KURULUŞUNUN 700.YILINDA OSMANLININ BIRAKTIĞI DEĞERLİ BİR HAZİNE: OSMANLI ARŞİVLERİ

Transkript

1 ALİKILIÇ, Dündar (1999) Yılında Osmanlının Bıraktığı Değerli Bir Hazine: Osmanlı Arşivleri. Osmanlı Sempozyumu, Ağustos, Eskişehir. KURULUŞUNUN 700.YILINDA OSMANLININ BIRAKTIĞI DEĞERLİ BİR HAZİNE: OSMANLI ARŞİVLERİ Dündar ALİKILIÇ* Zaman zaman yurdumuzun yeraltı ve yerüstü servetlerinden söz edilir, bunların değerlendirilmesi yapılarak, kâh işletemediğimiz, onaramadığımız için üzüntü duyulur, kâh Allah ın yurdumuza bahşettiği bu lütuf ve bereketten doğan kıvanç ve öğünç paylaşılır. Lakin, aslında yeryüzünde olmakla beraber, zenginliği, ehemmiyeti, toplumumuza maddi ve manevi sahada sağlayabileceği faydaları çoğunluğun meçhulü olduğu, bazen sandıklar içinde, bazen rutubetli yerlerde bizlere, insan yüzüne, temiz havaya, güneşe hasret kaldıkları için saklı, gizli, gözlerden ırak bir hazinemiz daha vardır; Osmanlı Arşivleri ve içerisinde bakım bekleyen, tozdan, nemden sahifelerini bazen dantela gibi işleyen kurtlardan arınmaya muhtaç, ancak bir kısmının sayısı hakkında tahminler yürütülebilen bir yığın evrak, tam deyimi ile yükte hafif, pahada ağır bir sürü kağıt parçası. Onları bir yandan küçük kitap böcekleri kemirip, karınlarını doyururken, diğer taraftan bir kısım dostları onların açlığı, özlemi içerisindedirler; bu zararsız yaratıklar onları deşememe, değerlendirememenin çaresizliği içerisinde yanar, tutuşurlar. Belgeler ve okuyucuları, engin sessizlik ve sabırla bekleyişleri içerisinde maksat bakımından birbirlerine zıt iki kutup teşkil ediyor gibi görünürler. Halbuki onları, aslında biribirilerinin gönüllerinde yatan kavuşacakları günü, anı bekleyen bahtsız sevgililere benzetmek daha doğru olur. 1 Arşivler devletlerin devamlılığını sağlayan temel kuruluşlardan biridir. Tarih ve kültürün gerçek kaynağı ve milletlerin hafızasıdır. Bütün medeni dünya milletleri ile bilgi ve düşünce alışverişine ve kaynaşmaya götürecek en zengin kaynaktır. Değerli Arşivist İsmet Binark ın ifadesiyle Arşivler bir ülkenin tapu senedi, bir milletin kimliği, hatıratı, onun bütün varlığı, hakları ve hususiyetleri ile geçmişinden bugüne ve bugününden yarınına bağlayan temel dayanağıdır. 2 Bir devletin dünü, bugünü ve yarını gözönüne getirilirse gelecekte bıraktığı değerlerle yadedilecek demektir. Bu bıraktığı kıymeti haiz değerler karşımıza arşiv malzemesi olarak çıkmaktadır. Cemiyet hayatı ile ilgili idarî, siyasî, hukukî, askerî, iktisadî, dinî, ilmî, teknik ve kültür konularındaki araştırmalar, devletlerin milletlerarası münasebetlerinde haklarının tesbiti için gerekli vesikaları, devrinin ahlak örf ve çeşitli hususiyetlerini gösteren her türlü yazılı belgeler, ancak arşivlerden temin edilebilir. 3 Bilindiği gibi, ülkemiz arşiv malzemesi bakımından büyük zenginliğe sahiptir. Osmanlı Devleti nden devralınan büyük mirasla, bugün dünyanın muhteva bakımından en zengin arşiv potansiyeline sahip ülkelerden birisi durumundadır. Bu yüzden burada hemen Osmanlı Arşivlerinin Türk ve Dünya Tarihi

