Cumhuriyet Üniversitesi Tıp ve Dişhekimliği Fakülteleri T Öğretim Elemanlarının Sigara Kullanım Durumu ve Sigara ile Bağlantılı Görüşleri ı p

Transkript

1 ltesi Cumhuriyet Üniversitesi Cumhuriyet Üniversitesi Tıp ve Dişhekimliği Fakülteleri T Öğretim Elemanlarının Sigara Kullanım Durumu ve Sigara ile Bağlantılı Görüşleri ı p Smoking Among Faculty of the Schools of Medicine and Dentistry of the Cumhuriyet University, 2000, Sivas-Turkey F a R. Erol SEZER *, Kamile MARAKOĞLU*, Hafize SEZER**, İsmail MARAKOĞLU*** k ü iace tle ÖZET Anket uygulaması 2000 Yılı'nın Ocak ve Şubat aylarında Sivas'da yapılan bu çalışmada Cumhuriyet Üniversitesi Tıp ve Dişhekimliği Fakültelerinde görev yapan 334 öğretim elemanının (profesör, doçent, yardımcı doçent, öğretim görevlisi, uzman, araştırma görevlisi) tamamına, isim yazılmadan doldurulması istenen anket formları ulaştırılmıştır. Bulgulara esas olan veri 324 anket formundan elde edilmiştir. Yanıtlama oranı % 97'dir. Verinin bilgisayara girilmesi, tablolaştırılması ve istatistiksel analizi, SPSS yazılım programı ile yapılmış, istatistiksel önemlilik için Ki-kare ve Cochrane testleri kullanılmıştır. Halen içenlerin oranı, erkek öğretim elemanlarında % 47.4, kadın öğretim elemanlarında % 33.3 olarak bulunmuştur. Her gün içenlerin oranı; erkekler arasında % 36.3, kadınlar arasında % 24.4 olarak saptanmıştır. Bırakmış olanların içmiş olanlar içerisindeki payı (bırakma oranı- quit ratio) % 24.6'dır. İçmemiş olanların oranı kadınlarda erkeklerden anlamlı düzeyde yüksektir. Bırakma oranı açısından cinsiyetler arasında anlamlı bir fark ortaya çıkmamıştır. Yaşa ve cinsiyete göre standardize oranlarla, Tıp ve Dişhekimliği Fakülteleri öğretim elemanları, gerek halen sigara içme oranı açısından gerekse içmemiş olma ve bırakma oranları açısından benzer bulunmuştur. Klinisyen olup olmama da içme oranlarını etkilememiştir. Sigara içen veya bırakmış erkek öğretim elemanlarının % 58.9'u fakülte öğrenciliği döneminde, % 13.2'si fakülte sonrasında sigaraya başlamışken sigara içen bayanların % 50'si fakülte öğrenciliği döneminde % 31.6'sı ise fakülteden mezun olduktan sonra sigaraya başlamıştır. Saptanan yüksek sigara içme prevalans oranları, ve başlama dönemleri, Cumhuriyet Üniversitesi Tıp ve Dişhekimliği Fakültelerinde bu konuda özel bir müdahale projesine ivedi olarak gereksinim olduğunu göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Sigara, hekimler ve sigara, dishekimleri ve sigara, Tıp ve Dişhekimliği Fakültelerinde sigara. SUMMARY Ali professors, associate professors, assistant professors, lecturers and research assistants vvorking for the Schools of Medicine and Dentistry in the Cumhuriyet University were included in the study. Of the 334 subjects, 324 ( 97 %) completed the anonymous guestionnaire of the survey satisfactorily. The SPSS softvvare was used to tabulate the data. The Chi-square test and the Cochrane test were used for statistical analysis. The proportions of current smokers in males and females were 47.4 % (n=234) and 33.3 % (n=90) respectively (p=0.031). The prevalence rates of daily smoking among males and females were 36.3 % (n=234) and 24.4 % (n=90) respectively (p=0.042). The quit ratio was 24.6 %. Although the rate of never smoking was statistically higher in vvomen, there was no statistically significant difference betvveen males and females regarding the quit ratio. The current smoking prevalence rates indirectly standardised by age and gender in schools of Medicine and Dentistry were not statistically different. There was also no significant difference betvveen clinicians and non-clinicians regarding smoking status. Of the male ever smokers 58.9 % started to smoke during their undergraduate medical education years, 13.2 % after graduation from university. Of the female ever smokers 50% started to smoke during their undergraduate medical education years, 31.6 % after graduation from university. These high rates of smoking among the faculty and the time for most of the ever smokers to start to smoke make smoking problem a majör priority in these schools. An intervention in terms of smoke-free schools of Medicine and Dentistry appears to be an urgent need for the University. Key VVords: Smoking, among Turkish physicians and dentists, smoking in a Turkish University C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 23 (1): 25-36, 2001 C. Ü. Tıp Fakültesi Aile Hekimliği Anabilim Dalı, Sivas ** C. Ü. Tıp Fakültesi Biyoistatistik Anabilim Dalı, Sivas *** C. Ü. Dişhekimliği Fakültesi Periodontoloji Anabilim Dalı, Sivas. 25

