T.C.SAKARYA VALĐLĐĞĐ ĐL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ SAKARYA ĐL ÇEVRE DURUM RAPORU

Transkript

1 T.C.SAKARYA VALĐLĐĞĐ ĐL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ SAKARYA ĐL ÇEVRE DURUM RAPORU SAKARYA-2008

2 İÇİNDEKİLER A. COĞRAFİ KAPSAM 1 A.1. Giriş 1 A.2. İl ve İlçe Sınırları 2 A.3. İlin Coğrafi Durumu 2 A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu 5 A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi 9 A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma 9 A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya 11 B. DOĞAL KAYNAKLAR 14 B.1. Enerji Kaynakları 14 B.1.1. Güneş 14 B.1.2. Su Gücü 14 B.1.3. Kömür 14 B.1.4. Doğal Gaz 14 B.1.5. Rüzgar 14 B.1.6. Biyokütle 15 B.1.7. Petrol 15 B.1.8. Jeotermal Sahalar 15 B.2. Biyolojik Çeşitlilik 23 B.2.1. Ormanlar 23 B Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları 23 B.2.2. Çayır ve Mera 24 B.2.3. Sulak Alanlar 26 B.2.4. Flora 27 B.2.5. Fauna 30 B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler 30 B.3. Toprak 31 B.4. Su Kaynakları 38 B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar 38 B.4.2. Yer Altı Suyu Kaynakları 40 B.4.3. Akarsular 40 B.4.4. Göller ve Göletler 41 B.5. Mineral Kaynaklar 44 B.5.1. Sanayi Madenleri 44 B.5.2. Metalik Madenler 44 B.5.3. Enerji Madenleri 45 B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler 45 II

3 C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) 46 C.1. İklim ve Hava 46 C.1.1. Doğal Değişkenler 46 C Rüzgar 46 C Basınç 48 C Nem 48 C Sıcaklık 48 C Buharlaşma 51 C Yağışlar 51 C Yağmur 51 C Kar, Dolu, Sis ve Kırağı 53 C Seller 53 C Kuraklık 53 C Mikroklima 53 C.1.2. Yapay Etmenler 54 C Plansız Kentleşme 54 C Yeşil Alanlar 54 C Isınmada Kullanılan Yakıtlar 54 C Endüstriyel Emisyonlar 59 C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 60 C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları 60 C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman 60 C.2.2. Partikül Madde(PM) Emisyonları 60 C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları 62 C.2.4. Azot Oksit(Nox) Emisyonları 62 C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları 62 C.3. Atmosferik Kirlilik 63 C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri 63 C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri 63 C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 63 C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri 63 C Su Üzerindeki Etkileri 64 C Toprak Üzerine Etkileri 64 C Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri 64 C İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 65 C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri 65 D. SU 66 D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı 66 D.1.1. Yeraltı Suları 66 D.1.2. Jeotermal Kaynaklar 67 D.1.3. Akarsular 67 D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar 74 D.1.5. Denizler 80 D.2. Doğal Drenaj sistemleri 80 D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri 80 D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik 80 III

4 D.3.2. Akarsularda Kirlilik 81 D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 86 D.3.4. Denizlerde Kirlilik 91 D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikalar 91 D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri 92 D.5.1. Tuzluluk 92 D.5.2. Zehirli Gazlar 92 D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik 92 D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler 92 D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler 92 D Siyanürler 92 D Petrol ve Türevleri 92 D Polikloro Naftalinler ve Bifeniller 92 D Pestisitler ve Su Kirliliği 93 D Gübreler ve Su Kirliliği 93 D Deterjanlar ve Su Kirliliği 93 D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler 93 D.5.7. Patojenler 93 D.5.8. Askıda Katı Maddeler 93 D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su kirliliği 93 E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI 93 E.1. Genel Toprak Yapısı 93 E.2. Toprak Kirliliği 93 E.2.1. Kimyasal Kirlenme 93 E Atmosferik Kirlenme 94 E Atıklardan Kirlenme 94 E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme 94 E.3. Arazi 94 E.3.1. Arazi Varlığı 94 E Arazi Sınıfları 96 E Kullanım Durumu 104 E.3.2. Arazi Problemleri 105 F. FLORA FAUNA ve HASSAS YÖRELER 110 F.1. Ekosistem Tipleri 110 F.1.1. Ormanlar 110 F Ormanların Ekolojik Yapısı 110 F İlin Orman Envanteri 111 F Orman Varlığının Yararları 113 F Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları 115 F.1.2. Çayır ve Meralar 117 F.1.3. Sulak Alanlar 117 F.1.4. Diğer Alanlar(Stepler vb) 117 F.2. Flora 117 F.2.1. Habitat ve Toplulukları 117 IV

5 F.2.2. Türler ve Popülasyonları 118 F.3. Fauna 123 F.3.1. Habitat ve Toplulukları 123 F.3.2. Türler ve Popülasyonları 123 F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları 125 F Evcil Hayvanlar 126 F Sahipli Hayvanlar 126 F Sahipsiz Hayvanlar 126 F Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar 126 F Hayvan Hakları İhlalleri 127 F Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği 127 F.4. Hassas Yöreler 127 F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 127 F Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları 127 F Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları 127 F Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar 127 F Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları 128 F /9/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17 nci ve 1/7/1999 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Yönetmelikle Değişik 18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar128 F /11/1986 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. Maddesinde Tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri 128 F Sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi Uyarınca Bakanlar Kurulu Tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar 128 F Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar 128 F Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler 128 F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar 128 F Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar 128 F Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar 128 F Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar 128 F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 128 F /2/1984 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan Önemli Deniz V

6 Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları 128 F /6/1981 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar 128 F /10/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar 128 F /9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar 129 F Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar 129 F /2/1983 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar 129 F /05/1994 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar 129 F.4.3. Korunması Gereken Alanlar 129 F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) 129 F Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı 129 F Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden İtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler 129 F Göller, Akarsular, Yeraltısuyu İşletme Sahaları 130 F Bilimsel Araştırmalar İçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar 130 F Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar 130 VI

7 G. TURİZM 131 G.1. Yörenin Turistik Değerleri 131 G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri 131 G Konum 131 G Fiziki Özellikler 131 G.1.2. Kültürel Değerler 140 G.2. Turizm Çeşitleri 149 G.3. Turistik Altyapı 153 G.3.1. Tesislerin Yer seçimi 164 G.3.2. Ulaşım 164 G.3.3. İçme ve Kullanma Suları 164 G.4. Turist Sayısı 165 G.5. Turizm Ekonomisi 165 G.6. Turizm Çevre İlişkisi 165 H. TARIM VE HAYVANCILIK 167 H.1. Genel Tarımsal Yapı 167 H.2. Tarımsal Üretim 169 H.2.1. Bitkisel Üretim 169 H Tarla Bitkileri 169 H Buğdaygiller 170 H Baklagiller 170 H Yem Bitkileri 171 H Endüstriyel Bitkiler 171 H Bahçe Bitkileri 171 H Meyve Üretimi 171 H Sebze Üretimi 175 H Süs Bitkileri 177 H.2.2. Hayvansal Üretim 178 H Büyükbaş Hayvancılık 178 H Küçükbaş Hayvancılık 179 H Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretim) 181 H Su Ürünleri 182 H Kürk Hayvancılığı 183 H Arıcılık ve İpekböceği Yetiştiriciliği 183 H.3. Organik Tarım 184 H.4. Tarımsal İşletmeler 185 H.4.1. Kamu İşletmeleri 185 H.4.2. Özel İşletmeler 185 H.5. Tarımsal Faaliyetler 186 H.5.1. Pestisit Kullanımı 186 H.5.2. Gübre Kullanımı 186 H.5.3. Toprak Kullanımı 187 VII

8 I. MADENCİLİK 188 I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemeler 188 I.1.1. Sanayi Madenleri 188 I.1.2. Metalik Madenler 188 I.1.3. Enerji Madenleri 188 I.1.4 Maden Kanunu na Tabi Olan Doğal Malzemeler 188 I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapılacağı Yerin Özellikleri 193 I.3. Cevher Zenginleştirme 194 I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri 194 I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları 194 J. ENERJİ 195 J.1. Birincil Enerji Kaynakları 195 J.1.1. Taşkömürü 195 J.1.2. Linyit 195 J.1.3. Asfaltit 196 J.1.4. Bitümlü Şist 196 J.1.5. Hampetrol 196 J.1.6. Doğalgaz 196 J.1.7. Nükleer Kaynaklar(Uranyum ve Toryum) 197 J.1.8. Orman 197 J.1.9. Hidrolik 198 J Jeotermal Enerji 198 J Güneş 198 J Rüzgar 198 J Biyokütle 198 J.2. İkincil Enerji Kaynakları 199 J.2.1. Termik Enerji 199 J.2.2. Hidrolik Enerji 199 J.2.3. Nükleer Enerji 199 J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi 199 J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı 199 J.4. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar 201 J.5. Sakarya da Geliştirilen Enerji Projeleri 201 K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ 202 K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler 202 K.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması 203 K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı 203 K.4. Sanayinin Guruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu 203 K.5. Sanayi Guruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı 206 K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler 207 K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği 207 K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği 211 K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği 220 VIII

9 K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği 220 K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar 223 K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı 223 L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME 224 L.1. Altyapı 224 L.1.1. Temiz Su Sistemi 224 L.1.2. Atıksu Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma sistemi 224 L.1.3. Yeşil Alanlar 225 L.1.4. Elektrik İletim Hatları 225 L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları 225 L.2. Ulaşım 226 L.2.1. Karayolları 226 L Karayolları Genel Durumu 226 L Ulaşım Planlaması 227 L Toplu Taşıma sistemleri 227 L Kent İçi Yollar 227 L Araç Sayıları 227 L.2.2. Demiryolları 228 L Kullanılan Raylı Sistemler 228 L Taşımacılıkta Demiryolları 228 L.2.3. Deniz, Göl, Nehir Taşımacılığı 228 L Limanlar 228 L Taşımacılık 228 L.2.4. Havayolları 229 L.3. Haberleşme 229 L.4. İlin Plan Durumu 229 L.5. İldeki Baz İstasyonları 230 M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS 231 M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama 231 M.1.1. Kentsel Alanlar 231 M Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 231 M Kentsel Büyüme Deseni 231 M Planlı Kentsel Gelişme Alanları 231 M Kentsel Alanlarda Yoğunluk 232 M Kentsel Yenileme Alanları 232 M Endüstri Alanlarda Yer Seçimi 232 M Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar 232 M.1.2. Kırsal Alanlar 232 M Kırsal Yerleşme Deseni 232 M Arazi Mülkiyeti 233 M.2. Altyapı 233 M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri 233 M.3.1. Kamu Binaları 233 M.3.2. Okullar 233 M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri 233 IX

10 M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler 234 M.3.5. Endüstriyel Yapılar 237 M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar 237 M.3.7. Otel, Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar 238 M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar 238 M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma 238 M Yerel Mimari Özellikler 238 M Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller 238 M.4. Sosyo Ekonomik Yapı 239 M.4.1. İş Alanları ve İşsizlik 239 M.4.2. Göçler 239 M.4.3. Göçebe İşçiler (Mevsimlik) 239 M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı 239 M.4.5. Konut Yapım Süreçleri 239 M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri 239 M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri 240 M.5.1. Görüntü Kirliliği 240 M.5.2. Binalarda Ses İzolasyonu 240 M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları 240 M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü 240 M.5.5. Kentsel Atıklar 240 M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımı 240 M.6. Nüfus 240 M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi 240 M.6.2. Nüfusun Yaş, Cinsiyet ve Eğitim Guruplarına Göre Dağılımı 243 M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları 243 M.6.4. Nüfus Değişim Oranı 244 N. ATIKLAR 245 N.1. Evsel Katı Atıklar 245 N.2. Tehlikeli Atıklar 245 N.3. Özel Atıklar 251 N.3.1. Tıbbi Atıklar 251 N.3.2. Atık Yağlar 255 N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar 256 N.3.4. Pil ve Aküler 256 N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller 256 N.3.6. Tarama Çamurları 256 N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar 256 N.3.8. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar 256 N.4. Diğer Atıklar 257 N.4.1. Ambalaj Atıkları 257 N.4.2. Hayvan Kadavraları 257 N.4.3. Mezbaha Atıkları 257 N.4.4. Radyoaktif Atıklar 257 N.5. Atık Yönetimi 257 N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonları 258 N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarım Merkezleri 259 X

11 N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri 261 N.8.1. Katı Atıkların Depolanması 261 N.8.2. Atıkların Yakılması 261 N.8.3. Kompost 261 N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi 261 N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri 261 O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 263 O.1. Gürültü 263 O.1.1. Gürültü Kaynakları 263 O Trafik Gürültüsü 263 O Endüstri Gürültüsü 265 O İnşaat Gürültüsü 267 O Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültü 268 O Havaalanı Yakınında Oluşan Gürültü 268 O.1.2. Gürültü ile Mücadele 268 O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri 268 O Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri 268 O Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri 269 O.1.4. Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri 269 O Fiziksel Etkileri 269 O Fizyolojik Etkileri 270 O Psikolojik Etkileri 270 O Performans Üzerine Etkileri 271 O.2. Titreşim 271 P. AFETLER 274 P.1. Doğal Afetler 274 P.1.1. Depremler 274 P.1.2. Heyelan ve Çığ 274 P.1.3. Seller 275 P.1.4. Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları 275 P.1.5. Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri 276 P.1.6. Fırtınalar 276 P.2. Diğer Afetler 276 P.2.1. Radyoaktif Maddeler 276 P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar 276 P.2.3. Tehlikeli Maddeler 276 P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri 276 P.3.1. Sivil Savunma Birimleri 276 P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 277 P.3.3. İlkyardım Servisleri 277 P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı 277 P.3.5. Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan Tedbirler 278 P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar 278 XI

12 R. SAĞLIK VE ÇEVRE 279 R.1. Temel Sağlık Hizmetleri 279 R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı 280 R.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar 281 R İçme, Kullanma ve Sulama Suları 282 R Denizler 282 R Zoonoz Hastalıklar 282 R.1.3. Gıda Hijyeni 284 R.1.4. Aşılama Çalışmaları 285 R.1.5. Bebek Ölümleri 286 R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Guruplarına Göre Dağılımı 287 R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları 287 R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri 288 R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 288 R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 289 R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 289 R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 289 R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 290 R.2.6. İyonize Radyasyondan Korunma 291 R.2.7. Baz İstasyonlarından Yayılan Radyasyonun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 291 S. ÇEVRE EĞİTİMİ 292 S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri 292 S.2. Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri 292 S.2.1. Çevre Vakıfları 292 S.2.2. Çevre Dernekleri 292 S.2.3. Çevre İle İlgili Federasyonlar 292 T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA 293 T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi 293 T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi 296 T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Biçimde Planlanması 297 T.4. Çevrenin İnsan Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumun Sağlanması 297 T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması 297 T.6. Çevre Etki Değerlendirmesi 298 XII

13 TABLOLAR LİSTESİ Tablo A.1.Sakarya İli Nüfusu 3 Tablo A.2.Sakarya İli Merkez ve İlçelerinin Genel Bilgileri 5 Tablo A.3.Sakarya İlinde Yaylalar 6 Tablo B.1.Ortalama açık günlerin sayısı ( ) 14 Tablo B.2.Rüzgar Durumu 15 Tablo B.3.Sakarya Ormancılık Üretimi Tablosu 23 Tablo B.4.Sakarya İli Tarım Arazilerinin Kullanım Amacına Göre Dağılımı 23 Tablo B.5.Çayır ve Meralar 25 Tablo B.6.Sakarya İlinde Bulunan Önemli Akarsular 40 Tablo B.7.Sakarya da Bulunan Doğal Göller 43 Tablo B.8.K.H.M. Tarafından Yapılan Sulama Göletleri 43 Tablo C.1.Rüzgar Durumu 46 Tablo C.2.Sakarya Meteoroloji İstasyonunda Ölçülen Aktüel Basınç Verileri(Mb) 48 Tablo C.3.Sakarya Meteoroloji İstasyonunda Ölçülen Sisli Gün Sayısı ve Nisbi Nem Oranları 48 Tablo C.4.Sakarya Meteoroloji İstasyonunda Ölçülen Sıcaklık Değerleri ( 0 C ) 51 Tablo C.5.Sakarya Meteoroloji İstasyonunda Ölçülen Ortalama ve Günlük En Çok 51 Buharlaşma Değerleri (mm) Tablo C.6.Sakarya Meteoroloji İstasyonunda Ölçülen Ortalama ve Günlük En ÇokYağış Miktarı Değerleri (Mm) 52 Tablo C.7.Karla Örtülü Günler Sayısı ve En Yüksek Kar Örtüsü Kalınlığı 53 Tablo C.8.Emisyon İzni Alan İşletmeler 57 Tablo C.9.Sakarya İli 2007 Yılı Havadaki SO 2 ve Partikül Madde Konsantrasyonları ile İlgili Başlıca Göstergeler 61 Tablo C.10. Sakarya İli 2007 Yılı Kükürtdioksit (SO 2 ) ve Partikül Madde Ölçümleri 62 Tablo C.11. Hava Kirleticilerin Bitkiler Üzerindeki Tahribatı 64 Tablo C.12. Hava Kirleticilerin İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 65 Tablo D.1.D.S.İ. Tarafından Açılan Derin Kuyuların Özellikleri 66 Tablo D.2.Yerleşim Birimlerine Göre Hane ve Nüfus Sayısı 73 Tablo D.3.Yerleşim Birimlerindeki İşletmelerin Tür ve Sayısı 73 Tablo D.4.Kırkpınar da Bulunan Hane ve Nüfus Sayısı 74 Tablo D.5.Kurtköy de Bulunan Hane ve Nüfus Sayısı 75 Tablo D.6.Sapanca da Bulunan Hane ve Nüfus Sayısı 75 Tablo D.7.Sapanca da Bulunan İşletmelerin Tür ve Sayısı 75 Tablo D.8.Su Kullanımı 76 Tablo D.9.U.S.A. Halk Sağlığı Servisi Tarafından Hazırlanan Standartlar 76 Tablo D.10.Sapanca Gölü ve Şehir Şebekesi Analiz Sonuçları 78 Tablo D.11.Sakarya Nehri ne Direkt Atık Su Deşarjı Olan Sanayi Kuruluşları 82 Tablo D.12.Çark Deresine Deşarjı Olan Bazı İşletmeler 84 Tablo D.13.Bakteriyolojik Analiz Sonuçları 89 Tablo D.14.Deniz suyu analiz sonuçları 91 Tablo E.1.Arazi Sınıflarının Kullanım Amacına Göre Dağılımı 94 Tablo E.2.Sakarya da Arazilerin Kullanma Kabiliyet Sınıflarına Göre Miktarı 95 Tablo E.3.Tarım Topraklarının Tarım Dışı Amaçla Kullanılması 96 Tablo F.1.Çayır ve Meralar(ha) 117 Tablo F.2.Sakarya Ormancılık Üretimi 118 Tablo F.3.Ağaçlar 118 XIII

14 Tablo F.4.Ağaçcıklar ve Çalılar 118 Tablo F.5.Bilinen ve Toplanması Gereken Geniş Yapraklı Otlar 119 Tablo F.6.Geniş Yapraklı Otlar 119 Tablo F.7.Bilinen ve Toplanması Gereken Dar Yapraklı Otlar 119 Tablo F.8.Dar Yapraklı Otlar 120 Tablo F.9. Sakarya Bölgesi Fauna Yapısı 123 Tablo F.10.Kuş ve Av Hayvanları 124 Tablo F.11.Sulak Alanlar 130 Tablo G.1.Sakarya İli Menba ve Maden Su Kaynakları 133 Tablo G.2.Sakarya İli Kaplıca ve Ilıcaları 136 Tablo G.3.Sakarya İli Gölleri 139 Tablo G.4.Sakarya Yaylaları 139 Tablo G.5.Sakarya ili otel, motel ve pansiyonlar 160 Tablo G.6.Sakarya ili yeme ve içme tesisleri 164 Tablo G.7.İlimize gelen turist sayıları 165 Tablo G.8.İlimizde geceleyen turist sayıları 165 Tablo H.1.Sakarya İli Arazi Dağılımı 167 Tablo H.2.İl'deki Tarla Bitkileri Ekiliş ve Üretim Miktarları 169 Tablo H.3.İlimizde Önemli Tarla Bitkileri Ekiliş ve Üretim Miktarları 169 Tablo H.4. İlimizde Önemli Baklagillerin Ekiliş ve Üretim Miktarları 170 Tablo H.5.Sakarya da Yem Bitkisi Ekilişleri 171 Tablo H.6.Sakarya da Endüstriyel Bitki Ekilişleri 171 Tablo H.7.Sakarya da Bulunan Süs Bitkileri İşletmeleri 178 Tablo H.8.Sakarya İlinde Faaliyet Gösteren Süt ve Besi Sığırcılığı İşletmelerinin Ölçekleri İtibariyle Dağılımı 179 Tablo H.9.Türkiye ve Sakarya da Küçükbaş Hayvan Sayıları 179 Tablo H.10.Sakarya da Su Ürünleri Üretimi 182 Tablo H.11.Sakarya da Alabalık İşletmeleri 182 Tablo H.12.Sakarya da 2001 yılında Arıcılık Yapan Köy ve Kovan Sayıları 183 Tablo H.13.Sakarya İlinde Tarımsal İşletmelerin Yapısı 185 Tablo H.14.İlaç Kullanımı 186 Tablo H Yılında İlimizde Kullanılan Gübre Miktarları 187 Tablo I.1.Ruhsatlı Ocaklar Listesi 191 Tablo J.1.Sakarya Ormancılık Üretimi 198 Tablo K.1.Sanayi Kuruluşlarının Sektörel Dağılımı 204 Tablo K.2.Sakarya da Kamu Sektörleri 205 Tablo K.3.İlimizde Çalışanların Dağılımı 205 Tablo K.4.İş Kurumu Kayıtlı Başvuru Sayısı 206 Tablo K.5.Elektrik Sarfiyatında Sanayinin Yeri 206 Tablo K.6. İlimizde Bulunan İşletmelerin Baca Gazı Ölçüm Tesbiti ve Standart Değerlerle 207 Karşılaştırılması Tablo K.7. Deşarj İzni Olan İşletmeler 211 Tablo K.8. Deşarj İzni Olan İşletmelerin Ölçüm Aralıkları 212 Tablo K.9.Kereste Atölyesi Gürültü Analizi 221 Tablo K.10. Sakız Ana Kır Lokantası İşletme Sınırında Yapılan Ölçüm 221 Tablo K.11. Kuzuluk Kaplıca Evleri Balkon ve Yatak Odasında Yapılan Ölçüm 221 Tablo K.12. Taşıtlar İçin İzin Verilebilir Üst Gürültü Değerleri 222 Tablo L.1.Sakarya İli Su Şebeke Analiz Sonuçları 224 Tablo L.2.Sakarya Ulaşım İstatistikleri 227 XIV

15 Tablo L.3.Sakarya İli Demiryollarında Yapılan Gürültü Ölçümü 228 Tablo L.4.Sakarya İli Haberleşme Kriterleri 229 Tablo M.1.Merkez İlçe Belediyeler ve Toplam Köyler Nüfusu 232 Tablo M.2.Sakarya İli Sağlık Ocağı ve Sağlık Evleri 234 Tablo M.3.Camiler 235 Tablo M.4.Mezarlık Şehitlik ve Türbeler 235 Tablo M.5.Çeşmeler 236 Tablo M.6.Köprüler 236 Tablo M.7.Hamamlar 236 Tablo M.8.İmaretler 236 Tablo M.9.Kaleler 236 Tablo M.10.Sivil Mimari Örneği Konutlar 236 Tablo M.11.Doğal Anıtlar 237 Tablo M.12.Sit Alanları 237 Tablo M.13.Sakarya İli Nüfusunun Yıllara Göre Gelişimi 242 Tablo M.14.İlçeler İtibariyle Şehir ve Köy Nüfusları 243 Tablo N.1. Sakarya İli nde İlçelere Göre Sağlık Kurumlarının Dağılımı 251 Tablo N.2. Adapazarı ndaki Tıbbi Atık Kaynakları ve Sayıları 252 Tablo N.3. Günlük Tıbbi Atık Miktarı 252 Tablo N.4.Sağlık Kurumlarına Ait Tıbbi Atık Listesi (2007) 253 Tablo N.5.Sakarya İlinde Bulunan Bazı Akaryakıt İstasyonlarının Genel Durumları 255 Tablo N.6.Katı Atık Üretimi 258 Tablo N.7.Katı Atık Yoğunlukları 258 Tablo N.8.Gelir Seviyelerine Göre Katı Atık Miktarı 258 Tablo N.9.Sakarya İli Katı Atık Miktarının Gelişimi 259 Tablo N.10.Belediyelere Ait Atık Miktarı 259 Tablo N.11.Sakarya Katı Atık Bileşeni 259 Tablo N.12.Adapazarı Belediyesinin Biriktirme Kaplarının Durumu 260 Tablo N.13.Serdivan ve Erenler Belediyelerinin Biriktirme Kaplarının Durumu 260 Tablo N.14.Güneşler ve Yazlık Belediyelerinin Biriktirme Kaplarının Durumu 260 Tablo N.15.Atık Toplama Araçlarının Sayı ve Kapasitesi 260 Tablo O.1.Motorlu Taşıt Gürültüsü 263 Tablo O.2.Taşıtların Üst Gürültü Seviyeleri 264 Tablo O.3.Sakarya İlinde Trafiğin Yoğun Olduğu Caddeler 264 Tablo O.4. Sakız Ana Kır Lokantası İşletme Sınırında Yapılan Ölçüm 265 Tablo O.5. Kuzuluk Kaplıca Evleri Balkon ve Yatak Odasında Yapılan Ölçüm 265 Tablo O.6.İşitme Sağlığı Açısından Kabul Edilebilir Gürültü Seviyeleri 265 Tablo O.7.Sanayiden Kaynaklanan Gürültü 266 Tablo O.8.Sanayiden Kaynaklanan Gürültü 266 Tablo O.9.Sanayiden Kaynaklanan Gürültü 266 Tablo O.10.Sanayiden Kaynaklanan Gürültü 267 Tablo O.11.Sanayiden Kaynaklanan Gürültü 267 Tablo O.12.Şantiye Gürültü Seviyeleri 267 Tablo O.13.Yerleşim Alanları Standart Gürültü Seviyesi 268 Tablo P.1.Sakarya İli Orman Bölge Müdürlüğünde Son 10 Yılda Meydana Gelen Orman 275 Yangınlarının Değerlendirilmesi Tablo R.1.Sakarya İlinde İlçelere Göre Sağlık Kurumlarının Dağılımı 280 Tablo R.2.Bulaşıcı Hastalıklar 281 Tablo R.3.İçme ve Kullanma Sularının Sağlık Durumu 282 XV

