ÖZEL SEKTÖR YURTDIŞI BORÇLANMASININ REEL SEKTÖR VE İHRACATA ETKİSİ IMPACT OF FOREIGN FINANCIAL DEBT OF PRIVATE SECTOR ON REAL SECTOR AND EXPORT

Transkript

1 ÖZEL SEKTÖR YURTDIŞI BORÇLANMASININ REEL SEKTÖR VE İHRACATA ETKİSİ IMPACT OF FOREIGN FINANCIAL DEBT OF PRIVATE SECTOR ON REAL SECTOR AND EXPORT Engin DÜCAN 1 Öz 001 yılı sonrası Amerika Birleşik Devleleri nde uygulanan düşük faiz poliikası ve 008 dünya finansal krizinin ardından çok sayıda baılı ülkenin uyguladığı genişleici para poliikaları, birçok gelişmeke olan ülkenin finansman olanaklarını arırmışır. Türkiye de, özel sekör yur dışı borçlanması yoluyla gelen döviz mikarı Türk parasının değerini arırmış ve halkın görece zenginleşmesini sağlamışır. Türkiye de 001 krizinin ardından, güçlü ekonomiye geçiş programının da ekisiyle, özel sekör arafından ülkeye geirilen finansal olanakların, üreimi arırmak amaçlı kullandığı bir büyüme süreci gerçekleşmişir. Bu çalışmada, özel sekör yur dışı borçlanmasının, sermaye malı ihalaı ve işgücü verimliliği üzerinden, reel seköre ve ihracaa ekisi araşırılmışır. VAR analizi değişkenler arasında eşbüünleşme ilişkisi olduğu sonucunu vermişir. Elde edilen sonuçlara göre uzun dönemde sermaye malı ihalaının verimlilik üzerinde poziif ekisi varken, ihraca üzerinde negaif ekisi vardır. Anahar kelimler: Yeni Büyüme Teorileri, Özel Sekör Yurdışı Finansal Borçlanması, Sermaye Malı, İşgücü Verimliliği, İhraca Absrac The low ineres rae policy implemened in he Unied Saes since 001 and he expanding moneary policies implemened by many wesern counries following he 008 global financial crisis have increased he funding opporuniies of many developing counries. In Turkey, he amoun of foreign currency borrowed by he privae secor has increased he value of he Turkish currency and ensured he relaive wealh of he people. Following he 001 crisis in Turkey - wih he impac of he srong economy ransiion program- he financial opporuniies brough by he privae secor o he counry undergoing a growh process in order o increase producion. In his sudy, he effecs of foreign financial deb on real 1 Yrd. Doç. Dr., Adana Bilim ve Teknoloji Üniversiesi, enginducan@gmail.com Başvuru Tarihi: Yayına Kabul Tarihi: DOI: /makusobed

2 Özel Sekör Yurdışı Borçlanmasının Reel Sekör Ve İhracaa Ekisi Engin DÜCAN secor and expor are invesigaed. The VAR analysis concluded ha here is a coinegraion relaion beween he variables. According o he resuls obained, long-erm capial goods impors have a posiive effec on produciviy, while here is a negaive effec on expors. Keywords: New Growh Theory, Foreign Financial Depb of Privae Secor, Capial Goods, Labor Produciviy, Expor 1. GİRİŞ Büyüme eorileri gelişmiş ve azgelişmiş ülkeler arasındaki giderek aran gelişmişlik farklarının nedenlerini incelemişir. Modern büyüme eorilerinde nüfus arış hızı ve eknolojik gelişmeler dışsal değişken olarak modelde yer alırken, büyümenin emel belirleyicisi olarak fiziksel sermaye arışı görülmüşür. Söz konusu fiziksel sermaye azalan geiriye sahipir ve fiziksel sermayedeki arış belirli bir seviyede duracağından, gelişmiş ve azgelişmiş ülkeler arasındaki farkın giderek azalacağı öngörülmüşür. Solow (1956) arafından Lieraürde yakınsama hipoezi olarak ifade edilen bu varsayım, azgelişmiş ülkelerin gelişmeke olan ülkelerden daha hızlı büyüyerek onları yakalayacaklarını ifade emekedir. Ne var ki, eorinin ön güdüğünün aksine, gelişmiş ülkeler ile gelişmeke olan ülkeler arasındaki fark azalmayıp armaya devam emişir. İçsel büyüme eorileri olarak da adlandırılan yeni büyüme eorileri ise, iş gücü ve eknolojinin dışsal olarak modele dahil edildiği Solow-Swan büyüme modellerinden farklı olarak, ölçeğe göre aran geiriyi dikkae almış ve eknoloji içsel bir fakör olarak ele almışlardır (Romer, 1986 (Bilgi Taşmaları Modeli); Lucas, 1988 (Beşeri Sermaye Modeli); Barro, 1990 (Kamu Poliikası Modeli); Aighon ve Howi, (ARGE Modeli)). İş gücü ve eknolojinin modele içsel bir fakör olarak dahil edilmesi, dışa açıklıkla birlike aracak olan verimlilik ve bilgi birikiminin de dikkae alınmasını sağlamışır. Yeni büyüme eorileri gelişmiş ülkelerde oraya çıkan eknolojik gelişmelerin az gelişmiş ve gelişmeke olan ülkelere akarımının, ülkelerin sermaye malı ihal eme kapasieleriyle ilişkili olduğunu ifade emekedir. Rekabeçiliğin güçlü olduğu gelişmeke olan ülkelerde imala sanayinin yüksek eknolojili üreim komplekslerine kayması ve mekanik ve zihinsel oomasyona dayalı üreim sisemlerinin giderek daha fazla kullanılıyor olması gibi nedenler, bu ülkeleri eknolojinin hızına yeişmeye daha fazla mecbur bırakmakadır (Warwick, 013: 1). Sermaye malı ihalaı, bünyesinde barındırdığı eknoloji ile birlike birim işgücü verimliliğini arırarak üreimde maliye düşürücü eki yapmakadır. Süreklilik arz edecek bu durum, yeni eknolojilerin daha yakından akip edilmesine ve ülkelerin üreim süreçlerine olumlu eki sağlayacak yeni bilgilerin kısa sürede ülkeye akarılmasına olanak anımakadır. Yeni büyüme eorileri uluslararası icarein ara ve sermaye mallarının daha fazla kullanılmasına imkan anıdığına ve yabancı ülkelerdeki bilgi emelli dışsal ekonomilerin akarılmasına kakı sağladığını ifade emekedir. Dolayısıyla az gelişmiş ve gelişmeke olan ülkeler için verimlilik arışı, genellikle gelişmiş ülkelerde gelişirilen sermaye mallarının ihalaı ve bu malların ekin şekilde kullanılmasıyla ilişkilidir. Bu ülkelerde yeni eknoloji yayılımı sermaye malı ihalaı yoluyla gerçekleşebilecekir. Gelişmiş ülkelerdeki bilgi-birikimin akarılması, söz konusu ülkelerdeki üreim süreçlerinde verimliliğin armasına ve karşılaşırmalı üsünlüklerin oraya çıkışını sağlayacakır (İşcan, 01: 340). İlgili ülke için 3