2 C. Ü. Tıp ve Dişhekimliği Fakülteleri Öğretim Elemanlarının Sigara Kullanım Durumu ve Sigara ile Bağlantılı Görüşleri GİRİŞ Düzenli bir şekilde sigara içmeye başlayıp, içmeyi sürdürenlerin yarısı sigara nedeniyle yaşamlarını kaybetmektedir (1). Sigara nedeniyle yaş arasında ölenlerin sigara nedeniyle kaybettikleri süre yıl olarak hesaplanmıştır (1). Dünya'da 2000 yılında sigara nedeniyle öleceği tahmin edilen insan sayısı, yarısı gelişmekte olan ülkelerden olmak üzere 4 milyon olarak tahmin edilmektedir (2). Dünya ölçekli hesaplara göre halen Dünya'daki her on ölümden biri sigara yüzünden olmaktadır (3). Var olan tüketim trendleri dikkate alın a- rak yapılan bilimsel tahminler, 2025 yılına ulaşıldığında sigara nedeniyle ölecek insan sayısının on milyona ulaşacağını ve bu on milyonun % 70'inin gelişmekte olan ülkelerden olacağını göstermektedir (2). Oluşan bireysel ve toplumsal zararın büyüklüğüne karşın Türkiye'de sigara tüketimi, ulusötesi küresel sigara şirketlerinin Türkiye operasyonlarının ilk meyvalarını verdiği 1984 yılı sonrasında sürekli olarak artmıştır. Türkiye'de 1985'de yaklaşık 65 milyar adet olan yıllık sigara satışı, 1999'da yaklaşık 121 milyar adete ulaşmış, yani söz konusu dönemde % 86 oranı n- da artmıştır (4). Oysa Amerika Birleşik Devletlerinde (A.B.D.) sigara tüketimi, 1981 yılından beri sürekli olarak düşmektedir. Üstelik tüketim azalması giderek daha hızlı olmaktadır. A.B.D.'de 1981 yılında 640 milyara ulaşmış olan yıllık sigara tüketimi, 1998 yılında 461 milyar sigaraya düşmüş, yani % 28 oranında azalmıştır (6,7,8). Var olan eğilimler Türkiye'nin sigara nedeniyle çok ağır bedeller ödediğini ve gelecekte bu nedenle ödeyeceği bedelin daha da ağırlaşacağını göstermektedir. Türkiye, hızla müdahale edilmesi gerekli bir sigara salgını yaşamaktadır. Sigara mücadelesi hedefleri arasında hekimlerle ilgili hedeflerin önemli bir yeri vardır. Hekimler, tüm Dünya' da sigara içme davranışlarını, toplumun diğer kesimlerine göre en hızlı değiştiren grubu oluşturmaktadır (9). Hekimler, sigara salgını ile mücadelede etkin bir görev üstlenmekte ve bu konudaki toplumsal değişime öncülük edebilmektedir (9). Hekimlerde sigara içme oranlarının hala yüksek olduğu toplumlarda sigara m ü- cadelesinin henüz başlangıç etkiyi bile sağlamadığını düşünmek gerekir. Sigara konusundaki toplumsal değ i- şimin ilk işaretlerini vereceği için hekimlerin sigara içme oranları izlenmelidir. Ayrıca, hekimlerin hastalarda bırakma motivasyonunu oluşturma, bırakma motivasyonu olan hastalarda ise bırakma başarısını arttıran davranışsal ve medikal tedaviyi sağlama görevleri vardır. Bu görevlerin ne ölçüde yerine getirilebildiği, ve bugtıuştu konusunda hekim görüşlerinin ne olduğu da izlenırorum Böyle bir izleme, bu konudaki bilinçlenmeyi arttuu fc ceği gibi, değişim için bir uyaran görevi de güağlaı Hekimlerin sigara konusundaki değişimini sağlamac/o 97 Fakültelerinin yeri tartışılamaz. Tıp Fakülteleri o* elemanlarının bu konuda anket çalışmalarıyla izlffli qj j ri, hekimlere yönelik sigara mücadelesinin yürütil me ve değerlendirilmesine önemli katkı sağlayabilir, j-^ Bu çalışma, Cumhuriyet Üniversitesi Tipi Dişhekimliği Fakülteleri öğretim elemanlarının sfl içme durumlarının ve sigara konusundaki görüsjem betimlenmesi amacıyla yapılmıştır. Bu çalışma, i zamanda sigarasız Tıp ve Dişhekimliği Fakülteleri m için bir ön hazırlık niteliğindedir. YÖNTEM Bu çalışma bir prevalans çalışmasıdır. Çalışma ı reni, Cumhuriyet Üniversitesi Tıp ve Dişhekimliği [ kültelerinde görevli tüm öğretim elemanlarının (Proi mi sor, doçent, yardımcı doçent, öğretim görevlisi, uzı <j e ve araştırma görevlileri) tamamı olarak tanımlanmış eı Akademik kadro listeleri ilgili dekanlıklardan sağlanın tır. Listede yer alan herkes araştırmaya dahil edilmiş! Uygulama dönemi içinde daha ulaşılamadan kurumdm ayrılan kişiler (örneğin uzmanlık sertifikası alarak ayı ^' lanlar) çalışma kapsamından çıkartılmış, buna karşılı uygulama dönemi içinde kuruma yeni atananlar çalp grubuna dahil edilmiştir. Yani uygulama dönemi içindi ı listeler güncelleştirilmiştir. Yurtdışında ve askerde olar lar, ve başka üniversitelere uzun süreli rotasyona m" denler çalışma kapsamı dışında tutulmuştur. Tanımlara şekliyle bu iki fakültede öğretim elemanı sayısı 33» kişidir. 25 sorudan oluşmuş ve kılavuz uygulama ili işlerliği denenmiş anket formları, biri araştırma görevlisi, ibiri Tıp 6. Sınıf, biri Tıp 5. Sınıf, biri Tıp 4. Sınıf öğrencisi olmak üzere dört kişilik bir ekip tarafından 334 kişiye ulaştırılmış ve doldurulmalarını takiben toplanmıştır, Saha çalışması 2000 yılının Şubat ayında başlamış, Nisan ayında bitmiştir. Tekrarlayan ziyaretler sonucunda üç kişi hariç herkes anket formunu doldurmuş ve ilgili görevliye teslim etmiştir. Üç kişi anketi yanıtlamak istememiştir. Bu üç kişiden ikisinin sigara içen kişiler olduğu gözlem ve sorgulama ile saptanmıştır. Toplanan 331 anket formundan üç tanesi tutarsız ifadeler nedeniyle çalışma dışı tutulmuştur. Diğer dört anket formunda, sigara içme durumu, ve/veya cinsiyet bilgilerinin eksik olduğu saptanmıştır. Bu dört form da çalışma dışı tutul- 26

