bu bağlamda, özellikle insan hakları alanında önemli gelişmeler olmuş ve bu alanda çalışmalar yapılmıştır. 47 Örnek olarak, Keck ve Sikkink in 48 uluslararası insan hakları normlarının gelişimi ve uygulanması üzerine, Finnemore un 49 uluslararası kuruluşların devlet çıkar ve davranışlarının sosyalleşmesindeki rolleri hakkında, Price ın 50, mayınların yasaklanmasında etkili olan ulusötesi sivil toplumun analizi ile ilgili olarak yaptığı çalışmalar verilebilir. 44 Wendt, Alexander, Social Theory of International Politics, ss Macaristan, Doğu Almanya ve Romanya da 1980 lerin sonunda yaşanan değişimlerde sivil toplumun etkisi için bkz. Patricia Chilton, Mechanisms of Change: Social Movements, Transnational Coalitions, and the Transformation Processes in Eastern Europe, Thomas Risse-Kappen (der.), Bringing Transnational Relations Back in: Non-State Actors, Domestic Structures and International Institutions, Cambridge, Cambridge University Press, 1995, ss. 189, Price, Richard. Reus-Smit, Christian (1998) 'Dangerous Liaisons? Critical International Relations Theory and Constructivism', ss ibid.,ss Margaret E. Keck ve Kathryn Sikkink, Activists Beyond Borders: Advocacy Networks in International Politics, Ithaca and London, Cornell University Press, 1998; Kathryn Sikkink, The Power of Principled Ideas: Human Rights Policies in the United States and Western Europe, Chapter 6, Judith Goldstein ve Robert O. Keohane (der.), Ideas & Foreign Policy: Beliefs, Institutions, and Political Change, Cornell University Press, Ithaca, Martha Finnemore and Kathryn Sikkink, International norm dynamics and political change, International Organization, Cilt: 52, Sayı: 4, Richard Price, "Reversing the Gun Sights: Transnational Civil Society Targets Land Mines", International Organization, Cilt: 52, Sayı: 3, 1998,

16 İnşacı çalışmalar, sosyal ve siyasi normların iç ve dış politikada nasıl ortaya çıktığını ve bu normların hükümetleri ve bireyleri nasıl etkilediğini ele almaktadır. Bu çalışmalar, modern uluslararası toplum içindeki birey ve devletlerin eylemlerinin nasıl şekillendiklerini geleneksel teorilerden farklı bir bakış açısı ile incelemeye çalışmaktadır. Bu çerçevede, değişim ve bu değişimlerin nedenleri üzerinde daha fazla durulmakta, kültürel ve söylemsel analizlerin dünya politikasındaki değeri daha iyi ortaya konmaktadır. 51 İnşacı yaklaşımda insanlar, nesneler ve diğer aktörlerin kendileri için ifade ettikleri anlamlara göre hareket etmektedir. Bu hareketler ise, anlamların karşılıklı etkileşimi ile gelişmektedir. Bu anlamlar, dünyanın yapısında hep var olmamışlardır. Davranışlar maddi yapılardan ziyade özneler arası yapılardan etkilenmektedir ve ortak anlamlara dayanmaktadır. 52 Bu ortak anlamlar da sivil toplumu oluşturan bireylerin bir araya gelme sebeplerinden en önemlileri olarak düşünülebilir. Ortak bir amaç için oluşturulan bu yapılar, kendi anlamlarını oluşturmakta ve bu çerçevede hareket etmektedir. Bu süreçte yine kurallar ve normlar devreye girmekte ve bu sürecin şekillenmesine yardımcı olmakta veya bu süreci doğrudan etkilemektedir. Kurumlar ve ulus devletler arasında öznelerarası paylaşılan bilgi, kapasite ve motivasyonun artmasını sağlamaktadır. 53 Bu bilgiler ile yeni alternatifler yaratılmakta ve çıkarlar yeniden tanımlanmaktadır. Örneğin elli yıl öncesinde sürdürülebilir kalkınma ve insan hakları gibi konulardaki değerler günümüzdeki kadar belirgin değildi. Günümüzde bu değerler ve çıkarlar arasında yeni bağlar kurulmaya başlamıştır. 