VERİMLİLİK STRATEJİSİ VE EYLEM PLANI ( )

Transkript

1 VERİMLİLİK STRATEJİSİ VE EYLEM PLANI ( ) Durum Analizi VI - Eğitim (Taslak) [ VSEP Rapor 10] Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Verimlilik Genel Müdürlüğü Haziran 2013

2 VERİMLİLİK STRATEJİSİ VE EYLEM PLANI ( ) Durum Analizi VI - Eğitim (Taslak) [ VSEP Rapor 5 ] Hazırlayan Ahmet Emre ÇOBAN Sanayi ve Teknoloji Uzmanı VSEP Yürütme Ekibi Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Verimlilik Genel Müdürlüğü Haziran 2013

3 İÇİNDEKİLER GİRİŞ... 1 A. DEMOGRAFİK GÖSTERGELER... 2 B. İŞGÜCÜNE YÖNELİK TEMEL GÖSTERGELER... 7 C. GENEL EĞİTİM D. PISA SONUÇLARI SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ii

4 Tablolar Listesi Tablo 1: Küresel Rekabet Gücü Endeksi Sıralamalarında, Bileşenler Bazında Türkiye nin Pozisyonundaki Değişim ( ) Tablo 2: Küresel Rekabet Gücü Endeksi Sıralamalarında, Alt Bileşenler Bazında Türkiye nin Pozisyonu (2012) Tablo 3: Türkiye nin Rekabetçilik Düzeyi Çerçevesinde Eğitim Bileşenleri Tablo 4: OECD Education at a Glance Analizi Özet Verileri Şekiller Listesi Şekil 1: Ülkeler Bazında Ortalama Yaş Değerleri... 2 Şekil 2: Yaş Arası Nüfusun Toplam Nüfusa Oranı... 3 Şekil 3: 0-14 Yaş Arası Nüfusun Toplam Nüfusa Oranı... 4 Şekil 4: Birleşmiş Milletler Nüfus Projeksiyonları, Yaş Ortalaması (2035; 2060)... 5 Şekil 5: Türkiye de Yaş Gruplarının Nüfusa Oranlarına Yönelik Projeksiyonlar... 6 Şekil 6: Yaş Grupları Bazında Türkiye Nüfus Profiline Yönelik Projeksiyonlar... 6 Şekil 7: Türkiye de İşsizlik Oranları... 7 Şekil 8: İşsizlik Oranları (2000, 2011)... 7 Şekil 9: İşgücünün Cinsiyetler Bazında Dağılımı... 8 Şekil 10: Yıllar ve Ülkeler Bazında İşgücüne Katılım Oranları... 9 Şekil 11: İşgücüne Katılım Sağlamayan Nüfus Oranları ve Cinsiyet Bazında Dağılımı Şekil 12: Türkiye nin Rekabet Gücünü Olumsuz Yönde Etkileyen Faktörlerin Yüzde Ağırlıkları. 13 Şekil 13: Toplam Çıktı İçinde İşgücünün Payı Şekil 14: Yüksek Eğitim Alanların Yüzdesi ve Ülkeler Bazında Yaş Gruplarına Dağılımı Şekil 15: Orta Öğrenim Alanların Yüzdesi ve Ülkeler Bazında Yaş Gruplarına Dağılımı Şekil 16: Yaş Aralığı İçin Alınan En Yüksek Eğitim Düzeyleri Şekil 17: Türkiye Toplam Nüfusu İçinde Alınan En Yüksek Eğitim Düzeyinin Seyri ( ) Şekil 18: Üniversite Mezunu İşsiz Nüfus Oranları Şekil 19: Yaş Okullaşma Oranı (Kamu ve Özel) Şekil Yaş Okullaşma Oranı (Kamu ve Özel) Şekil 21: Üniversiteye Giriş Oranları Şekil 22: 5-39 Yaş Aralığında Eğitimde Geçirilecek Süre (Yıl) Öngörüleri Şekil 23: PISA Matematik Puanları Şekil 24: PISA Fen Puanları Şekil 25: PISA Okuma Puanları Şekil 26: PISA Puan Ortalamaları ile ICI Skorları İlişkisi iii

5 GİRİŞ (1) Verimlilik Stratejisi ve Eylem Planı ( ) Belgesi (VSEP) hazırlıkları kapsamında hedef kitle ve ilgili taraflar çalıştaylarında ortaya konan görüşler ve özellikle de VSEP Söyleşilerinde alınan değerlendirmeler, Türkiye de verimlilik alanında karşılaşılan sınırlılıkların çok büyük bir bölümünün temelinde, eğitim sisteminin yapısal nitelikteki sorunlarının yer aldığı yönünde olmuştur. Bu nedenle, VSEP hazırlık sürecinin başlangıcında odaklanılması düşünülen alanlardan biri olmamakla birlikte eğitim, gelinen noktada özel olarak odaklanılması gereken bir konu olarak ortaya çıkmıştır. (2) Türkiye deki eğitim sisteminin genel yapısına, bu yapıda yaşanan sorunlara ilişkin olarak çok sayıda çalışma yapılmış ve raporlar hazırlanmıştır. Burada ortaya konacak mütevazı derleme, söz konusu raporlardaki bulguların bütün bir kısmını taramak gibi bir iddiaya sahip değildir. Bu rapor, ağırlıkla OECD nin eğitim başlığı altında yaptığı karşılaştırmalardan, Dünya Ekonomik Forumunun hazırlamış olduğu Küresel Rekabetçilik Raporu ndan ve yine OECD nin koordinasyonunda gerçekleştirilen PISA testlerinin sonuçlarından yararlanılarak hazırlanmıştır. (3) Raporun ilk bölümü temel birtakım demografik göstergelere, ikinci bölümü işgücü yapısının niteliğine yönelik karşılaştırmalara, üçüncü bölümü eğitim konusuna ilişkin genel nitelikte sonuçlara, dördüncü bölümü ise PISA testleriyle ortaya konan verilere ayrılmıştır. Rapor, Türkiye eğitim yapısına ilişkin genel bir değerlendirme bölümüyle sona ermektedir. DA VI: Eğitim 1