3 Sezer ve Ark. muştur. Diğer sorular açısından da bir veya daha fazla sorunun yanıtsız bırakıldığı formlar saptanmıştır. Fakat bu formlar çalışma dışı bırakılmamıştır. 324 kişiden sağlanan veri bulgulara esas olmuştur. Yanıtlama oranı % 97'dir. Anket formunda, sigara içme durumunun tasnifi ile ilgili üç soru yer almıştır. Bu sorular A.B.D'de sigara içme durumunun tasnifi için kullanılan soruların (10) Türkçe sürümüdür. Türkçe sorular şunlardır: 1- Yaşamınız boyunca toplam 100 adet (beş pa ket) sigara içmiş misinizdir? a) Evet b)hayır 2- Halen sigara içiyor musunuz? a) Evet her gün içerim b) Her gün olmamakla birlikte arasıra içerim c) Hayır, bıraktım d) Hayır, daha önce de içmedim (Bu sorunun yanıtlan A.B.D.'de evet ve hayır olmak üzere iki şıklıdır. Bu çalışmada içme özelliklerinin daha iyi betimlenebilmesi için dört şıklı olarak düzenlenmiştir.) 3- Günde kaç sigara içiyorsunuz?... (Günde bir sigaradan daha az yani çok seyrek içi yorsanız haftada içtiğiniz sigara miktarını yazınız. Hafta da... adet sigara ) Bu sorulardan birincisine hayır diyenler, 'İçmemişler (Never smokers)'kategorisine tasnif edilmiştir. Bu soruya evet diyenler; ikinci soruya, evet hergün veya hergün olmamakla birlikte arasıra içerim yanıtlarından birini vermişlerse 'Halen içenler (Current smokers)' kategorisine alınmıştır. Halen içenler daha sonra iki alt gruba ayrılmıştır: 'Her gün içenler' ve 'Ara sıra içenler'. Birinci soruya evet diyenlerden ikinci soruya 'Hayır bıraktım' yanıtını verenler, 'Bırakanlar (Former smokers)' kategorisini oluşturmuştur. İçenlerin ve bırakanların; 'Bırakmada aşamalı değişim süreci (The stages of change model) yönünden tasnifi için, Prochaska ve arkadaşlarının ( 11,12) önerdiği soru takımının Türkçe sürümü kullanılmıştır (13). Bağımlılık puanlamasında ve tasnifinde ise Fagerstrom Nikotin Bağımlılık Testi sorularının (14) Türkçe sürümü kullanılmıştır (15). Verinin bilgisayara girilmesi, tablolaştırılması ve istatistiksel analizi, SPSS yazılım programı ile yapılmıştır. BULGULAR Tıp ve Dişhekimliği Fakültelerinde görevli 334 öğretim elemanından anket formunu yanıtlayan 324 kişinin cinsiyete göre sigara içme durumu Tablo l'de sunulmuştur. Tablo l- Cumhuriyet Üniversitesi Tıp ve Dişhekimliği Fakülteleri öğretim elemanlarında cinsiyete göre sigara içme durumu Cinsiyet Sigara içme durumu Halen içenler Bırakmış olanlar İçmemiş olanlar Toplam Sayı /c ı Sayı % Sayı % Erkek Kadın , 33,, Toplam , X 2 = 6.634, Serbestlik derecesi (sd): 2, p= Anketi yanıtlayan 324 kişinin % 43.5'i 'Halen sigara içenler' grubundadır. Araştırmaya katılmayan on kişiden ikisinin içtiği ve birinin içmediği gözlemle bilinmekteydi. Diğer yedi kişinin hepsinin içtiği ve içmediği durumlar dikkate alınırsa; 334 kişilik tüm öğretim elemanları grubunda 'Halen sigara içme oranı', % 42.8 ile % 44.9 aralığında bir yerde olmalıdır. Anketi yanıtlayan 324 kişiden 187'si, yani % 57.7'si, sigaraya bulaşmış kişilerdir (Ever smokers). Bunlardan 46'sı sigarayı bırakmış durumdadır. Buna göre; bırakmış olanların,içmiş olanlar içersindeki payı (bırakma oranı, quit ratio): % 24.6'dır. Bırakma oranı açısından cinsiyete göre farklılaşma istatistiksel açıdan önemsiz düzeyde çıkmıştır (Tablo l, X 2 =0.461; s.d.=l; p=0.50). Anketi yanıtlayan erkek öğretim elemanlarının % 47.7'si, kadın öğretim elemanlarının % 33.3'ü 'Halen sigara içenler' grubundadır (Tablo l, dört gözlü tabloya dönüştürüldüğünde: X 2 =5.259, s.d.=l, p=0.02). Hergün içenlerin oranı, 27

4 C. Ü. Tıp ve Dishekimliği Fakülteleri Öğretim Elemanlarının Sigara Kullanım Durumu ve Sigara ile Bağlantılı Görüşleri erkekler arasında: % 36.3 (n=234), kadınlar arasında: %24.4 (n=90) olarak saptanmıştır (X 2 =4.148, s.d.=l, p=0.04). Erkek öğretim elemanları arasında klinisyen olanların sigara içme oranı, % 47.6 (n=185), klinisyen olmayanların sigara içme oranı % 47.9 (n=49) olarak saptanmıştır. Kadın öğretim elemanları arasında ise klinisyen olanların sigara içme oranı, % 29.8 (n=57); klinisyen olmayanların sigara içme oranı % 39.4 (n=33) olarak bulunmuştur (X 2 =0.861 ; s.d.=l; p= 0.35 ). Araştırmaya katılanların yaşa ve cinsiyete göre dağılımları Tablo 2'dedir. Yaş bilgisi, 14 anket formunda yazılı değildir. Bu nedenle bu tablo 310 kişinin bilgilerine dayalı olarak hazırlanmıştır. 