2 2 için önem ve değerine değinmek gerektiği kanaatindeyim. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, ihtiva ettiği yaklaşık yüzellimilyon civarında Osmanlı Devletine ait belgelerle, Türk tarihi ve kültürünün olduğu kadar, dünya arşivciliğinin de temel kaynaklarından birisi durumundadır. Altı asırdan fazla bir dönemi içine alan bu evrak hazinesi, muhafaza ediliş şekli, tasnif usulleri ve araştırmaya sunulması itibariyle dikkate değer hususlara sahiptir. Osmanlı arşivciliğinde muamelesi tamamlanarak işi biten evrak, günlük tomarlar haline getirilir; ay sonunda bu tomarlar torbalara, yıl sonunda ise torbalar tasnif edilerek sandıklara konur ve üzerine aidiyet pusulası yapıştırılırdı. Osmanlı Devleti nde evrakın muhafazasına da titizlik gösterilirdi. Mesela, hatt-ı hümâyûnlar padişahlara bile emaneten verilir ve işi bittikten sonra yerine konulurdu. 4 Orta, Yakın-Doğu, Balkan ve Akdeniz ülkeleri içerisinde devlet vasfını, hemde kudretli ve kuvvetli devlet olabilme vasfını uzun süre devam ettiren Osmanlı Devleti nde arşiv fikri çok eskilere kadar uzanmaktadır. Önemli olsun veya olmasın her vesika saklanmıştır. Bu bakımdan, bütün Orta ve Yakın Doğu ülkeleri içerisinde, Osmanlı Arşivleri idarî kayıtların devlet eliyle tesbit edilip düzenlendiği ve günümüze kadar muhafaza edildiği örnek kuruluşlardır. 5 Arşivlerimizdeki Osmanlı dönemine ait arşiv malzemesi, ülkemizin olduğu kadar, Avrupa dan Anadolu ya, Anadolu dan Afrika ya, Afrika dan Asya ya kadar yeralan pekçok ülkenin siyasî, iktisadî, ve kültür meseleleri için de büyük önem taşımaktadır. Yıllarca Osmanlı Devleti nin hakimiyeti altında kalmış olan bu devletler, bugün tarihlerinin Türk hakimiyeti altında geçen yıllarını değerlendirmek için Osmanlı Arşivlerinden yararlanmak mecburiyetindedirler. Bugün Başbakanlık Devlet Arşivleri bünyesinde bulunan Osmanlı Arşivleri, yalnızca Türkiye nin değil, Osmanlı İmparatorluğunun çöküşünden doğan 40 a yakın devletin de arşivi durumundadır. Mısır, Irak, Suriye, Arabistan, Yunanistan, Bulgaristan, Macaristan, Arnavutluk, Bosna- Hersek, Makedonya, Sırbistan, Gürcistan ve Kıbrıs gibi pekçok ülkenin birkaç yüz yıllık milli tarihi ile ilgili vesikalar, Osmanlı Arşivi nde muhafaza edilmektedir. Vaktiyle Osmanlı Devleti hududları içinde bugün ise birer devlet niteliğinde bulunan ve sayıları 15 e varan Arap ülkeleri arasında bilhassa coğrafi hudut meselesinden kaynaklanan birçok problemler bulunmaktadır. Bu bölgede bulunan dinî ve siyasî nitelikli hareketler hakkında da geniş bilgi arşivlerimize mevcuttur. 6 Burada hemen şunu ifade etmeliyim ki 1990 yılında Irak Devlet Başkanı Saddam Hüseyin Kuveyt i işgal ettiğinde Kuveyt üzerindeki haklarının Osmanlı belgelerinde olduğunu ifade etmiştir. Zira Osmanlı belgelerinde Kuveyt, Osmanlının Basra vilayetine bağlı bir kasaba konumundaydı. Bununla birlikte arşivlerimizdeki malzemenin, sosyal müesseselerin, idarî ve malî teşkilatların tarihçeleri üzerinde yapılacak çalışma ve araştırmalar yönünden değeri çok büyüktür. Arşivlerimizde, sosyoloji müesseseler tarihi, iktisat, siyasî tarih ve çeşitli konularda çok kıymetli bilgiler bulunmaktadır. Özellikle sosyal, ekonomik ve demografik araştırmaların öncelik kazandığı günümüzde bu arşivdeki zengin istatistik malzemesi büyük bir değer taşımaktadır.