16 Tablo R.4.Hastalık Etkenlerinin Hayvandan Çevreye Atılma Yolları 283 Tablo R.5.Bazı Hastalık Etkenlerinin Farklı Ortamlarda Canlı Kalma Süreleri 283 Tablo R.6.Gıda Hijyeni 284 Tablo R.7.Sakarya İlinde Yapılan Aşı Çalışmaları 285 Tablo R.8.İlimizde Hastalıklara Göre Ölenlerin Yaş Ortalamaları 286 Tablo R Yılında Ölenlerin Aylara Göre Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı 287 Tablo R Yılında Ölenlerin İlçelere Göre Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı 287 Tablo R Yılı Ortalama SO 2 ve PM değerleri 288 GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1. Alt Bölgelere Göre Çayır Mera Alanları 25 Grafik 2. Sakarya da Arazinin Niteliklerine Göre Dağılımı 25 Grafik E.1.Sakarya da Birinci Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi 97 Grafik E.2.Sakarya da İkinci Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi 98 Grafik E.3.Sakarya da Dördüncü Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi 100 Grafik E.4.Sakarya da Beşinci Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi 101 Grafik E.5.Sakarya da Altıncı Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi 102 Grafik E.6.Sakarya da Yedinci Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi 102 Grafik E.7.Sakarya da Sekizinci Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi 103 Grafik J.1.Sakarya da Elektrik Sarfiyatı Grafiği 200 Grafik M.1.Şehir ve Köy Nüfus Oranları 243 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil A.1.Sakarya İlinin Stratigrafik Sütun Kesiti 12 Şekil D.1.Birinci, İkinci İsale Hattı ve Arıtma Tesisi 92 Şekil O.1.İnsanların Gürültüye Olan Tepkileri 270 Şekil O.2.İnsanın Titreşim Etkilerine Tahammül Sınırları 272 HARİTALAR LİSTESİ Harita A.1.Deprem Haritası 4 Harita B.3.1 Toprak Kabiliyeti 36 Harita B.3.2 Arkeolojik Alt Bölgeler 37 Harita D.1.Sakarya Havzası 69 Harita E.1.Sakarya İli Erozyon ve Toprak Yetenek Sınıfları Haritası 107 XVI

17 A. COĞRAFĐK KAPSAM A.1. Giriş Sakarya ili, ülkemizin kuzey batısında, Marmara Bölgesinin kuzeydoğu ucunda yer almaktadır. Doğudan Bolu, batıdan Kocaeli ve Bursa, güneyden Bilecik ve kuzeyden de Karadeniz ile çevrelenmiştir. Đlimizin bilinen tarihi; Bitini Krallığının kuruluşundan (M.Ö 378) başlar, III. Nikomed devrinden (M.Ö 75) sonra Roma hakimiyetine girmiş, daha sonra Bizanslılar, Selçuklu Türkleri ve son olarak da Osmanlı Türklerinin eline geçmiştir. Sakarya Đli, 1658 yıllarında Kocaeli Đline bağlı bir köy iken 1742 yıllarında Bucak, 1852 yılında Đlçe ve 1954 yılında Đl olmuştur. Eskiden bu yöre, Sakarya nehri ve kolunun oluşturduğu iki su arasındaki toprak üzerine kurulmakta olan Pazaryeri, onun Adapazarı olarak anılması ve tanınmasına neden olmuştur. A.2. Đl ve Đlçe Sınırları Đlimiz, doğudan Bolu nun; Göynük, Mudurnu, Düzce ve Akçakoca, güneyinden Bilecik in; Gölpazarı ve Osmaneli, batıdan Kocaeli nin; Kandra ve Gölcük Đlçeleri, kuzeyden ise Karadeniz ile çevrilidir. Adapazarı Merkez ilçedir yılında Nahiye, 1837 de Đlçe olan Adapazarı, 22 Haziran 1954 tarihli kanunla Kocaeli ilinden ayrılarak bağımsız Đl statüsü kazanan Sakarya Đlinin merkez ilçesi olmuştur. 17 Ağustos 1999 tarihinde meydana gelen deprem sonrası 6 Mart 2000 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak Đlimiz Büyükşehir olmuştur. Đlimiz, doğuda Bolu Đli, Göynük, Mudurnu, Düzce Đli, Akçakoca, güneyinde Bilecik Đli, Gölpazarı ve Osmaneli, batıda Kocaeli Đli, Kandıra ve Gölcük ilçeleri, kuzeyde ise Karadeniz ile çevrilidir. Adapazarı, Ferizli ve Söğütlü Merkez ilçedir. Đlimize bağlı; 1 Merkez Đlçe ve 1e Đlçe bulunmaktadır. Sakarya Büyükşehire bağlı köy sayısı 25 ve Đlimiz genelinde köy sayısı 496 dir. Đl Merkezine Uzaklık (km) Yüzölçümü (km 2 ) Ferizli Söğütlü Akyazı Geyve Hendek Karasu Karapürçek Kaynarca Kocaali Pamukova Sapanca Taraklı Arifiye 10 - Erenler 5-1

18 A.3. Đlin Coğrafi Durumu Sakarya ili, Türkiye nin coğrafik bölünmesinde Marmara Bölgesinin doğusunda yer alır.sakarya meteoroloji istasyonunun enlem derecesi , boylam derecesi dır. Yüzölçümü km 2 gerçek alan, km 2 izdüşüm alanı olup rakımı 31 metredir. Đl yüzey şekilleri, iklim ve doğal bitki örtüsü bakımından birbirinden farklı dört kesimden oluşmaktadır. Bu bölgelere ait özellikler aşağıda verilmektedir; I. Alt Bölge Güneyde Sakarya Nehri nin izlediği dar ve derin Geyve Boğazı nın iki yanında Samanlı Dağları nın doğu uzantısı olan ve yükseltisi 1000 metreyi aşan engebeler bulunmaktadır. Geyve Boğazının güneyinde Geyve, Pamukova ve Taraklı ilçelerini içine alan, Karadeniz, Đç Anadolu ve Ege Bölgeleri iklim özelliklerinin bir arada görüldüğü bir bölgedir. Sakarya Nehri nin içinden geçtiği Pamukova ve Geyve Ovalarının bulunduğu havza mikro klima özelliği göstermekte olup, narenciye dışındaki tüm ürünlerin (özellikle meyve ve sebze) üretimi için ideal özelliktedir. II.Alt Bölge Bu bölge güneyde Geyve Boğazı, doğuda Akyazı-Hendek dağları, batıda Kocaeli platosunun uzantısı ve Sapanca Gölü, kuzeyde de Karasu ve Kaynarca ilçeleri ile çevrili Akova olarak bilinen Adapazarı Ovası dır. Adapazarı, Söğütlü ve Ferizli ilçelerini içine alan bölgedir. III.Alt Bölge Bu bölge Samanlı Dağları nın kuzeye doğru uzantısı olan Akyazı, Karapürçek, Hendek, Karasu ve Kocaali Đlçelerini içine alan daha çok yayvan yapraklı orman ağaçları ile kaplı, fındık üretiminin yaygın olduğu bol yağış alan bölgedir. Adapazarı Ovasının doğuya doğru uzantısı olan ve Đstanbul-Ankara otoyolunun çevresindeki düşük rakımlı bölümden kuzey ve güneye doğru yükselen rakım mevcuttur. IV.Alt Bölge Kocaeli Platosunun doğuya doğru uzantısı olan alanı ve Kaynarca Đlçesi ni içine alır. Yer yer platolardan oluşur. Sakarya Đlinin Karadeniz de Bolu ve Kocaeli sınırları arasında uzanan 60 km uzunluğunda bir kıyı şeridi mevcuttur. Bu kıyılarda önemli girinti ve çıkıntılara rastlanmaz. Kıyı boyunca kumsal düzlükler devam eder. Đl toprakları içinden geçen en önemli akarsu Sakarya Nehridir. Bunun dışında diğer önemli dere ve çaylar: Mudurnu Çayı, Dinsiz Çayı, Darıçayırı Deresi, Maden Deresi, Melen Çayı, Karaçay, Akçay Deresi, Yırtmaç Deresi, Çark Suyu dur Đl toprakları Kuzey Anadolu fay sistemi üzerinde ve yer kabuğunun yıkıcı depremlerle sarsıldığı bir kuşakta yer alır. Harita A.1 de deprem hassasiyeti gösterilmiştir. Sakarya ili kent-kır nüfus oranında kent lehine giderek artan bir gelişme olduğu görülmektedir. 2

19 2000 yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre olan ilimizin ü şehirlerde (%60), ü ise köylerde(%40), yaşamakta iken yıllık nüfus artış hızı %0.10(binde On)dur. Nüfus yoğunluğu olarak km 2 ye il genelinde 156, Đl Merkezinde ise 624 kişi düşmektedir yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre olan ilimizin ü şehirlerde (%71), i ise köylerde(%21) yaşamaktadır. Nüfus yoğunluğu olarak km 2 ye il genelinde 173, Đl Merkezinde ise 760 kişi düşmektedir. Đlçeler itibarı ile nüfus durumu aşağıda gösterilmiştir. Tablo A.1. Sakarya Đli Nüfusu Kaynak: DĐE 2007 Adrese Dayalı Nüfus Sayımı Sonuçları Đlçeler Toplam Şehir % Oran Köyler % Nüfus Nüfusu Nüfusu Oran Yüz ölçümü Nüfus Yogun. Merkez Akyazı Ferizli Geyve Hendek Karasu Karapürçek Kaynarca Kocaali Pamukova Sapanca Söğütlü Taraklı Toplam

20 Harita A.1. Deprem haritası Đlçe merkezlerinin genel bilgileri aşağıdaki tabloda verilmiştir. 4

21 Tablo A.2. Sakarya Đli Merkez ve Đlçelerinin Genel Bilgileri,2008 Đlçeler Đlçe Oluşu Belediye Oluşu Merkeze Uzaklığı Denizden Yüksekliği yüzölçümü Belediye Köy Sayıları Adapazarı m 645km Akyazı km 43m 654km Ferizli km 50m 208km Geyve km 80m 780km Hendek km km Karasu km 20m 410km Karapürçek km 150m 127km Kaynarca km 50m 360km Kocaali km 20m 291km Pamukova km 100m 293km Sapanca km 30m 140km Söğütlü km 31m 141km Taraklı km 450m 334km A.4. Đlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu Sakarya ilinin yüzey şekilleri sade bir özellik gösterir.bunları üç bölümde incelemek mümkündür. a-kuzeyde tepelik alan b-ortada Adapazarı ovası veya Akova denilen düzlük c-güneyde engebeli topraklar Đl alanı,güneyden kuzeye doğru uzanarak Kocaeli peneplenini yani,yarı ovalarının doğusunda Karadeniz e açılır.üçüncü zamanın sonları ile dördüncü zamanın başlarında oluşmuştur. Bu jeolojik zamanda ortaya çıkan kıvrılma ve kırılma hareketleri nedeniyle Trakya nın güneye, Kocaeli Yarımadası nın kuzeye doğru farklı yönlerde çarpılmasına neden olmuştur. Çarpılmanın etkisi Sakarya ilinde daha güçlü olmuş ve il alanı Karadeniz e doğru eğim kazanmıştır. Sakarya ırmağının Đç batı Anadolu platolarından taşıdığı maddeler il alanında yığılarak alüvyal ve kalüvyal ovalar oluşmuştur. Yüzey şekillerinin başlıca öğesini Adapazarı Ovası oluşturur. Elips biçimli olan ova, doğuya ve güneydoğuya doğru bir körfez gibi sokulur. Batıya doğru Sapanca Gölü nü içine alan ve Đzmit Körfezinin doğusundaki ova ile birleşen oluk biçimindeki bir çukurda uzanır. Güneydoğu yönünde ise, Samanlı dağlarının dik yamaçlarına dayanır. Sakarya ırmağı, Geyve boğazı aracılığı ile bu dağlar arasından ovaya çıkar. 5

22 Đlde platolar önemli bir yer tutar. Dağlar ilin güney yarısında yoğunlaşır, öbür kesimler büyüklü küçüklü taban topraklarla kaplıdır. Kuzey Anadolu sistemine bağlı dağlar, il alanına yakın kesimlerde alçak platolara dönüşerek doğu-batı yönünde uzanır. Đlin orta ve batı kesimleri Kocaeli platosunun uzantısı durumundadır. Yer yer görülen düşük yükseltili tepeler dışında genellikle alçak ve düz yapıdadır. Đl topraklarının yeryüzü şekillerine göre dağılım yüzdeleri: Dağlar %34 Platolar %44 Ovalar %22 şeklindedir. DAĞLAR Đldeki tek düzenli sıradağ,samanlı dağlarıdır. Bolu nun güneyinde düzenli ve yüksek sıra dağlar oluşturan Köroğlu dağlarının batı uzantısı olan Samanlı dağları, ilde Hendek, Akyazı ve Sapanca Gölünün güneyinde kalan bölgeyi bütünüyle kaplar. Samanlı dağları, batıya doğru uzanarak Đzmit Körfeziyle Gemlik körfezi arasını doldurur. Dağlar, kuzeyde Adapazarı ovasına, güneyde Pamukova ya doğru alçalarak sokulur. Samanlı dağları, pek yüksek değildir. Đl alanında başlıca doruklar; Sakarya ovasının doğu ucunda yer alan 1543 m. yükseltili Keremali dağı ile güneydeki 1467 m. yükseltili Karadağ dır. Keremali dağı aynı zamanda ilin en yüksek noktasıdır. Hendek ile Karadeniz arasında pek çok yüksek olmayan bir kabarıklık oluşturan Çam dağı, Zonguldak ve Bolu ili alanlarından batıya doğru sokulan Akçakoca ve Bolu dağlarının uzantısı durumundadır. Düzce çöküntü alanında birden çöküntüye uğrayan, Akçakoca ve Bolu dağları çöküntü alanını batısında yeniden şekillenerek tek tek tepecikler şeklinde Sakarya topraklarında belirir. Çam dağının rakımı 880 m.dir. Bu yükselti doğuya doğru artar ve Fındıklı tepede 900 m. ye ulaşır. Buna karşılık kuzey yönünde hızla azalarak Keltepe de 550 m.ye, Sivri tepede 239 m. ve Uzun Çarşı tepede 237 m. ye düşer. Sakarya ilinde bunların dışında önemli doruk yoktur. Kuzeybatı ve batıda Kocaeli platosu üzerinde çok sayıda tepe varsa da bunların yüksekliği 250 m. yi aşmaz. Đl sınırları içerisindeki Karadağ, Samanlı Dağları, Keremali Dağı ve Oflak Dağı üzerinde bulunan önemli yaylalar Tablo A.3 de verilmiştir. Tablo A.3.Sakarya Đlinde Yaylalar,2008 Adı Denizden Yeri Yüksekliği(m) Dikmen Yaylası 1500 Hendek Đlçesinin güneydoğusu Çiğdem Yaylası 1450 Hendek Đlçesinin güneyinde Turnalık Yaylası 1400 Hendek Đlçesinin güneyinde Keremali Yaylası 1250 Akyazı Đlçesinin doğusunda Sultanpınar Yaylası 1390 Akyazı Đlçesinin güneyinde Karagöl Yaylası 1150 Taraklı Đlçesinin Kuzeyinde Soğucak Yaylası 1100 Sapanca Đlçesinin Güneyinde Kaynak: Đl Turizm Müdürlüğü,2008 Sakarya Đlinde doğal bitki örtüsü genellikle ormandır.bunlar daha ziyade nemcil Karadeniz ormanları özelliğini taşırlar. Đl ormanlarını oluşturan ağaç türleri arasında kayın 6

23 başta olmak üzere meşe, gürgen, kavak, kestane, ıhlamur, çınar, dişbudak, kızılağaç ve çam türleri sayılabilir. Đlin Karadeniz kıyısı yakınlarında maki toplulukları da görülür. Makilerde kocayemiş, şimşir, akdiken, ardıç, çoban püskülü, kermes meşesi, böğürtlen, dikenli mersin, ayı üzümü ve orman gülü gibi bitkiler bulunur. PLATOLAR Sakarya da yeryüzü şekillerinin dağılımında platolar önemli bir yer kaplar. Đl alanının %44.3 ünü oluşturan platolar yer yer ormanlarla kaplıdır. Đlin en önemli platosu batıdan il topraklarına girerek Sakarya vadisine kadar sokulan Kocaeli platosudur. Kocaeli platosu,3. Zamanın sonlarıyla 4. Zamanın başlarında oluşmuştur.bu jeolojik zamanlarda ortaya çıkan tektonik hareketler, kıvrılma ve kırılmalara neden olmuş ve yarımada kuzeye doğru çarpılmıştır. Bu yapı nedeniyle plato, sularını daha çok Karadeniz e boşaltır. Sakarya da Kocaeli platosu dışında kalan platolar genellikle Samanlı dağlarıyla Çamdağı kütlesinin Hendek, Akyazı,Sapanca ya doğru uzanan kesimlerinde dizilmiş durumdadır. Başlıcaları; Hendek-Akyazı arasında Çiğdem, Tırnalı ve Gındıra platoları, Keremali platosu, Akyazı nın kuzeyinde Acelle ve Karagöl, Geyve yöresinde Katırözü, soğucak, Çataldağ, Çataltepe ve Ziyarettepe platolarıdır. VADĐLER Đl alanının aşağı Sakarya havzasında kalan vadiler, önemli yeryüzü şekilleridir. 3. zamanda ortaya çıkan yoğun yükselme, kırılma ve kıvrılmalarla il topraklarındaki akarsular çöküntü alanları arasındaki eşiklerde derin vadiler açmış, vadi tabanlarında da geniş ve verimli ovalar oluşmuştur. Vadi tabanlarının yükseltileri genellikle düşük olduğundan akarsuların akış hızı azalmakta bu nedenle de taşıdıkları maddeler vadi tabanına yığılmaktadır. Đldeki en önemli vadi, Sakarya vadisidir. Đç Batı Anadolu platoları üzerinde yükselen Emir ve Türkmen dağlarından başlayan ve çeşitli kollardan oluşan Sakarya vadisi, bölgede doğudan batıya geniş bir yay çizer. Bu arada Porsuk ve Ankara Çayı vadileri ile birleşir. Cambaz Boğazı ndan sonra genişlemeye başlayan vadinin tabanında Pamukova oluşmuştur. Pamukova dan sonra vadi yeniden daralır ve Geyve Boğazı diye anılan yerde, uzun ve derin bir oluğa dönüşür. Birden genişleyerek ilin en geniş ovası olan Akova yı oluşturur. Daha sonra Karadeniz e doğru yönelen Sakarya vadisi,batıdan ve doğudan çok sayıda yan vadilerle birleşerek Karasu yakınlarında Karadeniz e açılır. OVALAR AKOVA: Đlin en büyük ovasıdır. Bir adı da Adapazarı ovası dır. Aşağı Sakarya vadisinde Sapanca Gölü ile Adapazarı nın doğusunda yer alır. Doğuda Keremali dağının eteklerine dek uzanan Akova, Marmara Bölgesinin en büyük ovalarından birisidir. Sakarya ırmağının taşıdığı kalın bir alüvyon tabakasıyla kaplı olduğundan çok verimlidir. Yükseltisi yaklaşık 30 m. olan ovaya çevredeki dağlardan sırtlar sokulmakta ve bazı alanlarda tepelikler oluşturmaktadır. 7

24 Bunların başlıcaları; Adapazarı kentinin güneyindeki Erenler tepesi ile Alibey tepesi ve güneydeki Tersiye tepesidir. Ovayı güneyden kuzeye doğru akan Sakarya ırmağı ve doğudan güneye doğru akan Mudurnu çayı sulamaktadır. Sakarya ırmağı, ovada bir çok kıvrımlar yaparak akmakta, sağanak yağışların olduğu ve karların eridiği Mart ve Nisan aylarında taşarak ovayı basmaktadır. Ovada taban suyu yüksek olduğundan taşan sular çekildikten sonra su birikintileri vebataklıklar uzun zaman kalmaktadır. PAMUKOVA:Aşağı Sakarya vadisinin Akova dan sonra ikinci büyük tarım alanı,pamukova dır. Đl topraklarında hızla genişleyen Sakarya vadisinde alüvyonların birikmesiyle oluşmuş verimli bir ovadır. Pamukova, Adapazarı ovasına göre daha yüksek olduğundan, Sakarya ırmağı, burada daha hızlı akar. Irmak derinden aktığı için yatağı değişmemektedir. Taban su Akova ya göre daha düşüktür. SÖĞÜTLÜ OVASI: Akova nın kuzeyinde yer alan Söğütlü ovası ilin en çukur tarım alanıdır. Taban suyunun yer yer yüzeye çıkması ve Sakarya taşkınlarıyla ovanın bazı kısımları sazlık ve bataklık durumundadır. Söğütlü ovasında toprakların tarıma elverişli duruma getirilmesi amacıyla yoğun drenaj çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışmalarla ovanın kimi yerinde taban suyunun düzeyi düşürülmüş, bataklıkların bir bölümü kurutulmuş. Sakarya ilinde bu büyük ovalardan başka Sakarya vadisi ile bu vadinin kollarının tabanlarında kimi küçüklü büyüklü tarım alanları vardır. Bu alanlar alüvyal toprakla kaplı olduklarından verimleri yüksektir. AKARSULAR SAKARYA NEHRĐ:Eskişehir in Çifteler ilçesi yakınlarından doğan Sakarya ırmağının kolları ile birlikte toplam uzunluğu 824 km. dir. Ancak başlangıcında yer alan bazı kaynaklarının kuruduğu göz önüne alınırsa ırmağın uzunluğu 720 km. kabul edilir. Đlimiz sınırları içindeki uzunluğu km. dir. Nehir, Osmaneli ni geçince Đnegöl ve Yenişehir ovalarını sulayan Göksu kolunu alır. Osmaneli ne varmadan aşağıdan Göynük çayını da alarak Pamukova ya ulaşır. Geyve ile Doğançay arasında dik yamaçlı ve dar Geyve Boğazından akarak Adapazarı ovasına (Akova) ulaşır. Burada vadi tabanı 35 m. nin altına iner ve tam bir ova akarsuyu halini alır. Adapazarı şehir merkezinin 4 km. doğusundan geçen Sakarya ırmağı, ovanın kuzey kesiminde sağdan Mudurnu çayını, daha ilerde, tepelik bir alanda soldan, Sapanca Gölünün fazla suyunu boşaltan Çark suyunu alır ve Karasu ilçe merkezi Yenimahalle semtinde Karadeniz e dökülür. Sakarya nın deltası, Kızılırmak ve Yeşilırmak deltası gibi denize doğru belirli bir çıkıntı meydana getirmez. Tarih devirlerinde Sakarya nın, Adapazarı ovasında birkaç defa yatak değiştirdiği sanılmaktadır. Sakarya nehri üzerinde Sarıyer ve Gökçekaya barajları bulunmaktadır. ÇARK SUYU:Sapanca Gölünün ayağı olan Çark suyu, Sakarya ırmağına boşalır. Uzunluğu 45 km. olan akarsu, Sapanca Gölünün doğusundan çıkar ve batıdan Elmalı deresi, Kocadere ve Söğüt deresini alarak kuzeydoğuya yönelir.seyifler köyü yakınında Sakarya nehrine katılır. Adapazarı nın içme kullanma suyu,uzun yıllar Çark suyundan sağlanmıştır. 8