310 kişiye ait veriye dayalı olarak yaşa ve cinsiyete göre indirekt standardize sigara içme oranı, Tıp Fakültesi öğretim elemanları için : % 43.7, Dishekimliği öğretim elemanları için: % 39.9 olarak bulunmuştur. Cochran'ın testi (16) ile buit ab : arasındaki farka ait p değeri (p=0.6384)'dir. v fl cinsiyete göre indirekt standardize 'sigara içmemi< Mar oranı; Tıp Fakültesi öğretim elemanları için /ı MBI Dishekimliği Fakültesi öğretim elemanları içiniy e, 43.8 olarak hesaplanmıştır. Yani bu iki grup, İ W- H içmemiş olanların oranı açısından birbirinin aynıgtpaı Bırakmış olanlar / (Halen içenler + Bırakmış olah oranı (quit ratio); yaşa ve cinsiyete göre ih standardize olarak hesaplanmış, Tıp Fakültesi öb elemanlarında % 23.1, Dishekimliği öğretim eleıfl rında % 28.5 olarak bulunmuştur. Sigaraya bafl olanlar arasında bırakanların oranı yönünden! Dishekimliği grupları arasında gözlenen bu farkileih değeri, Cochran'ın testi ile (p=0.54) olarak hesal mistir. Tablo 2- Cumhuriyet Üniversitesi Tıp ve Dishekimliği Fakülteleri öğretim elemanlarında yaşa ve cinsiyete göre sigara içme durul Cinsiyet Yaş Halen içenler Bırakmış olanlar İçmemiş olanlar Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Erkek ! i Toplam Kadın i' ! Toplam Bu tablo sigara içmemiş olanlar ve diğer şeklinde i- ki kategorili hale dönüştürülürse; Erkeklerde yaşa göre dağılım için : X 2 = 1.425, s.d.: 2, p= Kadınlarda yaşa göre dağılım için: X 2 = 1.492, s.d.: 2, p= İçmemiş olanlar bu tablodan dışlanır ve sonra veri iki kategorili olarak düzenlenirse: Erkeklerde yaşa göre dağılım için : X 2 = 4.956, s.d.: 2, p= Kadınlarda yaşa göre dağılım için: X 2 = 1.492,1 2, p= Bırakmış olanların bıraktıktan sonra geçen süreı göre dağılımları: Bıraktıktan sonra geçen süre; busj yu yanıtlayan 45 kişiden 13'ü için ( % 28.8) 6 aydan a 111 (% 24.4) için 6-24 ay; 211 (%46.6) için 24 aydj daha fazladır. Cinsiyete ve kullanılan sigara markasına göre dağ hm Tablo 3'de; 'Light' tercihine ve cinsiyete göre dağlı ise Tablo 4'dedir. 28

5 Sezer ve Ark. ora; Tablo 3- Sigara içenlerin cinsiyete ve kullandıkları sigara markasına göre dağılımları ' ' - Erkek Kadın Toplam im- -> 1 Marka Sayı % Sayı % Sayı % Marlboro Tekel ' ıaı; VVİnston t Parliament : Tekel el Monte Carlo in Camel 2 2 J i- LM Salem IIS Maltepe 't Diğer P Fark etmiyor ı- Toplam Tablo 4-Sigara içenlerin içtikleri sigaranın light olup olmamasına v cinsiyete göre dağılımları e Erkek Kadın Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Light filtreli Diğer filtreli Toplam X 2 = 3.52 ; s.d.= 1; p=0.066 Günde içilen sigara miktarının cinsiyete göre dağılımı Tablo 5'de; Sigara içenlerin Fagerstrom bağımlılık puanlarına göre dağılımları ise Tablo 6'tia gözükmektedir. Bırakma eğilimleri: Sigara içen ve ilgili soruları yanıtlayan 132 kişiden 78'i (%59.1) bırakmayı düşünmeme (precontemplation), 311 (%23.5) bırakmayı dü- şünme (contemplation), ve 23'ü (%17.4) bırakma hazırlığı (preparation) aşamasındadır. İçenlerin bu aşamalara ve günde içtikleri miktara göre dağılımı Tablo 7'de yer almaktadır. Sigara içen 133 kişiden 44'ü (% 33) geçen bir yıl içinde en az bir bırakma denemesinde bulunmuştur. Tablo 5-Sigara içenlerin cinsiyete ve günde içtikleri sigara miktarına göre dağılımları Sigara sayısı/gün Erkek Kadın Toplam Sayı % Sayı % Sayı % < l-< < < 'den fazla Toplam Günde 10'dan az içenler bir grup 5.586; s.d.= 2 ; p=0.061 olara k kabul edilir, ve 20 kategorisi de 20'den fazla kategorisi ile birlikte düşünülürse: X 2 = 29

6 C. Ü. Tıp ve Dişhekimliği Fakülteleri Öğretim Elemanlarının Sigara Kullanım Durumu ve Sigara ile Bağlantılı Görüşleri Tablo 6- Sigara içenlerin Fagerstrom bağımlılık puanlarına ve cinsiyete göre dağılımları Bağımlılık puanı Erkek Kadın Toplam Sayı % Sayı % Sayı % 0-2 (Çok az) Arl< 3-4 (Az) (Orta) (Yüksek) (Çok yüksek) Toplam (0-2) puan alanlar ve (3+) puan şeklinde iki kategoriye indirgendikten sonra: Di alanlar Y 2-4 ÇS7 c d - 1 n-n 01 ->-> T( Oz Tablo 7- Sigara içenlerin bırakma önünden içinde bulundukları aşamaya ve günde içtikleri miktara göre dağılımları Miktar/gün Bırakmanın düşünülmediği aşama Bırakmayı düşünme aşaması Bırakma hazırlığı aşaması Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % < < ve üzeri Toplam X 2 = ; s.d.