54 Buna göre, devletler ve aktörler çıkarlarını belirlerken, kabul edilen değerlerden bağımsız olarak hareket edememektedirler. Burada en önemli baskı sivil toplum örgütlerinden gelmektedir. Ulusal ve uluslararası ekonomik ve özellikle çevre ile ilgili kararlar, küresel algılamalar etrafında şekillenmek durumunda kalmaktadır. Tam da bu noktada devletler ve toplumlar arasındaki karşılıklı oluşum sırasında devletlerin önceki yıllara göre daha az bağımsız hareket ettiği, normlar ve oluşturulan değerlerden etkilendiğini söylemek daha doğru olacaktır. Sivil 51 Price, Richard. Reus-Smit, Christian (1998) 'Dangerous Liaisons? Critical International Relations Theory and Constructivism', Journal of International Relations,4, s Maja Zehfuss, Constructivism in International Relations: The Politics of Reality, Cambridge University Press, Cambridge, 2002, s Emanuel Adler, Seizing the Middle Ground Constructivism in World Politics, Communitarian International Relations The epistemic foundations of International Relations, s ibid., ss

17 toplum tarafından yapılan ulusal, uluslararası ve ulusötesi baskılar zamanla devletlerin kimliklerinin de değişiminde rol oynamaktadır. 3. Norm Kavramı, Normların Oluşumu, İçselleştirilmesi ve Kimlik Oluşumuna Etkileri Toplum veya belirli bir grup seviyesinde benimsenen, düşünce ve inançtan farklı olarak daha çok davranışlarla ilgili olan normlar, son yıllarda kimlik, çıkar, dil, sosyal etkileşim ve öznelerararası anlam gibi sosyal olgularla birlikte kuramsal ve ampirik açılardan da ele alınmaktadır. Öznelerarası 55 yaklaşım için temel oluşturan kurallar ve normlar, anlamlı eylem ve normatif sorular içeren siyasetin anlaşılması için de oldukça önemlidir. 56 Finnemore ve Sikkink e göre, normlar belirli bir kimliğe sahip olan aktörlerin uygun davranış standartlarıdır 57. Diğer bir tanıma göre ise, normlar, belirli bir kimlik için uygun davranışlar hakkındaki ortak beklentilerdir. 58 Normlar farklı şekillerde kategorize edilmektedir. Örneğin, Katzenstein a göre normlar, oluşturucu (constitutive) ve düzenleyici (regulative) normlar olarak ayrılır. 59 Düzenleyici normlar daha çok dış politikaya etki eder ve sınırlayıcı etkileri vardır. Oluşturucu normlar ise, kimlik oluşumunda ve politikaların belirlenmesinde rol oynarlar. 60 Bunun anlamı, yeni aktörler, çıkarlar ve eylemlerin normlar yoluyla oluşturulduğudur. Oluşturucu normlar bu anlamda daha önemlidir ve düzenleyici normlara indirgenemeyeceği söylenebilir. 61 Normlar için yapılan diğer bir ayrım da, toplumsal/yerel (societal/domestic) ve 55 Öznelerarası analiz birimi için bkz. Stefano Guzzini, A Reconstruction of Constructivism in International Relations, European Journal of International Relations, Cilt: 6, Sayı: 6, 2000, s Maja Zehfuss, Constructivism in International Relations: The Politics of Reality, Cambridge University Press, Cambridge, 2002, s Martha Finnemoreve Kathryn Sikkink, International Norm Dynamics and Political Change, International Organization, Vol. 52, No. 4, 1998, s Ronald Jepperson, Alexander Wendt ve Peter Katzenstein, Norms, Identity and Culture in National Security, Peter Katzenstein (der.), The Culture of National Security, New York, Columbia University Press, 1996, 33-75, s Peter J. Katzenstein, Introduction: Alternative Perspectives on National Security, The Culture of National Security: Norms and Identity in World Politics, Peter J. Katzenstein (der.), New York, Columbia University Press, 1996, s Finnemore ve Sikkink, op. cit., s Peter J. Katzenstein, Cultural Norms and National Security: Police and Military in Postwar Japan, Ithaca, Cornell UniversityPress, 1996, s Maja Zehfuss, Constructivism in International Relations: The Politics of Reality, Cambridge University Press, Cambridge, 2002, s