3 Mehme Akif Ersoy Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi Cil.9 Sayı Haziran (s. -41) yeni olan eknolojileri barındıran ihal sermaye malı sokundaki arış yuriçi eknoloji düzeyini yükselecek, iş süreçlerine yenilikler ve ekinlik kazandıracak, verimliliği arırarak üreim maliyeini ve dolayısıyla ürün fiyaını ucuzlaacakır. Dolayısıyla, bir arafan üreim arışı sağlanırken, diğer arafan da pazarın genişlemesine imkan anınacakır. Böylece verimlilikeki arış ülkeye uluslararası icaree karşılaşırmalı üsünlük sağlayarak ihracaı arıracakır (Jin, 010: 6). İhraca ise, ülkenin döviz girdisinin armasına yol açacağından, verimliliğe de kakı sağlayacak olan yeni eknolojilere sahip sermaye mallarının alımına imkan anıyacakır. Aran sermaye malı birikimi ülkenin daha yeni eknolojilere sahip olması ve ekonomik büyüme açısından sürekliliğin sağlanması anlamına gelmekedir. Çalışma, özellikle az gelişmiş ve gelişmeke ülkelerde sınırlı olan finansal imkanların, verimlilik arışı sağlayacak ihal sermaye malı sokunu arırmaya dönük kullanılmasının uluslararası rekabeçilikleri açısından önemine vurgu yapmakadır. Sağlanacak olan ihraca arışı ülkenin döviz girdilerini arıracağından verimlilik arırıcı daha yeni eknolojilerin ihalaına imkan anıyacağından, büyüme sürecinde süreklilik sağlayacakır. Söz konusu ekileşimin Türkiye için geçerliliğinin incelendiği bu çalışmada Türkiye nin 00 yılı birinci çeyreği ile 015 yılı ikinci çeyreği arasında özel sekör finansal borçlanmasıyla ülkeye giren döviz kaynaklarının, ihal sermaye malı birikimine yapığı kakı yoluyla verimlilik ve ihracaa ekisi araşırılmışır.. ÖZEL SEKTÖR BORÇALANMASI VE SERMAYE MALI İTHALATI Türkiye, 1980 yılıyla beraber izlenmeye başlanan dışa açık poliikaların ekisiyle dünya icareine daha fazla enegre olmaya başlamış ve ihraca yapısı sanayi ürünlerine doğru genişlemeye başlamışır yılında başlayan sermaye harekelerindeki serbesleşme süreci bir arafan uluslararası finansal kaynaklara ulaşımı kolaylaşırırken diğer arafan da ülkeyi finansal krizlere açık hale geirmişir yılında yürürlüğe konan Gümrük Birliği anlaşmasıyla gündeme gelen AB ülkeleriyle serbes icarein Türkiye imala sanayini yoğun bir rekabe oramıyla karşı karşıya bırakması, büyüme sürecinde imala sanayi kama değer arışının ve diğer ülkelere karşı karşılaşırmalı üsünlük sağlayacak verimlilik arışlarını daha önemli hale geirmişir. Siyasi isikrarsızlığın söz konusu olduğu, yerli ve yabancı yaırımların yeerince gerçekleşmediği, üreim ve isihdamda yeerli arışın sağlanamadığı bir dönemin ardından yaşanan 1999, 000 ve 001 krizlerinden sonra, uygulanan sıkı para ve maliye poliikalarının da ekisiyle isikrar oramı yeniden yakalanmış ve ekonomik büyüme hız kazanmışır. Aynı dönemde dünya genelinde oraya çıkan likidie fazlalığından kaynaklanan ucuz kredi imkanları, Türkiye gibi gelişmeke olan çok sayıda ülkeye büyük mikarda finansal kaynak girişleri sağlamışır. Yabancı para girişleri ile birlike değerlenen Türk Lirası ihala arışına yol açmışır. Oraya çıkan ihalaa dayalı büyüme sürecinde cari açık armışır. İhal edilen mallar sermaye malları, ara malları ve ükeim malları olarak ayrılmakadır. Türkiye ye 003 yılından iibaren yoğun olarak giren dövizin ekisiyle reel kurun düşmesi ihal sermaye mallarının da görece ucuzlamasına yol açmışır. Türkiye de ihalaın ucuzladığı bu dönemde ihal makine ve eçhiza kullanımı ve ara malı ihalaındaki arışlar özel sekörün yur dışından borçlanması yoluyla sağlanan finansmandan sağlanmışır (Yeldan, 008). Bu dönemde görülen yaırım malları, yeni eknolojiler, hammadde ve aramalı ihalaı arışlarının yanında büyüme oranları da armışır. Ne var ki, dış 4

4 Özel Sekör Yurdışı Borçlanmasının Reel Sekör Ve İhracaa Ekisi Engin DÜCAN alebin canlı olduğu 008 yılı öncesine kadar gerçekleşen yüksek büyüme rakamları, 008 dünya finansal krizi sonrası, Birleşik Devleler ve Avrupa Birliği ülkeleri olmak üzere birçok ülkede görülen alep daralmasıyla birlike azalmışır. Grafik 1. Özel Sekör Yurdışı Borcu, Sermaye Malı İhalaı ve İhracaın Gelişimi Q1 003Q1 004Q1 005Q1 006Q1 007Q1 008Q1 009Q1 010Q1 011Q1 01Q1 013Q1 014Q1 015Q1 Sermaye Malı İhala9 (Milyon $) Toplam İhraca (Milyon $) Kaynak: TCMB Elekronik Veri Dağıım Sisemi, TÜİK Grafik 1, Türkiye de 00 yılından iibaren özel sekör yurdışı borçlanması, sermaye malı ihalaı ve ihraca değerlerini vermekedir. Her üç seride de 004 yılı oralarından iibaren yüksek mikarlı arış dikka çekmekedir. Ne var ki, 008 dünya finansal krizinin hemen ardından 009 yılında üç seride de ciddi azalmalar olmakla beraber sonrasında oparlanarak armaya devam emişlerdir. Faka 013 yılından sonra özel sekörün yur dışı finansal borçlanmasının hızlı bir şekilde devam ediyor olmasına rağmen sermaye malı ihalaının ve ihracaın bu arışa eşlik emeyip sabi kaldığı dikka çekmekedir. 013 yılı sonrasında döviz kurunda %60 a varan arış olduğu dikkae alındığında sermaye malı ihalaının sabi kalması anlaşılabilirken, ihraca görülen azalış ekonomi için risk oluşurmakadır. Burada göz önünde bulundurulması gereken durum ise, hızla armaya devam eden özel sekör finansal borcunun, daha sonra faizi ile birlike ödenebilmesi için verimlilik arışı sağlayarak büyümeyi desekleyecek alanlarda kullanılmasının gerekliliğidir. Gerek dünya genelinde gerekse Türkiye de yaşanan yakın arihli krizlerin finansal nielike oluşu, hizme ve finans seköründe görülen büyümelerden ziyade, yenilikçi eknolojilerin hakim olduğu, yüksek kama değerli ürünlerin üreildiği bir imala sanayiinin isikrarlı bir büyüme için elzem olduğunu gösermişir. Türkiye de görülmeke olan ihalaa dayalı büyüme sürecinin cari açıka oluşan makası daralarak devam edebilmesi üreim fakörlerinin verimliliği önemini arırmakadır. Özel sekör finansal yurdışı finansal borçlanması neicesinde ülkeye giren dövizin yeni eknolojilere sahip ihal sermaye malı birikimini arırması ve oluşan sermaye malı sokunun ekin kullanılmasını sağlayacak işgücü verimliliğinin arıyor olması oldukça önemlidir. büyümeyi de beraberinde geirecekir. Söz konusu arış ihraca arışlarını ve ekonomik 5