= 4; p= Öğretim elemanlarının sigaraya başlama dönemleri ve başlama nedenleri: Tablo 8, sigara içmekte olanların ve bırakmış olanların sigaraya başlama dönemine ve cinsiyete göre dağılımını içermektedir. Bu soruyu yanıtlayan kişi sayısı 167'dir. Fakülte ve sonrasında başlayanları oranı erkeklerde % 74.3, kadınlarda % 81.5'dir. Fakültede başlayan 95 kişinin 83'ü hangi sınıfta başladığını da belirtmiştir. Bunların 17'si: (%20.4) 1.sınıfta; 35'i (% 42.4) 2. sınıfta; 15'i ( % 18.1) 3. sınıfta, 6'sı (% 7.2) 4. sınıfta ve 10'u (%12) 5. veyfl sınıfta başlamışlardır. İlk ve ikinci belirtilen başlî nedenleri Tablo 9'da görülmektedir Sayılı Yasa'nın öngördüğü 'Belirlenen özel lanlar dışında sigara içilmemesi' hükmünün uygulaoı düzeyi konusundaki görüşler, Tablo 10'da yer altnalj dır. Tablo 11 ise öğretim elemanlarının sigara konusı: daki bazı görüşlere katılma durumunu yansıtmaktadır' Tablo 8- Sigara içenlerin ve bırakmış olanların cinsiyete ve başlama dönemine göre dağılımları Erkek Kadın Toplam Sayı % Sayı % Sayı % İlkokul veya öncesi Ortaokul Lise Fakülte Fakülte sonrası Toplam Lise ve önceki kategoriler birleştirildikten sonra; X 2 =7.159, s.d.=2, p=

7 Sezer ve Ark. Tablo 9- Sigara başlama nedenleri İlk belirtilen neden İkinci belirtilen neden Sayı % Sayı % Arkadaş etkisi Özenti, kendini kanıtlama Stres ve olumsuz duygulanım durumları Merak Sınav veya konsantrasyona destek Keyif Diğer Toplam TablolO-Öğretim elemanlarının '4207 Sayılı Yasa'nın öngördüğü 'Belirlenen özel alanlar dışında sigara içilmemesi' hükmünün uygu-,janma düzeyi konusundaki görüşlerine göre dağılımı % uygulanma düzeyi Anabilim dalı hizmet alanında Üniversite hastanesinde genel olarak Fakültenin hastane dışındaki kapalı alanlarında Sayı % Sayı % Sayı % < % % 25 - % 50'den az % 50 - %75'den az % 75- % Toplam 'Poliklinikte veya klinikte muayene odası veya bekleme yeri gibi hastaların veya yakınlarının veya personelin bulunduğu alanda sigara içme durumunuz aşağıdakilerden hangisine uygundur?' sorusuna sigara içmekte olan 127 kişi yanıt vermiştir. Bunlardan 2'si ( % 1.6) sıklıkla, 23'ü (% 18.1) seyrek olarak, 24'ü (% 18.8) çok seyrek olarak, ve 78'i (%61.4) hiç yanıtlarını vermişlerdir. 'Sigara içmenizin sağlığınız üzerindeki muhtemel zararlı etkilen sizi düşündürüyor mu?' sorusunu 136 kişi yanıtlamıştır. Bunlardan 25'i (% 18.3) çok fazla, 56'sı (%41.2) oldukça, 48'i (%35.3) biraz, 7'si (%5.1) hiç yanıtlarını vermişlerdir. TARTIŞMA VE SONUÇ Daha önce yapılmış prevalans araştırmalarında saptanan oranlar aşağıda özetlenmiştir: 1988'de Elazığ'da yapılan ve yanıtlama oranı % 94 olan 'Hekim- Dişhekimi Çalışması'nda sigara içme oranı, her gün sigara içme anlamında, erkeklerde: % 54.9; kadınlarda % 39.5 olarak bildirilmiştir (17). Arasıra içenler dahil edildiğinde bu değerler, erkeklerde: % 61.9; kadınlarda % 52.6'dır (17). istanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi hekimlerinde döneminde yapılan bir prevalans araştırmasında halen içenlerin oranı (arasıra içenler de dahil); erkeklerde: % 39.4; kadınlarda % 26.5 olarak saptanmıştır (18). Bu çalışmada hekimlerin % 24'üne ulaşılamamış olup oranlar ulaşılabilen 484 hekime aittir (18). 1993'de Antalya'da yapılan kamu sağlık kurumlarında çalışan sağlık personelinin tümüne yönelik bir prevalans araştırmasında, tüm personelin % 80'inden yanıt alınabilmiştir. Yanıtlayan 294 hekim dikkate alındığında, hergün sigara içenlerin oranı, erkek hekimlerde: % 52.8; kadın hekimlerde: % 41 olarak bildirilmiştir (19). Nisan 1994'de Antalya'da Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Dönem VI (İntörn) öğrencileri üzerinde yapılan bir araştırmada tüm öğrencilerin % 83'ünden yanıt alınmış, yanıt verenlerin erkeklerde % 55.2'sinin, kızlarda % 31.5'inin hergün sigara içtiği bildirilmiştir (20). Temmuz-Ekim 1994 döneminde Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi öğretim elemanları üzerinde yapılan bir çalışmada sigara içme oranı, erkeklerde %42,3 (hergün içenler % 27, arasıra içenler % 15.3); kadınlarda % 42.3 (hergün içenler % 31

8 Sezer ve Ark. no,- prevalans değerleri, hekimler için Dünya'da bildirilen ı r yüksek prevalans değerleri arasındadır. Türkiye'de erişkinlerde sigara içme prevalansı, w PİAR çalışmasına göre 1988'de erkeklerde % 62.8; I kadınlarda % 24.3, 1993 BİGTAŞ araştırmasına göre ise k erkeklerde % 58.9 kadınlarda % 13 olarak bildirilmiştir i,/ (30,31). 1993'de Elazığ'ın Baskil ilçesinde 35 yaş üstü 6: nüfusta yapılan bir araştırmada bu oranlar, erkeklerde 'f- %58.7; kadınlarda: % 13.1 olarak saptanmıştır (32). e 1995'de Elazığ il merkezinde 18 yaş üzeri nüfusu temsil ir edecek şekilde yapılan bir çalışmada sigara içme oranı ; (arasıra içenler dahil) erkeklerde % 52.9, kadınlarda % 13.4 olarak bulunmuştur (33). 