25 DĐNSĐZ ÇAYI:Uzunluğu 34 km. dir.mudurnu çayının bir kolu olan Dinsiz çayı,hendek sınırı yakınında Şark Beynevit köyü civarında doğar,daha sonra doğudan Fabrika dere ve Balıklı dereyi,güneyden Bıçkı ve Gürcü derelerini alır.akyazı,hendek ve merkez ilçe sınırlarının birleştiği yerde Mudurnu çayına katılır. MUDURNU ÇAYI:Uzunluğu 65 km.dir.dokurcun yakınlarında il topraklarına girer,hendek Đlçesinin Kuzeybatısında Sakarya ya karışır.akyazı ilçesinin Taşburun köyü civarında taşkınlar yapan ve bataklıklar oluşturan çay, yapılan ıslah çalışmalarıyla zararsız hale getirilmiştir. DARIÇAYIR DERESĐ:Uzunluğu 33 km.dir. Karasu nun güneyinde Kocatöngel deresi adıyla kuzeye doğru akan bu dere,doğudan ve batıdan küçük yan dereciklerle birleştikten sonra Tuzla yakınında Sakarya nehrine katılır. MADEN DERESĐ: Uzunluğu 30 km. olan Maden deresi, Hendek yakınında Çataltepe den doğar.önce kabalak deresi adıyla kuzeye akar. Yayla deresi ile birleştikten sonra Karasu adını alır ve Karasu ilçesinin doğusundan Karadeniz e dökülür. MELEN DERESĐ: Uzunluğu 30 km. dir.kocaali ilçesinin doğusunda Akçakoca sınırında bulunan Melenağzı mevkiinde Karadeniz e dökülür. KARAÇAY DERESĐ: Geyve ilçesinin doğusunda Mancarlı yöresinde doğar. Uzunluğu 29 km. dir.önce Secdedere,sonra Karaçay adlarını alarak güneybatıya doğru akar.güneybatıdan gelen Karakaya deresi ile birleştikten sonra Karasular mevkiinde Sakarya ırmağına katılır. AKÇAY DERESĐ: Geyve nin kuzeybatısındaki Eskiyayla yöresinden doğan Akçay deresi,çok sayıda küçük dereyle birleştikten sonra Adliye köyü kenarından Sakarya ırmağına katılır. YIRTMAÇ DERESĐ:Kandıra ilçesinin Kuştünek mevkiinden doğar.kaynarca- Karasu sınırındaki Acarlar Gölü ne dökülür.önemli kolları Büyükdere ve Kemer deresidir. DEĞĐRMENDERE: Değirmendere, Kandıranın doğusundaki Alabaşlar köyü yakınından doğar. Kandıra Kaynarca sınırını çizerek akar. Kaynarca nın kuzeyinde Karaboğaz yöresinde Karadeniz e dökülür. SAPANCA DERELERĐ: Sapanca Gölü ne bazı irili ufaklı dereler dökülmektedir. Bunların en önemlisi Đstanbul deresi olup yıl boyunca faaliyet halindedir. Mahmudiye ve Kurtköy gibi dereler yazın kururlar. Genellikle Samanlı dağlarının karları ve mevsim yağmurları ile beslenen bu dereler, gölün su seviyesinde rol oynadıkları gibi sürükledikleri alüvyonları biriktirip bugünkü Sapanca nın bulunduğu ovalık araziyi oluşturmuşlardır. Đlin en önemli gölü Sapanca Gölü olup, yüzölçümü 42 km 2 dir. Đlin içme suyu buradan karşılanmaktadır. Sapanca Gölü dışında il hudutları içinde Taşkısık Gölü, Poyrazlar Gölü, Akgöl, Acarlar ve diğer küçük göller bulunmaktadır. A.5. JEOLOJĐK YAPI ve STRATĐGRAFĐ A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma Birimin temel litolojisi olan amfibolitler, yeşil, gri-yeşil veya çok koyu yeşil renkli homojen kütleler halinde bulunur. Hornblend ve plajiyoklaslar amfibolitlerin ana bileşenlerini oluşturur.hornblend, sfen, epidot, ve klorit amfibolitlerin ana parajenezini tamamlar. Mineralojik bileşimi ve homojen yapısından dolayı bölgedeki Karapınar amfibolitleri irili-ufaklı bir çok granitik plütonlar tarafından kesilmiştir. Sakarya ili Karapınar amfibolitlerine ait seviyelerden alınan el örneklerinde yapılan mikroskobik incelemelerinde birim içinde şu mineraller görülmüştür. Yeşil Hornblend: Genellikle kesidin tamamına yakın kısmını oluşturmaktadır. Pleokronik, tabii ışıkta sarı renkli otomorf iri kristaller halindedir. 9

26 Klorit: Hornblend kristalleri arasında son alterasyon ürünü olarak tali oranda bulunmaktadır. Kuvarsitleri şekillendiren kuvarslar öz şekilsiz olup, basıncın etkisiyle belirli yönde basınç istikametine dik yönde uzanım gösterirler. Muskovit: Bunlar gerek kuvarsların arasına ve gerekse iki mikalı şistlere yakın kısımlarda biyotitlerle yanyana basınç yönüne dik olarak levhamsı kristaller halinde uzanmaktadır. Muskovitlerin uzanım yönüne paralel olarak yer alan dilinimlerde bazen bükülmeler dikkati çekmektedir. Biyotit: Bazı kısımlarda, özellikle Yörük Tepe mermerlerinin alt kısımlarındaki kuvarsça zengin bölümlerde biyotitler görülmektedir. Bunlar pleokroizmalarıyla muskovitlerden kolayca ayırt edilirler. Biyotitler muskovitler gibi basınç istikametine dik yönde dizilerek kayaca şistik bir yapı kazandırmışlardır. Bunlar pullu minerallerden olup, yeşil renkli bir pleokrizmaya sahiptir. Yörede yüzeylenen bütün birimlerin yöntemli ve yöntemsiz olarak kaya birimi adlandırılması yapılmıştır.yörede en yaşlı litelojiyi Triyasa ait Hayrettin Kuvarsitleri, Yörük Tepe mermerleri, Karapınar amfibolitleri ve Harman Tepe metakonglomeraları oluşturmakta olup, tüm bu birimleri Tas Tepe metagranitleri kesmektedir. Bunların ayrıntılı jeolojik ve petrografik deskiripsiyonları yapılmıştır. Alt Kretase de ise Akçay kalkşistleri, Alaçam yeşilşistleri ve Karkaya metavolkanitleri yer almaktadır. Tüm bu birimlerin stratigrafi, jeoloji ve petrografisi hakkında ayrıntılı açıklamalar yapılmıştır. Alt Kretase üzerine uyumsuz olarak gri renkli ve tabakalı pelletli dokuda Acıelma formasyonu yer almaktadır. Bunların sığ deniz ortamında çökeldikleri vurgulanmıştır. Konglomera, kumtaşı, marn ve kireçtaşı ardalanması şeklinde kendisini gösteren Bakacak formasyonunun filiş fasiyesine tipik bir örnek sunduğu ve havzaya malzeme birikiminden sonra sübsüdans göstererek yeni malzemenin çökeldiği ve böylece kalın bir serinin ortaya çıktığı açıklanmıştır. Bölgede Hersiniyen ve Alpin dağ oluşumu hareketlerine paralel olarak bölgesel nitelikte rejyonel metamorfizma ortaya çıkmıştır.başkalaşımın Barrow tip bir metamorfizma olduğu üzerinde durulmuş ve anahtar minerallere dayanılarak metamorfizmanın mertebesi açıklanmıştır. Metamorfizma Barrowian tip olup, bu tipin yeşilşist alt fasiyelerinde klorit ve biyotit gibi başkalaşımı karakterize eden anahtar minerallere rastlanılmıştır. Bölgede paleozoyik olarak kabul edilen kristalen şistlerinin oluşumu esnasında serpantin ve muhtelif lavlar,kristalen şistlerin teşekkülünden sonra granit ve grandiyoritler, eosen esnasında da çeşitli lav ve muhtelif faaliyetler yer almıştır. 10

27 Harita A.2. Sakarya Đlinin Genel Jeoloji Haritası A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya Sakarya ili Hersiniyen ve Alp orojenezlerinin etkisi altında kalmıştır. Silüriyen ve Devoniyen yaşlı sedimentasyonla beraber ilk kıvrımlama hareketleri Hersiniyen Orojenezi etkisi altında olmuştur. Birimler kıvrımlanmaya uğramış ve genel olarak eksen dalım yönleri kuzey istikametinde gelişmiştir. Devrilme ve yatımlar güneye doğrudur. Güney sahada metamorfizma etkisi kendini göstermiş, kuzey bölgede ise metamorfizma etkileri yok denecek kadar az olmuştur. Bölgemiz Alp Orojenizine bağlı hareketlerin kuaternere kadar devam ettiği görülmektedir. Bu zaman zarfında çökeller tektonik hareketler neticesinde kıvrımlanmaya uğramışlardır.eosen ve Neojende bölge tektonik olarak oldukça aktif bir dönem geçirmiştir.etkin tektonizma neticesinde Adapazarı Ovası çökmeye uğramış ve Kuzey Anadolu Fay Sistemi bu zamanda ortaya çıkmıştır. Bu fay zonuna paralel irili ufaklı bir çok fay oluşmuştur.bu faylar incelendiğinde güney blokların çöktüğü veya kuzey blokların yükseldiği görülmektedir. Ferizli Mağara Köyü uzanımda olan fay hattında Paleozoyik yaşlı birimler üzerine bindirdiği görülmektedir. Kuzey Anadolu Fay Zonu, oluşumundan itibaren sürekli aktivitesini korumuş ve Adapazarı Ovasının deprasyonlarına sebep olmuştur.bu özelliğinden dolayı Ova devamlı çöken sübsidans havza ortamı haline gelmiştir. 11

28 Şekil A.1.Sakarya Đlinin Stratigrafik Sütun Kesiti 12

29 Tektonik: Şehir, tamamen nehir çökelleri üzerindedir. Đzmit körfezinden itibaren Adapazarı na ve buradan da Hendek e kadar uzanan bir çöküntü sahası içinde bulunmaktadır. Bu ova Sakarya nın, Çark suyu Mudurnu, Uludere gibi suların getirip biriktirdiği kalın alüvyondan ibarettir. Adapazarı nın güneyinde doğudan -batıya doğru sıralanan tepeleri Kretase flişleri teşkil etmektedir. Serdoğan deresi, bu fliş tepeleri ve andezitik tüflerden oluşmuş, Karahabi tepesini birbirinden ayırmaktadır. Batıda ise, bu formasyonlar üzerine Eosen yaşlı kireç taşlarının geldiği görülür. Ovanın kuzey kenarında dik falezlerle yükselen tepeler, Devoniyen e ait kırmızı renkli killi şist ve kumtaşlarından oluşmuştur. Daha yukarılarda bu tabakalar Ü. Kretase yaşlı kireçtaşları ile örtülüdür. Ovanın güney ve kuzeyinde aynı düzeydeki tabakaların ve jeolojik yapının başka başka olması Adapazarı nın bir tektonik çöküntü (graben) içerisinde bulunduğunu ve kuzey sınırını teşkil eden dik falezlerde doğu-batı doğrultusunda bir dislokasyon hattına karşıt geldiğini göstermektedir. Bu fay çizgisi Taşlıgeçit ile Çingene bayırı arasında açıkça, görülür. Alüvyon içinde yeraltı suyu çok yüksek seviyede, bazı kısımlarda ise, batak durumundadır. Deprem durumu: 1. Derecede tehlikeli deprem bölgesindedir. Kuzey Anadolu Deprem hattı üzerindedir. Zeminin genç nehir çökellerinden ibaret ve yeraltı suyunun da yüksekte bulunması nedeniyle deprem şiddetini arttırıcı rol oynayacağı bilinmelidir. Tarihi depremlerden de etkilenmiş bulunan Adapazarı, son yıllarda şiddetli depremler geçirmiştir. a) M şiddet = 6,3 ; I = 8-9 Adapazarı-Hendek: Bu depremde, Adapazarı nın kuzey mahalleleri ve kuzeyde bulunan köyler, güneydeki mahallelere ve köylere nazaran daha fazla hasar görmüştür bina yıkılmış, 318 kişi ölmüştür. Hendekte binaların %25 tamamen yıkılmıştır. Adapazarı nda ise % 20 tamamen yıkılmıştır. b) M şiddet = 7,2 Adapazarı-Mudurnu Depremi genel durumu: 89 ölü, 235 yaralı, 5569 yıkık veya ağır hasarlı, 5936 konut yeniden yapılmıştır. Daimi iskan için TL harcanmıştır. Deprem sonrası 7. ve 8. aylarda 20 den fazla M şiddet = 4,3 büyük deprem kaydedilmiştir. c) M şiddet = 7,4 Adapazarı-Gölcük depreminde; ölü, binlerce yaralı, hane yıkık ve ağır hasar oluşmuştur. Artçı sarsıntılar şiddetinde devam etmiştir ve halen ufak sarsıntılar devam etmektedir. KAYNAKLAR: Sakarya ve Deprem 2000 Yıllığı - Sakarya Valiliği Türkiye Jeolojisi - Prof.Dr.Đ.KETĐN-Đ.T.Ü 13

30 B.1. Enerji Kaynakları B.1.1. Güneş B. DOĞAL KAYNAKLAR Sakarya Meteoroloji Đstasyonunda ölçülen 25 yıllık verilerin ortalamasında, ortalama açık günlerin sayısı aşağıdaki tablo B.1. de verilmiştir. Tablo B.1. Ortalama açık günlerin sayısı ( ) Aylar Açık gün sayısı Toplam açık günlerin sayısı:5.07 Đlimizde güneş, enerji kaynağı olarak kullanılmamaktadır.bazı evlerde günlük ihtiyaçlarını karşılamak için sıcak su elde edilmektedir. B.1.2. Su Gücü Đlimiz sınırları içerisinde su enerjisi olarak Hendek ilçesinde bulunan Haraklı barajından yararlanılmaktadır. Ayrıca kullanılmayan 0.1 Mw gücünde Akyazı Pazarköyü santralide mevcuttur. Haraklı Barajının yıllık elektrik üretimi kw/saat dir. Yeni planlanan ve inşa halinde olan Hidroelektrik enerji santralleri aşağıda verilmiştir. Plan. ve kesin projesi tamamla. :109 MW,%67; 411 GWh/yıl, %62 Beyler barajı HES : 90 MW, 245 GWh/yıl Doğançay HES : 19 MW, 166 GWh/yıl Đnşa halinde olan : 43,5 MW,%27; 198 GWh/yıl,%30 Mudurnu çayı nehir santralleri : 43,5 MW, 198 GWh/yıl Đşletmede olan : 9,3 MW, %6,55 GWh/yıl,%8 Pamukova HES : 9,3 MW, 55 GWh/yıl Đl hidroelektrik enerji toplamı : 161,8 MW,%100; 664 GWh/yıl,%100 B.1.3. Kömür Sakarya ili sınırlarında Geyve ilçesinde bir adet Kömür Ocağı bulunmaktadır. B.1.4. Doğal Gaz Sakarya ili sınırları içerisinde Doğal Gaz rezervi bulunmamaktadır. B.1.5. Rüzgar Yıllık ortalama rüzgar hızı 1.0 m/sn olup, Đlde esme sayısı yönünden egemen rüzgâr yönü kuzeybatıdır.kuzeybatı(karayel) rüzgârları Sapanca Gölü üzerinde Sakarya Ovası nın içlerine sokularak iklimi azda olsa serinletmektedir. Daha sonra sırasıyla en çok esen rüzgârlar kuzey, kuzey-kuzey batıdır. 14

31 Đlde en hızlı esen rüzgâr 22,3 m/sn ile güney-güney batıdır. Sakarya Meteoroloji istasyonunda yapılan ölçümler sonucu en kuvvetli rüzgar ve yönü ile gün sayısı Tablo B.2. verilmiştir. Đlimizde rüzgar enerjisi ile ilgili ÇED Gerekli Değildir kararı verilen 3 adet Rüzgar Enerji Santrali mevcut olup faaliyete başlanmamıştır. Tablo B.2. Rüzgar Durumu RasatS. Ortalama Rüzgar Hızı(m/sec) (Yıl) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yıllık En Hızlı Rüzgar Yönü ve Hızı(m/sec) 1 S 11.7 SSE 13.1 WSW 12.0 N 9.7 SSE 4.5 WSW 4.0 NNW 3.5 NNW 4.7 SSW 6.7 SSW 9.2 S 13.1 S 19.5 S 19.5 Kuvvetli Rüzgarlı Gün Sayısı ( m/sec) Fırtınalı Gün Sayısı (17.2> m/sec) B.1.6. Biyokütle Sakarya da yakacak odun kullanımı 1993 yılında ster, 1996 yılında ster dir. Bu rakam 2004 yılında m 3 yani, yaklaşık ster olmuştur. Resmi kayıtların dışındaki meyve, kavak, söğüt, Akçaağaç ve kaçak üretim ve tüketim kayıt altında olmadığından bilinmemektedir. Yapacak üretiminin üretim artığı olan kısmının da ne kadarının il içinde kullanıldığı da tespit edilememektedir. Đlimizde biyogaz tesisi ve tezek kullanımı bulunmamaktadır. B.1.7. Petrol Sakarya ili sınırları içinde petrol rezervi bulunmamaktadır. B.1.8. Jeotermal Sahalar Sakarya ili Akyazı ilçesi Kuzuluk Beldesinde çıkan jeotermal sular, Đhlas Holding A. Ş. Tarafından kaplıca evler projesi içerisinde kullanılmaktadır. Yaklaşık 86 o C ta çıkan kaplıca suyu 40 o C2 dir.đlimizdeki diğer jeotermal sahalar Acısu,Geyve ye bağlı Ahibaba köyündedir.sıcaklığı 26 o C dir.đyi bir sofra suyu olmasının yanında mide ve bağırsak hastalıklarına iyi gelmektedir.ilıca Köy içmecesi;geyvenin ılıca köyündedir.çıktığı arazi köyün ortak malıdır,debisi düşük,sıcaklığı 26 o C dir.bazı mide hastalıkları için faydalıdır.kil Hamamı;Taraklının paşalar köyündedir.39 o C sıcaklığa sahip olup romatizma kadın hastalıkları ve sinir hastalıklarına iyi gelir. Kaynak:Meteroroloji Đl Müdürlüğü,

32 Enlem : Boylam : Yukseklik : 100 m ( SAKARYA ) GEYVE METEOROLOJIK Rasat S. A Y L A R ELEMANLAR (YIL) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YILLIK Ortalama Yerel Basinc (hpa) En Yuksek Yerel Basinc (hpa) En Dusuk Yerel Basinc (hpa) Saat 07 deki Ortalama Sicaklik (C) Saat 14 deki Ortalama Sicaklik (C) Saat 21 deki Ortalama Sicaklik (C) Ortalama Sicaklik (C) Ort. Sicaklik >= 5 C Old. Gunler Sayisi Ort. Sicaklik >= 10 C Old. Gunler Sayisi Ortalama Yuksek Sicaklik Ortalama Dusuk Sicaklik En Yuksek Sicaklik Gunu En Yuksek Sicaklik Yili En Yuksek Sicaklik (C) Yuk. Sicaklik >=30 C Old. Ort. Gunler Sayisi Yuk. Sicaklik >=25 C Old. Ort. Gunler Sayisi Yuk. Sicaklik >=20 C Old. Ort. Gunler Sayisi Yuk. Sicaklik <=-0.1 C Old. Ort. Gunler Sayisi Gunluk En Yuksek Sicaklik Farki En Dusuk sicaklik Gunu En Dusuk sicaklik Yili En Dusuk Sicaklik (C) Dus. Sicaklik <=-0.1 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik <=-3 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik <=-5 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik <=-10 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik <=-15 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik <=-20 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik >=20 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik >=15 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik >=10 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik >=5 C Old. Ort. Gunler Sayisi Ortalama Toprakustu Minimum Sicaklik En dusuk Toprakustu Minimum Sicaklik Top. us. min. sic. <=-0.1 C Old. Gunler Sayisi

33 Top. us. min. sic. <=-3 C Old. Gunler Sayisi Top. us. min. sic. <=-5 C Old. Gunler Sayisi Top. us. min. sic. <=-10 C Old. Gunler Sayisi Ortalama Buhar Basinci (hpa) Saat 07 deki Ortalama Bagil Nem (%) Saat 14 deki Ortalama Bagil Nem (%) Saat 21 deki Ortalama Bagil Nem (%) Ortalama Bagil Nem (%) En dusuk Bagil Nem (%) Istasyonun Calisma Suresi : ARASTIRMA ve BILGI ISLEM DAIRE BASKANLIGI Enlem : Boylam : Yukseklik : 100 m ( SAKARYA ) GEYVE METEOROLOJIK Rasat S. A Y L A R ELEMANLAR (YIL) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YILLIK Saat 07 deki Ortalama Bulutluluk (0-10) Saat 14 deki Ortalama Bulutluluk (0-10) Saat 21 deki Ortalama Bulutluluk (0-10) Ortalama Bulutluluk (0-10) Ort. Acik Gunler Sayisi (bult ) Ort. Bulutlu Gunler Sayisi (bult ) Ort. Kapali Gunler Sayisi (bult ) Saat 07 deki Ort. Toplam Yagis Miktari (mm) Saat 14 deki Ort. Toplam Yagis Miktari (mm) Saat 21 deki Ort. Toplam Yagis Miktari (mm) Ortalama Toplam Yagis Miktari (mm) Gunluk En Cok Yagis Miktari (mm) Yagis >= 0.1 mm Oldugu Gunler Sayisi Yagis >= 10 mm Oldugu Gunler Sayisi Yagis >= 50 mm Oldugu Gunler Sayisi Ortalama Kar Yagisli Gunler Sayisi Ortalama Kar Ortulu Gunler Sayisi En Yuksek Kar Ortusu Kalinligi (cm) Ortalama Sisli Gunler Sayisi Ortalama Dolulu Gunler Sayisi Ortalama Kiragili Gunler Sayisi Ortalama Orajli Gunler Sayisi Saat 07 deki Ortalama Ruzgar hizi (m/s) Saat 14 deki Ortalama Ruzgar hizi (m/s) Saat 21 deki Ortalama Ruzgar hizi (m/s) Ortalama Ruzgar Hizi (m/s)

34 En Hizli Esen Ruzgarin Yonu 31 SW N NW NNE NNE NE NNW NW NNE NNE NNW N N En Hizli Esen Ruzgarin Hizi (m/s) Ort. Firtinali Gun Say. (ruz.hiz>=17.2 m/s) Ort. Kuv.Ruz. Gun Say. (ruz.hiz m/s) N Ruzgarin Esme Sayilari Toplami N Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) NNE Ruzgarin Esme Sayilari Toplami NNE Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) NE Ruzgarin Esme Sayilari Toplami NE Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) ENE Ruzgarin Esme Sayilari Toplami ENE Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) E Ruzgarin Esme Sayilari Toplami E Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) ESE Ruzgarin Esme Sayilari Toplami ESE Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) SE Ruzgarin Esme Sayilari Toplami SE Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) SSE Ruzgarin Esme Sayilari Toplami SSE Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) Istasyonun Calisma Suresi : ARASTIRMA ve BILGI ISLEM DAIRE BASKANLIGI Enlem : Boylam : Yukseklik : 100 m ( SAKARYA ) GEYVE METEOROLOJIK Rasat S. A Y L A R ELEMANLAR (YIL) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YILLIK S Ruzgarin Esme Sayilari Toplami S Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) SSW Ruzgarin Esme Sayilari Toplami SSW Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) SW Ruzgarin Esme Sayilari Toplami SW Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) WSW Ruzgarin Esme Sayilari Toplami WSW Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) W Ruzgarin Esme Sayilari Toplami W Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) WNW Ruzgarin Esme Sayilari Toplami WNW Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) NW Ruzgarin Esme Sayilari Toplami NW Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) NNW Ruzgarin Esme Sayilari Toplami NNW Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s)

35 Ortalama 5 cm Toprak Sicakligi (C) En dusuk 5 cm Toprak sicakligi (C) Ortalama 10 cm Toprak Sicakligi (C) En dusuk 10 cm Toprak sicakligi (C) Ortalama 20 cm Toprak Sicakligi (C) En dusuk 20 cm Toprak sicakligi (C) Ortalama 50 cm Toprak Sicakligi (C) En dusuk 50 cm Toprak sicakligi (C) Ortalama 100 cm Toprak Sicakligi (C) En dusuk 100 cm Toprak sicakligi (C) Ortalama Buharlasma (mm) Gunluk En Cok Buharlasma (mm) Gunluk Ort. Guneslenme Suresi (saat,dakika) 00:00 00:00 00:00 00:00 00:00 00:00 00:00 00:00 00:00 00:00 00:00 00:00 00:00 Gunluk Ort. Guneslenme Sidt.(cal/cm^2.dak) 0.00 Aylik En Yuk. Guneslenme Sidt.(cal/cm^2.dak) Ortalama Deniz Suyu Sicakligi (C) 0.0 En Yuksek Deniz Suyu Sicakligi (C) En dusuk Deniz Suyu Sicakligi (C) Istasyonun Calisma Suresi : ARASTIRMA ve BILGI ISLEM DAIRE BASKANLIGI Enlem : Boylam : Yukseklik : 31 m ( SAKARYA ) SAKARYA METEOROLOJIK Rasat S. A Y L A R ELEMANLAR (YIL) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YILLIK Ortalama Yerel Basinc (hpa) En Yuksek Yerel Basinc (hpa) En Dusuk Yerel Basinc (hpa) Saat 07 deki Ortalama Sicaklik (C) Saat 14 deki Ortalama Sicaklik (C) Saat 21 deki Ortalama Sicaklik (C) Ortalama Sicaklik (C) Ort. Sicaklik >= 5 C Old. Gunler Sayisi Ort. Sicaklik >= 10 C Old. Gunler Sayisi Ortalama Yuksek Sicaklik Ortalama Dusuk Sicaklik En Yuksek Sicaklik Gunu En Yuksek Sicaklik Yili En Yuksek Sicaklik (C)