5 Mehme Akif Ersoy Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi Cil.9 Sayı Haziran (s. -41) Küreselleşme, eknoloji ve bilişim alanındaki gelişmeler dünya genelinde rekabei arırmışır. Daha kalieli ürünlerin daha ucuza, hızlı ve isenilen mikarda üreilmesinin gerekliliği ülkeleri ve firmaları verimliliklerini arıracakları yeni eknolojilerin enegrasyonuna yönlendirmekedir. Teknolojik araşırma ve gelişirme faaliyelerinin üreim fakörleri verimliliği ve karlılık üzerinde poziif ekisi vardır. Akdiş (003) ün çalışmasına göre, icare ile %1-30 arası gelir elde edilirken, paenlenmiş eknoloji ransferi ile elde edilecek gelir % arasına çıkmakadır. Paenlenmiş orijinal projeler ise gerçekleşirilen yaırıma oranla % arasında kar geirmekedir. Ar-Ge çalışmaları ise ülkeye sağladığı kama değer yüksek olmasına rağmen, azgelişmiş ve gelişmeke olan ülkeler için oldukça pahalı olabilmekedir. Neyse ki, ARGE faaliyelerine daha fazla önem veren ülke ve firmalarca oraya çıkarılan fayda, yeni eknolojileri içeren sermaye malları ihalaı ile dünya ölçeğinde yayılmakadır. Büyük kısmı gelişmiş ülkelerde olan söz konusu eknolojik sermaye sokundan gelişmeke olan ülkeler, dış icare yoluyla ihala payları oranında yararlanabilmekedirler. Dolayısıyla dış ülkelerdeki bilgiye dayalı dışsal ekonomiler için sermaye malı ihalaı bir ileim kanalı olarak önemli bir rol oynamakadır. Gelişmeke olan ülkelerde eknolojik sermaye malı ihalaının sağlayacağı eknik bilgi akarımının bu ülkelerin ikisadi büyümelerini hızlandırıcı ekisi söz konusudur. Kullanılan eknoloji ve üreilen ürünler hakkında öğrenilecek bilgi, yeni ürünlerin, rakip ürünlerin ve yeni üreim ekniklerinin gelişirilmesini kolaylaşırır, kişi başına ükeilen ürünlerin çeşidini, kaliesini ve mikarını arırır. İhiyaç duyulan sermaye mallarının yur içinde gelişirilmesine kıyasla daha ucuza mal edilecek olması, bu ürünlerin içerdikleri eknolojik bilgiyle birlike ülke içinde yayılımını ve ileri eknoloji ürünlerin üreimine geçişi hızlandıracakır (İşcan, 01: 343). İleri eknoloji kullanımının üreim fakörlerinin daha verimli ve ekin kullanılmasına yapacağı kakı, birim başına daha fazla kama değer yaraılması sağlayacak, ekonomik büyüme, zenginlik ve refah seviyesi arışını desekleyecekir. Jones (009), Goldberg vd. (008) ve Amii ve Konings (007) ara malı ihalaının işgücü verimliliği üzerinde ekisi olduğunu ve ülkeler arası gelir farklılıklarının açıklanmasında önemli bir değişken olduğunu vurgulamışlarıdır. Lawrence ve Winsein (1999) Güney Kore ve Japonya için yapıkları çalışmada görülen isikrarlı büyümenin en önemli nedeninin ihracaan ziyade ihala olduğunu oraya koymuşlardır. Aynı şekilde Kim vd. (009), Güney Kore için yapıkları çalışma yine büyümenin önde gelen nedeninin ihraca olmayıp ihala olduğuna dair bulgular elde emişlerdir. Amsden (1989), Japonya, Güney Kore, Türkiye, Hindisan, Brezilya ve Meksika için yapığı çalışmasında, bu ülkelerin büyümelerinde ihal sermaye birikiminin daha önemli rol oynadığını oraya koymuş ve bu ür gelişmeke olan ülkelerde yeni eknolojilerin gelişirilmesinden ziyade ihal edilmesinin büyüme için daha ekin olacağını savunmuşur. Coe vd. (1997), gelişmeke olan ülkelerde eknolojik sermaye ve ara malları ihalaının verimlilik arışına önemli kakıları olduğuna dair bulgular elde emişlerdir. Buna göre ihalaın verimlilik üzerinde poziif ekisi olmakla beraber, özellikle ileri eknoloji yoğun ülkelerden yapılan ihalaın verimlilik üzerindeki poziif ekisi diğer ülkelerden gerçekleşen ihalalara göre daha fazladır. Caselli ve Wilson (004), ihal sermaye malı ile yur içi emek verimliliği arasındaki ilişkiyi inceledikleri çalışmada sermaye malı ihalaının yur içi emek üzerinde amamlayıcı ekisinin verimlilik üzerinde poziif eki yapığını oraya koymuşlardır. 6

6 Özel Sekör Yurdışı Borçlanmasının Reel Sekör Ve İhracaa Ekisi Engin DÜCAN İşcan (01), yapmış olduğu panel veri çalışmasında 84 gelişmeke olan ülkeye ai yılları arası verilerini kullanarak sermaye malı ihalaı ile işgücü verimliliği arasındaki ilişkiyi incelemişir. Çalışmada elde edilen bulgular sermaye malı ihalaındaki arışların işgücü verimliliğini arırdığını oraya koymakadır. Yazar ihal sermaye malının söz konusu ülkeler için, işgücü verimliliğinin arırıcı sınır öesi bir bilgi ve eknoloji aşıyıcı olduğuna vurgu yapmışır. Saygılı vd. (005), dönemi için yapıkları çalışmada sermaye birikiminin Türkiye de büyümenin sürükleyici gücü olduğunu bulmuşlardır. Çalışmada elde edilen bulgulara göre söz konusu dönemde GSYIH arışının %68 i sermaye malı birikiminden, yaklaşık % 18 i isihdam arışından ve yaklaşık %14 ü oplam fakör verimliliğindeki arışan kaynaklanmışır. Erzan ve Filizekin (1997), Türkiye deki KOBİ lerin faaliye göserdikleri endüsrileri ve kendi büyüklüklerini göz önünde bulundurarak kama değer ve verimlilik arışlarını incelemişlerdir. Gümrük Birliğinden kaynaklı ekilerin araşırıldığı çalışma, büyük işlemelerin fakör fiyalarındaki arışlara rağmen, sermaye mallarını daha çok kullanarak verimlilik arışı sağladıklarını; KOBİ lerin ise bunu gerçekleşiremeyip olumsuz ekilendiklerini oraya koymuşur. Kur ve Terzi (007), Türkiye de imala sanayinde gerçekleşen ihraca, ihala ile çalışılan saa başına verimlilik arışı ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi VAR modeli kullanarak araşırmışlardır. Elde eikleri bulgular ihracaan ihalaa ve ekonomik büyümeye doğru, ihalaan da verimlilik arışına doğru ek yönlü nedensellik ilişkisi olduğu sonucunu vermekedir. Yine çalışmanın bulguları ihala-ekonomik büyüme, ekonomik büyüme-verimlilik arışı, ihraca-verimlilik arışı arasında çif yönlü nedensellik ilişkisi olduğunu oraya koymakadır. 3. SERMAYE MALI İTHALATI VE VERİMLİLİK Üreim esnasından kullanılan girdilerin ne kadar ekin kullanıldığının bir gösergesi olan verimlilik çıkının girdiye oranıdır. Kısmi verimlilik hesaplaması ile işgücü verimliliği, sermaye verimliliği, hammadde verimliliği gibi farklı girdilerin verimlilikleri hesaplanabilmekedir. Bunlardan en çok kullanılanı olan işgücü verimliliği oplam üreimin, üreimde kullanılan işgücüne bölünmesi şeklinde hesaplanır. İşgücünün daha yeenekli ve becerikli olması, daha iyi ve hızlı çalışması verimliliği arırır. İşgücü verimliliği hesaplama formülü göz önünde bulundurulacak olursa, üreim fakörlerinin daha ekin kullanımı sonucu gerçekleşen kama değer arışları da işgücü verimliliğini arıracakır (Kenar, 005). Dolayısıyla özellikle eknolojik yeniliklerin işgücü verimliliği üzerinde poziif ekisi söz konusudur. Yine ürün kaliesindeki arışın ürünün saış fiyaını arırması üreim değerini arıracağından işgücü verimliliğini yükselmiş olacakır. Ekonomik büyümenin en öne çıkan kaynağı eknolojik gelişme sonucu işgücü verimliliğinde sağlanan arışıdır. Schumpeer, (1911), Ekonomik Gelişme Kuramı çalışmasında yenilikler olmadan ekonomik gelişmenin olamayacağı şeklindeki ifadesi de ülke ekonomik kalkınmasında eknolojik ilerlemeye bağlı verimlilik arışlarının önemine vurgu yapmakadır (Taymaz ve Suiçmez, 005: 3). Verimlilik arışının ülke için zenginlik ve refah arışı, gelir dağılımı eşisizliklerinin düzelilmesi ve yoksulluğun azalılması gibi kakıları vardır. Verimlilik arışı ile birlike ücreler yükselir ve kişi başına gelirdeki arış sonucu aran alım gücü ülkede zenginlik, refah ve yaşam kaliesinin armasına kakıda bulunur (Kenar, 005). Az gelişmiş ve gelişmeke olan ülkelerde ihal sermaye malı birikiminin 7