6 Hindistan Brezilya DÜNYA Arjantin Çin Güney Kore Rusya Romanya AVRUPA Japonya A. DEMOGRAFİK GÖSTERGELER (4) Türkiye nüfus profilinin özellikle de Avrupa, Kuzey Amerika ve Uzak Doğu ülkelerine kıyasla genç olması, geleceğe yönelik karşılaştırmalı üstünlüğümüzün en görünür olduğu alanlardan birini oluşturmaktadır lerde 19 dolaylarında seyreden Türkiye yaş ortalaması, 2010 yılı verilerine göre 28,3 düzeyindedir. Geçen yaklaşık 60 yıllık sürede, dünya genelindeki yaş ortalaması 23,9 dan 29,2 ye yükselmişken Türkiye nüfusunun yaş ortalaması, görece daha hızlı bir artış göstermiş ve dünya ortalamalarına yaklaşmıştır. Her ne kadar dünya ortalamalarına yaklaşmış olsa da, Türkiye nin nüfus ortalaması, halen gelişmiş Batı ve Uzak Doğu Asya ülkelerine kıyasla oldukça düşük düzeylerde seyretmektedir Şekil 1: Ülkeler Bazında Ortalama Yaş Değerleri Kaynak: UN (2012) (5) Nüfusun genç olması, genelde yaş aralığı olarak kabul edilen işgücüne katılım sağlayabilecek nüfus oranının da yüksek olacağı gibi bir izlenim doğursa da, veriler, en azından şu an için söz konusu yaş aralığında ülkemizin gözle görülür bir avantajı olmadığını gözler önüne sermektedir. Türkiye de yaş aralığında olan nüfusun toplam nüfusa oranı % 68 ler düzeyindedir ve bu oran, yukarıdaki karşılaştırmaya dâhil edilen ülkeler baz alındığında, ortalamaların çok az üstünde seyretmektedir. DA VI: Eğitim 2

7 Japonya Arjantin Hindistan DÜNYA OECD Ülkeleri Avrupa Birliği Brezilya AVRUPA & MERKEZ ASYA Romanya ÜST ORTA GELİR GRUBU Rusya İran Güney Kore Çin Şekil 2: Yaş Arası Nüfusun Toplam Nüfusa Oranı Kaynak: Dünya Bankası (2011) (6) Ancak Türkiye, söz konusu ülkelerle 0-15 yaşın toplam nüfusa oranı üzerinden karşılaştırmaya tabi tutulduğunda, yaş ortalamasının düşüklüğünün etkileri açık bir biçimde görülmektedir. Bu veri esas alındığında, yaklaşık 10 yıl sonrasında nüfus yapılarında keskin bir değişiklik gözlenmediği koşulda, Türkiye deki çalışabilir nüfusun toplam nüfusa oranının karşılaştırmaya alınan ülkelere kıyasla çok daha yüksek olacağı sonucuna ulaşılabilecektir. DA VI: Eğitim 3

8 Japonya Romanya Rusya Avrupa Birliği Güney Kore AVRUPA & MERKEZ ASYA OECD Ülkeleri Çin ÜST ORTA GELİR GRUBU İran Arjantin Brezilya DÜNYA Hindistan Şekil 3: 0-14 Yaş Arası Nüfusun Toplam Nüfusa Oranı Kaynak: Dünya Bankası (2011) (7) Bunun yanı sıra 1960 lardan bugüne sürekli artma eğiliminde olan Türkiye nin yaş ortalamasının, önümüzdeki yüzyıl içinde de hızlı bir yükselme eğilimi içinde olacağı öngörülmektedir. Birleşmiş Milletlerin ortaya koyduğu projeksiyonlara göre, Türkiye deki yaş ortalamasının yükselme hızı, karşılaştırmaya alınan diğer ülkelere ve dünya, Avrupa ortalamalarına göre çok daha yüksek seviyelerde olacaktır. Yine bu projeksiyonlar, 50 yıl sonrasında Türkiye yaş ortalamasının,,, gibi birçok Batı ülkesini geride bırakacağını ortaya koymaktadır. Ancak Türkiye nin, gerek nüfusun sektörler arası dağılımı açısından gerekse de kentleşme açısından son 50 yılda kat etmiş olduğu mesafe düşünülür ve bu değişim alanlarında belirli bir dengeye varsaydığı kabul edilirse, ortalama yaşın artma hızında da önemli değişiklikler gözleneceği göz ardı edilmemelidir. Dolayısıyla Şekil 4 te yer alan Birleşmiş Milletlerin sunduğu projeksiyonlarda önemli bir yanılma payı olabileceği, Türkiye için ortalama yaşın yükselme hızının önümüzdeki dönemde kademe kademe azalacağı sonucuna varılabilecektir. DA VI: Eğitim 4

9 DÜNYA Hindistan Arjantin Rusya AVRUPA Brezilya Romanya Çin Güney Kore Japonya Şekil 4: Birleşmiş Milletler Nüfus Projeksiyonları, Yaş Ortalaması (2035; 2060) Kaynak: UN (8) Bunun yanı sıra, artmakta olan yaş ortalamasına paralel biçimde Türkiye nin 0-15 yaş arası nüfusunun toplam nüfusa oranı da düşme eğilimi göstermektedir. Dünya Bankasının ortaya koymuş olduğu tahminler, bu oranın önümüzdeki 50 yılda çok daha düşük seviyelere geleceği öngörüsünde bulunmaktadır (Şekil 5). Fakat yine de, yaş arası (çalışabilir) nüfusun toplam nüfusa oranının, 2030 lara kadar yükselme eğilimini koruyacağını söylemek mümkündür. Bu bağlamda, büyüme performanslarındaki artışa paralel oranda bir istihdam artışının da uzunca bir süre sağlanamayacağı sonucuna -diğer koşullar sabit tutulduğu varsayılırsa- varılabilecektir. Ayrıca yine Dünya Bankası projeksiyonlarına göre ise, nüfus yapısını etkileyen belirgin bir değişiklik olmadıkça, yaklaşık 2045 ten itibaren Türkiye deki 65 yaş üstü nüfus, 15 yaş altı nüfusun üstünde seyredecektir (Şekil 6). DA VI: Eğitim 5

10 Milyon % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 0-15 Yaş Arası Nüfus / Toplam Nüfus Yaş Arası Nüfus / Toplam Nüfus 65 Yaş Üstü Nüfus / Toplam Nüfus Şekil 5: Türkiye de Yaş Gruplarının Nüfusa Oranlarına Yönelik Projeksiyonlar Kaynak: Dünya Bankası Yaş Arası Nüfus Yaş Arası Nüfus 65 Yaş Üstü Nüfus Toplam Nüfus Şekil 6: Yaş Grupları Bazında Türkiye Nüfus Profiline Yönelik Projeksiyonlar Kaynak: Dünya Bankası DA VI: Eğitim 6