3 3 Tarihin başka alanlarında olduğu gibi belki daha yüksek bir ölçüde Osmanlı tarihinin gereği gibi incelenmesi birçok ülkedeki ilim adamlarının işbirliğini ve ilerideki sentezlerine esas olmak üzere pekçok monografilerin hazırlanmasını gerektirecektir. Her ne kadar bu çalışma başlamışsa da haledilecek uzun bir yol mevcuttur. Bir çok vesikanın kaybolmadan önce tanınması ve toplanması gerekmektedir. Osmanlı Arşivleri kısmen tasnif edilmiş, kataloglanmış ve bir sistem dahilinde incelenmeleri henüz yeni başlamıştır. 7 Bu belgelerin Osmanlı İmparatorluğu nun Fas tan İran a, Habeşistan dan Budin e ve Rusya ya kadar uzanan geniş toprakları üzerindeki birçok milletlerin tarih ve kültürlerini ilgilendirmesi, onların mahiyet bakımından da kıymetlerini şüphe bırakmayacak şekilde ortaya koyar. Bu sebeple, arşivlerimizde sık sık yabancı devlet uyruklularının müsaade alarak çalıştıkları, yine arşivlerimizin öneminin birçok yabancı dilde yayınlanmış ilmî makalelere konu olduğu görülür. 8 Bu yabancı araştırmacılardan Slovak âlimi Laşkoviç Slovakya nın Tahrir Defterleri ni arşivlerimizden bulup yayınlamıştır. Macar bilginlerine 30 sene kadar önce Budin Beylerbeyiliği Defterlerinin eksiksiz tam mikrofilmleri verildi ve Macarlar bunları ciltler halinde tercüme ettirip yayınladılar. Sonuçta Osmanlı Türk idaresinde zulüm değil, koruma gördüklerini itiraf etmek zorunda kaldılar. Arşivdeki fonlar, defterler o kadar ayrıntılı bilgiler vermektedir ki, meselâ Macaristan ın nüfusunu bu defterlerden çıkarmak mümkündür. Gürcistan ın defterleri vardır. Osmanlılar Gürcistan ı fethettikten sonra orayı tahrir etmişler. Bu defterleri Gürcüler neşrettiler. Gürcistan a kadar düşünemediğimiz bölgelerin ekonomik kaynaklarını, nüfusunu bu defterlerde bulabiliyoruz. Tasavvur edin, bu defterler sayesinde sosyal, ekonomik tarih üzerinde yapacağımız itimat edilir, teferruatlı çalışmalar sayesinde, Türk sosyal ilimleri o kadar büyük bir atılım yapabilir ki, bu sayede bizim, sosyal ilimler sahasında Fransa yla İngiltere yle boy ölçüşmemiz mümkün olur. Bu büyük bir potansiyeldir. Türk ilmi için. Belki başka sahalarda, fizik sahasında, coğrafya sahasında yarışamayız ama, sosyal ilimlerde bu zengin kaynaklar sayesinde onlara yetişebilir, onları geçebiliriz. 9 Bugün Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığının araştırmacıların hizmetine sunduğu ı defter halinde ( defter) i varak halinde olmak üzere yaklaşık 40 milyon belge tasnif edilmiş durumda bulunmaktadır. Tasnif edilen bu belgelerin çoğu kataloglar da araştırmacıların hizmetine sunulmuştur. 10 Geri kalan diğer evrak ise hala tasnif edilmekte, depolardan ayıklanmakta ve restorasyon odalarında tamiri yapılmaktadır den 1991 yılına kadar geçen 70 yıllık süre içinde yerli ve yabancı araştırmacılar içinde yapılan istatistikte 23 değişik konuda 1362 yabancı ve 1118 yerli araştırmacı araştırma yapmış, yabancıların 40 farklı devlete mensup olduğu tesbit edilmiştir. 11 Tutulan bu istatistik bilgilerden anlaşılıyor ki, arşivlerimizden yeteri derecede istifade edemiyor, gerektiği gibi araştırmacılara hazır hale getiremiyoruz. Bunun da ana sebebi millî bir arşiv politikamızın olmaması ve arşivlerimizin kıymetini iyi kavrayamamamızdır. Buna ilave olarak biz

4 4 toplum ve millet olarak sahip olduğumuz değerlerin farkına varamamış, uluslar arası arenada bu eşsiz kültür hazinemizi yeterince tanıtamamışız. Kültürel mirasımızla alakalı olarak 1997 yılında cereyan eden iki olay, tarihi doku içerisinde Osmanlı kültürünün bıraktığı izler açısından çok önemlidir...geçenlerde eski Girit eyaletimizde ( ) yedi Balkan Devletinin liderleri bir zirve toplantısı yaptılar. Dönemin Başbakanı Mesut Yılmaz la Yunanistan Başkanı Simitis biraraya geldiler. Resmî yemekte Makedonya Cumhurbaşkanı Gligorov; Bu bir Balkan Devletleri zirvesi değil, eski Osmanlı Eyaletleri zirvesi oldu dedi. Sırbistan Cumhurbaşkanı Miloseviç derhal, Osmanlı ülkelerinin hepsi değil, ancak bir kısmı burada diye ekleme ve düzeltme yaptı. Gerçekten üç ay önce Cumhurbaşkanımız Süleyman Demirel i Macaristan ın en kuzey-doğusundaki Eğri şehrinin Valisi Türkiye İmparatorluğunun en kuzeydeki il merkezine şeref verdiniz efendim diye karşılamıştır. 