36 Yuk. Sicaklik >=30 C Old. Ort. Gunler Sayisi Yuk. Sicaklik >=25 C Old. Ort. Gunler Sayisi Yuk. Sicaklik >=20 C Old. Ort. Gunler Sayisi Yuk. Sicaklik <=-0.1 C Old. Ort. Gunler Sayisi Gunluk En Yuksek Sicaklik Farki En Dusuk sicaklik Gunu En Dusuk sicaklik Yili En Dusuk Sicaklik (C) Dus. Sicaklik <=-0.1 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik <=-3 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik <=-5 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik <=-10 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik <=-15 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik <=-20 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik >=20 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik >=15 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik >=10 C Old. Ort. Gunler Sayisi Dus. Sicaklik >=5 C Old. Ort. Gunler Sayisi Ortalama Toprakustu Minimum Sicaklik En dusuk Toprakustu Minimum Sicaklik Top. us. min. sic. <=-0.1 C Old. Gunler Sayisi Top. us. min. sic. <=-3 C Old. Gunler Sayisi Top. us. min. sic. <=-5 C Old. Gunler Sayisi Top. us. min. sic. <=-10 C Old. Gunler Sayisi Ortalama Buhar Basinci (hpa) Saat 07 deki Ortalama Bagil Nem (%) Saat 14 deki Ortalama Bagil Nem (%) Saat 21 deki Ortalama Bagil Nem (%) Ortalama Bagil Nem (%) En dusuk Bagil Nem (%) Istasyonun Calisma Suresi : ARASTIRMA ve BILGI ISLEM DAIRE BASKANLIGI Enlem : Boylam : Yukseklik : 31 m ( SAKARYA ) SAKARYA METEOROLOJIK Rasat S. A Y L A R ELEMANLAR (YIL) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YILLIK Saat 07 deki Ortalama Bulutluluk (0-10) Saat 14 deki Ortalama Bulutluluk (0-10) Saat 21 deki Ortalama Bulutluluk (0-10) Ortalama Bulutluluk (0-10) Ort. Acik Gunler Sayisi (bult )

37 Ort. Bulutlu Gunler Sayisi (bult ) Ort. Kapali Gunler Sayisi (bult ) Saat 07 deki Ort. Toplam Yagis Miktari (mm) Saat 14 deki Ort. Toplam Yagis Miktari (mm) Saat 21 deki Ort. Toplam Yagis Miktari (mm) Ortalama Toplam Yagis Miktari (mm) Gunluk En Cok Yagis Miktari (mm) Yagis >= 0.1 mm Oldugu Gunler Sayisi Yagis >= 10 mm Oldugu Gunler Sayisi Yagis >= 50 mm Oldugu Gunler Sayisi Ortalama Kar Yagisli Gunler Sayisi Ortalama Kar Ortulu Gunler Sayisi En Yuksek Kar Ortusu Kalinligi (cm) Ortalama Sisli Gunler Sayisi Ortalama Dolulu Gunler Sayisi Ortalama Kiragili Gunler Sayisi Ortalama Orajli Gunler Sayisi Saat 07 deki Ortalama Ruzgar hizi (m/s) Saat 14 deki Ortalama Ruzgar hizi (m/s) Saat 21 deki Ortalama Ruzgar hizi (m/s) Ortalama Ruzgar Hizi (m/s) En Hizli Esen Ruzgarin Yonu 32 NE SW NNE WNW NW NNE ENE NNW W SSW S S SW En Hizli Esen Ruzgarin Hizi (m/s) Ort. Firtinali Gun Say. (ruz.hiz>=17.2 m/s) Ort. Kuv.Ruz. Gun Say. (ruz.hiz m/s) N Ruzgarin Esme Sayilari Toplami N Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) NNE Ruzgarin Esme Sayilari Toplami NNE Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) NE Ruzgarin Esme Sayilari Toplami NE Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) ENE Ruzgarin Esme Sayilari Toplami ENE Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) E Ruzgarin Esme Sayilari Toplami E Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) ESE Ruzgarin Esme Sayilari Toplami ESE Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) SE Ruzgarin Esme Sayilari Toplami SE Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) SSE Ruzgarin Esme Sayilari Toplami SSE Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s)

38 Istasyonun Calisma Suresi : ARASTIRMA ve BILGI ISLEM DAIRE BASKANLIGI Enlem : Boylam : Yukseklik : 31 m ( SAKARYA ) SAKARYA METEOROLOJIK Rasat S. A Y L A R ELEMANLAR (YIL) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YILLIK S Ruzgarin Esme Sayilari Toplami S Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) SSW Ruzgarin Esme Sayilari Toplami SSW Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) SW Ruzgarin Esme Sayilari Toplami SW Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) WSW Ruzgarin Esme Sayilari Toplami WSW Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) W Ruzgarin Esme Sayilari Toplami W Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) WNW Ruzgarin Esme Sayilari Toplami WNW Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) NW Ruzgarin Esme Sayilari Toplami NW Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) NNW Ruzgarin Esme Sayilari Toplami NNW Ruzgarin Ortalama Hizi (m/s) Ortalama 5 cm Toprak Sicakligi (C) En dusuk 5 cm Toprak sicakligi (C) Ortalama 10 cm Toprak Sicakligi (C) En dusuk 10 cm Toprak sicakligi (C) Ortalama 20 cm Toprak Sicakligi (C) En dusuk 20 cm Toprak sicakligi (C) Ortalama 50 cm Toprak Sicakligi (C) En dusuk 50 cm Toprak sicakligi (C) Ortalama 100 cm Toprak Sicakligi (C) En dusuk 100 cm Toprak sicakligi (C) Ortalama Buharlasma (mm) Gunluk En Cok Buharlasma (mm) Gunluk Ort. Guneslenme Suresi (saat,dakika) 24 02:24 03:06 03:55 04:57 06:41 08:13 08:45 08:15 06:58 04:37 03:07 02:24 05:17 Gunluk Ort. Guneslenme Sidt.(cal/cm^2.dak) Aylik En Yuk. Guneslenme Sidt.(cal/cm^2.dak) Ortalama Deniz Suyu Sicakligi (C) 0.0 En Yuksek Deniz Suyu Sicakligi (C) En dusuk Deniz Suyu Sicakligi (C) Istasyonun Calisma Suresi : ARASTIRMA ve BILGI ISLEM DAIRE BASKANLIGI 22

39 B.2. Biyolojik Çeşitlilik B.2.1. Ormanlar Đlimizde toplam orman alanı ha olup, %43 nü kaplamaktadır. Ülke genelindeki alanın %1 ini teşkil etmektedir. Bu alanın %59.2 si koru alan, %40.8 lik bölümü ise baltalık alandır. Đl yüzölçümünün %43 ü ormanla kaplıdır.ormanların %17 si iğne yapraklı, %39 u yapraklı, %44 ükarışık türden meydana gelir.đğne yapraklı ağaçlar içerisinde en çok kızılçam,sarı çam, köknar, sedir, yapraklı ağaç türlerinden ise kayın meşe, gürgen, kestane, dışbudak, akağaç, kavak bulunur.orman ürünlerinin üretimi tablo B.3 te verilmiştir. Tablo B.3. Sakarya Ormancılık Üretimi Tablosu SAKARYA ORMANCILIK ÜRETĐMĐ Odun Türleri Birimi Sanayi Odunu m Tomruk m Maden Direk m Kağıtlık Odun m Lif - Yonga Odunu m Diğer m3 Yakacak Odun ster Kaynak: Orman Bölge Müdürlüğü,2008 B Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları Odun Üretimine Ayrılan Tarım alanları plansız olarak yer sahiplerinin tercihleri doğrultusunda kullanılmakta olup Tarım Đl Müdürlüğü kayıtlarına göre hektar civarındadır. Orman arazileri bidayetinden beri orman vasfında değerlendirildiğinden tarım arazisi vasıflarında olan kısımlar incelenmemiştir. Orman arazilerinde vasıf tayini yapılırsa bu rakam değişebilir. Tarım Đl Müdürlüğü kayıtlarına göre tarım alanları dağılımı aşağıdaki gibidir. (Tablo B.4) Tablo B.4. Sakarya Đli Tarım Arazilerinin Kullanım Amacına Göre Dağılımı, 2007 Tarım Alanlarının Dağılımı Hektar Tarla Arazisi Sebze Arazisi 9240 Meyve Arazisi 6757 Kavak 8750 Diğer Kullanım Amaçlı Arazi Đkinci Ürün Ekilişleri Toplam

40 B.2.2. Çayır ve Mera Đldeki toplam çayır mera alanı hektar olup toplam alanın %3 ünü oluşturmaktadır. En fazla çayır mera alanı III. Alt Bölge dedir hektar olan bu alanın çoğunluğu yaylalarda bulunmaktadır. I. Alt Bölge de 5555 hektar çayır mera alanı olup önemli miktarı yaylalarda yer almaktadır. Grafik.1 de çayır mera alanlarının Alt Bölgeler bazında miktarları görülmektedir. Alt Bölgelere Göre Çayır-Mera Alanları (Ha) 4.Alt Bölge Toplam Alan Çayır-Mera 3.Alt Bölge 3757, Alt Bölge 2226,4 1.Alt Bölge 791, Grafik.1 Kaynak: Sakarya Tarım Đl Müdürlüğü,2008 Çayır mera alanları muhtelif sınıf araziler üzerinde olmakla beraber önemli bir bölümü III. ve VII. sınıf araziler üzerindedir. VII. sınıf araziler üzerinde çayır meraların %51 i, III. sınıf araziler üzerinde ise %35 i bulunmaktadır. Ayrıca çayır meraların %60 ı düz arazilerde, %10 u orta meyilli arazilerde, %30 u ise çok meyilli arazilerde bulunmaktadır. Tablo 39, Çayır Mera alanlarının arazi kabiliyet sınıflarına göre dağılımını göstermektedir. Çayır mera alanlarının %51 i VII. Sınıf, %35 i III. Sınıf arazilerdedir. 24

41 Grafik.2 Kaynak: Tarım Đl Müdürlüğü,2008 Đlde bulunan çayır meralarda birim alandan elde edilen kuru ot miktarı 90 kg/da. olup Türkiye ortalamasının üzerindedir. Ancak toplam alan az olduğundan çayır meralardan elde edilen kaba yem miktarı toplam mevcut hayvan varlığı ihtiyacının çok çok altında kalmaktadır. Çayır ve mera alanları dağılımı köy sayısı ve ilçeler bazında aşağıdaki Tablo B.5 de verilmiştir. Tablo B.5. Çayır ve Meralar(ha),2008 Đlçenin adı Köy Sayısı Mera Alanı Đl Toplamı ,6 Merkez ,1 Akyazı ,4 Ferizli Geyve ,7 Hendek ,8 Karapürçek Karasu ,4 Kaynarca 2 32 Kocaali 5 19,8 Pamukova ,6 Sapanca ,9 Söğütlü 7 261,4 Taraklı ,5 25

42 B.2.3. Sulak Alanlar Sakarya il alanında pek çok sayıda göl vardır.üçüncü zamanın sonları ile dördüncü zamanın başlarında yoğun tektonik oluşumlar geçiren il alanı yer yer çökmüş,yer yer de yükselmiştir.kırılma ve Kıvrılmalar sonucu il alanı Karadeniz e doğru kuzey yönünde çarpılmıştır.çarpılmadan sonra Marmara denizi ile arada bir set ortaya çıkmıştır.marmara denizi ile su bölüm çizgisini oluşturan bu setin Karadeniz e eğimli olan kesimlerindeki çöküntü alanlarının dolması ile göller oluşmuştur.bu tektonik kökenli göller dışında,sakarya ırmağı tarafından taşınan alüvyonların yığılması ile oluşmuş göller de vardır. Bu göllerin yükseltileri ile derinlikleri pek fazla değildir.yağışlı kuşakta yer aldıklarından bol sulu akarsularca beslenmekte ve fazla suları çeşitli ayaklarla boşaltmaktadır.đldeki göllerin suları genellikle tatlıdır. SAPANCA GÖLÜ: Marmara Bölgesinin doğu kesiminde,adapazarı ovasını Đzmit körfezi oluğuna birleştiren uzun bir çukurun doğu yarısında yer alan tatlı su gölüdür. Sapanca nın kıyıları,doğuda Sakarya ili,batı ucunda Kocaeli ilinde kalır.havzası 252 km 2 dir.yüzölçümü 47 km 2 dir.doğu-batı uzunluğu 17 km. dir.kuzey-güney genişliği 5 km. olup yüzeyin denizden yüksekliği 31 m. dir.en derin yeri (Prof.S.ERÇĐN in ölçmelerine göre ) 61 m. dir. Göl,adını güney kıyısında kurulmuş olan ilçeden alır.eski Türk kaynaklarında Ayan gölü olarak geçer.özellikle güneyindeki dağlardan inen sellerle iyi beslenen göl,fazla suyunu,doğu ucundan Çark suyu aracılığı ile Sakarya ırmağına boşaltır. Elektirik Đşleri Etüt Dairesi tarafından yaptırılan ölçmelere göre, gölün suyu kış ve ilkbahar aylarında yükselir,sonbahara doğru alçalır.đki seviye arasında cm.,bazen cm. fark görülür. Resim.1.Sapanca dan bir görünüm. 26

43 E-5 karayolu gölün kuzey kıyısını,tem Otoyolu ve demiryolu ise güney kısmından geçmektedir. GÖKÇEÖREN GÖLÜ:Đl merkezinin 7-8 km. kuzeybatısındadır.basık sırtlarla çevrelenen gölün yüzölçümü 25 ha. dır.gökçeören gölüne,yakınındaki yerleşmelerin adlarıyla,aralık gölü ve Meşeli gölü de denmektedir.gölün kuzeyinde alçak sırtlarla ayrılmış yaklaşık 15 ha. genişlikte küçük bir göl daha vardır.dipsiz göl adıyla anılan bu göl Gökçeören çukurluğunun devamı niteliğindedir.göl çevresindeki hafif eğimli alanlarda yoğun tarım yapılır.pek derin olmayan göl,yağmur ve kaynak sularıyla beslenmekte,kışın ve baharda yağışlarla genişleyip yazın çekilmektedir.suların çekilmesiyle ortaya çıkan alanda,mısır,kavun,karpuz ve fasülye ekilir. POYRAZLAR GÖLÜ:Adapazarı nın 7-8 km. kuzeydoğusunda,sakarya ırmağının yakınındaki 60 ha.lık göle,doğusundaki Poyrazlar köyü nedeniyle,poyrazlar Gölü denir.gölün bir başka adı da Teke Gölü dür.sakarya ırmağının eski yatağında oluşan Poyrazlar Gölü,iki sırt arasında uzanmaktadır.sakarya ırmağı taştığı zamanlar,fazla suları Kapaklı Barajından göle boşalmaktadır.ayrıca,sızıntı yoluyla da gölü beslemektedir. Poyrazlar Gölü,oldukça derindir.yalnızca güney kıyıları sığ ve sazlıktır.kuzey ucundan bir ayakla Sakarya ırmağına boşalır.bu gölde başta sazan olmak üzere kimi tatlısu balıkları yaşamaktadır. TAŞKISIK GÖLÜ:Poyrazlar Gölü nün 15 km kadar kuzeybatısında,göktepe nın kuzeyinde,3 km. aralıkla iki küçük göl vardır.bunlardan batıdakine Taşkısık Gölü yada Çaltıcak Gölü denir.göl dipten kaynayan sularla beslenir,kışın genişleyip yazın çekilmektedir.yüzölçümü 90 ha. kadardır.güney kesimi daha derin olan gölün kuzey kıyıları sazlık ve bataklıktır.tatlı olan gölün suyunda sazan ve tatlı su balıkları yaşamaktadır. KÜÇÜK AKGÖL:Adapazarına 12 km. uzaklıkta Karasu karayolu üzerindeki bu göl, yakınındaki Çaltıcak köyünün adıyla da anılır.gölün kenarındaki küçük koru,piknik ve kamp yapmaya çok elverişlidir.gölde her çeşit tatlısu balığı yaşamaktadır.ayrıca,göl çevresinde tavşan,keklik ve yaban ördeği avlanabilmektedir. BÜYÜK AKGÖL:Karasu karayolu üzerinde Koyunağılı köyünden ayrılan yol sapağındadır.daha çok balık avlamak amacıyla gidilen bu gölün kıyısında piknik ve kamp yeri de düzenlenmiştir. ACARLAR GÖLÜ:Karadenize 700 m. uzaklıktaki bu gölün çevresi bütünüyle dişbudak ormanlarıyla çevrilidir.ağaçlar yer yer gölün bataklık kesimlerine sokulmaktadır.buralarda sülün,çulluk ve yaban ördeği gibi hayvanlar yaşamaktadır B.2.4. Flora Endemik ve Relikt bitkiler; yeryüzünde yalnızca belirli bölgelerde doğal olarak yayılış gösteren bitkilerdir; bir dağa bir adaya, bir ülkeye özgü olabilirler. Türkiye deki bitki örtüsünde endemizm oranı %30 dur. Yani Türkiye deki civarındaki bitki türünden 3000 tanesi dünyanın hiçbir yerinde yoktur. Su menekşesi (Hottonia palustris) sadece ülkemizde Acarlar gölü nde bulunmaktadır. Ayrıca göl lalesi (Leucojum aestivum) ve benzer birkaç nadir tür de Acarlar Gölü nde yer almaktadır. Đlimizde en çok rastlanan türler aşağıda verilmiştir. Caryophyııaceae (Karanfiller) Agrostemna (karamık) Amaranthaceac (Horoz ibiğigiller) Amaranthus (horoz ibiği) Poaceae(Buğdaygiller) 27

44 Agropyrum repens (Ayrık) Cynadon dactylon (Domuz ayrığı) Hordeum murimun (Yabani arpa) Loium temulentum (Delice) Loium spp (Çim türleri) Triticum spp (Buğday) Hordeum spp (Arpa) Zea mays (Mısır) Brassicaceae(Hardalgiller) Brassica nigra (Kara hardal otu) Capsella bursa-pastoris (Çoban çantası) Eryngium mariti (Boğa dikeni) Isatis tinctoria (Yabani civiotu) Cornaceae (Kızılcıkgiller) Cormis spp (Kızılcık) Chenopodiaceae (Kazayağığiller) Beta ssp (pancar)(hayvan yemi olarak) Solanaceae (Patlıcangiller) Hyascyamı niger (Siyah ban otu) Asteraceae (Papatyagiller) Cichorium intybus (Hindibab) Circium arvense (köygöçüren) Centaurea cyamus (Peygamber çiçeği) Lactuca serriola (Yabani marul) Marticaria chamomilla (Mayıs papatyası) Sıybum marianum (Devedikeni) Xantihium spinasum (Pıtırak) Euphorbiaceae (Sütleğengiller) Guphorbia helioscopia (Sütleğen) Salicaceae (Söğütgiller) Populus alba (Akkavak) Salix babylonica (Salkım Söğüt) S.fragilis (Gevrek Söğüt) Juglandaceae (Cevizgiller) Juglans regio (Ceviz) Lamiaceae (Ballıbabagiller) Lamium purpureum (Kırmızı ballıbaba) Malveoceae (Ebegümecigiller) Malva sylvestris (Ebegümeci) Orobanchaceae (Canavarotugiller) 28

45 Orobanche spp. (Canavarotu) Plantaaginaceae (Sinirliotugiller) Plantogo lanceolata (Sinirotu) Pappaveraceae (Gelincikgiller) Papaver rhoeas (Gelincik) Urticaceae (Isırgangiller) Urtica arena (Isırgan otu) Hypericaceae Hypericum calycinium (Sarıkantorongil) Convolvulaceae Convolvulus arvensis (Tarla sarmaşığı) Araliaceae Hedera helıx (Duvar Sarmaşığı) Amaryllidaceae Galanthus (Kardelen) Amaryllidaceae Leucojum aestivum (Kardelen) Graminea Festuca rubra,ovina (Çim Bitkisi) Graminea Cynodon dactylon (Ayrık Otu) Oxalidaceae Oxalis sp. (Kazayağı Otu) Physenaceae Physalis alkekengi Campanulaceae Campanula sp. (Çamçiçeği) Rasaceae (gülgiller) Aygdalum communis (Badem) Cotonesuter mummularis (Dağ muşmulası) Mespilus germanica (muşmula) Malus Sylvartris (Elma) Rosa spp (Gül türleri) Vitis vinifera (Üzüm) Prumus spp (Erik) 29

46 B.2.5. Fauna Tesbit edilen fauna türleri aşağıda belirtilmiştir. Lubbiricus terrestris (Toprak Solucanı) Jullus terrestris (Kırkayak) Helıx spp. (Salyangoz) Bufo bufo ((Siğilli kurbağa) Pelobates syriacus (Toprak kurbağası) Testude graeca (Adi Tosbağa) Agema stellio (Dikenli keler) Ophisops elejans (Tarla kertenkeleleri) Taumetophoa pyhthocampha (Çam kese tırtılı kelebeği) Vapyx sp (Çatal kuyruk) Grylus sp. (siyah çekirge) Gryllotolpa gryllotalpa (Danaburnu) Mantis religiosa (Peygamber devesi) Caprimulgun euoropaeus (Çoban aldatan) Cicania spp. (Leylek) Columbia (Kaya güvercini) Corvu spp.(karga) Passer domesticus (Serçe) Sturmus vulgaris (Sığırcık) Streptopelia tutr (Üveyik) Picus spp.(ağaçkakan) Otus spp.(baykuş) Apedomus mystacerus(fare) Erinaceus europaeus (Kirpi) Meles meles (Porsuk) Mustalla nivalis (Gelincik) Sakarya Đlinin endemik faunasına ait yeterli bilgi bulunamamıştır. B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler Sakarya Đli sınırları içerisinde milli parklar, tabiatı koruma alanları ve tabiat parkları bulunmamaktadır. Koruma statülerinden yalnızca 1 adet Tabiat anıtı mevcuttur. Hendek Đlçesi Çayırbaşı köyü mezarlığında bulunan mt. boyunda, 2 metre çap ve 7 metre çevre genişliğinde sahip Ulumeşe adıyla 1 adet meşe ağacı Tabiat anıtı olarak koruma altındadır. Bundan başka Doğa Koruma ve Milli Parklar Şube Müdürlüğü nce verilen koruma statüsü bulunan alanlar B.6 da verilmiştir. 30

47 Tablo.B.6.Hassas Yöreler ve Özellikleri. Hassas Yöreler Adı Bulunduğu Yerleşim Merkezi Koruma Statüsü* Yüzölçümü (ha) Acarlar Gölü Kaynarca Yaban Hayatı 2517 Geliştirme Sahası ve 1. derece doğal sit Sapanca Gölü Sapanca Sulak alan 4700 Poyrazlar Gölü Merkez- Poyrazlar Köyü Sulak alan 60 Akgöl Ferizli- Gölkent Sulak alan 190 Küçükboğaz Gölü Karasu Sulak alan 50 Taraklı merkez Taraklı 1. derece doğal sit Poyrazlar gölü ve çevresi Adapazarı Merkez 1. derece doğal sit Hanlı beldesi Adapazarı 3. derece doğal sit merkez Sakarya nehri Đl sınırları Sulak alan 160 km nehir yatağı Akgöl Söğütlü 2. derece doğal sit Sapanca göl kenarı Sapanca 1. derece doğal sit B.3. Toprak Sakarya ilinde iklim, topografya, ana madde farklılıkları nedeniyle çeşitli büyük toprak grupları oluşmuştur. Bunlardan en yaygın olan kireçsiz kahverengi orman topraklarıdır. Đlde bulunan büyük toprak grupları şunlardır: Alüvyal Topraklar (A) Genellikle taze tortul depozitler üzerindeki genç toprak olarak tanımlanırlar. Horizonlar bulunmaz, bulunsa bile çok zayıf gelişmiştir, buna karşılık değişik özellikte mineral katlar, (A) C profili bulunur. Bu toprakları oluşturan meteryaller akarsular tarafından taşınmış ve depolanmıştır. Mineral bileşimleri heterojendir. Sürekli veya mevsimlik olarak yaş genellikle de taban suyunun etkisi altındadırlar. Çok eskiden teşekkül etmiş olanlarda hafif kireç yıkanması olabilir. Taban suyunun varlığı halinde toprak profilinde veya yüzeyde çoraklaşmalar görülebilir. Hidromorfik Alüvyal Topraklar (H) Topoğrafyaları yetersiz (düz veya çukur), tabansuyu yüksek ve alt katmanları yaştır. Tabansuyundaki yükselip alçalmalar, toprak katlarında ardarda gelen yükseltgenme ve indirgenmelere yol açar. Dolayısıyla mavimsi - gri indirgenme ve kırmızımsı yükseltgenme (oksitlenme, pas) lekeleri oluşur. Pas lekeleri özellikle çatlaklar ve kök kanalcıkları boyunca görülür. Bazen de konkresyonlar oluşabilir. Tabansuyunun altındaki katlar ise tümüyle gleyleşmiş olup ayrıca içlerinde bitki köklerinin çürümesinden hasıl olan siyah lekeler görülmektedir. Üzerindeki doğal bitki örtüsü su seven bitkilerdir. Alüvyal Sahil Bataklıkları (S) Göl ve deniz sahillerinde yer alan, göllerin, denizlerin ve yüzey akışların etkisiyle, yılın büyük bir bölümünde yaş olan veya bataklık durumunda olan topraklardır. Tuzsuz, hafif tuzlu, hafif tuzlu alkali veya alkali olabilirler. Özellikleri itibarıyla tarımsal değerleri yoktur. Av hayvanlarının doğal barınağıdırlar. Üzerinde yetişen sazlardan yararlanılabilir. 31