7 Mehme Akif Ersoy Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi Cil.9 Sayı Haziran (s. -41) armasıyla beraber ülke için yeni olan eknolojilerin üreim süreçlerinde kullanılmaya başlanması işgücü verimliliğine ve dolayısıyla da ülkenin yapığı ihracaa olumlu kakı sağlaması beklenir. İhraca ise, ülkenin döviz girdisinin armasına yol açacağından, verimliliğe de kakı sağlayacak olan yeni eknolojilere sahip sermaye mallarının alımına imkan anıyacakır. Aran sermaye malı birikimi ülkenin her geçen gün daha yeni eknolojilere sahip sermaye birikimini arırarak büyümenin sürekliliğini sağlayacakır (Esfahani, 1991: 95; Awokuse, 008: en akaran; İşcan, 01: 341). İşgücü verimliliği imala sanayi üreimine ilişkin gelişmeleri yansımakadır. Ülkeler arası farklılıklara bakıldığında, örneğin Türkiye de işgücü verimliliği ABD ve Almanya dakinin yaklaşık döre biri kadardır. Bu ür farklılıklar işgücünün çalışkanlığı veya embelliğinden ziyade, ülkelerin ekonomik gelişmişlikleri, sahip oldukları eknoloji düzeyleri, çalışma koşulları, çalışanların eğiim düzeyleri, devle ve iş yöneim kaliesi, siyasi isikrar vb. gibi fakörlerdeki farklılıklardan kaynaklanmakadır (Kenar, 005). Ülkelerin dışa açıklıklarının arması, liberalizasyon ve deregulasyon ülkeler arasında rekabei arırdığından eknolojik gelişmelerin yakından akip edilmesi ve buna bağlı verimlilik arışları daha önemli hale gelmişir. Türkiye nin büyüme performansının hızı da yine verimlilik arışıyla ilgilidir. Taymaz ve Suiçmez (005), Türkiye de eknoloji yoğunluğuna göre sanayilerin verimlilik düzeylerini inceledikleri çalışmalarında, eknoloji yoğunluğu ile emek ürekenliği arasında doğrusal ilişki espi emişlerdir. Çalışmada, yüksek eknolojili sanayilerin en yüksek işgücü verimliliğine sahip olduğu; düşük eknolojili sanayilerde işgücü verimliliğinin, imala sanayii oralamasından yüksek olmasına karşın giderek azaldığı; yüksek eknolojili ve ora eknolojili sanayilerin ise yüksek verimlilik arışları nedeni ile imala sanayi oralamasına göre yükselmeye devam eiği sonucuna ulaşılmışır. Grafik. Sanayi Üreiminde Çalışan Kişi Başına Kısmi Verimlilik Endeksi Kısmi Verimlilik Endeksi (1997=100) 00Q1 00Q4 003Q3 004Q 005Q1 005Q4 006Q3 007Q 008Q1 008Q4 009Q3 010Q 011Q1 011Q4 01Q3 013Q 014Q1 014Q4 Kaynak: TCMB Elekronik Veri Dağıım Sisemi 001 krizi sonrası başa imala sanayi olmak üzere, birçok alanda yüksek verimlilik arışları yaşanmışır. 010=100 emel yıllı baz alınarak hesaplanmış olan imala sanayi üreimde çalışan kişi başına verimlilik endeksi, 00 yılı birinci çeyreğinde 64 olarak hesaplanmışır. Yıllar iibari ile arış rendinde olan endeks, 008. çeyreğinde 95 e yükselmiş ve 008 dünya finansal kriziyle birlike 8 ye 8

8 Özel Sekör Yurdışı Borçlanmasının Reel Sekör Ve İhracaa Ekisi Engin DÜCAN gerilemişir. 009 yılıyla beraber nispeen isikrarlı bir arış rendine girmiş olan endeks sonraki yıllarda düşük oranlı bir arış gösermişir. Endeks 015 yılı. çeyreğindeki değeri 110 olarak gerçekleşmişir. 4. İHRACATIN GELİŞİMİ 003 yılından iibaren armaka olan sıcak para girişleri Türkiye de reel kurun değerini düşürmüş ve ihala ucuzlamışır. Büyümenin ihalaa dayalı olarak gerçekleşmeye başladığı bu dönemde Yaırım malları, hammadde ve aramalı ihalaı hızlanmışır (Korkmaz, 005: 555). Reel kesimin gerçekleşirmiş olduğu ucuz ara malı ve yaırım malı ihalaı yur içi üreimi arırmakla beraber, ihracaın ihalaa daha yüksek oranda bağımlı olmasına neden olmuşur (Yeldan, 008). Türkiye için yapılan birçok amprik çalışmada büyüme dönemlerinde ara malı ve yaırım malları ihalaında da arışlar olduğu ve dış icare açığının büyüme hızıyla birlike arığı yönünde sonuçlar elde edilmişir (Sönmez, 004; Yükseler ve Türkan, 006; Türkan, 006). Türkiye de sanayi üreiminin ve dolayısıyla da ihracaın ihalaa bağımlı yapısı cari açığın sürekli bir kısır döngü içerisinde armasına sebep olmakadır. 008 küresel finansal krizi, kredi imkanlarını daralığından döviz fiyaları armış ve ihalaa dayalı ihraca yapan reel sekör bu durumdan olumsuz ekilenmişir. Ucuzlamış olan ihalaa dayalı büyüme modelinin geçersizleşiği bu yeni dönemde, Türkiye nin ihracaının yarısını gerçekleşirdiği AB pazarındaki daralma ve küresel durgunluk, ihraca önündeki en büyük zorluk olarak değerlendirilmekedir (Susam ve Bakkal, 008: ). Üreim süreçlerinde verimliliğin öneminin arığı bu dönemde eknolojik sermaye malı ihalaının sermaye malı birikimine yapacağı kakı ve sonrasında gelecek olan verimlilik arışının, üreim ve ihracaa yapacağı aran oranlı kakı cari açık kısır döngüsünden çıkılması için oldukça önemlidir. 5. VERİ SETİ VE METODOLOJİ 5.1. Veri Sei Özel sekörün yurdışı finansal borçlanması sonucu ülkeye giren dövizin, bir ileim kanalı olarak, sermaye malı ihalaına, sanayi üreiminde çalışan kişi başına verimliliğine ve ihracaa ekisinin araşırıldığı çalışmada söz konusu değişkenlere ai 00:Q1 015:Q dönemi, çeyrek dönemlik veriler kullanılmışır. Çalışmada kullanılan veriler Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası (TCMB), Elekronik Veri Dağıım Sisemi (EVDS) den ve TUİK web siesinden alınmışır. Değişkenlere ilişkin açıklama ve veri kaynakları Tablo.1 de sunulmuşur. İmala Sanayiinde Üreimde Çalışan Kişi Başına Verimlilik Endeksi, imala sanayi üreim endeksi rakamlarının, üreimde çalışanlar endeksine bölünmesiyle hesaplanmakadır. İhal sermaye malı arışının işgücü verimliliğini arıması beklenmekedir. Analizler Eviews-9 ekonomeri pake programı kullanılarak yapılmışır. 9