18 uluslararası/ulusüstü (international/trans-national) şeklinde yapılan ayrımdır. Toplumsal/yerel normlar; yasal düzenlemeler, parti düzenlemeleri, seçim usulleri, kamuoyu yoklamaları gibi durumlarda karşımıza çıkar. Yerel ve ulusal kurumların (bürokrasiler, kurumlar, baskı grupları ve sivil toplum kuruluşları), normların kabulü ve uygulanması konusunda önemli bir etkisi vardır. Bu kurumların etkisi ile gruplar harekete geçer ve karar alıcıları veya elitleri etkilerler. Karar alıcılar ve elitler bu değerleri ve inanışları toplumsal etki ve baskılar sonucunda öğrenirler. 63 Uluslararası normlar, değerler ve beklentiler ile ilgilidir ve uluslararası toplumu belirler. Ulusötesi normlar ise, daha çok uluslararası konferanslarda oluşturulan nihai senetlerde ortaya konulmaktadır. 62 Uluslararası ve bölgesel normlar her ne kadar devlet davranışlarının standartlaşması için önemli olsa da, yerel/toplumsal normlar, uluslararası normları çevrelemeye ve birçok noktada onlarla kesişmeye başlamıştır. Uluslararası normlar ayrıca, iç yapıların ve toplumsal normların filtresi sonucu etkilerini gösterebilmekte ve böylece farklı yorum ve uygulamaları da beraberinde getirmektedir. 64 Finnemore ve Sikkink e göre normlar üç aşamadan oluşan bir hayat döngüsüne sahiptir ve her aşaması, farklı aktörler ve mekanizmalar tarafından belirlenmektedir. Bu aşamalar: 1. Normların ortaya çıkışı/oluşumu (norm emergence) 2. Normların kabulü (norm cassed) 3. İçselleştirme (internalization) olarak sınıflandırılabilir. Normlar ortaya çıktıkları ilk aşamada, ulusal ve uluslararası politikaya etki edebilecek seviyede kabul görmeye başlarlar ve norm girişimcileri (norm entrepreneurs), yeni normların benimsenmesi için önemli devletleri (norm liderlerini) ikna etme çabasına girerler. Sonrasında ise, bu normlar ikinci aşamaya geçerek, ulusal veya uluslararası düzeyde geniş kitleler tarafından benimsenmektedir. Bunun gerçekleşebilmesi için norm liderleri olan ülkeler, diğer ülkeleri bu normları kabul etmeleri için çeşitli yöntemlerle ikna etmeye çalışırlar. Bu ikna aşamasında, devlet dışı aktörler de devreye girecektir. Son 62 Henning Boekle, Volker Rittberger and Wolfgang Wagner, Norms and Foreign Policy: Constructivist Foreign Policy Theory, ( ) 63 Jeffrey C. Checkel, The Constructivist Turn in International Relations Theory, ss.346, Martha Finnemoreve Kathryn Sikkink, International norm dynamics and political change, International Organization, Cilt: 52, Sayı: 4, 1998, s

19 aşamada ise, normlar hukuka ve bürokratik prosedürlere dâhil edilmekte, yani içselleştirilmektedir. Artık normlar geniş ölçüde tartışılmaktan öte, kabul edilmiştir. 65 Normların kabul edilmesinden yaygınlaşmasına kadar geçen süreçte hangi devletlerin veya kuruluşların norm lideri olacağı konusu önem arz etmektedir. Artık devletlerin değişen fonksiyonları, devletin üstlenebileceği bazı görevleri başka aktörlerin de üstlenebileceğini göstermektedir. AB, norm lideri olarak diğer ülkeleri normların kabul edilmesi konusunda farklı araçlarla ikna etse de, burada akla gelen soru, AB dışında, devletlerin ya da ulusal veya uluslararası düzeyde sivil toplum kuruluşlarının da norm lideri olabilmesinin mümkün olup olmadığıdır. Uluslararası düzeyde normların yaygınlaştırılmasında devletler daha etkin rol oynarken, ulusal düzeyde normların kabulünde yani içselleştirilme aşamasında sivil toplum kuruluşlarının artan etkisinin ele alınması gerekmektedir. Tüm bu süreçleri geçerek oluşan normların ne derece güçlü olduğunun değerlendirilmesinde ise iki kritere bakılabilir. Birincisi, ilgili sistemin üyeleri arasında hangi düzeylerde paylaşıldığı (commonality), ikincisi ise uygun olan ve olmayan davranışlar arasındaki ayrımın netliği yani normların özgünlüğüdür (specificity) Toplumsal İnşacı Yaklaşımda Norm Kavramı Uluslararası ilişkiler disiplininde normlara ilgi İngiliz Okulu ve rejim teorisi ile başlamış ve toplumsal inşacılık yaklaşımı ile birlikte giderek artmıştır. 67 Uluslararası rejimler, uluslararası ilişkilerin herhangi bir alanında, bu alana ilişkin gelişen ilkeleri, normları, kuralları ve aktörlerin üzerinde görüş birliğine vardığı karar alma süreçleri olarak tanımlanmaktadır. 