48 Bazaltik Topraklar (X) Bunlar ağır killi topraklardır ve profilleri iyi gelişmemiştir. A horizonunun yapısı granüllerden bloka kadar değişir. Bu toprakların fiziksel özellikleri kireçli kayalardan oluşmuş topraklardaki kadar iyi değildir. Bazaltik topraklarda çoğunlukla kireç bulunmaz. Reaksiyonları nötr ile orta kalevi arasında değişmektedir. Organik maddece oldukça fakirdirler. Katyon değişim kapasiteleri orta derecede yüksektir. Fiziksel özellikleri iyi olmadığından bu toprakların verimliliği çoğunlukla düşüktür. Bazıları fazla taşlı olduğundan, yoğun sürüm gerektiren kullanımlarda taşların temizlenmesi zorunludur. Kolivyal Topraklar (K) Dik eğimlerin eteklerinde yer çekimi, toprak kayması, yüzey akışı veya yan dereler ile kısa mesafelerden taşınarak biriktirilmiş ve kolüvyum denen materyal üzerinde oluşmuş olan bu topraklar genç (A) C profili topraklardır. Toprak karakteristikleri daha çok çevredeki yüksek arazi topraklarına benzemektedir. Bu toprakların rengi, oluştukları meteryalin rengine bağlıdır. Bünyeler genellikle kabadır.eğim ve bünyeleri dolayısıyla drenajları iyidir. Tuzluluk veya alkalilik problemi göstermezler. Profildeki çakıllar, kısa mesafelerden taşındığı için köşelidir. Çorak (Tuzlu-Sodik) Topraklar (Ç) Çorak topraklar olarak adlandırılan Tuzlu, Alkali (Sodik) ve Tuzlu - Alkali topraklar, bozuk drenaj koşulları altında oluşur ve çoğunlukla üst horizonlardaki tuz birikmesi ile karakterize edilirler. Tuzlu topraklar, bitki gelişmesine zarar verecek eriyebilir tuzlar içerir. Toprak çözeltisindeki tuzların konsantrasyonu çok yüksektir. Saturasyon ekstraktın da elektriksel iletkenlik 25 0 C de 4 mmho /cm den fazla, değişebilir Na % 15 ten daha az, ph çoğunlukla 8,5 ten daha düşüktür. Doğal bitki örtüsü halofitik otlar, çalılar ve bazı ağaçlardır. Çoğu terk edilmiş olmakla birlikte otlatmada kullanılanları da vardır. Verimlilikleri çok düşüktür. Alkali topraklardaki adsorbe adici kompleksler üzerinde bulunan değişebilir sodyum bitki gelişimini engeller. Kil mineralleri ile humus disperse olmuş ve böylece toprağın fiziksel özellikleri bozulmuştur. Değişebilir Na % 15 ten fazla, saturasyon ekstraktında elektriksel iletkenlik 25 0 C de 4 mmho /cm den daha az, ph: 8,5 ten daha yüksektir. ABC profillidirler. Al horizonu iyi oluşmuştur ve orta miktarda organik madde içermektedir. A2 horizonu açık renkli ve incedir. B horizonu koyu renkli, sütunvari veya prizmatik yapıdadır. Bu toprakların kültür bitkileri bakımından üretkenlikleri düşüktür. Đslah edildiklerinde üretkenlikleri ortadadır. Tuzlu - Alkali topraklar aşırı miktarda çözünebilir tuz içerir ve adsorblayıcı kompleksler üzerinde yüksek oranda sodyum iyonlarına sahiptir. Saturasyon ekstraktının 25 0 C deki elektriksel iletkenliği 4 mmho / cm den fazla ve değişebilir Na yüzdesi 15 ten daha büyüktür. Aşırı tuz bulunursa, ph nadiren 8,5 i geçer. Kültür bitkileri bakımından üretkenlikleri düşükten orta dereceye değişir. Organik Topraklar (O) Bu topraklarda organik madde miktarı % arasında değişmektedir. AC profili topraklardır. A horizonu 30 cm den daha kalındır. C horizonu indirgenme horizonu olup yaştır. Rengi koyu gri, mavi veya yeşildir. Hava ile temasta renk kahverengiye dönüşür. Toprakların baz saturasyonu değişiktir. 32

49 Kırmızı-Sarı Podzolik Topraklar (P) Bunlar iyi gelişmiş ve iyi drene olan asit topraklardır. Orman örtüsü altında oluşmuşlardır. O horizonu incedir, A1 ve A2 horizonları bulunur. B horizonu daha killi, sarımsı kırmızı veya sarı renkli ve blok yapıdadır. Ana madde az - çok silisli ve kalsiyumca fakirdir. Bu toprakların verimliliği Gri - Kahverengi Podzolik toprakların verimliliğinden biraz daha yüksektir. Gri- Kahverengi Podzolik Topraklar (G) Bu topraklarda podzollaşma hafiftir. Üzerindeki bitki örtüsü çoğunlukla yaprağını döken ormandır. Bu toprakların tipik olanlarında, yüzeyde ince çürümüş yaprak katı, altında 5-10 cm lik bir humus katı bulunur. A1 horizonu grimsi kahverengidir. A2 horizonu 12,5-30 cm. kalınlıkta, gri veya sarımsı kahverengi ve pul yapıdadır. B horizonu daha ağır bünyeli, sarımsı kahverengiden kırmızımsı kahverengiye kadar değişen renkte ve çoğunlukla blok yapıdadır. Toprak reaksiyonu genellikle orta asit, humus katının reaksiyonu ise hafif asit veya nötrdür. Verimlilikleri ana maddenin bünye ve tabiatına bağlıdır. Bu toprakların verimliliklerini artırmada, kireçleme ve gübreleme ile iyi sonuç alınabilir. Kahverengi Orman Topraklar (M) Bu topraklar yüksek kireç içeriğine sahip ana madde üzerinde oluşmuştur. Profil, A (B) C şeklinde olup horizonlar birbirine tedricen geçer. A horizonu koyu kahverengi, dağılgan, furda veya granüler yapıdadır. Reaksiyon genellikle kalevi bazan da nötrdür. B horizonu, genellikle daha açık kahverengi ve granüler veya yuvarlak köşeli blok yapıdadır. C horizonundan daha fazla kil ihtiva eder. Bunlar çoğunlukla silikat killeridir. Killerin baz saturasyonu orta veya yüksek derecededir. B horizonunun alt kısımlarında CaCO 3 birikintileri görülür. Topraklar genellikle yaprağını döken orman örtüsü altında oluşur. Drenajları iyidir. Çoğunlukla orman veya otlak olarak kullanılmaktadır. Tarım yapılanlarda verim yüksektir. Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakları (N) Bu gruptaki topraklar değişik ana kayalardan oluşmuştur. Renk ve baz durumu ana materyal ve organik madde miktarına bağlı olarak değişir. A (B) C profili topraklardır. Bu topraklarda B horizonu gözle ayırt etmek zordur. B horizonu bazen silikat kil mineralleri ile hafifçe zenginleşmiş yapı elemanlarına sahip durumda olabilir. Bu horizon birçok kısımlarda yoktur ve A1 in hemen altında C horizonu bulunmaktadır. Kireçsiz Kahverengi Toprakları (U) Bu toprakların oluşumunda zayıf podzollaşma ve birazda kalsifikasyon rol oynar. A horizonu kahverengi, kırmızımsı kahverengi, grimsi kahverengi, sarımsı kahverengi veya kırmızıdır. Yumuşak (tınımsı) kıvamdadır. B horizonu daha ağır bünyeli, daha sert kıvamlı, kahverengi veya kırmızımsı kahverengidir. Burada kırmızılık daha fazladır. Bu horizonun, normal olarak kireci yıkanmıştır; fakat reaksiyon nötr veya kalevidir. A dan B ye geçiş tedricen olmaktadır. Bu toprakların ana maddesi değişiktir. Topraklar, asit ana madde üzerinde olduğu kadar, kireç taşı üzerinde de oluşabilir. Doğal drenajları iyidir. Kestane Toprakları (C) Ana madde, kireç taşından kireççe zengin volkanik materyale kadar değişir. Profil ABC veya A (B) C şeklindedir. A horizonu koyu kahverengi veya grimsi kahverengidir.bu horizon cm. kalınlıkta, granüler yapıda ve dağılgan kıvamdadır. 33

50 B horizonunun rengi kahverengi, koyu kahvarengi veya kırmızımsı kahverengidir. Yapı zayıf prizmatiktir. Bu horizonda kil birikmesi görülür. B horizonunun altında çoğunlukla sertleşmiş halde kireç birikme horizonu yer alır. Bunun altında bir jips birikme horizonu da bulunabilir. Kırmızımsı Kestanerengi Toprakları (D) Bu topraklar değişik ana maddelerden, kasifikasyon sonucu oluşmaktadır. Doğal drenajları iyidir. A horizonu koyu kırmızımsı kahverengi, dağılgan, nötr veya kalevi reaksiyondadır. B horizonu daha ağır bünyeli ve kıvamı daha sıkıdır. Bu horizonun üst kısmında renk kırmızımsı kahverengiden kırmızıya kadar değişmekte, alt katmanda ise renk biraz açılmakta veya grileşmektedir. Alt kısmın kireçliliği daha fazladır. Kırmızı Akdeniz Toprakları (T) Bu toprakların en belirgin karakteristikleri bütün profilin kiremit kırmızısı ve üst topraktaki organik madde azlığıdır. Toprak, karbonatları yıkanmış ağır kilden ibarettir. A horizonu oldukça uniform kırmızı renktedir. Bunun altında kırmızı, daha ağır bünyeli ve belirgin kil zarlarına sahip bir B horizonu (Bt) yer almaktadır. Kırmızı Kahverengi Akdeniz Toprakları (E) Bu topraklar Kırmızı Akdeniz Toprakları ile Kahverengi Akdeniz Toprakları arasında geçiştir. ABC profiline sahip topraklardır. A horizonu, iyi gelişmiş orta derecede organik maddeye sahip ve organik madde ile mineral madde iyice karışmıştır. Zayıf bir A2 horizonu görülebilir. A horizonu, kırmızı veya kahverengi, köşeli blok ve prizmatik yapıya haiz bünyesel B horizonu içine tedricen geçer. Redrina Toprakları ( R ) Đnterzonal toprakların kalsimorfik grubuna dahil olması sebebiyle bütün özelliklerini yüksek derecede kirece sahip ana maddeden alır. Zonal topraklara nazaran horizonlar çok zayıf olup AC profillidirler. A horizonu ince olup granüler yapıda, koyu renkte ve alkali veya nötr reaksiyonludur. Organik madde, mineral madde ile iyice karışmıştır. Organik madde miktarı ve toprak derinliği, kalkerli materyal üzerinde teşekkül etmiş litosol ve regosollerden fazladır. Bütün profilde; CaCO3 dağılmış durumda olup baz saturasyonu yüksektir. Tabii vejetasyon ve çalı - fundadır. Serin, hümid ve semiarid iklimlerde yer alır. Yıllık ortalama yağış mm. dir. Ana madde kalker, dolomit, marn ve tebeşirdir. Kahverengi Toprakları (B) Bu topraklar, çeşitli ana maddelerden kalsifikasyon sonucu oluştuklarından, profilleri kalsiyumca zengindir. Baz saturasyonları yüksek, doğal drenajları iyidir. ABC profilli topraklardır. A1 horizonu kahverengi veya grimsi kahverengi, cm. kalınlıkta ve granüler yapıdadır. Organik madde içeriği orta, reaksiyon nötr veya kalevidir. B horizonu açık kahverengiden koyu kahverengiye kadar değişen renklerde ve blok yapıdadır. B horizonunun altında beyazımsı ve çoğunlukla sertleşmiş kireç birikme katı yer alır. Bunun altında bir jips birikme katı bulunabilir. Đlkbahar ve sonbahardaki kısa periyotlar hariç kimyasal ve biyolojik etkenlikler yavaştır. Verimleri düşüktür. Sulanan topraklarda çeşitli ürünler yetiştirilebilir. Kırmızı Kahverengi Topraklar (F) Solum un rengi hariç, hemen hemen diğer bütün özellikleri Kahverengi Toprakların aynı veya benzeridir. Ana madde değişiktir. Oluşumlarında kalsifikasyon rol oynar. Doğal 34

51 drenajları iyidir.a horizonu, tipik olarak, kırmızımsı kahverengi veya kırmızı renkte olup yumuşak kıvamdadır. B horizonu kırmızı veya kırmızımsı kahverengi, daha ağır bünyeli ve oldukça sıkıdır. Bunun altında CaCO 3 birikme katı bulunur. Bu topraklarda biyolojik etkinlik düşük, doğal verimlilik yüksektir. Sierozem Toprakları (Z) Kalsifikasyon sonucu oluşmuş bu topraklar ABC profillidir. Yağışın düşük olması nedeni ile CaCO 3 birikme zonu yüzeye çok yakındır. Bu topraklarda biyolojik etkinlik çok düşük, kimyasal ayrışma düşüktür. A horizonu, zayıf teşekkül etmiş, açık grimsi kahverengiden soluk griye kadar değişen renklerde, zayıf pul yapıda, az veya orta organik madde içeriklidir. Bu horizon genellikle kireççe fakirdir. Kireçli ana materyalden oluşmuş topraklar da bu katın kireci nadiren yıkanmıştır., B horizonu, ince bünyeli ve yüksek kireçlidir. Bu yüksek kireçlilik, kireç birikme zonuna dönüşür ve bu zon sertlik arzedebilir. Bu zonun altında jips birikme katı bulunabilir. Bu topraklarda sulama ile intensif tarım yapıldığında verim ortadan yükseğe kadar değişebilir. Vertisol Topraklar (V) Vertisoller genellikle kurak mevsimde büzülen, yağışlı mevsimde genişleyen ve dönme hareketi gösteren koyu renkli kil topraklarıdır. Bu topraklar derin ve geniş çatlaklar, gilgai mikrorölyef ve kayma yüzeyleri ihtiva eder. AC profilli topraklardır. A horizonu derin ve genellikle koyu renklidir. Đçindeki organik madde kil ile tam olarak karışmıştır. Bu topraklardaki çatlama montmorilonitik veya smektoid killerin ve ard arda gelen kuru ve yağışlı mevsimlerin varlığına bağlıdır. Vertisoller genellikle 1-5 hatta 10 cm. kalınlıkta gevşek granüler yüzey malçına sahiptir. Vertisoller, çoğunlukla çok kireçli olduğundan, bütün A horizonu boyunca kireç kokresyonları görülür. Toz halindeki kireç cepleri, dönme hareketinin etkilemediği profilin alt kısmında bulunur. Kireç birikme katı da görülebilir. Vertisollerin tarımsal işleme periyotları çok kısadır. Çatlamalar sırasında ince kökler kırılır ve ürün zarar görür. Sulama yapılsa bile, yetiştirilen ürünler sınırlıdır. Yüksek su tutma kapasitelerine rağmen, bitkilere yarayışlı su miktarı düşüktür. Eğimli arazilerde her zaman erozyon tehlikesi mevcuttur. Çoğu vertisollerin çukur yerleri yağışlı mevsimlerde su altında kalırlar. Arazi drenajı hemen hemen olanaksızdır. Yüksek Dağ ve Çayır Toprakları (Y) Bunlar, yüksek irtifalarda, orman sınırının yukarısında bulunur. Çeşitli ana maddeden, bozuk drenaj ve soğuk iklim koşullarında; gleyleşme ve biraz da kalsifikasyonla oluşmuşlardır. Üstte cm. kalınlıkta koyu kahverengi bir A horizonu, bunun altında grimsi ve pas rengi, çizgili ve benekli alt toprak bulunmaktadır. Üzerlerindeki doğal bitki örtüsü ot, saz ve çiçekli bitkilerdir. Soğuk iklimden dolayı verimleri sınırlıdır. Çoğunlukla yazın otlak olarak kullanılırlar. Regosol Topraklar (L) Regosoller çok genç topraklardır. Derin, pekişmemiş, yumuşak mineral depozitler üzerinde bulunurlar. Topraklarda yalnızca A ve C horizonları oluşmuştur. A horizonu zayıf teşekkül etmiş, sığ veya orta derin olup C horizonuna belirli bir geçiş yapmaz. Yüksek geçirgenlik ve düşük su tutma kapasitelerinden dolayı aşırı drenajlıdırlar. Đlin değişik topoğrafyası, iklim ve jeolojik yapı farklılıkları ile vejetasyondaki çeşitlilik, değişik özelliklere sahip toprakların oluşumuna neden olmuştur. 35

52 Harita.B.3.1 Toprak Kabiliyeti Kaynak: Tarım Đl Müdürlüğü,

53 Harita.B.3.2.Arkeolojik Alt Bölgeler Kaynak: Tarım Đl Müdürlüğü,

54 B.4. Su Kaynakları Sakarya Đli su potansiyeli bakımından oldukça zengindir. Bu kısımda su kaynaklarının durumu incelenecektir. B.4.1. Đçme Suyu Kaynakları ve Barajlar Sapanca Gölü,Sakarya Nehri ile Đzmit Körfezi arasında uzanan, deniz seviyesinden 30 m yükseklikte bir tatlı su gölü olup Adapazarı ve Çevre yerleşimleri için önemli bir içme kullanma suyu kaynağıdır. Sakarya ilinde diğer içme suyu kaynakları yeraltı suları ve kaynak sularıdır.mudurnu çayında;adapazarına içme suyu temin maksadıyla Ballıkaya barajı fizibilite çalışmalarına başlanmıştır. Bunun dışında Büyükmelen Baraj ve HES çalışması ile Đstanbul iline içmesuyu götürme çalışmaları mevcuttur. 38

55 SN. ADI YERĐ LĐTRESĐ BAŞ.TARĐHĐ BĐTĐŞ TARĐHĐ NEVĐ KĐRA MÜDDETĐ 1 Asyakom Tic. A.Ş. Sapanca Sogucak Yaylası Kuru Göll.mevkii 0.750lt/sn Kaynak Suyu 10 yıl 2 Canpınar Kaynak Suyu Sapanca Đstanbuldere Köyü Mevkii Đt/sn Kaynak Suyu 10 yıl 3 Nestle VVaters Sapanca Kurtköy Beldesi 0.500lt/sn Kaynak Suyu 5 yıl 4 Ataman Đnşaat A.Ş Sapanca Soğucak Yay.Yazılıgürgen Mevkii 0,400 Lt/Sn Kaynak Suyu 10 yıl 5 Mahmudiye Su A.Ş Sapanca Muradiye Köyü 1,5 Đt/sn Kaynak Suyu 10 yıl 6 Mahmudiye Su A.Ş Sapanca Soğucak yaylası 1 Lt/Sn Kaynak Suyu 10 yıl 7 Kaynak Suları Tur.A.Ş Sapanca Kiraztepe Mevkii 0,600 Đt/sn Kaynak Suyu 10 yıl 8 Kaynak Suları Tur.A.Ş Sapanca Narlıtepe Mevkii 1,200 Đt/sn Kaynak Suyu 10 yıl 9 Ataman Đnşaat A.Ş Sapanca Sivritepe Mevkii 0.575lt/sn Kaynak Suyu 10 yıl 10 Nestle WATERS Sapanca Dibektaş Mevkii 0,500 Đt/sn Kaynak Suyu 10 yıl 11 Nestle Waters Sapanca Kurtköy Đncebel 0,500 Đt/sn Kaynak Suyu 5 yıl 12 Nestle Waters Sapanca Dibektaş Mevkii 1 Lt/Sn Kaynak Suyu 10 yıl 13 Ataman Đnşaat A.Ş Sapanca Yazılıgürgen Mevkii 0,200 Đt/sn Kaynak Suyu 10 yıl 14 Alparslan GĐRAY Akyazı Şerefiye Köyü 30 Đt/sn Dere Suyu 15 yıl 15 Yaşar ÇOLAK Akyazı Altındere Bıçkıdere Mevkii 20 Đt/sn Dere Suyu 15 yıl 16 Hayri ORHAN Akyazı Şerefiye Tekneci Mevkii 15 Lt/Sn Dere Suyu 10 yıl 17 Engin ŞAN Akyazı Pazarköy Değirmenler Mevkii 50 Lt/Sn Dere Suyu 10 yıl 18 Hüseyin BULUT Akyazı Pazarköy 50 Lt/Sn Dere Suyu 10 yıl 19 Ali BAŞTAN Akyazı Hasanbey Köyü 40 Lt/Sn Dere Suyu 10 yıl 20 Şerefiye Kaynak Suları A.Ş Akyazı Şerefiye Köyü 1 Đt/sn Kaynak Suyu 10 yıl 21 Tevfik ERKAN Akyazı Altındere Beldesi 20 Đt/sn Dere Suyu 15 yıl 22 Rahmi ÖNSOY Hendek Çamlıca Çarığıkuru Mevkii 125 Lt/Sn Dere Suyu 10 yıl 23 Ali Avni CANBAZ Hendek Çamlıca Çarığıkuru Mevkii 12 LT/Sn Dere Suyu 10 yıl 24 Mustafa DĐNÇ Akyazı Altındere Beldesi 50 Lt/Sn Dere Suyu 10 yıl 25 Danonesa A.Ş Hendek Çamlıca Gökağaç Mevkii 5,5 Đt/sn Kaynak Suyu 10 yıl 26 Marmara Su A.Ş Hendek Çamlıca Kocakayak Mevkii 3 Đt/sn uyu Kaynak Suyu 5 yıl 27 Necmi YILDIRIM Pamukova Kemaliye Köyü 10 Đt/sn Dere Suyu 15 yıl 28 Aydın SAĞIROĞLU Sapanca Istanbuldere 30 Đt/sn Dere Suyu 15 yıl 29 Mehmet PĐLAVCI Taraklı Mahdumlar Köyü 50 Đt/sn : Dere Suyu 15 yıl 30 Halil Đbrahim EKŞĐ Kocaali ilçesi 22 Đt/sn Dere Suyu 15 yıl 31 Mehmet BURNAZ Karapürçek ilçesi Đnönü Mahallesi 25 Đt/sn Dere Suyu 15 yıl Tablo.B.4.1Kaynak: 2005 yılı Su kaynakları ve Dere Sularına Ait Liste, Đl Özel Đdare Müdürlüğü 39

56 B.4.2. Yeraltı Suyu Kaynakları Sakarya ilinde şehir tamamen nehir çökelleri üzerindedir.çöküntü sahası içinde bulunan Adapazarı ovası; Sakarya, Çark suyu Mudurnu ve Uludere gibi akarsuların getirip biriktirdiği kalın alüvyondan ibarettir. Bu alüvyon içinde yeraltı suyu çok yüksek seviyededir, bazı kısımlarda ise batak durumdadır. Arifiye mahallesinde zemin düz ve dolgundur. Yeraltı suyu ovada m derinliktedir. Erenler mahallesinde zemin andezit, marn, kalkşiştler ve alivyondan oluşmuştur. Söğütlü ilçesinde zemin Sakarya nehrinin getirmiş olduğu birikintilerden meydana gelmiş olup yeraltı suyu 3-4 m derinlikte devamlı vardır. Akyazı ilçesinde yeraltı su seviyesi 3-5 m derinlikte olup şehir genelde alüvyon kolisi üzerindedir. Pamukova ve Taraklı ilçelerinde ise belli seviyede yeraltı suyu yoktur. Hendek ilçesinde yerleşim bölgesinde yeraaltı su seviyesi 2-3 m olup kuzeyde m derinliktedir. Karasu, Kocaali ve Kaynarca ilçelerinde yeraltı su seviyesi topografyaya bağlı olarak 0-10 m arasında değişmektedir. Sapanca ilçesinde yeraltı su seviyesi göle yakın kısımlarda 2 m olup, güneydoğuya doğru derinleşmektedir. B.4.3. Akarsular Tablo B.6. Sakarya da Bulunan Önemli Akarsular Kaynak Hacim, m 3 /sn Kaynak Hacim, m 3 /s Sakarya Nehri 193 Büyük Melen Deresi 38 Mudurnu çayı 20 Çark Suyu 4 Dinsiz Çayı 7 Paralı Dere 2 Kaynak: D.S.Đ.Genel Müdürlüğü SAKARYA NEHRĐ:Eskişehir in Çifteler ilçesi yakınlarından doğan Sakarya ırmağının kolları ile birlikte toplam uzunluğu 824 km. dir.ancak başlangıcında yer alan bazı kaynaklarının kuruduğu göz önüne alınırsa ırmağın uzunluğu 720 km. kabul edilir.đlimiz sınırları içindeki uzunluğu km. dir. Nehir,Osmaneli ni geçince Đnegöl ve Yenişehir ovalarını sulayan Göksu kolunu alır.osmaneli ne varmadan aşağıdan Göynük çayını da alarak Pamukova ya ulaşır.geyve ile Doğançay arasında dik yamaçlı ve dar Geyve Boğazından akarak Adapazarı ovasına (Akova) ulaşır.burada vadi tabanı 35 m. nin altına iner ve tam bir ova akarsuyu halini alır. Adapazarı şehir merkezinin 4 km. doğusundan geçen Sakarya ırmağı,ovanın kuzey kesiminde sağdan Mudurnu çayını,daha ilerde,tepelik bir alanda soldan,sapanca Gölünün fazla suyunu boşaltan Çark suyunu alır ve Karasu ilçe merkezi Yenimahalle semtinde Karadeniz e dökülür. Sakarya nın deltası,kızılırmak ve Yeşilırmak deltası gibi denize doğru belirli bir çıkıntı meydana getirmez. Tarih devirlerinde Sakarya nın,adapazarı ovasında birkaç defa yatak değiştirdiği sanılmaktadır. Sakarya nehri üzerinde Sarıyar ve Gökçekaya barajları bulunmaktadır. 40