9 Mehme Akif Ersoy Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi Cil.9 Sayı Haziran (s. -41) Tablo 1: Analizde Kullanılan Değişkenler ve Kaynakları Değişken Tanımı Veri Kaynağı OSUB SERITH IHR VRM Özel Sekörün Yurdışından Sağladığı Uzun Vadeli Finansal Borcu (Aylık, ABD Doları) Toplam Sermaye Malı İhalaı Toplam Mal İhracaı Sanayi Üreim Endeksi (010=100) TCMB - Elekronik Veri Dağıım Sisemi (EVDS) - Özel Sekörün Yurdışından Sağladığı Uzun Vadeli Kredi Borcu - Borçluya Göre Dağılım (Aylık, ABD Doları), Finansal TUİK - Dış Ticare Geniş Ekonomik Kaegorileri Sınıflamasına Göre (BEC) (TÜİK) (Aylık, Milyon $), Toplam İhraca TUİK - Dış Ticare Geniş Ekonomik Kaegorileri Sınıflamasına Göre (BEC) (TÜİK) (Aylık, Milyon $), Sermaye Mallari İhalaı Kısmi Verimlilik Endeksi-İmala Sanayi- Üreimde Çalışan Kişi Başına (010=100)(TÜİK)(Üç Aylık), İmala Sanayi 5.. Durağanlık Analizi Dickey-Fuller Birim Kök Tesi Ekonomerik modellerde serilerin durağan olup olmadıklarının araşırılmasında Dickey-Fuller (1979) arafından önerilen ve isimlerinin baş harfleriyle ifade edilen (DF) es meodu lieraürde sıklıkla kullanılmakadır. y = y + : WN (1) φ 1 ε ε (0, σ ) burada 1< φ 1 arasında yer almakadır ve H : φ = 1 0 emel hipoezine karşılık H : φ < 1 1 alernaif hipoezi es edilir. Uygulama kolaylığı açısında 1 nolu denklemin her iki arafından y 1 çıkarılırsa; y y = φy y + ε Δ y = γy + ε 1 elde edilir. Burada γ φ 1 kullanılmasıyla beraber şu şekilde kurulur; H H 0 0 = dir. Denklem 1 i es emek için kullandığımız hipoezler denklem nin : γ = 0 (seridurağan değildir, birim kök aşır) : γ < 0 (seridurağandır, birim kök yokur) Hipoezler τ (au) isaisiği (DF-es isaisiği) yardımıyla sınanır. Söz konusu es isaisiği mulak değeri MacKinnon kriik değerlerinin mulak değerlerinden küçükse serinin durağan olmadığı sonucuna varılırken, büyük olması durumunda serinin durağan olduğu sonucuna varılır (Dikmen, 01: 310). DF esi sadece birinci dereceden bir AR (ooregresif) sürecini baz alır. Ancak haa eriminin beyaz gürülü özelliği göserebilmesi için daha yüksek dereceden AR modellerine ihiyaç olabilir. Eğer () y nin önemli gecikmelerinden birisi unuulursa o zaman model kurma haasına yol açılarak haa eriminin ookorelasyonlu olmasına neden olunur. Bu eksiklik, ADF (Augmened Dickey-Fuller) eslerinde daha 30

10 Özel Sekör Yurdışı Borçlanmasının Reel Sekör Ve İhracaa Ekisi Engin DÜCAN yüksek dereceden ooregresif süreçlere yer verilerek giderilmeye çalışılmış ve denklem şu şekilde genişleilmişir: p 1 i i+ 1 : (0, ) (3) i= Δ y = γ y + βδy ε ε WN σ p 0 γ 1 βi i+ 1ε ε : (0, σ ) (4) i= Δ y = b + y + Δy WN p 0 γ 1 1 βi i+ 1ε ε : (0, σ ) (5) i= Δ y = b + y + b+ Δy WN Modelde kullanılan gecikmeli fark erimlerinin sayısı genellikle amprik olarak belirlenir. Denklemde yer alan haa eriminin ookorelasyonsuz olmasını sağlayacak sayıda erimin modele kaılması amaçlanmakadır Phillips-Perron Birim Kök Tesi Dickey-Fuller eslerinde rassal haaların isaisiksel olarak bağımsız, normal dağıldığı, sabi oralama ve sabi varyansa sahip olduğu varsayılmakadır. Phillips-Perron (1988) (PP) esi ile DF esinde kabul edilen haa erimlerinin arasında ookorelasyon olmadığı varsayımı genişleilerek rassal haaların dağılımları ile ilgili yeni bir varsayımda bulunmakadır. y = µ + µ y + u y = µ + µ y + u * * y = µ ( /) 0 + µ 1y 1+ µ T + u * * * denklemleri ele alındığında; T gözlem sayısını µ 1 haa erimlerinin dağılımını gösermeke ve Eu ( ) = 0 olduğundan, haa erimleri arasında içsel bağlanının (serial corelaion) olmadığı veya homojen olması gerekği şeklinde bir zorunluluk yokur. Bu açıdan bakıldığın DF esinin bağımsızlık ve homojenie varsayımları PP esinde erk edilerek haa erimleri arasında zayıf bağımlılığa ve heerojenliğe izin verilmişir. PP esinde 1 y = + u süreci şeklinde üreilen veriler için, m ve (6) * m ile m kasayılarına 1 karşı emel hipoez sınamasına başvurulur. Kriik ablo değerleri de regresyon denkleminin sabi ve rend durumuna göre farklı olacakır. DF için kullanılan eslerin PP versiyonu (z) ile göserilir. PP esinde DF esinin haa erimleri konusundaki sınırlayıcı varsayımlarından vazgeçilmesinin nedeni haa erimlerini yada bu haa erimlerinin geçmiş değerlerinin harekeli oralama olarak (MA-Moving Avarage) kullanmalarıdır. Dolayısıyla DF esindeki AR süreci PP esinde ARMA sürecine dönüşürülmüş olmakadır (Dikmen: 01: ) KPSS Birim Kök Tesi KPSS (Kwiakowski, Phillips, Schmid ve Shin) (199), esinde amaç gözlenen serideki deerminisik rendin arındırılarak serinin durağanlaşırılmasıdır. KPSS esinde diğer birim kök eslerinden farklı olarak H hipoezi rend durağanlık (rend saionary) ya da oralama durağanlık 0 (mean saionary) şeklindedir. KPSS esinde sıfır hipoezi rend durağanlığı göserdiği için elde edilecek 31

11 Mehme Akif Ersoy Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi Cil.9 Sayı Haziran (s. -41) rassal yürüyüş hipoezinin varyansı sıfır olacakır. Hipoez es edilmesi için kullanılan LM esinde sıfır hipoezi, rassal yürüyüşün sıfır varyansa sahip olduğu varsayımı alında serinin deerminisik rend, rassal yürüyüş ve durağan haaların oplamı ile açıklanmakadır. y = β+ r + ε (7) r = r + u u : iid ve : iid (8) 1 (0, σu) ε (0, σu) burada r modelin rassal yürüyüşü, deerminisik rendi ve Durağanlık hipoezi u nin varyansının sıfır olduğunu ( σ = 0) varsayar. Hipoezlerin es edilmesi için oluşurulan LM es isaisiği şu şekildedir: u ε durağan haaları gösermekedir. T / ˆ σ ε 1,,3,..., (9) = 1 LM = S = T Burada S T = ε olup kalınıların kısmi oplamıdır. i= 1 ε ler sabi ve rendli model için y nin sabi ve rendli regresyon modelinden elde edilen kalınıları; yalnızca sabi erimli model için ise y nin sabi üzerine regresyonundan elde edilen kalınılardır. σˆε ise bu regresyonlardan elde edilen ahminin varyansıdır ( T = 1 e / T ). Eğer haalar iid ise LM isaisiği asimpoik dağılıma sahipir. Bu durumda LM isaisiğin paydasında yer alan σ, σ ˆε ye (uzun dönem varyans) yakınsamakadır. Ancak haalar bağımsız ve özdeş dağılım gösermezse σ uzun dönem varyansının uygun bir ahmincisi ˆε olmayacağından onun yerine uyarlanabilir: st l kullanılmalıdır. Bu durumda LM isaisiği şu şekilde yeniden η µ T / T = 1 = T S s l (10) S () l nin uarlılığı için sınırlı gecikme parameresi l için belirlenmesi zorunludur. T Praike l belirlenirken ookorelasyon olmamasını sağlayan l alınır. η ˆµ isaisiği ablo değerinden küçükse H 0 : Durağanlık hipoezi kabul edilir (Sevükekin-Nargeleçekenler, 010: ) Eşbüünleşme Analizi Eşbüünleşme (coinegraion) analizi ikisadi değişkenlere ai seriler durağan olmasalar bile, bu serilerin durağan bir doğrusal kombinasyonunun varolabileceğini ve şaye var ise, bunun ekonomerik olarak belirlenebileceğini ileri sürmekedir. Değişkenler arasında böyle bir eşbüünleşme varolabilmesi ancak, dışsal olan kalıcı şokların farklı dozlarda ve biçimlerde de olsa sisemdeki üm değişkenleri orak olarak ekilemesiyle mümkündür. Durağan olmayan iki zaman serisi aynı dereceden enegre iseler, bu durumda iki seri arasında bir eşbüünleşme olabilir ve aralarındaki regresyon yanılıcı olmaz (Tarı, 011: 3