68 Güç, uluslararası rejimleri biçimlendirir, fakat uluslararası rejimler sadece güç ilişkilerini yansıtmaz. Bu rejimler, çoğunlukla 1945 ten sonra ABD gibi bir hegemon devlet uluslararası düzeni kendi çıkarı ve amaçları için biçimlendirmeye çalıştığında ortaya çıkmıştır. 69 Rejimleri oluşturan unsurlardan biri olan normlar, inşacı yaklaşımın da temel olarak vurguladığı konular arasında yer almaktadır. Çünkü normlar 65 ibid., ss Henning Boekle,Volker Rittberger, Wolfgang Wagner Norms and Foreign Policy: Constructivist Foreign Policy Theory, ss Martha Finnemoreve Kathryn Sikkink, International norm dynamics and political change, International Organization, Cilt: 52, Sayı: 4, 1998, ss Stephen D. Krasner, Structural causes and regime consequences: regimes as intervening variables, International Organization, Mart 1982, , s Peter Katzenstein, Introduction: alternative Perspectives on Natioanl Security, The culture of national security, norms and identity in world politics, ss

20 inşacı yaklaşımda eden ile yapının birbirini devamlı etkilemesi ve oluşturması sürecinde istikrar ve değişim için gerekmektedir sonrasında uluslararası ilişkiler disiplininde normlara verilen önem giderek artmaya başlamıştır. Uluslararası ilişkiler kapsamında, yumuşak güç, informal güç, temsil, katılım, demokrasi, hesap verilebilirlik, sosyal hareketler, sivil toplum kuruluşları, baskı grupları, transnasyonel ağlar gibi kelimeler daha fazla telaffuz edilmeye başlanmıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemden Soğuk Savaş ın bitimine kadar terminolojide benzer kelimeler yer alırken, 1990 lardan sonra daha renkli bir durum gözlenmeye bağlanmıştır. Dünya politikasının şekillenmesinde artık yeni aktörler sahne almaya başlamış ve dış politikada kimlik ve kültür gibi normatif değerler ve unsurlar daha fazla ön plana çıkmıştır. Aynı şekilde normlar da, dış politika analizlerinde daha fazla yer almaya başlamıştır. İnşacılara göre, normlar kimliğin, kimlik de dış politika davranışlarının belirlenmesini etkilemektedir ve yeni normların ortaya çıkması veya var olanların değişmesi veya etkisini yitirmesi durumlarında dış politika davranışları da değişecektir. 70 Bir devletin çıkarının ne olduğu ve bu çıkarlara ulaşmak için nasıl bir dış politika izleyeceği inşacı yaklaşımda realist bakış açısından farklılık arz etmektedir. İnşacı yaklaşım devleti homojen ve verili bir birim olarak görmez. Devletin tek amacı, uluslararası sistemin anarşik yapısı içinde gücünü en yüksek seviyeye çıkarmak değildir. Çıkarlar da aynı şekilde verili olarak alınmaz ve normatif öğeler de analizlere dahil edilir. Yani inşacı yaklaşımda çıkarları belirleyen unsurlar sadece maddi unsurlardan ibaret değildir. 71 Devletlerin dış politika kararlarına kimlik, kültür, değer yargısı gibi normatif unsurlar da önemli derecede etki etmektedir. Diğer devletler ve toplumlar arasındaki sosyal etkileşimlerin bu devletlerin uluslararası yapılarını oluşturma fikri, devlet ve sistem gibi analiz birimlerinin yerine özneler-arası analiz biriminin ortaya çıkmasına yol açmıştır. 72 Bu analizde ise, normlar, devletlerin çıkar ve kimliklerini etkileyen önemli unsurlardan biri olmuştur. Soğuk Savaş sonrasında Afrika daki bazı silahların yasaklanması, köleliğin 70 Uluslararası İlişkiler disiplininde kuralların ve normların rolü hakkında ayrıntılı bilgi ve örnekler için bkz. Friedrich Kratochwil, Rules, Norms, and Decisions: On the Conditions of Practical and Legal Reasoning in International Relations and Domestic Politics, Cambridge, Cambridge University Press, Maja Zehfuss, Constructivism in International Relations: The Politics of Reality, Cambridge, Cambridge University Press, 2002, s. 2-3; John M. Hobson, The State and International Relations, Cambridge, Cambridge University Press, 2000, s Stefano Guzzini, A Reconstruction of Constructivism in International Relations, European Journal of International Relations, Cilt: 6, Sayı: 6, 2000, ss