11 Güney Kore Çin Japonya ÜST ORTA GELİR GRUBU Rusya Arjantin Romanya OECD Ülkeleri AVRUPA & MERKEZ Avrupa Birliği B. İŞGÜCÜNE YÖNELİK TEMEL GÖSTERGELER (9) Türkiye son dönemde yüksek bir büyüme performansı yakalamış olsa da, bu performans gerek işsizlik gerekse de işgücüne katılım oranları üzerinde büyük bir değişim yaratmamıştır. Her ne kadar işsizlik oranı 2011 yılında, 2001 krizinin ardından ilk kez tek haneli rakamlara (% 9,8) inmişse de, bu düzey halen beklentileri karşılamaktan uzaktır. Fakat 2009 da küresel ölçekte yaşanan krizin istihdam üzerindeki etkilerinin diğer ülkelere kıyasla daha düşük olması da, olumlu bir veri olarak değerlendirilebilecektir Şekil 7: Türkiye de İşsizlik Oranları Kaynak: Dünya Bankası Şekil 8: İşsizlik Oranları (2000, 2011) Kaynak: Dünya Bankası DA VI: Eğitim 7

12 İran Hindistan Arjantin DÜNYA Japonya Güney Kore OECD Ülkeleri Brezilya AVRUPA & MERKEZ ASYA Romanya ÜST ORTA GELİR GRUBU Avrupa Birliği Rusya Çin (10) İşsizlik oranları üzerinden yapılan karşılaştırmalar Türkiye için çok olumsuz bir tablo ortaya koymasa da, işgücüne katılım oranları incelendiğinde, Türkiye nin son dönemde göstermiş olduğu genel ekonomik performansa kıyasla bu oranların çok düşük olduğu gözlenmektedir. (Şekil 10, Şekil 11) İşgücüne katılım oranının düşüklüğünde en temel nedenlerden biri olarak ise kadınların işgücüne katılım oranının düşüklüğü kendini göstermektedir. (Şekil 9, Şekil 11) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Toplam İşgücü İçinde Kadınların Oranı Toplam İşgücü İçinde Erkeklerin Oranı Şekil 9: İşgücünün Cinsiyetler Bazında Dağılımı Kaynak: Dünya Bankası (2011) DA VI: Eğitim 8

13 İran Hindistan Romanya Avrupa Birliği AVRUPA & MERKEZ ASYA OECD Ülkeleri Japonya Güney Kore Arjantin Rusya DÜNYA ÜST ORTA GELİR GRUBU Brezilya Çin Şekil 10: Yıllar ve Ülkeler Bazında İşgücüne Katılım Oranları Kaynak: Dünya Bankası DA VI: Eğitim 9

14 Lüksemburg Norveç Slovenya İsviçre Japonya İsveç İzlanda Danimarka Avusturya Finlandiya Çek Cumhuriyeti Portekiz Kanada Belçika Polonya OECD Ortalaması Yeni Zelanda Macaristan Estonya Güney Kore Brezilya İrlanda İsrail Toplam Kadın Erkek Şekil 11: İşgücüne Katılım Sağlamayan Nüfus Oranları ve Cinsiyet Bazında Dağılımı Kaynak: OECD DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 10

15 (11) Türkiye, Dünya Ekonomik Forumu tarafından ortaya konan Küresel Rekabet Raporu başlıklı karşılaştırmada, genel seviyede 2006 yılında dünyada 59. sıradayken 2012 yılında 43. sırada yer almıştır. Türkiye nin göstermiş olduğu bu yükseliş, temelde makroekonomik performans açısından sağlanan başarının bir çıktısı gibi görünmektedir. Nitekim makro çerçeve başlığı altında 2006 yılında yapılan karşılaştırmada 144 ülke içinde 101. sırada yer alan Türkiye, bugün bu sıralamada 55. liğe yükselmiştir. Ancak küresel ölçekte rekabetçiliğe yönelik diğer birçok kriterde, benzer bir sıçrama ya da iyileşme gözlenmemektedir. İşgücü piyasasının etkinliğine yönelik alanda Türkiye 114. lükten 124. lüğe düşmüşken eğitim alt bileşenleri ortalamasında da 58. likten 74. lüğe düşmüştür. Tablo 1: Küresel Rekabet Gücü Endeksi Sıralamalarında, Bileşenler Bazında Türkiye nin Pozisyonundaki Değişim ( ) Genel Vergi Adalet İşgücü Piyasası Eğitim Makro Çerçeve Kaynak: Dünya Ekonomik Forumu, Küresel Rekabetçilik Raporu (12) Bunun yanı sıra, yine aynı raporda, Türkiye nin rekabet edebilirliği açısından engel oluşturan unsurların ağırlıklarına yönelik de bir değerlendirme yapılmıştır. Bu değerlendirme sonucunda, finansmana ulaşım ve vergi oranları öne çıkan ilk iki konu olurken bu iki başlığın hemen altında, % 11,9 oranıyla işgücünün eğitim düzeyinin yetersizliği öne çıkmaktadır. Yine Türkiye deki işgücünün genel niteliğine ilişkin olarak işgücünün iş etiğinden yoksunluğu konusunda da % 2,2 lik bir ağırlık taşıdığı göz önüne alındığında, işgücünün yapısal sorunlarının Türkiye nin rekabet avantajı önünde büyük bir engel oluşturduğu sonucuna varılabilmektedir. Türkiye nin işgücünün etkinliğine ilişkin hususlar, 2006 dan bu yana Türkiye nin mukayeseli olarak en fazla geriye gittiği alan olarak kendini göstermekte, aynı zamanda işgücü piyasası etkinliği başlığı altında 144 ülke içinde 133. sırada DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 11