12 Özel Sekör Yurdışı Borçlanmasının Reel Sekör Ve İhracaa Ekisi Engin DÜCAN 415). Seriler eşbüünleşik ise, uzun dönemde birlike hareke eikleri söylenebilir. Eşbüünleşme analizi için gelişirilmiş eslerden en yaygın olarak kullanılan Engle-Granger (1987) eşbüünleşme esidir. Engle-Granger eşbüünleşme yaklaşımı popüler bir yaklaşım olmasına karşın, değişkenler arasında birden fazla eşbüünleşme ilişkisi söz konusu olduğunda sadece bir denge varmış gibi bir kısılamaya gidilmiş olacakır. Başka bir ifadeyle, modelde yer alan değişkenler arasında birden fazla denge ilişkisi olabilir. Genel olarak m sayda değişken için m-1 ade eşbüünleşme vekörü görülebilir. Johansen (1988, 1995) çok denklem yaklaşımı gelişirerek, değişkenler arasında birden fazla eşbüünleşme ilişkisi olabileceğini oraya koymuşur. Söz konusu çok değişkenli model, yüksek merebeden bir ooregresif süreçle ifade edilmekedir. Bu yönemin dayandığı VAR modellerinde bir değişken, kensinin ve modelde yer alan büün değişkenlerin gecikmeli değerleri ile ifade edilmekedir. Modelde yer alan büün değişkenlerin içsel değişken olarak kabul edildiği eşanlı bir denklem sisemi söz konusudur (Tarı, 011: 46). Johansen yönemi, Dickey-Fuller yöneminin genelleşirilmiş bir göserimidir. X =Π 1X Π kx k + e (11) Burada X, geçmiş değerleri ile ifade edilen değişkenler vekörünü simgelemekedir. Durağanlık merebelerine karar verilen denklem sisemi, değişkenlerin gecikmeli değerlerinin yer aldığı VAR modeli şeklinde ifade edilir. Modeli harekeli oralama göserimi ile ifade eiğimizde aşağıdaki eşiliğe ulaşılır; Ae = I Π e Π e (1) () 1... k k A marisini rankı r, koenegre vekör sayısını vermekedir. Eşiliklerdeki p boyulu değişken vekörünün en fazla bir eksiği kadar r Ae ( ) I..., αβ < p olabilir. Haa erimi e ise, beyaz gürülü sürecine sahipir. ' e= 1=Π= Π1 Πk Π= (13) Π kasayılar marisi ( p r) boyulu α ve ' β marislerinin çarpımıdır. α ayarlama hızı, ise sahip olduğu saır sayısının koenegre vekör sayısına eşi olduğu, en çok olabilirlik ahmini ile elde edilen marisir. En çok r ane koenegre vekör olduğunu ileri süren hipoezin en çok olabilirlik ahmini ile değerlendirilmesine yönelikir (Bozkur, 007: ) Haa Düzelme Modeli Eşbüünleşik serilerde serinin kısa dönem dinamikleri haa düzelme modeli (ECM) ile incelenebilir. Eşbüünleşme değişkenler arasında uzun dönem ilişkisinin araşırılmasıdır. Ancak kısa dönemde iki değişken arasında bir denge olmayabilir. Bu durumda bulunan haa erimleri ' β u kısa dönem değerleri ile uzun dönem değerleri arasında bir köprü kurulmasını sağlar. Haa düzelme modeli bu amaçla gelişirilmişir (Dikmen, 01: 331). X ve Y serilerinin eşbüünleşik olduğu varsayımı alında haa düzelme modelini (ECM) şu şekilde göserebiliriz: Δ y = α0 + α1x + αu 1+ v (14) Burada Δ y, bize x değişkenindeki kısa dönem dalgalanmaları, 1 u ise uzun dönem dengeye doğru olan ayarlanmaları ifade eder. α kasayısı sapmaları göserir ve ayarlama veya uyarlama hızı 33

13 Mehme Akif Ersoy Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi Cil.9 Sayı Haziran (s. -41) olarak da adlandırılır. α isaisiksel olarak anlamlı ise x deki kısa dönem dengesizliğin bir dönem sonra ne oranda düzelileceğini oraya koyar. Poziif ise uzun dönem dengeden uzaklaşma, negaifse sapma uzun dönem değerine yaklaşmakadır. Dolayısı ise negaif olduğunda haa düzelici mekanizmanın çalışığı ve sapmanın azaldığı söylenebilir (Dikmen, 01: 33). 6. AMPİRİK BULGULAR Bu bölümde öncelikle, ele alınan değişkenlere ilişkin korelasyon analizi sonuçları elde edilmişir. Daha sonra zaman serisi özellikleri incelenmiş ve elde edilen sonuçlar doğrulusunda uygun gecikmeli VAR modeli kurulmuşur. Tablo. Korelasyon analizi OSUB SERITH VRM IHR OSUB 1.00 SERITH 0.84 *** 1.00 VRM 0.86 *** 0.95 *** 1.00 IHR 0.9 *** 0.94 *** 0.93 *** 1.00 ***, %1 anlam düzeylerini gösermekedir. Çalışmada kullanılan serilere ilişkin korelasyon marisi Tablo. de verilmekedir. Buna göre, OSUB ile SERITH, VRM ve IHR arasında; SERITH ile VRM ve IHR arasında; VRM ile IHR arasında güçlü, poziif ve isaisiki olarak anlamlı ilişki olduğu görülmekedir Birim Kök Tesi Sonuçları Modelimizde sahe regresyon probleminin oraya çıkmaması için değişkenlerin durağan olmaları önem aşımakadır. Çalışmada kullanılan serilerin durağanlığı ADF, PP ve KPSS birim kök esleri yardımıyla araşırılmışır. Tablo 3 e verilen sonuçlara göre serilerin amamının I(1) de yani, 1. farklarında durağan olduğu görülmekedir. 34

14 Özel Sekör Yurdışı Borçlanmasının Reel Sekör Ve İhracaa Ekisi Engin DÜCAN Düzey Sabi Sabi+Trend Birinci Fark Tablo 3. Birim kök esi sonuçları ADF PP KPSS ADF PP KPSS OSUB SERITH VRM IHR (1) [0.9755] (5) [0.984] (5) () [0.461] (5) [0.87] ** (5) (0) [0.436] () [0.3664] (5) * (4) [0.0600] (3) [0.568] *** (4) (4) [0.4040] (15) [0.3969] (5) (4) [0.1343] *** (4) [0.0005] (4) (3) [0.496] (8) [0.4648] (5) () [0.1015] (3) [0.35] 0.11 * (4) Sabi ADF -.81 * *** -3.5 ** ** (0) [0.0635] (0) [0.0000] (3) [0.044] () [0.000] PP * *** *** *** (4) [0.0696] () [0.0000] (7) [0.0001] (6) [0.0000] KPSS *** *** 0.3 *** *** (5) (0) (13) (13) Sabi+Trend ADF *** * * (0) [0.15] (4) [0.0000] (3) [0.069] () [0.0009] PP *** *** *** (4) [0.1483] (4) [0.0000] (1) [0.0001] (6) [0.0001] KPSS *** *** *** *** (5) () (1) (10) Paranez içerisindeki değerler, ADF esi için opimum gecikme uzunluğunu, PP ve KPSS esleri için ban genişliğini gösermekedir. Köşeli paranez içerisindeki rakamlar, olasılık (p-value) değerleridir. ***, **,ve * sırasıyla yüzde 1, 5 ve 10 anlam düzeylerini ifade emekedir. I(1) seviyesinde durağan olan bu değişkenler aynı dereceden enegre olduklarından aralarında eşbüünleşme ilişkisi olabilir. Serilerin eşbüünleşik olması, uzun dönemde birlike hareke eikleri anlamına gelecekir (Tarı, 011: 415). Öncelikle ele alınan değişkenler arasında uygun gecikme sayısının belirlenebilmesi amacıyla serilerin seviye değerleri kullanılarak VAR modeli ahmin edilmişir. Trend ve mevsimsel kukla değişkenlerin dışsal değişken olarak eklendiği VAR modelinin uygun gecikme sayısı Schwarz bilgi krierlerine göre 1, Akaike bilgi krierine göre 5, LR, FPE ve Hannan-Quinn bilgi krierlerine göre ise 4 olarak bulunmuşur. Yapılan ookorelasyon ve değişen varyans analizleri sonuçlarına göre 4 gecikmede ookorelasyon sorunun oradan kalkığı ve değişen varsayans sorununun olmadığı görülmüşür. Ayrıca model 4 gecikme için isikrar koşulunu sağlamakadır. 6.. Eşbüünleşme esi ve haa düzelme modeli sonuçları VAR (4) modeli ahmin edildiken sonra değişkenler arasıdaki eşbüünleşme ilişkisi Johansen yaklaşımı kullanılarak araşırılmışır. Öncelikle Johansen (1995: 80-84) de belirilen 5 farklı deerminisik rend durumunun karşılaşırılması için panula ilkesi kullanılmışır. Farklı deerminisik rend durumlarından en sık karşılaşılan model, model 3 ve model 4 için Johansen Eşbüünleşme esi race isaisikleri sonuçları panula ilkesi karşılaşırması için Ek. 1 de sunulmuşur. Elde edilen race isaisiği 35