1988'de Trabzonda, il merkezinde yaşayan 15 yaş üstü kişileri temsilen seçilen bir örnekleme göre sigara içme oranları, erkeklerde: % 61.5 ( % 59.1 hergün içenler, % 2.4 arasıra içenler); kadınlarda % 27.7 ( hergün içenler % 24.9, arasıra içenler: % 2.8) olarak bildirilmiştir (34). Bizim bu çalışmamızda erkek öğretim üyeleri için bulunan sigara içme oranı (% 47.4), yukarda yer alan erkek erişkin nüfusa ait sigara içme oranlarına yakın olup onlardan sadece biraz düşüktür. Kadın öğretim üyeleri için bulduğumuz sigara içme oranı ise, yukarda belirtilen kadın nüfusa ait sigara içme oranlarının hepsinden yüksektir. Bu çalışmada bulduğumuz sigara içme oranlan, değişime en hassas grup olan tıp ve diş hekimliği öğretim elemanlarında bile, salgının kontrolü yolunda belirgin bir değişimin henüz yaşanmadığını göstermektedir. Bizim çalışmamızda bulduğumuz bırakma oranı ( % 24.6), ABD'de sigara konusundaki koruyucu ve bırakmayı destekleyici çalışmaların başlaması öncesindeki durumu yansıtmaktadır (35). Bu konuda yapılan çalışmalar sonucu ABD'de bırakma oranı yaklaşık iki kat artmıştır (35). Yapılacak etkili çalışmalarla hem çalışma grubumuzda hem de tüm Türkiye'de bırakma oranları önemli düzeyde yükseltilebilir. Türkiye'de değişik yerel çalışmalarla bildirilmiş bırakma oranı değerleri, % 14 ile% 33.1 arasında değişmektedir (17,23,24,32,33,36). Hayatının en azından bir döneminde içmiş olanlar'ın oranının, erkeklerde: % 61.9; kadınlarda % 46.6 ( Tablo l, X 2 =6.234; s.d.=l; p= ) olması; erkek öğretim elemanlarının, sigara salgınına kadın öğretim elemanlarından daha yüksek oranda yakalandığını düşündürmektedir. Bu durum normların etkisinden, veya normlarla bilginin etkileşiminden kaynaklanmış olabilir. Tablo 2'deki veri kullanılarak hesaplanan yaşa ve cinsiyete göre standardize oranlarla, Tıp ve Dişhekimliği fakülteleri öğretim elemanları, gerek halen sigara içme oranı açısından gerekse içmemiş olma ve bırakma o- ranları açısından benzer bulunmuştur. Saptanan sınırlı düzeydeki farklılıklar istatistiksel olarak anlamlı düzeyde değildir. Bu iki fakülte elemanları arasındaki benzerliği doğal olarak değerlendirmek uygundur. Benzer eğitim düzeyi, benzer çalışma yeri özellikleri, ve mekan beraberliği sigara içme davranışlarındaki benzerliğin nedeni olabilir. Benzer şekilde klinisyen olup olmama da sigara içme oranları yönünden bir farka yol açmamıştır. Bu durum aynı ortamda benzer içme özelliklerinin oluştuğunu düşündürmektedir. En çok kullanılan sigara markası, her iki cinsiyette de Marlboro'dur. Sigara içenlerin yaklaşık yarısı Marlboro içtiğini ifade etmiştir. İkinci en çok kullanılan marka, Tekel 2000 olup bunu VVinston izlemektedir ( Tablo 3). Türk Harmanı tütün içeren Maltepe ve benzeri sigaralar,belirgin fiat avantajlarına rağmen çalışma grubumuzda neredeyse tümüyle terk edilmiştir. Sigaraların tercih edilme sıralarını etkileyen başlıca faktörler şunlar olabilir: İçe çekmeyi kolaylaştırıcı ve akciğerlere ulaşan serbest nikotin miktarını arttırıcı maddelerin başarı ile kullanılma (manipülasyon) düzeyi, fiat, reklam, promosyon ve ulaşılan satış noktası sayısı (37,38). Sigara i- çenlerin % 45'i light sigara içtiğini ifade etmiştir (Tablo 4). Kadınlarda light içme oranı daha yüksektir. Fakat bu yükseklik istatistiksel önemlilik düzeyinde değildir. Günümüzde light sigaralardan tüketicinin sağladığı nikotin miktarının az olmadığı, yine bu sigaralardan tüketiciye geçen tar miktarının da paketin üzerinde yazıldığı gibi olmayıp daha yüksek olduğu bilinmektedir (39). Bu sigaralar muhtemelen daha az zararlı olduğu düşünülerek tercih edilen fakat bağımlılık yapıcı etkisi yönünden light olmayan aynı marka sigara gibi etki eden sigaralardır (39). Light sigaraların da içinde olduğu dönemi sonrası sigaralar, tütüne özgü NNK gibi kanser yapıcı nitroz aminler ve nitritler yönünden de zengindir (40). Bu sigaraların kullanılması ile akciğer adenokanserleri sıklığı artışı arasında bir ilişki olduğu bildirilmiştir (40,41). Tüketiciler kullandıkları sigaralardaki bağımlılık yapıcı ve bağımlılığı etkileyici maddelerle toksik maddeler ve bunların etkileri konusunda gerekli düzeyde bilgilendirilmemekte, bunun sonucu olarak daha az zararlı düşüncesiyle light tanımlı sigaralara yönelebilmektedir. Light ibareli sigaralar konusundaki yetersiz bilgi, başlamayı kolaylaştırıcı, bırakmayı caydırıcı etkiye neden olabilir. Çalışma grubumuzdaki sigara içicilerinin % 28.6'sı günde 5'den daha az sigara içmektedir (Tablo 5). İstatistiksel önemlilik düzeyine varmasa da kadınlar arasın-