57 ÇARK SUYU:Sapanca Gölünün ayağı olan Çark suyu,sakarya ırmağına boşalır.uzunluğu 45 km. olan akarsu,sapanca Gölünün doğusundan çıkar ve batıdan Elmalı deresi,kocadere ve Söğüt deresini alarak kuzeydoğuya yönelir.seyifler köyü yakınında Sakarya nehrine katılır. Adapazarı nın içme kullanma suyu,uzun yıllar Çark suyundan sağlanmıştır. DĐNSĐZ ÇAYI:Uzunluğu 34km. dir.mudurnu çayının bir kolu olan Dinsiz çayı,hendek sınırı yakınında Şark Beynevit köyü civarında doğar,daha sonra doğudan Fabrika dere ve Balıklı dereyi,güneyden Bıçkı ve Gürcü derelerini alır.akyazı,hendek ve merkez ilçe sınırlarının birleştiği yerde Mudurnu çayına katılır. MUDURNU ÇAYI:Uzunluğu 65 km. dir.dokurcun yakınlarında il topraklarına girer,hendek Đlçesinin Kuzeybatısında Sakarya ya karışır.akyazı ilçesinin Taşburun köyü civarında taşkınlar yapan ve bataklıklar oluşturan çay,yapılan ıslah çalışmalarıyla zararsız hale getirilmiştir. DARIÇAYIR DERESĐ:Uzunluğu 33 km. dir.karasu nun güneyinde Kocatöngel deresi adıyla kuzeye doğru akan bu dere,doğudan ve batıdan küçük yan dereciklerle birleştikten sonra Tuzla yakınında Sakarya nehrine katılır. MADEN DERESĐ:Uzunluğu 30 km. olan Maden deresi,hendek yakınında Çataltepe den doğar.önce kabalak deresi adıyla kuzeye akar.yayla deresi ile birleştikten sonra Karasu adını alır ve Karasu ilçesinin doğusundan Karadeniz e dökülür. MELEN DERESĐ:Uzunluğu 30 km. dir.kocaali ilçesinin doğusunda Akçakoca sınırında bulunan Melenağzı mevkiinde Karadeniz e dökülür. KARAÇAY DERESĐ:Geyve ilçesinin doğusunda Mancarlı yöresinde doğar.uzunluğu 29 km. dir.önce Secdedere,sonra Karaçay adlarını alarak güneybatıya doğru akar.güneybatıdan gelen Karakaya deresi ile birleştikten sonra Karasular mevkiinde Sakarya ırmağına katılır. AKÇAY DERESĐ:Geyve nin kuzeybatısındaki Eskiyayla yöresinden doğan Akçay deresi,çok sayıda küçük dereyle birleştikten sonra Adliye köyü kenarından Sakarya ırmağına katılır. YIRTMAÇ DERESĐ:Kandıra ilçesinin Kuştünek mevkiinden doğar.kaynarca- Karasu sınırındaki Acarlar Gölü ne dökülür.önemli kolları Büyükdere ve Kemer deresidir. DEĞĐRMENDERE:Değirmendere,Kandıranın doğusundaki Alabaşlar köyü yakınından doğar.kandıra Kaynarca sınırını çizerek akar.kaynarca nın kuzeyinde Karaboğaz yöresinde Karadeniz e dökülür. SAPANCA DERELERĐ:Sapanca Gölü ne bazı irili ufaklı dereler dökülmektedir.bunların en önemlisi Đstanbul deresi olup yıl boyunca faaliyet halindedir.mahmudiye ve Kurtköy gibi dereler yazın kururlar.genellikle Samanlı dağlarının karları ve mevsim yağmurları ile beslenen bu dereler,gölün su seviyesinde rol oynadıkları gibi sürükledikleri alüvyonları biriktirip bugünkü Sapanca nın bulunduğu ovalık araziyi oluşturmuşlardır B.4.4. Göller ve Göletler Sakarya il alanında pek çok sayıda göl vardır.üçüncü zamanın sonları ile dördüncü zamanın başlarında yoğun tektonik oluşumlar geçiren il alanı yer yer çökmüş,yer yer de yükselmiştir.kırılma ve Kıvrılmalar sonucu il alanı Karadeniz e doğru kuzey yönünde çarpılmıştır.çarpılmadan sonra Marmara denizi ile arada bir set ortaya çıkmıştır.marmara denizi ile su bölüm çizgisini oluşturan bu setin Karadeniz e eğimli olan kesimlerindeki çöküntü alanlarının dolması ile göller oluşmuştur.bu tektonik kökenli göller dışında,sakarya ırmağı tarafından taşınan alüvyonların yığılması ile oluşmuş göller de vardır. Bu göllerin yükseltileri ile derinlikleri pek fazla değildir.yağışlı kuşakta yer aldıklarından bol sulu akarsularca beslenmekte ve fazla suları çeşitli ayaklarla 41

58 boşaltmaktadır.đldeki göllerin suları genellikle tatlıdır. Altı adet doğal göl bulunmaktadır. Bu göllerle ilgili veriler Tablo B9 da görülmektedir. SAPANCA GÖLÜ: Marmara Bölgesinin doğu kesiminde,adapazarı ovasını Đzmit körfezi oluğuna birleştiren uzun bir çukurun doğu yarısında yer alan tatlı su gölüdür. Sapanca nın kıyıları,doğuda Sakarya ili,batı ucunda Kocaeli ilinde kalır.havzası 252 km 2 dir.yüzölçümü 47 km 2 dir.doğu- Batı uzunluğu 17 km. dir.kuzey-güney genişliği 5 km. olup yüzeyin denizden yüksekliği31 m. dir.en derin yeri (Prof.S.ERÇĐN in ölçmelerine göre 61 m. dir.. dir. Göl,adını güney kıyısında kurulmuş olan ilçeden alır.eski Türk kaynaklarında Ayan gölü olarak geçer.özellikle güneyindeki dağlardan inen sellerle iyi beslenen göl,fazla suyunu,doğu ucundan Çark suyu aracılığı ile Sakarya ırmağına boşaltır. Elektirik Đşleri Etüt Dairesi tarafından yaptırılan ölçmelere göre, gölün suyu kış ve ilkbahar aylarında yükselir,sonbahara doğru alçalır.đki seviye arasında cm.,bazen cm. fark görülür. E-5 karayolu gölün kuzey kıyısını,tem Otoyolu ve demiryolu ise güney kısmından geçmektedir. GÖKÇEÖREN GÖLÜ:Đl merkezinin 7-8 km. kuzeybatısındadır.basık sırtlarla çevrelenen gölün yüzölçümü 25 ha. dır.gökçeören gölüne,yakınındaki yerleşmelerin adlarıyla,aralık gölü ve Meşeli gölü de denmektedir.gölün kuzeyinde alçak sırtlarla ayrılmış yaklaşık 15 ha. genişlikte küçük bir göl daha vardır.dipsiz göl adıyla anılan bu göl Gökçeören çukurluğunun devamı niteliğindedir.göl çevresindeki hafif eğimli alanlarda yoğun tarım yapılır.pek derin olmayan göl,yağmur ve kaynak sularıyla beslenmekte,kışın ve baharda yağışlarla genişleyip yazın çekilmektedir.suların çekilmesiyle ortaya çıkan alanda,mısır,kavun,karpuz ve fasülye ekilir. POYRAZLAR GÖLÜ:Adapazarı nın 7-8 km. kuzeydoğusunda,sakarya ırmağının yakınındaki 60 ha.lık göle,doğusundaki Poyrazlar köyü nedeniyle,poyrazlar Gölü denir.gölün bir başka adı da Teke Gölü dür.sakarya ırmağının eski yatağında oluşan Poyrazlar Gölü,iki sırt arasında uzanmaktadır.sakarya ırmağı taştığı zamanlar,fazla suları Kapaklı Barajından göle boşalmaktadır.ayrıca,sızıntı yoluyla da gölü beslemektedir.poyrazlar Gölü,oldukça derindir.yalnızca güney kıyıları sığve sazlıktır.kuzey ucundan bir ayakla Sakarya ırmağına boşalır.bu gölde başta sazan olmak üzere kimi tatlısu balıkları yaşamaktadır. TAŞKISIK GÖLÜ:Poyrazlar Gölü nün 15 km kadar kuzeybatısında,göktepe nın kuzeyinde,3 km. aralıkla iki küçük göl vardır.bunlardan batıdakine Taşkısık Gölü yada Çaltıcak Gölü denir.göl dipten kaynayan sularla beslenir,kışın genişleyip yazın çekilmektedir.yüzölçümü 90 ha. kadardır.güney kesimi daha derin olan gölün kuzey kıyıları sazlık ve bataklıktır.tatlı olan gölün suyunda sazan ve tatlı su balıkları yaşamaktadır. KÜÇÜK AKGÖL:Adapazarına 12 km. uzaklıkta Karasu karayolu üzerindeki bu göl, yakınındaki Çaltıcak köyünün adıyla da anılır.gölün kenarındaki küçük koru,piknik ve kamp yapmaya çok elverişlidir.gölde her çeşit tatlısu balığı yaşamaktadır.ayrıca,göl çevresinde tavşan,keklik ve yaban ördeği avlanabilmektedir. 42

59 BÜYÜK AKGÖL:Karasu karayolu üzerinde Koyunağılı köyünden ayrılan yol sapağındadır.daha çok balık avlamak amacıyla gidilen bu gölün kıyısında piknik ve kamp yeri de düzenlenmiştir. ACARLAR GÖLÜ:Karadenize 700 m. uzaklıktaki bu gölün çevresi bütünüyle dişbudak ormanlarıyla çevrilidir. Ağaçlar yer yer gölün bataklık kesimlerine sokulmaktadır.buralarda sülün,çulluk ve yaban ördeği gibi hayvanlar yaşamaktadır. Tablo B.7. Sakarya da Bulunan Doğal Göller Göl Đsmi Drenaj Alanı (km 2 ) Büyüklüğü (km 2 ) Maksimum Derinliği (m) Sapanca Gölü Büyük Akgöl Maksimum Kotu (m) Küçük Akgöl Bilinmiyor Taşkısığı Gölü Bilinmiyor Poyrazlar Gölü Acarlar 5,00 5,00 2,5 0,50 Kaynak: D.S.Đ. 32.Şube Müdürlüğü Sakarya Köy Hizmetleri Đl Müdürlüğü tarafından ilde beş adet sulama göleti yapılmıştır. Bunlarla ilgili bilgiler Tablo B.10 da verilmektedir. Bunların dışında beş adet hayvan içme suyu göleti bulunmaktadır. Tablo B.8. K.H.M. Tarafından Yapılan Sulama Göletleri Gölet Adı Sulama Alanı Ha Durumu Sakarya Merkez Salmanlı Sulama Göleti (II. Alt Bölge) 227 Faal Sakarya Kaynarca Reisler-Okçular Sulama Göleti 313 Faal (IV. AltBölge) Sakarya Söğütlü Đmamlar-Aslanlar Sulama Göleti 429 Faal (II. Alt Bölge) Sakarya Kaynarca Kulaklı Sulama Göleti (IV. Alt Bölge) 256 Đnşaat Sakarya Söğütlü Hasanfakı Sulama Göleti (II. Alt Bölge) - Đnşaat Kaynak: K.H.Đ.M. Sakarya DSĐ den alınan bilgilere göre ilde toplam emniyetli yer altı suyu rezervi 248x10 6 m 3 /yıl dır. Bunun 245 m 3 Aşağı Sakarya Ovasında geriye kalan 3x10 6 m 3 ü diğer 43

60 bölgelerdedir. Aşağı Sakarya Havzasında işletmeye uygun görülen alanlar beş tali drenaj havzasına bölünmüştür. I Nolu Drenaj Alanı (III. Alt Bölge) işletme sahasında açılarak yer altı suyu işletme sondaj kuyularının işletme debileri 5 ile 60 lt/sn. arasında olacaktır. II Nolu Tali Drenaj Alanına (II. Alt Bölge) isabet eden yer altı suyu işletmesine uygun alanın işletme debileri 25~60 lt/s. olacaktır. III Nolu Tali Drenaj Alanı (II. Alt Bölge) sınırları içinde kalan işletme alanlarında açılacak yer altı suyu işletme sondaj kuyularının işletme debileri 20~40 lt/sn. arasında olacaktır. Bu işletme alanı için verilen maksimum işletme debileri işletme alanının orta kesiminde E-5 Karayolunun kuzey ve güneyinde kalan alanlar için geçerlidir. IV.Nolu Tali Drenaj Alanı (II. Alt Bölge) sınırları içinde kalan yer altı suyu işletmesine uygun alanlarda açılacak sondaj kuyularında işletme debisi 10~40 lt/sn. arasında olacaktır. V.Nolu Tali Drenaj Alanını (III. Alt Bölge) oluşturan Karasu Sahil Ovasında açılacak sondaj kuyularının işletme debileri 10~20 lt/sn. arasında olacaktır. Đlde 4790 hektar doğal göl yüzey alanı, 1136 hektar akarsu yüzeyi alanı olmak üzere toplam 5926 hektar su yüzey alanı mevcuttur. B.5. Mineral Kaynaklar Sakarya ili yeraltı zenginlikleri açısından pek zengin sayılmamakla birlikte, jeolojik yapısı itibariyle çeşitli türden maden rezervine sahip bulunmaktadır. B.5.1. Sanayi Madenleri Asbest yatakları : Akyazı, Merkez ve Kuzuluk köyünde bulunmaktadır.yeşil ofiyolit kayaçlar arasında birkaç yerde küçük parça halinde pikrolit asbeste rastlanmıştır. Mermer yatakları : Harmantepe köyü, Merkez, Taşkısığı köyü, Akyazı, Dokurcun, Çengeller köyü, Duman kayası mevkii, Sapanca ve Erdemli köyünde bulunmaktadır.toplam m 3 lük rezervli mermer yatağı mevcuttur. Talk yatakları : Sapanca ilçesi, Nailiye köyü ve Kuyucak yöresinde bulunmaktadır.toplam ton rezerv mevcuttur. Tuğla-Kiremit yatakları : Merkez, Karadere köyü, Söğütlü, Ferizli, Akyazı, Karaçalılık köyü, Geyve, Sofibey köyü ve Karasu da bulunmaktadır.yaklaşık ton tuğla-kiremit rezervi bulunmaktadır. Kum yatakları : Sakarya ili oldukça zengin kum yataklarına sahiptir. B.5.2. Metalik Madenler Demir yatakları : Đldeki en önemli maden olan demir, Karasu ilçesi Aktaş köyü çevresinde geniş yataklar halinde bulunur.đldeki demir cevheri rezervi ton silisli, ton karbonatlı potansiyele sahiptir. Bakır yatakları : Hendek ilçesi ve Hüseyin Şeyh köyündedir.tenörü %2,85 Cu dır. Mangenez yatakları : Geyve ilçesi, Melekçe köyü ve Alaçam mevkiindedir.tenörü %16,65 SiO 2 dir.cevherli zonun kalınlığı 5 m olup, %40 ı cevher içermektedir. 44

61 B.5.3. Enerji Madenleri Jeotermal sahalar: Sakarya ili sınırları içinde 8 tane jeotermal saha bulunmaktadır. I. Akyazı-Akyazı kaplıcası : Sıcaklık: C Ph : 6.00 Debi : 5.51 l/sn 3 adet kaynak mevcut II. Akyazı-Kuzuluk Bucak kaplıcası : Sıcaklık: C Ph : 6.00 Debi : 1.2 l/sn 2 adet kaynak mevcut III. Geyve ılıca köyü kaplıcası : Sıcaklık: C Ph : 6.00 Debi : 6 l/sn IV. Geyve kil hamamı : Sıcaklık: C Ph : 6.00 Debi : 3.5 l/sn 2 adet kaynak mevcut V. Geyve acı su : Sıcaklık: C Ph : 6.30 Radyoaktivite: 7 Eman Toplam mineralizasyon : 3,797.8 mg/l VI. Geyve-Taraklı kil hamamı : Sıcaklık: C Ph : 6.40 Radyoaktivite: 7.4 Eman Toplam mineralizasyon : mg/l B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler Maden kanununda yapılan değişiklikten sonra 1 a grubu olarak anılan kum-çakıl ocaklarına ruhsat verme yetkisi Đl Özel Đdarelerine devredilmiştir. Đlimiz taş ocakları açısından çok zengindir. Ruhsatlı olarak çalışan ocaklar, I.1.4 bölümünde verilmiştir. Ruhsatlı ocak faaliyetleri devam etmekte yeni maden kanununa göre intibak işlemleri, güncelleme ve yeni ocaklar için ruhsatlandırma çalışma süreci ve kurumların ocak denetimleri devam etmektedir. Kaynaklar : - Orman Bölge Müdürlüğü verileri - DSĐ 32.Şube Müdürlüğü verileri - Köy Hizmetleri Müdürlüğü verileri - Maden Tetkik ve Arama Gn.Müdürlüğü 45

62 C. HAVA (ATMOSFER VE ĐKLĐM) C.1. Đklim ve Hava Sakarya Đlinde Marmara ve Karadeniz Bölgesi iklimi özellikleri yaşanmaktadır. Sakarya, rutubetli bir havaya ve ılıman iklime sahiptir. Kışlar bol yağışlı ve az soğuk, yazlar ise sıcak olur. En soğuk aylar Ocak ve Şubat, en sıcak aylar Haziran ve Ağustos tur. Isının sıfırın altına düştüğü gün sayısı ortalama 24 tür. Ortalama yıllık yağış mm.dir. Yağışın mevsimlere göre dağılışı ilkbaharda 208, yazın 115, sonbaharda 248 ve kışın 292 mm. dir.nisbi nem oranı ortalama % 72 civarındadır. Rüzgar genel olarak kuzey, kuzey - doğu ve kuzey - batı yönlerinden esmektedir. Rüzgar çoğunlukla kuzey - doğudan poyraz, kuzey - batıdan karayel olarak esmektedir. Yıllık ortalama rüzgar hızı 1.0 m /sn dir. Sakarya Đlinin rüzgar diyagramı şekil C - 1 de verilmiş tir. Ortalama açık gün sayısı 50, kapalı gün sayısı 120 dir. Ortalama karla örtülü gün sayısı 5, en fazla kar kalınlığı 15 cm dir. Sakarya meteoroloji istasyonunun enlem derecesi , boylam derecesi dır. Denizden yüksekliği 31 m dir. Sakarya meteoroloji istasyonundan ölçülen iklim aylık ortalamaları Tablo C1.C2.C3.C4.C5.C6 da verilmiştir. C.1.1. Doğal Değişkenler C Rüzgar Yıllık ortalama rüzgar hızı 1.0 m/sn olup, Sakarya Meteoroloji istasyonunda yapılan ölçümler sonucu en kuvvetli rüzgar ve yönü ile gün sayısı Tablo C.1. de verilmiştir. Tablo C.1. Rüzgar Durumu RasatS. Ortalama Rüzgar Hızı(m/sec) (Yıl) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yıllık En Hızlı Rüzgar Yönü ve Hızı(m/sec) 1 S 11.7 SSE 13.1 WSW 12.0 N 9.7 SSE 4.5 WSW 4.0 NNW 3.5 NNW 4.7 SSW 6.7 SSW 9.2 S 13.1 S 19.5 S 19.5 Kuvvetli Rüzgarlı Gün Sayısı ( m/sec) Fırtınalı Gün Sayısı (17.2> m/sec) Kaynak: Sakarya Meteoroloji Đl Müdürlüğü (2005) 46

63 47

64 C Basınç Sakarya Đli 2005 dönemi aktüel basınç değerleri ortalaması tablo C.2 de verilmiştir. Tablo C.2. Sakarya Meteoroloji Đstasyonunda Ölçülen Aktüel Basınç Verileri (Mb) Aylar I II III IV V VI VII VII IX X XI XII Yıllık I Ort.a.Basınç C Nem Sakarya ili 2005 dönemi ortalama sisli gün sayısı ve ortalama nisbi nem oranları tablo C.3 de verilmiştir Tablo C.3. Sakarya Meteoroloji Đstasyonunda ölçülen sisli gün sayısı ve nisbi nem oranları Aylar Yıllık Sisli günler Nisbi nem % C Sıcaklık 48

65 49

66 50

67 Sakarya Đli 2005 dönemi ortalama,en yüksek ve en düşük sıcaklık değerleri tablo C.4 de verilmiştir Tablo C.4. Sakarya Meteoroloji Đstasyonunda Ölçülen Sıcaklık Değerleri ( 0 C ) Aylar Yıllık Ortalama Sıcaklık En yüksek sıcaklık En düşük sıcaklık C Buharlaşma Sakarya Đli 2005 dönemi ortalama ve en yüksek buharlaşma değerleri tablo C.5 de verilmiştir. Tablo C.5.Sakarya Meteoroloji Đstasyonunda Ölçülen Ortalama ve Günlük En Çok Buharlaşma Değerleri (mm) Aylar Yıllık Ortalama Buharlaşma Günlük en çok buharlaşma C Yağışlar Sakarya ili 2005 dönemi ortalama ve günlük en çok yağış miktarı (mm)değerleri tablo C.6 da verilmiştir. C Yağmur Sakarya ili ortalama ve günlük en çok yağış miktarı (mm) değerleri tablo C.6 da, verilmiştir. Uzun yıllar iklim verileri ortalaması tablodaki gibi olmakla birlikte son yıllarda iklimde gözle görülür farklılık oluşmuş, 2005 yılı yağış miktarı mm, nispi nem ise %72,0 dolaylarında seyretmiştir. 51

68 Tablo C.6.Sakarya Meteoroloji Đstasyonunda ölçülen ortalama ve günlük en çok yağış miktarı değerleri (mm) Aylar Yıllık Ortalama yağış mik. Günlüken çok yağış mik. Kaynak: Sakarya Meteoroloji Đl Müdürlüğü (2005) 52

69 C Kar, Dolu, Sis ve Kırağı Sakarya ili 2005 dönemi ortalama kar yağışlı günler sayısı,ortalama karla örtülü günler sayısı ve en yüksek kar örtüsü kalınlığı (cm) değerleri ile ortalama orajli gün sayısı değerleri tablo C.7 de verilmiştir. Tablo C.7. Karla örtülü günler sayısı ve en yüksek kar örtüsü kalınlığı (cm) 2005) Aylar Yıllık Ortalama Karla ört. Günler Karört.kal ınlığı(cm) Orajli gün sayısı Ort.Kar yağışlı gün sayısı C Seller 1966 yılında Hendek Đlçesinde 62 adet ev yıkılmış köylünün zararı devlet tarafından karşılanmıştır günü Đlimizde anormal yağmurların meydana getirdiği selden bazı Đlçe ve köylerimizde evler yıkılmıştır. Tüm ekili araziyi, mahalle ve köyleri sel suları basmıştır. Can kaybı olmamıştır.1990 lı yıllarda Akyazı Mudurnu Çayı üzerinde ulaşım amaçlı köylerin ilçe ve merkezine ve köyleri devlet yollarına bağlayan köprüler Haydarlar -Đlimbey Köy yolu üzerindeki köprüler ile Hendek ilçesi Kargalı Deresi üzerindeki ulaşım amaçlı köprüler sele maruz kalmıştır.ayrıca Geyve ilçesi ve bazı köyleri Karasu Đlçesinin bazı köyleri feyezan geçirmiştir tarihinde Gökçeören Gölü çevresi,mudurnu Çayıile Sakarya Nehrinin geçtiği yerlerde sel ve su baskınları meydana gelmiştir. C Kuraklık Meteoroloji Đl Müdürlüğünden edinilen bilgilere göre bu konuda herhangi bir çalışma yapılmamıştır. C Mikroklima Meteoroloji Đl Müdürlüğünden edinilen bilgilere göre bu konuda herhangi bir çalışma yapılmamıştır 53

70 C.1.2. Yapay Etmenler C Plansız Kentleşme Sakarya ili hızlı bir sanayileşme süreci içerisinde olması nedeniyle aynı zamanda hızlı nüfüs artışını da yaşamaktadır.hızlı nüfus artışı beraberinde yoğun yapılaşmayıda getirmektedir. Adapazarı Kenti Belediye sınırları içerisinde Yazlık Köprüsünün kuzey istikametinde Çark Suyunun doğu kısmında çevre yoluna yaklaşık 500 m.mesafede ve Tepekum Mahallesi Kör Sakarya mevkiinin doğusunda,sakarya Nehrinin taşkın sahası içerisinde,set kenarında plan dışı yapılaşmalar bulunmaktadır. Erenler Belediyesi nde imar planları iki defa yapılmıştır.belediye 8 mahalleden oluşmuştur.bunlardan Tabakhane ve Hacıoğlu ile Erenler Mahallesinin bir kısmı eski yerleşim olup,plansız olarak şehirleşmiştir.yeni Mahalle,Bağlar,Küpçüler ve Erenler Mahallelerinin bir kısmında hisseli parseller üzerinde kaçak olarak binalar yapılmış olduğundan plansız bir kentleşme meydana gelmiştir.hisseli parseller üzerine kaçak olarak yapılan yapıların halihazır durumlarıda dikkate alınarak imar planında revizyon yapılmıştır.đmar planlarının revize edilmesi,hisseli parsellerin müstakil hale getirilmesi ve 3194 sayılı Kanunun 18.maddesine göre imara uygun parseller üretilmesi neticesinde plansız kentleşmenin önüne geçilmiştir.bu sahada mevcut yapılanmanın %10 u plansız kentleşmiştir.serdivan Belediyesi sınırlarında Esentepe Mahalesi plansız kentleşmiştir. C Yeşil Alanlar Hızlı nüfus artışı ve sanayileşme her ilimizde olduğu gibi Sakarya Đlinde de yeşil alanların azalmasına olumsuz yönde etkisini sürdürmektedir. Kişi başına düşen yeşil alan : 0.5 m 2 Park alanları : 60 adet C Isınmada Kullanılan Yakıtlar Đlimizde Đl Mahalli Çevre Kurulu tarafından aşağıda belirtilen önlem ve uygulamaların gerçekleştirilmesine karar verilmiştir yılında Đlimizde uygulanacak temiz hava programı çerçevesinde, 1-1- Kriterler a-yerli linyitler: Yanar kükürt oranı : %1(+ 0,1 max), (satışa sunulan) Alt ısıl değeri : 4000 (-200) kcal/kg, (satışa sunulan) Ebat : mm (%10 tolerans) Kriterlerine haiz olmasına, b-đthal linyit kömürde: Toplam kükürt oranı : %1 (max), (kuru bazda) Alt ısıl değeri : 6000 (-500) kcal/kg (orijinal kömür) Uçucu madde : %22 (+1) max. (kuru bazda) Toplam nem : %10 (orijinal kömürde) 54