15 Mehme Akif Ersoy Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi Cil.9 Sayı Haziran (s. -41) sonuçları Panula ilkesine göre değerlendirildiğinde model 4 ün uygun olduğu görülmüşür. Model 4 çerçevesinde hesaplanan iz ve maksimum özdeğer isaisikleri sonuçları Tablo 4 de verilmişir. Tablo 4. Johansen Eşbüünleşme Tesi Sonuçları H 0 Hipoezi H 1 Hipoezi İz İsaisiği Max. Özdeğer esi İsaisiği r=0 r * * r 1 r *, yüzde 5 anlam düzeyinde sıfır hipoezinin reddedildiğini gösermekedir. İz ve maksimum öz değer esi isaisiklerine göre, eşbüünleşme vekörü olmadığı yönündeki boş hipoez %5 anlam düzeyinde r=0 için reddedilirken r 1 için kabul edilmişir. Dolayısıyla değişkenler arasında bir eşbüünleyici ilişki olduğundan uzun dönemde bu ilişki ek bir eşbüünleyici vekörle sunulmakadır. Tablo 4 de sonuçları verilen Johansen Eşbüünleşme esi ile oraya konan uzun dönemli ilişki normalleşirilmiş eşbüünleyici vekör ahminleriyle şu şekilde yorumlanabilir. Tahmin edilen vekör, ilgili içsel değişkenin kasayısının ers işareiyle çarpılarak normalleşirilir. Bu şekilde normalleşirilen kasayılar uzun dönemli eşbüünleşirici ilişkiyi yansımakadır. IHR değişkeni için normalleşirme işlemi sonrası elde edilen uzun dönem eşbüünleşirici model denklem 15 de verilmişir. IHR = 38754OSUB 1.0E + 08SERITH E + 10VRM +.99E + 09TREND sandar haa : (763986) (1.3e + 07) (3.0E+ 09) (.0E+ 09) Modele göre uzun dönemde, SERITH değikeninin IHR üzerinde negaif VRM değişkenin ise poif ekisi söz konusudur. OSUB ve TREND kasayıları isaisiksel olarak anlamsız bulunmuşur. Söz konusu model dinamik enegrasyonları emel aldığından kasayılar büyüklük olarak yorumlanmamakadır (Juselius, 1999). Bir sonraki aşama olarak VECM (Vekör Haa Düzelme Modeli) yardımıyla zayıf dışsallık esi yapılmış ve değişkenlere ai kısa dönem ilişkilerin modellenmesinin gerekliliği araşırılmışır. Her bir değişken için H 0 : Değişken zayıf dışsaldır hipoezinin sınandığı VECM sonuçları ablo 5 de sunulmuşur. Tablo 5. Zayıf Dışsallık Tesi Sonuçları Değişken Kısı Chi-square(1) Probabiliy IHR A(1,1)=0 3.19* OSUB A(,1)=0 7.*** SERITH A(3,1)= *** VRM A(4,1)=0 11.5*** ***, % 1 anlam düzeylerini gösermekedir. VECM uzun dönem dengesinde oluşacak bir sapmanın düzelilebileceğini oraya koymakadır. Eşbüünleyici regresyonda haa düzelme erimi ECT ile sunulmakadır. Tablo 5 incelendiğinde üm değişkenler için sıfır hipoezi reddedilmekedir. Dolayısıyla modeldeki üm değişkenler içseldir ve model üm değişkenler için ayrı ayrı ele alınmalıdır sonucuna varılmışır. Tablo 6. VECM(3) Haa Düzelme Kasayıları (15) İlk olarak Model ile başlanarak Ek 1 de yer alan ablo soldan sağa doğru okunur. H 0 hipoezinin ilk kabul edildiği modelin bir öncesindeki model uygun model olarak alınır (Sevükekin-Nargeleçekenler, 010: 519). 36

16 Özel Sekör Yurdışı Borçlanmasının Reel Sekör Ve İhracaa Ekisi Engin DÜCAN D(IHR) D(OSUB) D(SERITH) D(VRM) ECT(-1) (0.006) [ ] -1.41E-08 (5.6E-09) [ ] -1.0E-08 (1.3E-09) [ ] -.8E-11 (8.E-1) [ ] ECT uzun dönem eş-büünleşme ilişkisine ai haa eriminidir. Paranez içersindeki ifadeler sandar haaları, köşeli paranez içerisindeki ifadeler -isaisiklerini gösermekedir. Tüm değişkenler için üç gecikmeli haa düzelme modeli (VECM(3)) ahmin sonuçlarından elde edilen haa düzelme kasayıları Tablo 6 da sunulmuşur. IHR, OSUB, SERITH ve VRM değişkenlerine ai uzun dönem haa düzelme kasayıları beklendiği gibi negaif ve isaisiksel olarak anlamlı bulunmuşur. Yukarıda da bahsedildiği gibi söz konusu kasayılar serilerin durağan olmamasından kaynaklanan kısa dönem sapmaların bir sonraki dönemde dengeye gelme hızını gösermekedir. Buna göre IHR değişkeninin bağımlı değişken olarak alındığı modelde bulunan haa düzelme kasayısı bir dönemde oluşacak dengesizliğin %1 inin bir sonraki dönemde düzelilerek uzun dönem dengesine yaklaşılacağını gösermekedir. OSUB, SERITH ve VRM değişkenleri için elde edilen haa düzelme kasayısı değerleri oldukça küçük çıkığından oluşacak dengesizlikler sonraki dönemlerde nispeen küçük mikarlarda ayarlanarak dengeye gelinecekir. 7. SONUÇ Çalışan verimliliğinin ülkenin üreim ve ihraca kapasiesine doğrudan ve olumlu ekisi göz önünde bulundurulduğunda, azgelişmiş ve gelişmeke olan ülkelerden, eknolojik bilgi düzeyi yeersiz olan ve ileri eknolojiye sahip sermaye malı üreecek al yapıya sahip olmayanlar için sermaye malı ihalaı ekonomik büyümenin önemli bir desekleyicisi olabilmekedir. Bu yönüyle gerek kamu gerekse özel sekörün yurdışı finansal borçlarının, ekonomide ürekenliği ve verimliliği arırarak büyümeye olumlu kakıda bulunacak alanlarda kullanılması çok önemlidir. Sermaye mallarının ihal edilmesiyle elde edilen bilgi ve eknolojinin işgücü verimliliğine yapacağı kakı, yüksek kama değerli mallarının üreimini mümkün kılar ve sağlayacağı karşılaşırmalı üsünlük avanajı ile icare hadlerinin ülke leyhine gelişmesini sağlayacakır. İhraca arışı, ülkenin döviz girdisinin armasına yol açacağından, alınan borçların geri ödenmesinin yanında, verimliliğe de kakı sağlayacak olan sermaye malı birikimini arırarak, büyümenin sürekliliğini sağlayacakır. Özel sekör yurdışı finansal borçlanması neicesinde ülkeye giren dövizin bir ileim kanalı olarak sermaye malı ihalaı yoluyla işgücü verimliliğine ve ihracaa ekisinin araşırıldığı bu çalışmada VAR analizi yardımıyla değişkenler arasındaki eşbüünleşme ilişkisi araşırılmışır. Uzun dönemde değişkenler arasında bir eşbüünleşme ilişkisi olduğu bulunmuşur. İhraca değişkeni için elde edilen uzun dönemli eşbüünleşirici modele göre sermaye malı ihalaının ihraca üzerinde uzun dönemde negaif ekisi varken verimlilik üzerinde poziif ekisi vardır. Yapılan zayıf dışsallık esiyle modeldeki üm değişkenlerin içsel olduğu sonucuna varılmış ve haa düzelme modeli yardımıyla değişkenler arasındaki kısa dönemli ilişkiler modellenmişir. Haa düzelme modeli sonuçlarına göre ihracaın bağımlı değişken olarak alındığı modelde bir dönemde oluşacak bir dengesizliğin %1 inin bir sonraki dönemde düzelilerek uzun dönem dengesine yaklaşacakır. Dolayısıyla özel kesim arafından gerçekleşirilen finansal borçlanma, ihal edilen sermaye malları ve işgücü verimliğinin Türkiye nin ihracaının belirlendiği modelde içsel olarak 37