16 yer alınması da, mevcut sorunun ne kadar büyük bir önem arz ettiğini ortaya koymaktadır. Tablo 2: Küresel Rekabet Gücü Endeksi Sıralamalarında, Alt Bileşenler Bazında Türkiye nin Pozisyonu (2012) Puan Sıralama (144 ülke içinde) KÜRESEL REKABETÇİLİK ENDEKSİ (GENEL) 4,28 59 Temel Gereksinimler 4,61 64 Kurumlar 3,69 80 Altyapı 4,39 51 Makroekonomi 4,76 69 Sağlık ve Temel Eğitim 5,62 75 Etkinlik Göstergeleri 4,22 52 Yüksek Eğitim ve Öğretim 4,02 74 Mal ve Hizmet Piyasası Etkinliği 4,38 47 İşgücü Piyasası Etkinliği 3, Finansal Piyasa Etkinliği 4,26 55 Teknoloji Okuryazarlığı 3,95 55 Pazar Büyüklüğü 5,19 17 İnnovasyon ve Sofistikasyon Faktörleri 3,62 58 İş Ortamının Sofistikasyonu 4,09 58 İnovasyon 3,15 69 Kaynak: Dünya Ekonomik Forumu, Küresel Rekabetçilik Raporu DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 12

17 Finansmana Ulaşım Vergi Oranları 13,2 14,1 İşgücünün Eğitim Donanımının Yetersizliği 11,9 Bürokrasinin Etkinlik Düzeyinin Düşüklüğü Kur Düzenlemeleri 10,3 10,0 Vergi Düzenlemeleri Yetersiz Altyapı 8,3 8,2 İş Düzenlemelerinin Sınırlayıcılığı İnovasyon Kapasitesinin Düşüklüğü Politika İstikrarsızlığı 5,5 5,4 5,4 Enflasyon 3,4 İşgücünün İş Etiğinden Yoksunluğu 2,2 Yolsuzluk Kamu Sağlığının Yetersizliği Suç ve Hırsızlık Siyasal İstikrarsızlık / Askerî Darbeler 1,0 0,6 0,3 0,2 Şekil 12: Türkiye nin Rekabet Gücünü Olumsuz Yönde Etkileyen Faktörlerin Yüzde Ağırlıkları Kaynak: Dünya Ekonomik Forumu, Küresel Rekabetçilik Raporu (13) Aynı raporda işgücü piyasasının etkinliği nin önündeki temel engeller olarak çalışan - yönetici ilişkileri (104. / 144), işten çıkarma maliyetleri (125. / 144) ve kadınların işgücüne katılımı (130. / 144) konuları ön plana çıkmaktadır. (14) Ülke düzeyinde toplam çıktı içinde işgücünün niteliğinin katkısını karşılaştırmaya yönelik bir diğer çalışmada ise, Türkiye nin pozisyonu 1990 lara kıyasla daha iyi görünmekle birlikte, henüz 2000 yılı düzeyine ulaşılamaması, bu alanda 2001 krizinin etkilerinin halen sürmekte olduğu şeklinde yorumlanabilecektir. Bunun yanı sıra, son 10 yıllık dönemde, yatırım oranlarındaki yükseliş göz önünde bulundurulursa, mevcut karşılaştırmada alınan pozisyonun, yatırımların katkısının yükselmesiyle de ilişkilendirilmesi mümkündür. Fakat kaynağı her ne olursa olsun, Türkiye deki işgücünün nitelik düzeyinin toplam girdi üzerindeki payının karşılaştırmaya alınan ülkelere oranla düşüklüğü, bu alanı özel olarak üzerinde durulması gereken bir konu olarak önümüze getirmektedir. (Şekil 13) DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 13

18 Çin Hindistan Japonya Brezilya Romanya Şekil 13: Toplam Çıktı İçinde İşgücünün Payı Kaynak: The Conference Board Total Economy Database Türkiye de işgücünün genel profiline yönelik çok daha geniş kapsamlı bulgular, yine VSEP Durum Analizi kapsamında hazırlanan İşgücü Verimliliği ve İstihdam başlıklı, 5 no.lu araştırmada yer almaktadır. Bu nedenle burada, Türkiye nin işgücü yapısının genel niteliklerine daha fazla değinilmeyecek, ağırlıklı olarak eğitim kalite ve düzeyine yönelik bulgular özet bir şekilde aktarılmaya çalışılacaktır. DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 14

19 C. GENEL EĞİTİM (15) Yukarıda sözü edilmiş olduğu gibi, Dünya Ekonomik Forumu tarafından hazırlanan Küresel Rekabetçilik Raporunda yer alan göstergeler içinde, Türkiye nin sıralamada düşüş gösterdiği başlıca alanlar arasında eğitim de yer almaktadır. Rekabet edebilirlik düzeyini etkilemesi bağlamında, eğitim başlığında yer alan alt bileşenler kapsamında Türkiye nin mevcut durumu, eğitim sisteminin bütünündeki kalite problemlerine dikkat çeker niteliktedir. Tablo 3: Türkiye nin Rekabetçilik Düzeyi Çerçevesinde Eğitim Bileşenleri Eğitim Alt Bileşenleri 144 ülke içinde sıralama Orta öğrenim okullaşma oranı 93 Yüksek öğrenim okullaşma oranı 56 Eğitim sisteminin genel kalitesi 82 Matematik ve fen eğitimi kalitesi 100 Yönetim okulları kalitesi 97 Okulların internete erişimi 68 Araştırma ve eğitim hizmetlerinin erişilebilirliği 77 İşbaşı eğitimin yaygınlık düzeyi 65 Kaynak: Dünya Ekonomik Forumu, Küresel Rekabetçilik Raporu (16) Dünya Ekonomik Forumunun sunduğu verilere kıyasla çok daha kapsamlı bulgular ortaya koyan OECD nin Education at a Glance ( Bir Bakışta Eğitim ) raporunun sunmuş olduğu göstergeler ve karşılaştırmalar, Türkiye eğitim sisteminin kalite sorunlarını büyük bir açıklıkla gözler önüne sermektedir. Buradaki en çarpıcı göstergelerden biri, son 40 yıllık dönemde nüfusun kentlileşme oranında yaşanan büyük değişimin, eğitim düzeyleri üzerindeki etkisinin yok denecek kadar az olmasıdır. Kuşaklararası eğitim düzeyleri arasındaki farkları sergilemesi bağlamında, OECD nin ve yaş aralıklarına yönelik yaptığı karşılaştırmalar, Türkiye deki genel eğitim düzeyindeki gelişimin sınırlılık düzeyini net bir şekilde ortaya koymaktadır. (Şekil 14 ve 15) DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 15