9 C. Ü. Tıp ve Dişhekimliği Fakülteleri Öğretim Elemanlarının Sigara Kullanım Durumu ve Sigara ile Bağlantılı Görüşleri da bu gruba girenler erkeklere göre daha yüksek ora nidadır. Bırakmada ilaç gereksinimi hissetmeyecek bu grup, ortamda uygun değişiklikler yapılırsa bırakanlar arasına hızla katılabilir. Bu grubun bu kadar yüksek oranda olması, sigara kullanımını norm kabul eden bir çevreyi akla getirmektedir. Fagerstrom bağımlılık puanları yönünden de 'Çok az' düzeyde bağımlı olanların oranı kadınlar için daha yüksektir (Tablo 6). Sigara içenler arasında bırakmayı düşünmeyenlerin oranı (% 59.1) oldukça yüksektir (Tablo 7). Bu durumda sigara kullanımını norm kabul eden bir çevrede yaşama ile bağlantılı olabilir. Sigara içen erkek öğretim elemanlarının % 58.9'u fakülte öğrenciliği döneminde, % 13.2'si fakülte sonrasında sigaraya başlamışken sigara içen bayanların % 50'si fakülte öğrenciliği döneminde % 31.6'sı ise fakülteden mezun olduktan sonra sigaraya başlamıştır (Tablo 8). Oysa toplum genelini yansıtan çalışmalarda sigaraya başlamada önemli dönem çocukluk dönemidir. Öğretim elemanları grubu bir bakıma, üniversite öncesi dönemlerinde sigara salgınından niş-, peten korunabilmiş bir grup gibidir. Fakat bu grup da fakülte öğrenciliği sırasında veya fakülteden mezuniyetleri sonrasında salgına katılarak toplumun diğer kesimlerine benzemiştir. Bu durum, sigarasız çevrelerin ve bunun gerektirdiği normların yaratılamaması durumunda çocukluklarında korunabilenlerin sonraki yıllarda salgına yakalanabileceğini göstermektedir. Sigara salgını ile mücadelede sadece çocuklara yönelik insiyatiflerin yetersiz kalacağı anlaşılmaktadır. Üniversite sonrasında başlayanların oranı bayanlarda önemli düzeyde daha yüksektir. Başlama yaşı konusundaki bulgu, üniversiteler için uyarıcı niteliktedir. Sigara içenlerin ve bırakanl a- rın en çok bildirdikleri başlama nedenleri, belirtilme sırasıyla; erkeklerde şunlardır: Arkadaş etkisi, özenti veya kendini kanıtlama, stres ve olumsuz duygulanım durumları (Tablo 9). Bayanlarda bu sıralama değişmekte stres ve olumsuz duygulanım durumu ilk sıraya yükselmektedir. Belirtilen nedenler bu konudaki genel beklentilere uygundur Sayılı yasanın uygulanma düzeyi konusundaki bulgu, yasanın uygulanmasında önemli kusurlar olduğunu düşündürmektedir (Tablo 10). Yasanın uygulanma düzeyi, % puanlarla yapılmış olup %100 tam uygulamayı, % O ise uygulamanın yokluğunu yansıtmıştır. En olumsuz durum, fakültelerin hastane dışı n- daki kapalı mekanlarıyla ilgilidir. Bu mekanlarda yasanın uygulanma düzeyi, anketi yanıtlayanların % 53'ü tarafından % 50'den az olarak değerlendirilmiştir. Tablo 11, öğretim elemanlarının sigarayı bırakma konusundaki hekim sorumluluklarını benimsediğini düşündürmekte- dir. 'Doktorlar bırakmada gerçekten etkili bir tek 3, olduğunu bilseler bırakmayı daha çok tavsiye efl sorusuna tümüyle veya bir ölçüde katılanların %H oranında olması, hekimlere ve diş hekimlerine yb mezuniyet sonrası programların önemini gösteril dir. Çünkü bırakmada etkili davranışsal teknifl medikal tedavi artık bilinmektedir. Hekimlerimiz konuda yenilenmeleri, mezuniyet öncesi öğrendlel bu konuda eğitimi önemli bir gereksinimdir. 'Has^B mizde sigara bırakma kılavuzluğu ve bırakma tel sağlayacak özel bir birime ihtiyaç var' sorusuna tu* veya bir ölçüde katılanların oranı % 88.6 düzel olmuştur. Böyle bir birimin kurulması gereksin! yaygın kabul gördüğü ve istendiği anlaşılmaktadır! gara içen öğretim elemanlarından % 38.6'sının veya polikliniklerde çok seyrek, seyrek veya sili sigara içtiklerini söylemiş olmaları, bu grubun bile! Sayılı Yasa açısından izlenme ve uyarılma ihtiyl göstermektedir. Sigara içen öğretim elemanlarını! 33'ünün bırakmayı geçen bir yıl içinde en az bir H bırakmayı denemiş olduğunu ifade etmesi, % 94.9'H ise az veya çok sigaranın zararlı etkilerinden eni ettiğini belirtmesi, sigara kullanımının kompulsif kul tini yansıtmaktadır. Sonuç olarak, Cumhuriyet Üniversitesi TıpB Dişhekimliği Fakültelerinde sigara salgını,toplumda yakın bir düzeyde sürmektedir. Hekimler ve dişhekirt için fakülte öğrenciliği dönemi ve mezuniyet som dönem, sigaraya en çok başlanılan dönemlerdir. Geri bu konudaki toplumsal değişim ihtiyacına önderlik ıj mek gerekse Tıp ve Dişhekimliği öğrencilerini bu si gından koruyabilmek için Tıp ve Dişhekimliği Fakültdt rinde 'Sigarasız fakülte' projelerinin başlatılmasına ivei gereksinim vardır. Bu fakültelerde hizmete sokulac» sigara bırakma birimleri de bu projelerin bir öğesi m algılanmalı bir an önce kurulmalıdır. Teşekkür: Anket formlarının dağıtılması ve toplafl masında katkıda bulunan Tıp Fakültesi 3.sınıf öğrendi Banu Düz ile ö.sınıf öğrencisi Filiz Tomruk ve S.sırl öğrencisi Fatma Polat'a teşekkür ederiz. KAYNAKLAR 1. Peto R, Lopez AD, Jillian B., Michael Thun, and Heathl Jr. Mortality from smoking in developed countries 195J Oxfbrd Medical Publications, VVorld Health Organization, VVorld Health Report 1999.