17 Mehme Akif Ersoy Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi Cil.9 Sayı Haziran (s. -41) ekileri olmakla beraber ihal sermaye malının uzun dönemde çalışan verimliliği üzeride arırıcı ekisi vardır. Burada dikka edilmesi gereken husus özel sekörce kullanılan dış finansmanın doğurduğu faiz yüküyle beraber geri ödenecek olmasıdır. Dolayısıyla söz konusu finansmanın, sürdürülebilir büyümenin kaynağı olan sermaye birikimini arırarak, verimliliği ve ürekenliği arıracak, kama değeri yüksek alanlarda kullanılması oldukça önemlidir. 8. KAYNAKÇA Aghion, Philippe-Howi, Peer (199), A Model of Growh Through Creaive Desrucion, Economerica, Vol.60, No., (33-351). Akdi, Yılmaz-Özcan, Kıvılcım Mein-Yalçın, Yeliz (003). Robusness of Uni Roo Tess When The Series Are I (). METU Sudies in Developmen, Vol.30, No.1, (19). Amii, Mary-Konings, Jozef (007), Trade Liberalizaion, Inermediae Inpus, and Produciviy: Evidence from Indonesia, American Economic Review, Vol.97, No.5, ( ). Amsden, Alice Hoffenberg (1989), Asia s Nex Gian: Souh Korea and Lae Indusrializadon, New York: Oxford Universiy Press, Coe Vd. (1997), Awokuse, Tius O. (008), Trade Openness And Economic Growh: Is Growh Expor-Led Or Impor- Led?, Applied Economics, Vol.40, No., (161-73). Barro, Rober J. (1990), Govermen Spending in A Simple Model Of Endogenous Growh, The Journal Of Poliical Economy, Vol.98, No.5, (103-15). Bozkur, Hilal (007), Zaman Serileri Analizi, Bursa, Ekin Kiabevi. Akdiş, Cezmi A. (003), Türkiye de ve Dünyada Bilimin Organizasyonu ve Finansmanı: Farklar Ve Sorunlar, Cumhuriye Bilim Teknik Sayı: 869. Caselli, Francesco-Wilson Daniel J. (004), Imporing Technology, Journal of Moneary Economics, No.51, (1 3). Coe, David T.-Helpman, Elhanan-Hoffmaiser Alexander W. (1997), Norh-Souh R&D Spillovers, The Economic Journal, Vol.107, No.440, January, ( ). Dickey, David A.-Fuller, Wayne A. (1979), Disribuion of The Esimaors For Auoregressive Time Series Wih A Uni Roo, Journal of The American Saisical Associaion, Vol.74, No.366a, (47-431). Dikmen, Nedim (01), Ekonomri Temel Kavramlar ve Uygulamalar. Dora Yayınları,. Baskı, Bursa. Engle, Rober F.-Granger, Clive. W. J. (1987), Co-Inegraion and Error Correcion: Represenaion, Esimaion, and Tesing, Economerica: Journal of he Economeric Sociey, (51-76). Erzan, Refik-Filizekin, Alpay (1997), Compeiiveness of Turkish Smes in he Cusoms Union, European Economic Review, Vol.41, No.3, (881-89). Esfahani, Hadi Salehi (1991), Expors, Impors and Economic Growh in Semi-Indusrialized Counries, Journal of Developmen Economics, No.35, (93-116). 38

18 Özel Sekör Yurdışı Borçlanmasının Reel Sekör Ve İhracaa Ekisi Engin DÜCAN Giles, Judih A.-Williams Cara L. (000), Expor-Led Growh: A Survey of he Empirical Lieraure And Some Noncausaliy Resuls Par 1, Economerics Working Paper EWP0001, hp://web.uvic.ca/econ/ research/papers/ewp000.pdf ( ). Goldberg, Pinelopi Koujianou-Khandelwal Ami Kumar-Pavcnik Nina-Topalova Peia (008), Impored Inermediae Inpus and Domesic Produc Growh: Evidence from India, NBER Working Paper, No: İşcan, İsmail Hakkı (01), Sermaye Malı Ihalaının İşgücü Verimliliğine Ekisi: Panel Veri Analizi/he Effec of Impors of Capial Goods on Labor Produciviy, Aaürk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, Cil.16, Sayı.. Jin, Jang C. (010), Opennessn and Growh: An Inerpreaion of Empirical Evidence from Eas Asian Counries, he Journal of Inernaional Trade & Economic Developmen: An Inernaional and Comparaive Review, Vol.9, No.1, (5-17). Johansen, Søren. (1988), Saisical Analysis of Coinegraion Vecors, Journal of Economic Dynamics and Conrol, Vol.1, No.-3, (31-54). Johansen, Søren (1995), Idenifying Resricions of Linear Equaions wih Applicaions o Simulaneous Equaions and Coinegraion, Journal of Economerics, Vol.69, No.1, (111-13). Jones Charles I. (009), Inermediae Goods and Weak Links in he Theory of Economic Developmen, American Economic Journal: Macroeconomics, Vol.3, No., (1 8). Juselius, Kaarina (1999), Models and Relaions in Economics and Economerics, Journal of Economic Mehodology, Vol.6, No., (59-90). Kenar, Necde (005), Büyüme, İsihdam, Verimlilik, MEV: Yaşam Boyu Öğrenme Merkezi, Kasım hp:// ( ). Kim, Sangho-Lim, Hyunjoon-Park, Donghyun (009), The Effec of Impors, Expors On Toal Facor Produciviy in Korea, Research Insiue of Economy, Trade & Indusry (RIETI) Discussion Paper Series, 07-E-0. Korkmaz, Esfender (005), Ekonomide Riskler: Kur Riski, Roa Mabaacılık, İsanbul Kur, Serdar-Terzi, Harun (007), İmala Sanayi Dış Ticarei, Verimlilik ve Ekonomik Büyüme İlişkisi, Aaürk Üniversiesi İkisadi Ve İdari Bilimler Dergisi, Cil.1, Sayı.1, (5-46). Kwiakowski, Denis-Phillips, Peer C.B.-Schmid, Peer-Shin, Yongcheol (199), Tesing The Null Of Saionariy Agains The Alernaive Of A Uni Roo: How Sure Are We Economic Time Series Have A Uni Roo?, Journal Of Economerics, Vol.54, ( ). Lawrence, Rober Z.-Weinsein David E. (1999), Trade and Growh: Impor-Led Or Expor-Led? Evidence from Japan and Korea, Naional Bureau of Economic Research (NBER), Working Paper No: 764. Lucas, Rober E. (1988), On he Mechanics of Economic Developmen, Journal of Moneary Economics, Vol., (3-4). Phillips, Peer C.B.-Perron, Pierre (1988), Tesing For A Uni Roo in Time Series Regressions, Biomerica Vol.75, ( ). 39