20 Güney Kore Çek Polonya Slovenya Kanada İsveç Finlandiya İsviçre İsrail Avusturya İrlanda Şili Estonya Macaristan Lüksemburg Norveç Belçika OECD Danimarka Yeni Zelanda İzlanda Portekiz Güney Kore Japonya Kanada İrlanda Norveç Yeni Zelanda Lüksemburg İsrail Belçika İsveç İsviçre Finlandiya Şili Estonya OECD Danimarka Polonya İzlanda Slovenya Macaristan Portekiz Çek Avusturya yaş arası yaş arası Şekil 14: Yüksek Eğitim Alanların Yüzdesi ve Ülkeler Bazında Yaş Gruplarına Dağılımı yaş arası yaş arası Şekil 15: Orta Öğrenim Alanların Yüzdesi ve Ülkeler Bazında Yaş Gruplarına Dağılımı Kaynak: OECD DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 16

21 Kanada İsrail Japonya Yeni Zelanda Güney Kore Finlandiya İrlanda Norveç Lüksemburg İsviçre Estonya Belçika İsveç Danimarka İzlanda OECD Ortalaması EU 21 Ortalaması Şili Slovenya Polonya Macaristan Avusturya Çek Cumhuriyeti Portekiz (17) yaş arası olup da yüksek öğrenimini tamamlamış nüfus Türkiye de yalnızca % 17 düzeyindeyken OECD ortalaması % 40 lara yakındır. Buna benzer bir tablo, yaş arası nüfusun bütününe bakıldığında da görülebilecektir. Nüfus içinde, alınmış olan en yüksek eğitim düzeyi üzerinden yapılan karşılaştırmada Türkiye, % 70 lere varan ilk öğrenim mezunu düzeyiyle, % 28 olan OECD ortalamasının yaklaşık üç kat üstünde seyretmektedir. Bunun yanında yüksek öğrenim mezunu kitlenin toplam nüfus içinde oranı da, aynı ölçüde düşüktür. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% İlk Öğrenim Orta Öğrenim Yüksek Öğrenim Şekil 16: Yaş Aralığı İçin Alınan En Yüksek Eğitim Düzeyleri Kaynak: EUROSTAT; OECD (18) Yine aynı ölçüde kritik bir durumu ise, Türkiye ile G. Kore arasındaki bir karşılaştırma ortaya koyabilecektir. Türkiye ye benzer bir kentlileşme sürecinden geçmiş olan G. Kore de yaş grubu içinde yüksek öğrenim görmüş nüfusun oranı Türkiye yle aşağı yukarı aynıdır ve % 10 larda seyretmektedir. Ancak G. Kore bu dağılımı sonraki kuşaklarda çok yüksek bir düzeye çekebilmiş, yaş aralığında % 65 lere çıkarmıştır. Oysa ki aynı periyotta Türkiye, % 17 lere ulaşabilmiştir. Türkiye açısından 1997 den 2010 a kadar kat edilmiş olan yol izlendiğinde de bu artışın yavaşlığı kendini göstermektedir. (Şekil 17). DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 17

22 İlk Öğrenim Orta Öğrenim Yüksek Öğrenim Şekil 17: Türkiye Toplam Nüfusu İçinde Alınan En Yüksek Eğitim Düzeyinin Seyri ( ) (19) Yüksek öğrenim alanların yüzdesinin düşük olduğu ve Türkiye nin son dönemde genel ekonomik performansının yüksek olduğu görülürse, bu durumun, Çek Cumhuriyeti ya da Macaristan, gibi ülkelerde olduğu gibi, üniversite mezunları içindeki işsiz oranının düşük olduğu gibi bir izlenim oluşturması normaldir. Ancak verilere bakıldığında, yüksek öğrenim mezunu işsizliğinde de Türkiye nin pozisyonunun umut verici olduğunu söylemek mümkün olmayacaktır. Bu anlamda Türkiye nin görece daha iyi performans gösterdiği Estonya, ve üçlüsünde, ve ın, 2009 krizinde en ağır yarayı almış Avrupa ülkeleri olarak konumlanmış olduklarını da gözden kaçırmamak gerekir. (Şekil 18) (20) Ülkelerin eğitim düzeyine ilişkin bir diğer temel gösterge ise, yaş grupları bazında okullaşma oranlarıdır. Gerek yaş gerekse yaş arası okullaşma oranlarındaki değişime bakıldığında, Türkiye nin 2000 lerin başından bugüne, belirli bir sıçrama yapmış olduğu sonucuna varılabilmektedir. (Şekil 19 ve 20) (21) OECD nin burada ele alınan raporunda da, bu sıçrama ve Türkiye nin son dönemdeki ekonomik performansı incelendiğinde, 2020 ye kadarki dönemde okullaşma oranındaki en büyük atılımın yine Türkiye de olacağı sonucuna varılmıştır. Ancak daha önce de belirtildiği gibi, nüfusun sektörel dağılımında ve kentlileşme düzeyinde Türkiye nin belirli bir denge noktasına vardığı ve DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 18

23 Finlandiya İsveç Slovenya Belçika Güney Kore Yeni Zelanda Polonya Norveç OECD Ortalaması Arjantin Macaristan Avusturya Kanada İsviçre Çek Cumhuriyeti Portekiz Brezilya S. Arabistan Norveç Avusturya Çek Cumhuriyeti İsviçre Güney Kore İzlanda Lüksemburg Yeni Zelanda Japonya Belçike Slovenya Macaristan İsrail Polonya İsveç Finlandiya Danimarka OECD Ortalaması Kanada Şili Portekiz İrlanda Estonya kuşaklararası eğitim düzeylerindeki farkın da, benzer bir çok ülkeye kıyasla, yok denecek kadar az olduğu düşünülürse, OECD nin bu tahminin belirli bir iyimserlik taşıdığı sonucuna varılabilecektir. Türkiye eğitim sisteminin uzun yıllardır sürmekte olan yapısal yetersizlikleri ve bunun yanında, toplumsal yapının temel dinamikleri göz önünde bulundurulursa, kökten değişimler olmadığı sürece Türkiye deki okullaşma oranındaki artışın uzun süreler aynı hızla devam etmeyeceği öngörülebilecektir Şekil 18: Üniversite Mezunu İşsiz Nüfus Oranları Kaynak: OECD Şekil 19: Yaş Okullaşma Oranı (Kamu ve Özel) Kaynak: OECD DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 19