12 İşte Avrupa içlerinden Balkanlara uzanan Osmanlının zengin mirası...bu hususta tanınmış Macar tarihçisi ve arşivisti Prof. Dr. Lajos Fekete nin: Türkiye de Türk Milletinin geçmişinin arşiv işleri başarı ile çözümlenmedikçe ortaya konulamayacağı fikrinin hakim bulunması gerekir. Bunun yalnız Türk milleti için değil, beynelmilel bilimin çıkarı içinde olduğu kabul edilmelidir 13 şeklindeki görüş ve fikirleri milletimiz için arşivin önemini ortaya koymaktadır. Bugün arşivlerimizde muhafaza edilmekte olan ve araştırmacıların istifadesine sunulan çok çeşitli ve değerli arşiv malzemesi vardır. Bunların arasında en önemlileri; fethedilen ülkelerin arazilerini tescil, toprağın mülkiyet ve tasarruf sistemini ve vergi nispetlerini göstermek için tutulan ve devlet topraklarının esas kaydı olduğundan tapu hükmünde bulunan, bu yüzden de bu şekilde adlandırılan Tapu Tahrir Defterleri ve Defter-i Hakanî ler; Osmanlı padişahlarının ülkenin dört bir yanındaki idarecilere gönderdikleri ferman, berat ve benzeri yazışmaları ihtiva eden ve Osmanlı idari teşkilat yapısını ortaya koyması bakımından büyük değer taşıyan Mühimme Defterleri, Ruûs Dairesi tarafından vazifelilere verilen nişan, rütbe, tayin ve terfi kayıtlarını ihtiva eden Ruûs Defterleri, ülkenin çeşitli bölgelerindeki mahalli mahkemelerde kadılarca verilmiş hükümleri ihtiva eden Şer i Siciller ve vakıf şartlarını bildiren Vakfiye lerdir. Tarihimizi yazmak için çeşitli kaynaklar vardır. Vakayinameler, Seyahatnameler, Abideler vs. Bu kaynaklar içinde hiçbiri genişlik ve güvence bakımından arşiv malzemesiyle karşılaştırılamaz. Ana hatlarıyla özetlersek; Arşivler devletlerin ve fertlerin haklarını ve milletlerarası münasebetleri belgeler ve korur. Değerli tarihçimiz Prof.Dr.Halil İnalcık ın ifadesiyle Tarih bir tekerrür değildir, fakat bir süreçtir. Tarihi olaylar uzun bir perspektif içinde gelişir, olgunlaşır. Bugünkü Türkiye en azından ikiyüz yıllık bir perspektif içindedir. Türkiye, bu korkunç propaganda savaşına karşı hakikat savaşı ile karşı koymak zorundadır. Hakikatlerin bulunduğu yer ise arşivlerimizdir. 14 * Arş. Gör.Atatürk Üniv. Fen Edebiyat Fak. Kütüphanecilik Bölümü, Arşivcilik Anabilim Dalı.

5 5 1 Nejat Göyünç, Türk Kültür Tarihi Bakımından Arşivlerimizin Önemi. Belleten (1973), Sayı 147, s İsmet Binark, Macar Asıllı Türk Tarihçisi ve Arşivist Lajos Fekete nin Arşivciliğimizdeki Yeri, Ankara, 1994, Giriş kısmı. 3 İsmet Binark, Arşiv ve Arşivcilik Bilgileri, Ankara 1980, Giriş kısmı. 4 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Katalogları Rehberi. Ankara Giriş kısmı. 5 Cevdet Türkay, Osmanlı Devlet Teşkilatında Arşivler Belgelerle Türk Dergisi, (Haziran- Temmuz 1971), Sayı 20-23, s Türk-Arap İlişkileri İnceleme Vakfı; Osmanlı Arşivleri ve Osmanlı Araştırmaları Sempozyumu, Vakıf Yayınları. No:1. İstanbul Roderich H. Davison. Yakınçağ Osmanlı Tarihinin Kaynağı Olarak Avrupa Arşivleri Belleten. Sayı 110. S Nejat Göyünç, Türk Kültür Tarihi Bakımından Arşivlerimizin Önemi. Belleten Sayı: 147, s Halil İnalcık, Açılış Konuşması. 1.Milli Arşiv Şurası, Nisan 1998, Ankara 1998, s. XXXV. 10 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Katalogları Rehberi, Ankara 1995, Giriş kısmı. 11 Yusuf Halaçoğlu, Osmanlı Arşivinde Malî Yönetim. 1. Milli Arşiv Şurası Nisan 1998, s Yılmaz Öztuna, Osmanlı Eyaletleri Zirvesi, Türkiye Gazetesi İsmet Binark, Arşiv ve Arşivcilik Bilgileri, Ankara, S Mesud Öğmen, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Kuruluş, Görev ve Çalışmaları ile Arşivciliğin Önemi, İ.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yerel Yönetim İdaresi ve Girişimcilik Dalı Yayınlanmamış Master Tezi. İstanbul 1990, s. 11.