71 Kriterlerine haiz olmasına, c-briket kömürde: Yanar kükürt oranı Alt ısıl değeri Ebat : %1 (0,1 max), (satışa sunulan) : 4000 (-200) kcal/kg (satışa sunulan) : mm /%10 tolerans) Kriterlerine haiz olmasına, 1-2-Đl Mahalli Çevre Kurulunca belirlenen özelliklere haiz olmayan yerli ve ithal kömürlerle, kömür biriketlerinin Sakarya Đli sınırları içinde, sanayi ve enrji üretim amaçlı olarak pazarlaması ve tüketilmesi yasaklanmıştır. 1-3-Sakarya da satışa sunulacak kömürler için iyileştirme ve zenginleştirme tesislerinde üretim, taşıma, depolama, pazarlama ve tüketim aşamalarında bu esaslara belirlenen ilke ve kurallara uygunluğun sağlanması ve denetlenmesi çin izin sistemi uygullanacaktır. -Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) ve TKĐ den ilimize satış yapmak üzere kömür satın alan pazarlamacılarda üretici gibi müteala edilecek ve izin sistemine tabi olacaktır. 1-4-Belgelenmesi kaydıyla metalurjik kok kömürünün satışı serbest olup herhangi bir izne tabi değildir. Metalurjik kok kömürü pazarlayacak firmalar Valiliğe ve Sakarya büyükşehir Belediye Başkanlığı na (ABB) bildirimde bulunmak suretiyle metalurjik kok kömürü satışı yapabileceklerdir. Metalurjik kok kömürünün torbalı ve dökme olarak satışı mümkündür. 1-5-Kent içindeki depolarda kırma işlemi yapmak yasaktır. 1-6-Yerli kömür üreticileri ile kömür ithalatçıları ve üreticilerden dökme kömür olarak kırma, eleme ve torbalama işlemi yapan kişi ve firmalara verilecek izinlere ilişkin işlemleri yapmak üzere ABB Başkanlığı görevli ve yetkili kılınmıştır. -ABB Başkanlığınca başvuru sonucu verilen izin belgeleri Valilikçe tescil edildikten sonra yürürlüğe girecektir. ABB sınırları dışında bu belge Valilikçe verilecektir. 1-7-Kömür pazarlaması yapacak üretici, ithalatçı ve bunların anlaşmalı ve sözleşmeli bayileri, ABB Başkanlığına başvurarak, kömür pazarlama belgesi alacaklardır. -ABB sınırları içinde ilçe ve belde Belediyeleri dahil belgeleri ABB Başkanlığınca verilecek ve ABB Başkanlığınca denetlenecektir. -ABB Başkanlığı, belge verme ile ilgili esas ve yöntemleri tespite, belgeyi tescil veya redde, gereğinde doğrudan belge vermeye görevli ve yetkilidir. -ABB si dışındaki ilçe Belediyeler içindeki satıcılar bu belgeyi bağlı oldukları Belediyelerden alacaklardır. Kömür pazarlamacıları Đl sınırları içinde sabit satış yerleri kurmakla yükümlüdürler. 1-8-Firmalar, kent içinde kurulu veya kurulacak paketleme tesislerini çevreye gürültü ve toz emisyonu rahatsızlığı vermeyecek biçimde çalıştırmak zorundadırlar. Bu konuda G.S.M. hükümleri uygulanır. -Rahatsızlık önlenemiyorsa veya rahatsızlık vereceği sahanın genişliği ve konumu bakımından önceden belirlenebilen kent içindeki yerlerde paketleme tesisi kurulamaz. -Şartlarda uygunluk ABB Başkanlığı inceleme ve denetleme ekiplerince kontrol edilecektir. 55

72 -Kömür depolarının (Mahrukatçılar Odası Başkanlığınca) G.S.M. Yönetmeliği hükümlerine uyularak insanların ikametine mahsus olmayan bir yere taşınması sağlanacak 1-9-ABB Başkanlığı ihtiyaç duyduğunda, diğer alt Belediyelerden, Đl Çevre Müdürlüğü, Đl Sağlık Müdürlüğü, Emniyet Müdürlüğü (Şehir dışında Jandarma Kom.) elemanlarından yararlanabilir ABB sınırları dışında kalan yerler için Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliğinin ilgili maddeleri geçerlidir Đlimizde hava kirliliği oranı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nde belirtilen 24 saatlik sınır değerlere ulaşması durumunda adı geçen Yönetmeliğin 53. Maddesine göre gerekli önlemlerin alınmasına karar verilmiştir. Bu kararlarla ilimizde vasıfları tayin edilen yakılacak kömürün dışında odun ve sıvı yakıt kullanılmakta iken konutlara yönelik doğalgaz dağıtım çalışmalarına 2003 yılı içerisinde başlanmıştır. Şehrin bir bölümüne doğal gaz verilmiştir, Adapazarı gaz dağıtım anonim şirketi tarafından çalışmalar sürdürülmektedir. Yapılan çalışmalar hakkındaki istatistiki bilgiler aşağıda verilmiştir. Deprem Konutları, planlı ve yoğun yerleşim alanlarıdır.adapazarı merkeze, 2003 e 2004 yıllarında en yoğun yerleşim bölgelerine yatırım yapılmıştır yılından itibaren yapılacak yatırım bölgeleri, 2 katlı ve seyrek yapılaşmaya sahip olacağından Abone başına hat uzunluğu artacaktır ĐTĐBARĐYLE ABONE SAYISI CAMĐLĐ-1 KARAMAN CAMĐLĐ-2 KORUCUK ĐSTĐKLAL KEMALPAŞA BAHÇELĐEVLER ÜNĐVERSĐTE BEŞKÖPRÜ MALTEPE BAĞLAR (YILDIZTEPE-HIZIRTEPE) DĐLMEN 1.OSB MĐTHATPAŞA-ŞĐRĐNEVLER ARABACI ALANI CUMHURĐYET ERENLER YEŞĐLTEPE ARĐFĐYE OZANLAR KARAOSMAN TEKELER HENDEK KORUKENT TANK PALET 56

73 Ayrıca Đlimizde Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği uyarınca emisyon izni alan işletmeler aşağıda verilmiştir. Tablo C.8. Emisyon Đzni Alan Đşletmeler Sıra No Tesisin Adı Sınıfı Belge Tarihi Ve Nosu 1 ŞEN PĐLĐÇ GIDA SAN. A.Ş.(KESĐMHANE) A TOYOTA SABANCI TÜRKĐYE SAN.A.Ş. A DOĞAN BĐSKÜVĐ A.Ş. B CHOREN POKPHAND ENT. SAN. A.Ş. B ATEMĐS ĐLAÇ (TOPRAK ĐLAÇ FAB.) A A ALÜMĐNYUM ALAŞIMLARI B DOĞDU BĐSKÜVĐ GIDA SAN. VE TĐC. LTD. ŞTĐ. B ONDULĐNE AVRASYA A.Ş. B KÖYTÜR ENTEGRE TAVUK SAN. A.Ş. (ENTAŞ) A AŞKIN ET VE KEMĐK UNU A DRC KAUÇUK (ÖZER KAUÇUK SAN.TĐC.A.Ş.) A BALSU MARKETĐNG DIŞ TĐC.A.Ş. B ESYEM SAKARYA YEM FABRĐKASI B ŞEN PĐLĐÇ YEM SAN.A.Ş. B DURAK FINDIK (CARGILL TARIM SAN.VE TĐC.A.Ş.) B COŞKUNLAR HAVAĐ FĐŞEK.SAN.TĐC.LTD.ŞTĐ. A TIRSAN TREYLER SAN. TĐC.VE NAKL.A.Ş A BAYSAN BOYA VE TEKSTĐL SAN. TĐC. A.Ş. B KAHYA KAUÇUK REJENERE TESĐSĐ A PAKSAN PAKETLENMĐŞ KĐREÇ SAN.A.Ş. A OTOKAR OTOBÜS KAROSER SAN. A.Ş. B BALABAN GIDASAN. TĐC. A.Ş. B OWENS CORNĐNG YAPI MERKEZĐ (SUBOR) A SADIRLAR TURĐZM TEKS. SAN.TĐC.LTD. ŞTĐ. B AK-GIDA SAN. TĐC. (AKYAZI) B AK-GIDA SAN. TĐC. (PAMUKOVA) B ÇAK TEKSTĐL GĐYĐM SAN.A.Ş B EGE KĐMYA SAN.TĐC.A.Ş B TAT TAVUK ENTEGRE TESĐSLERĐ A ET VE BALIK ÜRÜNLERĐ A.Ş. ET KOMBĐNASI A EMRE ET KEMĐK UNU A AKLAR PETROL OTOM. NAK. TĐC. LTD.ŞTĐ. B OTOYOL SAN. A.Ş.(Doğalgaza Geçti) ( Çev. Orman Müd.) B OTOYOL SAN. A.Ş.(Sağlık Müdürlüğü) A YAĞSAN YAĞ SAN. TĐC. LTD. ŞTĐ. A AYKUT KAYA B MARMARA TAVUKÇULUK SAN. VE TĐC.LTD.ŞTĐ. A YAZAKĐ SABANCI OTOM. KABLO DONANIM TĐC. A.Ş B AS TAVUKÇULUK TARIM ĐŞLETMELERĐ TĐC.LTD.ŞTĐ. A DELLA GIDA(ÇAMLICA ALKOLSÜZ ĐÇECEK. SAN. A. Ş. ) B NOKSEL ÇELĐK SAN. BORU A.Ş. B ADALILAR KURUYEMĐŞ GIDA TĐC. SAN.LTD. ŞTĐ. B DEMĐRCĐOĞLU ET VE GIDA SAN. A. Ş. (ERENLER) A FRUEHAUFF (OTOKAR TREYLER ÜRETĐM TESĐSĐ) B MĐLKON SÜT VE GIDA MAMÜLLERĐ SAN.TĐC. A.Ş. B

74 46 BATAKKÖYLÜ GIDA TARIM PETROL ÜR. LTD.ŞTĐ. B KALAFAT PETROL ÜR. OTO. ĐNŞ. GIDA.TĐC. LTD. ŞTĐ. B KARADAYI PETROL ÜRÜNLERĐ B ATASAN METAL SAN. VE TĐC. LTD. ŞTĐ. B EGESĐLKĐMYA SAN. A.Ş. B GENÇLER GIDA VE MENEMENCĐLER SA. TĐC. LTD. ŞTĐ. B ADAPAZARI ELEKTRĐK ÜRETĐM LTD. ŞTĐ. A A GEBZE ELEKTRĐK ÜRETĐM LTD. ŞTĐ. A A ÖNDER TAVUKÇULUK A.Ş. A 55 ALĐMEX ALÜMĐNYUM A.Ş. B LUCAS ELEKTRĐK A.Ş. B CORUSYASAN(ADAPAZARI B. ŞEHĐR BLD.) B 58 AYDIN PETROLCÜLÜK VE TĐC. A.Ş. B KOÇLAR AKARYAKIT ĐTH.ĐHR. SAN.TĐC. LTD. ŞTĐ B AYDIN ÖRME A.Ş. B AKIN KOÇ KOLL. ŞTĐ. B OKAY PETROL ÜR. NAK. TĐC. SAN. LTD. ŞTĐ B EMĐROĞLU PETROL TUR. GIDASAN TĐC. LTD. ŞTĐ B SEVĐLEN PETROL ÜR. TEKS. SAN TĐC. LTD. ŞTĐ B ALĐ FEHMĐ KOYUNCUGĐL AKARYAKIT LPG TĐC. B BWK EASTERN YÜN SAN. A.Ş. B TAKANICHI OTOMOTĐV ĐÇ DÖŞEME SAN. TĐC. A.Ş. B ASAŞ ALÜMĐNYUM SAN. VE TĐC. A.Ş. A A VARPET PETROL ÜRÜNLERĐ B CORUS YASEN METAL SAN. TĐC. A.Ş. B TOPRAK SENĐTERĐ VE TURĐZM ĐŞL. SAN. TĐC. A.Ş. B AYTAÇ AKYUDUM KAYNAK VE MEMBA SULARI B ARMA FĐLTRE SĐSTEMLERĐ SAN. TĐC. A.Ş. B OTOKAR OTOBÜS KAROSERĐ A.Ş.(TREYLER ÜRETĐMĐ) B AKPINAR MICIR TESĐSLERĐ VE MADEN ĐNŞ.LTD ŞTĐ. B ARIDĐL KONUT VE OTO PAZ. SAN. TĐC. A.Ş. B ÖZBAY GIDA SANAYĐ TĐC. LTD. ŞTĐ. B ŞEN PĐLĐÇ GIDA SAN. A.Ş. B GSF GIDA SANAYĐ FAB. ÜRETĐM SAN. TĐC. A.Ş. B BĐZON AĞAÇ SAN. TĐC. A.Ş. B KIRATLIOĞLU AKARYAKIT ve LPG ĐSTASYONU B 2003/09 MÇK 82 KIRATLI AKARYAKIT ve LPG ĐSTASYONU B 2003/09 MÇK 83 SAKARYA TEKSTĐL ÜRÜNLERĐ BRODE BOYAMA SAN. B SAKARYA ÖZTAŞ MICIR B SELTAŞ TAŞ OCAKLARI ĐŞL. A.Ş. B HENDEK HAZIR BETON A.Ş. B ALĐ BAYRAKTAR MAD. HAY. ĐNŞ.NAK.OTO.TUR.TĐC.LTD. B DASTAŞ DEMĐRCĐOĞLU AĞAÇ SAN. A.Ş. B ÖZBAY GIDA YEM SAN. TĐC. LTD. ŞTĐ. B BAYRAM HALĐL TAŞ OCAĞI KOMPRESÖR TESĐSĐ B ASSAN ĐNŞAAT B DOĞAN GIDA B ŞEN PĐLĐÇ GIDA SAN. AŞ. B ĐSTAÇ ĐNŞ. SAN. A.Ş. B AS TAVUKÇULUK B SEHER MENSUCAT TEKSTĐL A.Ş. B ĐMAJ GRUP TEKSTĐL A.Ş. B

75 98 C.P. YEM A.Ş. B EGE PROFĐL TĐC. SAN. A.Ş. B OĞUZ GIDA SAN. TĐC. A.Ş. B ET BALIK KURUMU B ÖZGÜLLÜ SÜT SAN. TĐC. A.Ş. B ŞEN PĐLĐÇ GIDA SAN. A.Ş. B SARILAR LPG LTD. ŞTĐ. B SADIRLAR TESKTĐL SAN. TĐC. A.Ş. B ĐNCĐ BETON SAN. A.Ş. B MEMĐŞOĞLU SAN. TĐC. A.Ş. B MEHMET KOÇAK KIRMA ELEME TESĐSĐ B BAYSAN BOYA TEKSTĐL SAN. TĐC. A.Ş. B BALSU GIDA SAN. TĐC. A.Ş. B ÇAK TEKSTĐL SAN. TĐC. A.Ş. B BWK EASTERN YÜN SAN. A.Ş. B DEKSAN DEMĐRCĐOĞLU KONTRAPLAK SAN. B MEHMET UZUNOĞLU YUMURTA ÜRETĐM VE PAZ. B PAK TAVUK GIDA SAN. TĐC. A.Ş. B BAYRAK KONTRAPLAK ORM. ÜR. ĐNŞ. SAN.TĐC.LTD.ŞTĐ B ŞEN PĐLĐÇ GIDA SAN. A.Ş. (YEM FAB.) B KAHYA REJENERE KAUÇUK SAN. TĐC. LTD ŞTĐ. B DELLA GIDA SAN. TĐC. A.Ş. B GÜNEŞ SÜT GIDA SAN. VE TĐC. A.Ş. B GÖKAY ĐNŞ. MAD. SAN.TĐC. LTD. ŞTĐ. B AĐRFEL ISITMA VE SOĞUTMA SĐSTEMLERĐ SAN.TĐC.A.Ş B TOYOTA BUSHOKU TÜRKĐYE A.Ş. B BAŞER GIDA SAN. TĐC. A.Ş. B CKLT GIDA SAN. A.Ş. B AK GIDA SAN. TĐC. A.Ş. (PAMUKOVA) B HALĐT ZĐYA DEMĐRLĐ PĐLĐÇ YETĐŞTĐRME TESĐSĐ B AYDIN ÖRME A.Ş. B ADAPAZARI BELEDĐYESĐ ASFALT ŞANTĐYESĐ B BAŞAK TRAKTÖR ĐŞ VE TARIM MAK. SAN. ve TĐC. B ODAKUR GIDA TUR. SAN. LTD. ŞTĐ. B HULUSĐ YILDIZ PĐLĐÇ YETĐŞTĐRME TESĐSĐ B DEMPAR DEMĐRCĐOĞLU AĞAÇ SAN. ve DIŞ TĐC. A.Ş. B DEMPAR DEMĐRCĐOĞLU AĞAÇ SAN. ve DIŞ TĐC. A.Ş. B AYTAÇ GIDA YAT. SAN. TĐC. A.Ş. B NEW GIDA TARIM SAN. TĐC. A.Ş. B Kaynak : Đl Çevre Orman Müdürlüğü, Emisyon izni almamış olan işletmeler H.K.K.Y. gereği emisyon izni almış olan tüm tesisler E.T.K.H.K.K.Y gereği emisyon izinlerini yenilemek durumundadırlar. C Endüstriyel Emisyonlar Bu konuda işletmelere yapılan denetimler baz alınarak emisyon faktörlerine uygunluk kontrol edilmektedir. 59

76 C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar Kolluk kuvvtlerinin yaptıkları denetim sonucu egzos emisyon pullarlı denetime yapılmaktadır. C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman Hava kirlenmesine sebep olan gaz kirleticiler, normal sıcaklık ve basınç altında gaz formunda bulunan maddeler ile normal basınç ve sıcaklık altında katı veya sıvı halde bulunan maddelerin buharlarından meydana gelir. Gaz halindeki kirleticilerden en önemlileri, karbonmonoksit (CO), Hidrokarbonlar, Hidrojen Sülfür (H 2 S), Azot Oksitler (NOx), Ozon ve diğer oksitleyiciler ile Kükürt oksitlerdir. Kükürtdioksit (SO 2 ), suda ve dolayısıyla vücut sıvısında (kanda) büyük ölçüde çözünebilen bir gazdır. Bunun en önemli tesiri üst teneffüs yollarının cidarlarını zedeleyerek, neticede hava akışına olan mukavemetini azaltmasıdır. Araştırmalar kükürtdioksitin, sodyum klorür gibi aerosoller (gaz ortamda askı halinde bulunan çok küçük zerrecikler) ile birlikte bulunması halinde çok daha tehlikeli olduğunu göstermiştir. SO 2 nin tesiri kronik olmaktan ziyade akut olarak meydana gelmektedir. Kükürtdioksit aynı zamanda solunum sisteminin koruyucusu olan tüycüklere de zarar vermektedir. Çevre Kanununa istinaden çıkarılan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliğinde, Hava Kalitesi Sınır Değerleri verilmektedir. Đnsan sağlığının korunması, çevrede kısa ve uzun vadeli olumsuz etkilerin ortaya çıkmaması için atmosferdeki hava kirleticilerinin bir arada bulunduklarında, değişen zararlı etkileri de gözönüne alınarak tespit edilmiş konsantrasyon birimleriyle ifade edilen seviyeler Hava Kalitesi Sınır Değerleri dir. Aşılmaması gereken bütün ölçüm sonuçlarının aritmetik ortalaması Uzun Vadeli Sınır Değer (UVS) olarak adlandırılır. Maksimum günlük ortalama değerler veya istatistik olarak bütün ölçüm sonuçları sayısal değerlerinin büyüklüğüne göre dizildiğinde, ölçüm sonuçlarının % 95 ini aşmaması gereken değerler Kısa Vadeli Sınır (KVS) Değerlerdir. Bu sınır değerler Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliğinde kükürtdioksit (SO 2 ) için Kısa Vadeli Sınır Değer (KVS) 400 µg / m 3, Uzun Vadeli Sınır Değer (UVS) 300 µg / m 3 olarak belirlenmiştir.yıllar itibariyle Đlimizde ölçümü yapılan SO 2 değerleri Tablo C.9 da verilmiştir. Havadaki kirliliğe neden olan kükürt oksitler(sox) arasında en önemli pay kükürtdioksit (SO 2 ) gazına aittir.bu gaz yanmayan,renksiz bir madde olup ppm derişimlerde ağızda karakteristik bir tad bırakmakta, 3ppm üstünde ise boğucu bir hisse yol açmaktadır.atmosferde hızlı bir oksitlenmeyle kükürttrioksit (SO 3 ) ve sülfatlara dönüşür.sülfatlar ise sülfirikasidin anhidriti olup, yağmur veya yoğuşmuş nem (sis) damlacıklarıyla birleşerek havada sülfirikasitin oluşmasına yol açar. C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları Ortalama gaz molekül büyüklüğü um çaptan iri olan ve havada bir süre askıda kalabilen katı ve sıvı her türlü madde partikül sınıfına girer.tanelerin büyüklüğü,çıkış kaynağı süresi, yoğunluklarına ve kimyasal yapılarına bağlı olarak kirlilik yoğunluğu değişmektedir.solunum yoluyla havadaki 5 milyon çapından büyük taneciklerin vücuda girme şansı yoktur. Daha ince toz ve partiküllerin akciğere yerleşip, buradan da kana karışarak sinir ve damar hastalıklarına sebep olduğu bilinmektedir. 60

77 Partikül halindeki kirleticiler menşeilerine ve dane büyüklüklerine göre ince tozlar (dust), kimyasal dumanlar (fume), kimyasal buharlar (mist), yanma dumanları (smog) ve spray olarak sınıflara ayrılmaktadır. Partiküllerin solunum organlarındaki birikme yerleri ve buradaki kalma süreleri bir takım fiziksel faktörlere ve bilhassa zerreciklerin büyüklüğüne bağlıdır. Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliğine göre Partikül Madde (PM) için Kısa Vadeli Sınır Değeri (KVS) 300 µg / m 3,Uzun vadeli Sınır Değeri 150 µg / m 3 dür yılında 24 saat esaslı günlük SO 2 ve PM ölçümleri Tablo C.10 da verilmiştir. Tablo C.9.Sakarya Đli 2007 Yılı Havadaki Kükürtdioksit (SO 2 ) ve Partikül Madde Konsantrasyonlarıyla Đlgili Başlıca Göstergeler Đstasyon Adı: Sakarya Hava Kalitesi Ölçüm Đstasyonu Aylar Ortalama Maksimum Minumum KVS Değerinin Aşıldığı Gün Sayısı SO 2 PM SO 2 PM SO 2 PM SO 2 PM Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı Hava Kalitesi Đzleme Ağı Not: Ekim ve Kasım aylarında filtre bittiği için PM ölçümleri yapılamamıştır. 61

78 Tablo C.10. Sakarya Đli 2007 Yılı Kükürtdioksit (SO 2 ) ve Partikül Madde Ölçümleri Aylar Ölçüm Đstasyon Ölçüm yapılan Sayısı gün sayısı Ortalama SO 2 Ortalama PM Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları Renksiz, kokusuz ve tatsız bir gaz olan CO gazı kapalı bir ortamda zehirleyici olup, hatta öldürebilir niteliktedir.havada binde 3 sınır değerinde öldürücüdür.atmosferde kolay kolay yok olmaz ömrü 2-4 aydır. Đlimizde bu konuda yapılan herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonları Azotun gaz halindeki oksitleri iki şekildedir; kararlı oksitler ve kararsız oksitler.diazot monoksit (N 2 O), azot monoksit (NO), azot dioksit(no 2 ),diazot trioksit (N 2 O 3 ) ve diazot pentaoksit (N 2 O 5 ) azotun gaz halindeki oksitleridir.azot trioksit (NO 3 ) ise kararsız oksittir.bu oksitlerden NO ve NO en önemli kirletici gazlardandır.azot oksitler de kükürt oksitler gibi asit yağmurlarına neden olurlar.ayrıca fotokimyasal sisin oluşumunda başlıca etkenlerden sayılırlar.no 2 gerek insan sağlığı, gerekse bitki örtüsünde zehir etkisi bulunan bir gazdır. Đlimizde bu konuda yapılan herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları Gaz halindeki hidrokarbonların doğrudan etkileri yerine atmosferdeki fotokimyasal reaksiyon ürünleri büyük önem taşır.doğrudan etkisi bilinen tek organik gaz, kirletici etilendir.etilenin bitki büyümesini durdurduğu belirlenmiştir.daha büyük moleküller halinde bulunan ve katran, zift gibi sıvı-katı fazlarda olan (yanmamış) hidrokarbonlar ise kanser yapıcı oldukları kuşkusuyla üzerinde çok sayıda araştırma yapılan kirleticilerdir.petrol veya kömür kaynaklı kirleticiler olan polinükleer aromatik hidrokarbonlar ise çok az miktarlarda havada bulunsalar bile şiddetli kanserojen olmaları nedeni ile üzerlerinde dikkatle durulmaları gerekir. Kurşun hava, su ve gıda yoluyla vücuda girebilir.yaklaşık %80 i su ve gıda yoluyla girer, %20 side atmosfer kaynaklıdır.havadan gelen kurşunun başlıca kaynakları, motorlu taşıtlarda kullanılan kurşunlu benzin, katı atıkların yakılması ve batarya imalathaneleri gibi üretim tesisleridir.kurşun, nefes alma yolu ile solunum sistemine 62