24 İzlanda Portekiz Polonya Yeni Zelanda Slovenya Norveç İsveç Güney Kore Finlandiya Rusya Danimarka Avusturya OECD Ortalaması Çek Cumhuriyeti İsrail İrlanda Arjantin Macaristan Japonya S. Arabistan Şili İsviçre Estonya Belçika Lüksemburg Endonezya Çin Belçika Polonya Slovenya Macaristan Çek Cumhuriyeti S. Arabistan Finlandiya Portekiz İsveç Norveç Güney Kore İsviçre OECD Ortalaması Kanada Yeni Zelanda Avusturya Brezilya Arjantin Endonezya Çin Şekil Yaş Okullaşma Oranı (Kamu ve Özel) (22) Yüksek öğrenime giriş oranlarına yönelik verilerde ise Türkiye, % 40 düzeyindedir ve bu sıralamada, karşılaştırmaya alınan 36 ülke içinde 31. Sırada yer almaktadır Şekil 21: Üniversiteye Giriş Oranları Kaynak: OECD DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 20

25 (23) Okullaşma oranı verileri, eğitim sisteminin niteliğine ilişkin diğer bulgularla bir arada ele alındığında, şu an beş yaşında olan nüfusun alacağı toplam eğitim süresine ilişkin varılan sonuçlar ise şu şekildedir: Finlandiya İzlanda İsveç Danimarka Belçika Slovenya Polonya Yeni Zelanda Portekiz Norveç İrlanda Çek Cumhuriyeti Arjantin AB-21 Ortalaması Güney Kore Macaristan OECD Ortalaması Estona İsviçre Kanada Avusturya Brezilya Şili Japonya İsrail Lüksembur Endonezya 12,0 14,0 16,0 18,0 20,0 Şekil 22: 5-39 Yaş Aralığında Eğitimde Geçirilecek Süre (Yıl) Öngörüleri Kaynak: OECD DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 21

26 (24) OECD nin eğitim düzeylerine ve kalitesine yönelik olarak gerçekleştirmiş olduğu geniş kapsamlı analizler doğrultusunda, Türkiye nin bulunduğu duruma ilişkin veriler ise, aşağıdaki tabloda toplulaştırılarak sunulmuştur. Tablo 4: OECD Education at a Glance Analizi Özet Verileri Gösterge Türkiye (%) OECD Ortalaması (%) Türkiye nin Sıralamadaki Yeri Okullaşma Oranları 3 yaş (okul öncesi eğitim) / 36 ülke 4 yaş (okul öncesi eğitim ve ilköğrenim) / 38 ülke 5-14 yaş (tüm düzeyler) / 39 ülke İlköğrenim Mezunu ve Altı Nüfusun Toplam Nüfusa Oranı yaş 58 yetersiz veri 2 / 39 ülke Ortaöğrenim Mezunu ve Altı Nüfusun Toplam Nüfusa Oranı yaş / 40 ülke yaş / 36 ülke yaş / 36 ülke Yükseköğrenim Görmüş Nüfusun Toplam Nüfusa Oranı yaş / 41 ülke yaş / 37 ülke yaş / 37 ülke Yükseköğrenim Giriş Oranları Mesleki programlar / 33 ülke Üniversiteler / 36 ülke Mezuniyet Oranları Mevcut genç nüfus içinde ortaöğrenimi tamamlaması öngörülenlerin oranı Mevcut genç nüfus içinde yükseköğrenimi tamamlaması öngörülenlerin oranı / 27 ülke / 28 ülke Herhangi Bir Şekilde Eğitim Görmeyen ya da Çalışmayan Nüfusun Toplam Nüfusa Oranları yaş (2005 verisi) 43,6 15,0 1 / 32 ülke yaş (2010 verisi) 36,6 15,8 1 / 32 ülke Kaynak: OECD DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 22

27 G. Kore Finlandiya İsviçre Japonya Kanada Yeni Zelanda Belçika İzlanda Danimarka Norveç Avusturya Polonya İsveç Çek Cum. Macaristan İrlanda Portekiz Letonya Rusya Sırbistan Uruguay Tayland Brezilya Tunus Endonezya D. PISA SONUÇLARI (25) OECD tarafından yürütülen Öğrenci Değerlendirme Programı (PISA) testleri, farklı ülkelerden 15 yaşındaki öğrencilerin matematik, fen ve okuma yetkinlik düzeylerini ortaya koymakta ve karşılaştırmaktadır. Sırasıyla 2003, 2006 ve 2009 yıllarında artan sayıda ülkenin katılımıyla gerçekleştirilen test çalışmasına Türkiye, 2003 te 4855, 2006 da 4942 ve 2009 da 4996 öğrenciyle dâhil olmuştur. (26) 2010 yılı sonunda yayımlanmış olan 2009 testi sonuçları, Türkiye nin 2003 ten bugüne, belirli bir ilerleme gösterdiğini ortaya koymaktadır. Ancak 1 (en düşük) ilâ 6 (en yüksek) arasında puanlanan test sonuçları çerçevesinde Türkiye, halen matematik, fen ve okuma alanlarında 2. düzeyde bulunmaktadır. (27) Aşağıda sunulan sonuçlardan da izlenebileceği gibi Türkiye, her üç alanda da, gelişmiş Batı Avrupa, Doğu Asya ve Kuzey Amerika ülkelerinden çok daha aşağı seviyelerde kalmaktadır. Yine dönemi arasındaki gelişme eğilimleri izlendiğinde, dünya ölçeğinde Doğu Asya ülkelerinin performansları, Kuzey Avrupa ülkelerine kıyasla belirli bir artış göstermiştir Şekil 23: PISA Matematik Puanları Kaynak: OECD PISA (2003; 2009) DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 23

28 G. Kore Finlandiya Kanada Yeni Zelanda Japonya Belçika Norveç İsviçre Polonya İzlanda İsveç İrlanda Danimarka Macaristan Portekiz Letonya Çek Cum. Avusturya Rusya Sırbistan Uruguay Tayland Brezilya Tunus Endonezya Finlandiya Japonya G. Kore Yeni Zelanda Kanada İsviçre Polonya İrlanda Belçika Macaristan Norveç Çek Cum. Danimarka İzlanda İsveç Letonya Avusturya Portekiz Rusya Sırbistan Uruguay Tayland Brezilya Tunus Endonezya Şekil 24: PISA Fen Puanları Kaynak: OECD PISA (2003; 2009) Şekil 25: PISA Okuma Puanları Kaynak: OECD PISA (2003; 2009) DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 24