10 Sezer ve Ark , 13, 14, 15, 16, (Geneva: WHO, 1999) VVorld Bank. Curbing the epidemic: Governments and the economics of tobacco control. Washington D.C.: The VVorld bank,1999. TEKEL Devlet İstatistik Enstitüsü (FAS Online. Special report : vvorld cigarette situation. ls.htm) (Fred Gale, USDA/ERS. The future of the US tobacco economy. eches/110/gale.txt) PhilipMorris. Annual Report, ( ex.asp) Martin Raw. The Physician's Role: Smoke-free Europe:!. WHO Regional Office for Europe, US Department of Health and Human Services. A report of the Surgeon General, Rockville, Maryland: Public Health Service, Centers for Disease Control, Office on Smoking and Health, Prochaska JO, Goldstein MG. Process of smoking cessation; implications for physicians. Clin Chest Med. 12, , Prochaska JO, DİClemente CC. Stages and process of şelf change of smoking: tovvard an integrated model of change. J Consult Clin Psychol, 51, 390-5, Sezer RE ve arkadaşları (et al). Yakın Dönem çalışmalarından özetler: Sigarayı bırakma sürecinin aşamaları ve ö- nemi.sağlık için Sigara Alarmı, l, 5-6, Ocak Fagerstrom KO, Heatherton TE, Kozlowski LT. Nicotine addiction and its assesment. Ear Nose Throat J. 69:763-7, Sezer RE. Nikotin bağımlılığı ve tedavisi: Birinci kısım. Sağlık için Sigara Alarmı.l (2), 47-51, Armitage P. Statistical Methods in Medical Research. Blackwell Scientific Publication,1971. Sezer RE, Öztürk ŞZ, Bilgin N, Açık Y, Çandır Z, Özdemir N. Elazığ'da görev yapan hekimlerin ve diş hekimlerinin sigara konusundaki davranışları tutumları (Ekim 1998). Doğa -Tr. J. Of Medical Sciences 14, , Ertuğrul E, Erkan F, Çuhadaroğlu Ç. Smoking Behaviour and attitudes of doctors in a university hospital in istanbul. J. Smoking-Related Diş (3); Dedeoğlu N, Dönmez L, Aktekin M. Antalya'da sağlık personelinde tütün kullanımı. Sağlık için Sigara Alarmı, l, 7-11, Öğüş C, Özdemir T, Okyar M, Artvinli M. Akdeniz Üniver sitesi Tıp Fakültesi Dönem VI öğrencilerinde sigara fiatmdaki artışın sigara alışkanlığı üzerindeki etkisi. Sağlık için Sigara Alarmı, 2 (l),27-29, Demircan C, Önder Y, Emirler N, Deniz R. Oktar F, Şahin B. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi çalşanlarının sigaraya karşı yasal önlemler konusundaki düşünceleri. Sağlık için Sigara Alarmı, l (2), 60-63, Öztürk M, Önder Y, Gür R, Sevgi H. Askerlik görevini yapmakta olan doktorlar arasında sigara içme durumu: Kasım 1995-Samsun. Sağlık için Sigara Alarmı,3 (l-2):25-28, Bilir N, Doğan BG, Yıldız AN. Sigara içme konusundaki davranışlar ve tutumlar. Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı Ya yın No:7, Ankara, Güneş G, Pehlivan E, Eğri M, Genç M. Turgut Özal Tıp Merkezi hekim,hemşire ve tıp öğrencilerinde sigara içme sıklığı. Journal of Turgut Özal Medical Center, 4 (4), , Corroa MA, Guindon GE, Sharma N, Shokoohi (eds). Tobacco Control Country Profiles. American Cancer Society, Atlanta; GA, Nelson DE et al. Trends in cigarette smoking among US physicians and nurses. JAMA, 271 (16), Fovvler G, Mant D, Fuller A, Jones L. The 'Help your patient to stop' initiative: evaluation of smoking prevalence and dissemination of VVHO/UICC guidelines in UK general practice. Lancet,!, , Davis RM, When doctors smoke. Tobacco Control, 2, , Young JM et al. Declining rates of smoking among medical practioners. Med J Aust.,167,232, PİAR. Sigara alışkanlıkları ve sigarayla mücadele kampan yası kamuoyu araştırması. Ocak, Milliyet Gazetesi. 5,1, Sezer RE, Açık Y. Smoking and smoking cessation in Baskil Tovvnship of Elazığ, Turkey,1993. J. Smoking- Related DİŞ, 5 (Suppl.l), , Ergüder T. Elazığ İli Merkezinde 18 yaş ve üzeri nüfusta sigara bağımlılığı prevalans araştırması. Doktora tezi, Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Ela zığ,

11 C. Ü. Tıp ve Dişhekimliği Fakülteleri Öğretim Elemanlarının Sigara Kullanım Durumu ve Sigara ile Bağlantılı Görüşleri 34. Çan G, Özlü T. Trabzon İl Merkezi'nde sigara içme sıklığı. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi. 16 (3), , US Department of Health and Human Services. The health benefit of smoking cessation. A report of the Surgeon General. DHHS Publication No. (CDC) , Horasan E. Öğretmenlerde sigara içme durumu ve sigara yı bırakma sürecine ilişkin bazı özellikler, Menderes-İzmir, Sağlık için Sigara Alarmı. 2 (l),17-26, Bir R.J.Reynolds dokümanı, 1980 (Technology: ammoniation. Undated, est R J Reynolds. Bates range: A.) manipulation of nicotine in cigarettes beta Subcommittee on Health ana Environment Commi Energy and Commerce, U.S. House of June 21, Collishaw NE.Manipulation:The story of InH Tobaccoand its cigarettes Hoffman D, Rivenson A, Mutphy SL, Chung FL, Hecht SS. Cigarette smoking and adenocarcinoma lung: the relevance of nicotine-derived N-nitn J.Smoking-Related Diş. 4 (3), , Birkett N. Temporal trends in adenocarcinoma atsels sites. Prepared for Bureau of Cancer, Laboratory Cü for Disease Control, Health Canada, February, 1999, Sr 38. Kessler DA. Statement by Davit A. Kessler,M.D. Commissioner of food and drugs on the control and

12 Yazışma Adresi Prof. Dr. R. Erol Sezer Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Aile Hekimliği Anabilim Dalı, Sivas