29 PISA Puan Ortalamaları (28) Fen puan türünde ilk, diğer iki puan türünde ikinci sırada yer alan Finlandiya özelindeki bir değerlendirme, bu ülkenin eğitim alanında sağladığı başarının ardındaki faktörleri dört başlık altında toplamıştır: 1 Öğretmen yetiştirme programı Geleneksel okul yaşamı Kültürel olarak öğretmenlik mesleğine bakış Hizmet içi öğretmen eğitimi Bu unsurların yanı sıra, Education at a Glance (OECD) çalışmasının çıktıları ile PISA sonuçlarında başarılı olan ülkeler bir arada değerlendirildiğinde, bu ülkelerdeki derslik başına öğrenci sayılarının düşüklüğü, öğrenci başına eğitici / öğretmen sayılarının yüksekliği gibi çok sayıda faktörün, öğrencilerin başarıları üzerindeki etkileri izlenebilmektedir. (29) López-Claros ve Mata nın hazırlamış olduğu Yenilik Kapasitesi Endeksi (ICI) verileri, ülkelerin yenilik (inovasyon) kapasitelerinin karşılaştırılmasına yönelik en kapsamlı çalışmalardan biridir. 60 ı aşkın faktör üzerinden yapılan karşılaştırmalar sonrasında, ülkeler için birer ICI puanı atanan çalışmanın bulguları PISA sonuçlarıyla bir arada ele alındığında, yenilik kapasiteleri ile 15 yaş grubun eğitim başarıları arasında anlamlı bir ilişki olduğu gözlenmektedir R² = 0, ICI Skorları Şekil 26: PISA Puan Ortalamaları ile ICI Skorları İlişkisi Kaynak: OECD PISA (2009); 101_LopezClaros_Mata.pdf 1 Eraslan, A. (2009). Finlandiya nın PISA daki başarısının nedenleri: Türkiye için alınacak dersler. Necatibey Eğitim Fakültesi Elektronik Fen ve Matematik Eğitimi Dergisi, 3(2), DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 25

30 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME (30) Yalnızca imalat sanayinde işgücü verimliliğinin artırılması değil, aynı zamanda ülke ölçeğinde yenilik (inovasyon) ve yüksek teknolojiye dayalı üretim kapasitesinin güçlendirilmesi açısından da işgücü arzının genel niteliğinin yükseltilmesi büyük önem taşımaktadır hedeflerine ulaşabilmek için zorlu bir güzergâhla karşı karşıya olan Türkiye nin, sanayide öngörülen yapısal dönüşümün bir benzerini eğitim alanında sağlamaya odaklanmadığı durumda beklediği oranda bir sıçrama göstermesi de mümkün görünmemektedir. (31) VSEP kapsamında hazırlanan İşgücü Verimliliği ve İstihdam başlıklı durum analizi raporunda da ortaya konulduğu gibi, işgücünün arzı söz konusu olduğunda yüksek işsizlik ve düşük işgücüne katılım oranları karşımıza çıkarken bunun yanında imalat sanayinde yer alan işletmeler de, yeterli nitelikte eleman bulamadıkları hususunu her türlü platformda dile getirmektedir. Paralel bir biçimde, Türkiye nin sahip olduğu genç nüfus, rekabetçilik açısından kayda değer bir avantaj gibi görünmekle birlikte, bu nüfusun nitelik düzeyinin rekabete konu olan diğer ülkelere kıyasla düşüklüğü, söz konusu avantajı da büyük ölçüde ortadan kaldırmaktadır. (32) Küresel Rekabetçilik Endeksi verileri doğrultusunda, genel klasmanda 144 ülke arasında 43. sırada yer alan Türkiye nin işgücü piyasasının etkinliği bileşeninde 124., eğitim bileşeninde ise 74. sırada olması ve bu başlıklarda dönemi içinde sıralamalarda düşüş göstermiş olması, konuya yönelik olarak alınmış makro ve mikro düzeydeki tedbirlerin yetersizliğini işaretlemektedir. Bunun yanında, yine Dünya Ekonomik Forumunun Küresel Rekabetçilik Raporunda kullanmak üzere sanayicilerle yaptığı görüşmelerde, işletme işgücünün eğitim düzeyinin düşüklüğü, en yoğun olarak dile getirilen üçüncü faktör olarak ön plana çıkmıştır. (33) Yine Tablo 4 te de toplu olarak görülebileceği gibi, OECD nin hazırlamış olduğu Education at a Glance raporu, farklı göstergelere ilişkin olarak 27 ilâ 41 ülkeyi mukayese etmektedir. Bu kıyaslamalarda Türkiye hemen her gösterge açısından, ne yazık ki sıralamada en düşük düzeyde yer alan birkaç ülkeden biri olarak konumlanmaktadır. (34) Mevcut duruma ilişkin verilerden bizce daha kritik olanı, sektörel kompozisyonu belirli bir denge noktasına gelmiş, buna koşut biçimde kentleşme sürecini büyük ölçüde tamamlamış olan Türkiye de, kuşaklararası eğitim profilindeki değişimin ve ilerlemenin sınırlı kalmış olmasıdır ve yaş gruplarının eğitim düzeylerine ilişkin karşılaştırmalı sonuçlar, Türkiye nin kentleşme açısından son 40 yılda gösterdiği yüksek değişim kabiliyetini, eğitim düzeylerine yansıtamadığını açık bir biçimde ortaya koymaktadır. Bunun yanı sıra, 90 lı yılların sonundan bu yana, eğitim sistemine yönelik çok sayıda düzenleme DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 26

31 yapılmış olmakla birlikte, bu düzenlemelerin de genel düzeyde etkisinin çok sınırlı kaldığı gözlenmektedir. (35) İşgücüne katılım oranlarının düşüklüğünün ardında temel nedenlerden biri olarak kadınların işgücüne katılım oranlarındaki düşüklük, kendini göstermektedir. Bu raporda yeterli ölçüde değinilmemiş olmakla birlikte, halen Türkiye de kadınların eğitim hayatında geçirdiği toplam süre, erkeklere kıyasla çok daha alt değerlerdedir. Dolayısıyla işgücüne katılım oranlarını ve işgücünün genel niteliğini yükseltme yönünde çalışmaların odak noktalarından birini, kadınların eğitim sistemi içine dâhil olma düzeyini artıracak tedbirlerin oluşturması gerekmektedir. Bu çerçevede, söz konusu parametre açısından Türkiye den çok daha olumlu bir tablo ortaya koyan ve İngiltere nin, kadınları mühendislik gibi yüksek beceri gerektiren alanlara yönlendirme ve yönetim kademelerindeki kadın ağırlığını kotalar doğrultusunda artırma yönündeki çalışmaları da dikkate alınmalı, toplumsal yapının temel dinamikleri ile üretim yapısını dönüştürmeye yönelik taktiklerin ortak biz zeminde buluşturulmasına gayret gösterilmelidir. (36) Yine bu rapor kapsamında belirli verilerle desteklenmemiş olmakla birlikte, mesleki eğitim sisteminin karşı karşıya olduğu sorunlar, imalat sanayine nitelikli ara eleman problemi şeklinde doğrudan yansımaktadır. Teknik liselere karşı toplumdaki olumsuz önyargı, nitelikli öğrencileri bu okullardan uzaklaştırmakta, bu durum da imalat sanayi içindeki firmaların meslek lisesi mezunlarına olan talebini düşürmektedir. Son on yılda, bu alanda adımlar atılmış olmasına karşın, sözünü ettiğimiz arz talep kısırdöngüsü, mesleki ve teknik liseleri Türkiye deki işgücünün genel niteliği açısından halen başlıca sorunlardan biri olarak konumlandırmaktadır. (37) Ara eleman yönünden yetersizlikleri yanında işletmelerin önemli bir bölümü de, yeterli nitelikte mühendis istihdam edememekten yana sorunlar yaşamaktadır. Halen çok sayıda üniversite, çeşitli mühendislik branşlarında mezun veriyor olsa da, üniversiteler arası eğitim kalitesinde gözlenen büyük farklılıklar, mühendislik alt branşları içinde son derece heterojen bir yapının oluşmasına yol açmıştır. Bu heterojenliğin de bir sonucu olarak yayımlanmış, Türkiye deki çalışan nüfus içinde mühendislerin oranı henüz % 1 lerin altında seyretmektedir. Bu oran sözgelimi da, % 3,12 dir. (European Engineering Report, 2010) (38) İmalat sanayinin mühendis istihdamında problemler yaşamasında, özellikle belli başlı üniversitelerden mezun mühendislerin, başta finans olmak üzere hizmet ve kamu sektörlerini tercih etmeleri de önemli rol oynamaktadır. Türkiye özelinde benzer bir eğilim, yani imalat sanayindense hizmet ya da kamuda çalışmanın tercih ediliyor olması, her düzeyde çalışan açısından hissedilebilir bir durumdur. Bu durumun doğrudan bir etkisiyle imalat sanayi, vasıfsız elemanları da kendilerine çekmekten yana sorunlarla karşı karşıyadır. Ek tedbirler alınmadığı DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 27

32 koşulda ise, imalat sanayinin Türkiye nin sektörel kompozisyonu içinde girmiş olduğu düşüş eğiliminin sürmesi, ihtimal dâhilindedir. (39) Ar-Ge ve yenilik alanındaki faaliyetlerin önemli bir bölümü ise, fizik, kimya, biyoloji gibi temel bilim disiplinlerinde yetişmiş, nitelikli insan gücüne ihtiyaç duymaktadır. Ancak Türkiye deki eğitim sistemi ve istihdam yapısının bir ürünü olarak özellikle son 30 yıllık dönemde, temel bilim alanlarının öğrenciler tarafından talep edilebilirlik düzeyinde önemli düşüşler olmuştur. Araştırma ve laboratuvar olanaklarındaki kısıtlılıklarla da birleştiğinde bu durum, hâlihazırda Türkiye nin teknolojik bir sıçrama yapmasının önünde büyük engel oluşturmaktadır. Nanoteknoloji gibi dış ülkelerde lisansüstü düzeyde eğitimi alınan bir konunun Türkiye de lisans düzeyinde sunulmaya başlanması gibi tedbirlerin ise, bu yönde sağlayacağı katkılar son derece sınırlı olacaktır. (40) Bunların yanı sıra, çeşitli üniversitelerden mezun geniş bir kitle için yabancı dil (İngilizce) bilgisi halen umulan düzeyin çok gerisindedir ve bu durum da, ülke olarak Ar-Ge ve yenilik kapasitemizin gelişmesi önünde büyük bir engel oluşturmaktadır. (41) Aynı zamanda mevcut staj sisteminin gerek öğrenciler gerekse de işletmeler açısından katkısı son derece sınırlıdır. Stajlardan alınan katkıyı azami düzeye çekebilmek amacıyla, üniversite ve işletmelerin yanı sıra, sanayi dernek ve üst kuruluşlarının konuya ilişkin işbirliği içinde önlemler geliştirmesi ve uygulaması yalnızca lisans eğitim süreci açısından değil, üniversite - sanayi işbirliği olanaklarının çeşitlenmesi ve güçlenmesi açısından da önemli faydaları olacaktır. (42) Rapordan da izlenebileceği gibi PISA testlerinden alınan sonuçlar, Türkiye deki insan kaynağının genel niteliğine ve orta vadede ulaşacağı düzeye ilişkin olarak ortaya karamsar bir tablo koymaktadır. Açıkçası buradaki veriler daha dikkatli bir şekilde ele alındığında görülmektedir ki, Türkiye deki nüfusun önemli bir bölümünün nitelik olarak gelişimi, henüz 15 yaşındayken büyük ölçüde sınırlandırılmıştır. Dolayısıyla eğitim sisteminde bir dönüşümü öngören çalışmaların odağında, en az üniversite sayısının artırılması ya da sınav sistemlerinin yeniden tasarlanması kadar, okul öncesinden başlayacak şekilde eğitim yapısında kökten değişimlere ortam sağlanması kaygısı yer almak durumundadır. (43) Bütün bunlara ek olarak insan kaynaklarının yetkinlik düzeyini artıracak tedbirlerin, yalnızca çalışma hayatı öncesi tedbirlerle sınırlandırılması da sağlıklı olmayacaktır. Çok taraflı bir biçimde, mevcut çalışan profilini geliştirmeye yönelik stratejiler geliştirilmesi ve uygulanması, bu alanda kayda değer katkılar sağlayabilecektir. DA VI: Eğitim ve İnsan Kaynakları Profili 28