79 girdikten sonra, bir kısmı doğrudan kana karışır, bir kısmıda akciğerlerdeki mekanizmaları vasıtasıyla mide-bağırsak sistemine girer.beyin, böbrek gibi çeşitli organlarda birikerek sinir ve böbrek fonksiyonunu olumsuz yönde etkiler ve hemoglobin sentezini engeller.bilhassa çocuklarda kurşuna karşı hassasiyet daha fazladır. Đlimizde bu konuda yapılan herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. C.3. Atmosferik Kirlilik C.3.1. Ozon Tabakasının Đncelmesinin Etkileri Yer yüzeyinden 15 ila 40 km yukarıda ince bir katman halinde ozon tabakası yer almaktadır.bu tabaka güneşden gelen ultraviyole radyasyonu filtre etmesinden dolayı hayati önem taşımaktadır.çeşitli beşeri faaliyetler nedeni ile başta floraklorokarbonların kullanımı olmak üzere halonları, bron ve klor türevlerinin ve kombine hidrojene edilmiş maddelerin etkileri ile ozon tabakası zarar görmüştür.ozon tabakasındaki incelme sonucunda UV-B radyasyonunun artması nedeniyle insanların bağışıklık sistemleri zarar görmekte, görme bozukluklarına yol açmakta, deri kanseri vakalarının artışına neden olmaktadır.ayrıca yapılan çalışmalarda tarım bitkileri orman ve doğal ekosistemler üzerinde baskı oluşturduğu belirlenmiştir. Đlimizde bu konuda yapılan herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri Hiç bir yabancı madde ile kirletilmemiş bir atmosfer de bile yağmur suyu hafif asit karakterdedir.ph derecesi 5.6 dır.çeşitli yanma olayları sonucu havaya karışan SO 2 ve No x gibi gazlar yağış ile birleşerek asit oluşturmakta bunların yeryüzüne yağması ise asit yağmurlarını oluşturmaktadır.asit yağmurlarının zararları şu şekildedir: Asit yağmurları göl ve akarsularda asit dengesini bozarak önce hassas canlılar olmak üzere tüm canlıları etkilemekte hatta bazı türlerin ölümüne yol açmaktadır. Tarihsel kalıntıların, çelik köprülerin, demiryollarının aşınmasına ve tahribatına neden olmaktadır. En büyük etki ormanlar üzerinde görülmektedir.asidik yağışlar, ağaçların en önemli organı olan yapraklardaki büyüme ve gelişmeyi engellemektedir. Yeryüzüne inen asit yağmurları suya ve toprağa geçerek onların fizikokimyasal yapısını değiştirmekte neticede toprak ve su ile ilişkili olan canlılar etkilenmektedir. Đlimizde bu konuda yapılan herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri C.4.1. Doğal Çevreye Olan Etkileri Hava Kirliliğinin doğal çevre üzerindeki etkileri; global, bölgesel ve lokal ölçekte kendini göstermektedir.global ölçekteki kirlilik bütün dünyayı etkilemektedir.hava kirliliğinin bu konudaki en önemli etkileri, karbondioksit artışının yol açtığı sera etkisi ve ozon tabakasının incelmesidir.sera etkisinin sebebi, dünyadan uzaya ulaşan infrored radyasyonunu tutan bazı anropojenik gazların konsantrasyonunun artmasıdır.bu gazların başında gelen CO 2 in atmosferdeki konsantrasyonu son kırk yıl içinde 320 ppm den 340 ppm e çıkmıştır. 63

80 Bölgesel ölçekte asit yağmurları ormanların tahribatına ve göllerin asitlenmesi neticesinde ekolojik dengenin bozulmasına yol açmaktadır.hava kirliliğini meydana getiren bazı gazlar, bitkilerin solunumu sırasında gözeneklerden içeriye girerek fotosentezi yavaşlatır.özellikle tarımsal ürünlerdeki bu önemli etki,ürün azalması, düşük kalite üretime neden olur.kükürtdioksitin en çok etkilediği bitki türleri önemli bazı tahıl ürünleridir.ağaçların yapraklarında görülen renk bozulmaları da hava kirliliğinin bitkiler üzerinde görülen olumsuz etkilerindendir. Lokal ölçekte ise SO2,partikül madde, C0 ve N0 X gibi hava kirleticileri ; insan sağlığı, bitkiler,yapı ve malzemeler üzerinde olumsuz etkiler meydana getirmektedir. Đlimizde bu konuda yapılan herhangi çalışma bulunmamaktadır. C Su Üzerindeki Etkileri Çeşitli endüstriyel faaliyetler,konutlarda ısınma amaçlı olarak kullanılan fosil yakıtlar, motorlu taşıtlardan çıkan egzoz gazları ve fosil yakıtlara dayalı olarak enerji üreten termik santraller,bu faaliyetleri sonucu havayı kirletmekte ve kükürtdioksit,azotoksit,partikül madde ve hidrokarbon yaymaktadır.bu kirleticiler zaman zaman çok uzaklara taşınabilmekte,atmosferdeki su partikülleri ve diğer bileşenlerle tepkimeye girerek sülforozasit,sülfirikasit ve nitrikasit oluşumuna neden olmaktadır.yaş asit depolanması sonucu yeryüzüne yağması ile asit yağmurları olmaktadır.asit yağmurları göl ve akarsularda asit dengesini bozarak, önce hassas canlılar olmak üzere tüm canlıları etkilemekte, hatta bazı türlerin ölümüne yol açmaktadır. Đlimizde bu konuda yapılan herhangi çalışma bulunmamaktadır. C Toprak Üzerine Etkileri Yeryüzüne inen asit yağmurları suya ve toprağa geçerek onların fizikokimasal yapısını değiştirmekte, neticede toprak ve suyla ilişkide olan tüm canlılar etkilenmektedir. Đlimizde bu konuda yapılan herhangi çalışma bulunmamaktadır. C Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri Çeşitli hava kirleticilerinin bitkiler üzerinde yaptıkları tahribatlar ve etkili oldukları konsantrasyon sınırları tablo C.11 de verilmiştir. Đlimizde bu konuda yapılan herhangi çalışma bulunmamaktadır Tablo C.11. Hava Kirleticilerinin Bitkiler üzerindeki tahribatı Kirletici Süre Sınır değer(mg/m 3 ) Etkiler SO Klorosis benekleşme Ozon 4 59 Kozalarda nekrotik etki - PAN 6 50 yaprak yüzeyinin parlaklışması NO yaprakta beyaz veya kahverengi ölü noktalar HF 5 hafta 0.08 Yaprakların uç ve kenarlarında yanıklar, küçülme,nekrotik bölgeler 64

81 C Đnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri Hava kirleticileri insan vücuduna ağız burun, nefes borusu ve akciğerler yolu ile girerek bu bölgelerden ve akciğerlerden kana karışarak vücudun diğer yerlerine ulaşabilirler. Hava yoluyla taşınan kirleticiler,insanların solunum yolunu etkileyerek normal mekanizmasını bozar, broşlarda iltihaplanmalara ve daralmalara sebep olur. Tablo C.12 da hava kirleticilerin insan sağlığı üzerindeki etkileri verilmiştir. Đlimizde bu konuda yapılan herhangi çalışma bulunmamaktadır. Tablo C.12. Hava Kirleticilerin Đnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri Kirletici SO2 ve partiküller O 3 PAN ve aldehitler NO2 CO Etkileri Akut veya kronik solunum yolları hastalıklarında artış Pulmoner fonksiyonlarda aksaklık Gözlerde tahriş Solunum yollarındaki patajonik değişimler Kan dolaşımında oksijen taşınımının aksaması,sinir sisteminde meydana gelen olumsuz etkiler(görüş kabiliyetinin azalması),baş ağrısı,kalp rahatsızlıkları C.4.2. Yapay Çevreye ( Görüntü Kirliliği Üzerine ) Etkileri Hava kirleticilerin doğa ve çevreye olan olumsuz etkilerinin yanında kent içindeki yapıların dış yüzeylerine de olumsuz etki etmektedir.sağlıksız kentleşme neticesinde hava kirliliği yapıların dış yüzeylerinde kaplama ve boyama malzemelerini bozmakta, çatılarda yıpranma ve çürümeler oluşturmaktadır.bu arada madeni kaplama ve eşyalar üzerinde kimyasal etki yaparak paslanma ve çürüme yapmaktadır. Đlimizde bu konuda yapılan herhangi çalışma bulunmamaktadır. Kaynaklar: Meteoroloji Đl Müdürlüğü Verileri Sağlık Đl Müdürlüğü Verileri Belediye Başkanlığı Verileri Emniyet Müdürlüğü Verileri Çevre Đl Müdürlüğü Verileri Çevre Notları, Çevre Bakanlığı, Ankara,1998 Tübitak -MAM Kimya Müh.Araş.Bl.Hava Kirliliği Kaynakları ve Kontrolü,Kocaeli,

82 D. SU D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı D.1.1. Yeraltı Suları Sakarya ilinde şehir tamamen nehir çökelleri üzerindedir. Çöküntü sahası içinde bulunan Adapazarı ovası; Sakarya, Çark suyu Mudurnu ve Uludere gibi akarsuların getirip biriktirdiği kalın alüvyondan ibarettir. Bu alüvyon içinde yeraltı suyu çok yüksek seviyededir, bazı kısımlarda ise batak durumdadır. Sakarya Đlindeki toplam emniyetli yeraltı suyu rezervi 248 hm 3 / yıl dır. Arifiye mahallesinde zemin düz ve dolgundur. Yeraltı suyu ovada m derinliktedir. Söğütlü ilçesinde zemin Sakarya nehrinin getirmiş olduğu birikintilerden meydana gelmiş olup yeraltı suyu 3-4 m derinlikte devamlı vardır. Akyazı ilçesinde yeraltı su seviyesi 3-5 m derinlikte olup şehir genelde alüvyon kolisi üzerindedir. Pamukova ve Taraklı ilçelerinde ise belli seviyede yeraltı suyu yoktur. Hendek ilçesinde yerleşim bölgesinde yeraltı su seviyesi 2-3 m olup kuzeyde m derinliktedir. Karasu, Kocaali ve Kaynarca ilçelerinde yeraltı su seviyesi topografyaya bağlı olarak 0-10 m arasında değişmektedir. Sapanca ilçesinde yeraltı su seviyesi göle yakın kısımlarda 2 m olup, güneydoğuya doğru derinleşmektedir. Tablo D.1. D.S.Đ. Tarafından Açılan Derin Kuyuların Özellikleri Kuyu No Yeri Açıldığı Derinlik (m.) Debi (lt/sn.) Sınıfı 5628 Akçakamış , C 3 S Beylikışla Dağdibi ,26 181, C 3 S 1 C 1 S Küçüktersiyer , C 3 S Hendek C 3 S Köseler Akyazı (m) ,84 177, C 3 S 1 C 2 S Kargalı Köyü ,50 16 C 2 S Ormanköy C 3 S Kabakulak Çarkılütfiye , C 3 S 1 C 2 S Aksu-Nakışlar C 3 S Đlyaslar C 2 S Hacıköy Kayalar Reşitbey ,60 268, C 3 S 1 C 2 S Mesudiye , C 2 S Kazımpaşa ,60 20 C 3 S Hanlıköy Tahirbey ,50 215, C 2 S 1 C 3 S Taşlık k ,34 24 C 3 S Yeniköy ,38 54 C 3 S Camili Şeyhköy C 2 S 1 C 3 S Zirai Donatım C 2 S Et Balık Kurumu C 2 S 1 66

83 D.1.2. Jeotermal Kaynaklar Sakarya ili Akyazı ilçesi Kuzuluk Beldesinde çıkan jeotermal sular, Đhlas Holding A. Ş. Tarafından kaplıca evler projesi içerisinde kullanılmaktadır. Yaklaşık 86 o C ta çıkan kaplıca suyu 40 o C dir.đlimizdeki diğer jeotermal sahalar Acısu, Geyve ye bağlı Ahibaba köyündedir.sıcaklığı 26 C dir.đyi bir sofra suyu olmasının yanında mide ve bağırsak hastalıklarına iyi gelmektedir.ilıca Köy içmecesi; Geyvenin ılıca köyündedir.çıktığı arazi köyün ortak malıdır, Debisi düşük,sıcaklığı 26 C dir.bazı mide hastalıkları için faydalıdır.kil Hamamı; Taraklının paşalar köyündedir.39 C sıcaklığa sahip olup romatizma kadın hastalıkları ve sinir hastalıklarına iyi gelir. D.1.3. Akarsular Sakarya Đlinde, Sakarya Nehri, Çark Deresi, Dinsiz Çayı, Mudurnu Çayı, Darıçayır Deresi, Maden Deresi, Melen Deresi, Karaçay Deresi, Akçay Deresi, Yırtmaç Deresi, Değirmendere gibi pekçok akarsu bulunmaktadır. SAKARYA NEHRĐ Sakarya Đline 1954 yılında ismini veren Sakarya Nehri, Anadolu nun kuzeybatısında yer alan önemli bir akarsu havzasıdır. Anadolu yarımadasının kuzeybatısında yer alan Türkiye nin önemli akarsu havzalarından Sakarya havzası, Kızılırmak, Batı Karadeniz, Marmara, Susurluk, Gediz, Akarçay ve Konya kapalı havzaları ile çevrilidir. Havzanın kuzeyinde Bolu dağları(2499 m), doğusunda Đdris dağı (1992 m), Elmadağ (1761 m) ve Haymana platosu, güneyinde Emir dağı (2307 m), Murat dağı (2309 m), Bayat ve Cihanbeyli platoları, batıda Domaniç dağı (1845 m) ve Uludağ (2543 m) yer almaktadır. Havza, uzun ekseni batı - doğu doğrultusunda olan bir dikdörtgeni andırmaktadır. Eskişehir Çifteler Đlçe merkezinin 3 km güneydoğusundan, Sakar başından çıkan Sakarya Nehri Sakarya Đline Pamukova nın güneyinden girer. Pamukova yı geçtikten sonra Geyve ile Doğançay arasında dik yamaçlı ve dar Geyve boğazından akarak Adapazarı ovasına çıkar. Burada da ova akarsu halini alan Sakarya nın geçmişten bugüne Adapazarı ovasına birkaç defa yatak değiştirdiği bilinmektedir. Adapazarı şehir merkezinin 4 km doğusundan geçen nehir, ovanın kuzey kesiminden sağdan Mudurnu Çayını, soldan Sapanca Gölünün fazla suyunu boşaltan Çark suyunu alarak Karasu Đlçesinin yenimahalle semtinden Karadeniz e dökülür. Toplam uzunluğu 510 km olup Sakarya Đl sınırları içindeki uzunluğu km dir. Akarsuyun önemli yan kolları başta Porsuk ve Ankara Çayı olmak üzere Seydisuyu, Çark Deresi, Karasu, Girmir Çayı, Göynük Çayı, Mudurnu Çayı ve Göksudur. Sakarya Nehrinin suyu bol ve ılıktır. Bölgedeki bütün çay ve derelerin birleştiği ana akarsudur. Akış rejimi düzensizdir. Yatağında en fazla su yağışların bol ve buharlaşmanın az olduğu ilkbahar mevsiminde görülür. Debisinin en yüksek olduğu aylar mart, nisan ve mayıs aylarıdır. En düşük su seviyesi ise Temmuz, Ağustos, Eylül gibi yaz sonu aylarında görülmektedir. Çözünmüş oksijen değeri yaz aylarında düşük, kış aylarında ise yüksektir. Nehrin minimum debisi 30 m 3 / s (2.6 x 10 6 m 3 / gün), ortalama debisi 193 m 3 / s (16.7 x 10 6 m 3 / gün), maksimum debisi ise 996 m 3 / s (86.0 x 106 m 3 / gün) dür. Sakarya Nehri; yerleşim yeri ve sanayii kuruluşlarının kullanım suyu ihtiyacı, rekreasyon, tarımsal sulama, atıksu deşarjı gibi amaçlar doğrultusunda kullanılmaktadır. Nehirde, çoğunluğu yayın balığı ve sazan türleri olmak üzere, kızılkanat, bir dip balığı olan tatlı su kefali, tatlı su levreği, yılan, mersin, turna, kepenez, tirsi ve kaya balığı 67

84 gibi balık türlerinin yanında tatlı su kerevetine de rastlanmaktadır. Mersin ve sazan türü balıklar daha çok nehrin orta kısmında yaşarken nehrin son kısmında tuzluluğu daha çok toleranslı olan kefal gibi balıklar yaşar. Sakarya Nehri havzası km 2 lik alanla Türkiye nin yaklaşık % 7 sini kaplamaktadır. Havza genelde az engebeli bir topoğrafyaya sahip olup, geniş ovaların ve yüksek platoların hakim olduğu bir morfolojik yapı göstermektedir. Bütün havzada toplam hektarlık ova bulunmaktadır. Havzanın toprak örtüsü çoğunlukla kahverengi step, kızıl veya kahverengi orman ve alüvyon topraklarından oluşmaktadır. Sakarya havzasında ortalama yıllık akış 6.4 km 3 civarındadır. Bu miktar potansiyel olarak Türkiye deki tüm akarsuların % 3.4 ünü oluşturmaktadır. Havzadaki önemli doğal göl, çıkış suyu Çarksuyu olan Sapanca gölüdür. Sakarya nehrinin aşağı kısımlarında ölçülen akımlar Sarıyar (1956 da tamamlanmış) ve Gökçekaya (1973 de tamamlanmış) barajları tarafından etkilenmektedir. Havzadaki sulanabilir alanın ha olduğu tahmin edilmektedir. Yüzeysel su potansiyeli ha, yeraltı su potansiyeli ise ha araziyi sulayabilecek kadardır. Ancak sulanabilir arazi ile su potansiyeli arasında bir dengesizlik mevcuttur. Uygulanan projeler ile Yukarı Sakarya havzasında ha arazi sulanabilmektedir. Đnşaatı devam eden projelerin işletmeye alınmasıyla Orta Sakarya da ha arazi sulanabilecektir. Yukarı Sakarya havzasında ha, aşağı Sakarya havzasında ha arazinin sulanması planlanmıştır. Taşkından korunacak arazi Yukarı Sakarya da ha, Orta Sakarya da 5000 ha, Aşağı Sakarya da ise ha dır. Havzadaki su kaynakları hidroelektrik enerji elde edilmesi, su temini, sulama, taşkın kontrolü ve taşımacılık gibi çok amaçlı projelerin gelişimi için uygundur. Havzada su kirlenmesi probleminin, nüfus ve endüstrileşmeye paralel olarak hızlı bir şekilde arttığı, bazı kollarının şimdiden kirlendiği bilinmektedir. Havza, diğer kullanımların yanısıra, içmesuyu temini için de önemli bir su potansiyeline sahiptir. Halen Ankara nın içmesuyu ihtiyacı havzada yer alan akarsular üzerinde Çubuk, Kayaş - Bayındır, Çamlıdere, Kurtboğazı rezervuarlarından, Adapazarı nın ki ise Sapanca gölünden sağlanmaktadır. Bunların yanısıra içmesuyu ihtiyacının bir kısmını karşılayabilmek için yeraltısuyundan da yararlanılmaktadır. Kütahya ve Bilecik kentlerinin içmesuyu ihtiyacı ise kaynak ve yeraltısularından karşılanmaktadır. Eskişehir kentinin içmesuyu ihtiyacını karşılamak için yakın zamana kadar yeraltısularından yararlanılırken, kontrolsüz çekimler ve kirlenme nedeniyle söz konusu kaynaklarda miktar ve kalite yönünden kötüye gidiş gözlendiğinden içmesuyunun Porsuk barajından sağlanması yoluna gidilmiştir. Sakarya havzası hidrolojik olarak Yukarı, Orta ve Aşağı Sakarya havzası adı altında 3 grupta incelenebilir. Yukarı Sakarya havzası Eskişehir, Kütahya illeri ile Konya ovasının bir bölümünü kapsar. Bu havzada Paleozoikten Kuvaterner e kadar çok çeşitli birimler yer almaktadır. Temel kaya paleozoik yaşlı metamorfik seriler olup şist ve mermer karakterindedir. Doğu - batı yönünde bir kuşak halinde yayılan Orta Sakarya havzası Bilecik, Bolu ve Ankara illerini kapsamaktadır. Havzada temel kayayı oluşturan Paleozoik yaşlı şist ve mermerler genellikle havzanın batı ve güney batısında yer alır. Batıdan doğuya doğru sıralanım yaşlı birimlerden genç birimlere doğru devam etmekte olup Paleozoiğin üstüne Jura - Kretase yaşlı çökeller gelmektedir. Havzada en fazla gözlenen birim Kretase den başlayıp Eosen sonuna kadar izlenebilen fliş serisidir. 68

85 Harita D.1. Sakarya Havzası Aşağı Sakarya havzasının temelini Sakarya Đlinin kuzey ve kuzeydoğusunda yer alan Silüryen yaşlı kristalize kireçtaşları oluşturur.. Aşağı Sakarya havzası teknoteknik açıdan ülkemizin en aktif yerlerinden biridir. Kuzey Anadolu fayı günümüzde de hareketli bir fay olup, kimi zaman depremlere neden olmaktadır. Ayrıca fayın hem kuzey hem de güney bloğunda çok büyük sahalarda, hareketten dolayı oluşmuş heyelanlar vardır.. Su kirliliği; su kaynağının kimyasal, fiziksel, bakteriyolojik, radyoaktif ve ekolojik özelliklerinin olumsuz yönde değişmesi şeklinde gözlenen ve doğrudan veya dolaylı yoldan biyolojik kaynaklarda, insan sağlığında, su ürünlerinde, su kalitesinde ve suyun diğer amaçlarında kullanılmasında engelleyici bozulmalar yaratacak madde ve enerji atıklarının boşaltılmasını ifade etmektedir. Yüzeysel sularda kirletici etki yapabilecek unsurlar; bakteriler, virüsler ve diğer hastalık yapıcı canlılar, organik maddelerden kaynaklanan kirlenme, endüstri atıkları, yağ ve benzeri maddeler, sentetik deterjanlar, radyoaktivite, zirai mücadele ilaçları, yapay organik kimyasal maddeler, inorganik tuzlar, yapay ve doğal tarımsal gübreler ve atık ısı şeklinde sıralayabiliriz. Sakarya Nehrinin kirlenmesine neden olan faktörler şunlardır: a) Daha önceki illerden gelen kirlilikler, 69

86 b) Sakarya Nehrini besleyen yan kollardan ve nehrin üzerinde bulunan yerleşim bölgelerinden gelen evsel atıklar ile tarım arazilerinden karışan gübre ve zirai mücadele ilaçları, c) Nehir üzerinde ve onu besleyen derelerin kenarlarında kurulmuş olan işletmelerden gelen kirlilik olmak üzere 3 kısımda incelenir. Nehir, erozyon ve yataktan gelen silt ve kumlardan dolayı, bulanık ve askıda katı maddesi yüksektir. Askıda katı madde ve bulanıklık, yağmurların fazla olduğu mevsimlerde artış gösterir. Faaliyette olan çok sayıda kum ocağı, nehir yatağını tahrip ederek, biyolojik ortamı olumsuz etkilemektedir. Sakarya Nehir suyu fiziksel parametreleri yanında kimyasal parametreleri (içerdiği demir ve diğer metallerin yüksekliği) bakımından da yoğun kirlilik etkisi altındadır. Sakarya Đli, nehrin mansap bölgesinde yer aldığından Sakarya Nehri geçtiği yerleşim birimlerinden yüklendiği kirliliklerle birlikte Đl sınırlarına giriş yapmakta ve kendisine katılan sulardan aldığı kirliliklerle de Karadeniz e dökülmektedir. Kirlilik yükünün azaltılması amacıyla sanayi kuruluşlarının atıksularının zararsız hale getirilmesi için arıtma tesislerinin yapılması, standartlar düzeyinde atıksu deşarjına müsaade edilmesi, yerleşim birimlerinden kaynaklanan evsel atıksuların arıtılması amacıyla Belediyeler tarafından arıtma tesislerinin yapılması gerekmektedir. Çark Deresi Sapanca Gölünün doğu ucu Sakarya Nehrine 5 km olup, Çark Suyu gölün kuzey doğusundan çıkarak, gölün fazla suyunun tahliye eder. Serdivan Beşköprü mevkiinde iki kola ayrılarak 32 evler mevkiinde birleşip bir çok yerleşim yerinden geçtikten sonra, Ferizli Đlçesi Seyfiler Köyü sınırları içinde Sakarya Nehri nin sol sahilinden nehre karışır. Çark Suyunun drenaj alanı Sapanca Gölü dahil 814 km 2 dir. DSĐ teşkilatı tarafından ıslah çalışmalarıyla, mücavir sahaların sağnak yağmurlardan gelecek suların taşımaya elverişli hala getirilmiştir. Kanal uzunluğu 45 km dir. Debisi mevsimlere göre değişir. Çark Suyu, 1967 yılına kadar içme suyu kaynağı olarak kullanılmakta iken, yerleşim yerlerinin evsel atıkları ile endüstriyel atıkların, yan dereler ve drenaj kanallarıyla Çark Suyuna taşımaları sonucu, çevreyi kokusuyla rahatsız eden açık kanal görünümü kazanmıştır. Sapanca Gölünden temiz olarak çıkması ile birlikte Yeniköy suyunun taşıdığı Arifiye Belediye kanalizasyonu ve mezbaha atık suları ile ilk kirliliği alır. Đlerledikçe, küçük sanayii sitesi, Sakasan Kağıt San., Good Year, Otoyol, Otokar, Fruehauf, Tank Palet, Doğan Bisküvi, Erba Karavan, TÜVASAŞ Vagon San., TZDK Alet ve Makine San., Mermer Fabrikaları, 1010 Ağır Bakım Fab., Adapazarı ve Yazlık mezbaha atıkları, Deri işletmeleri (tabakhaneler), Besihaneler, süt mandıraları atıksuları Çark Suyuna karışır.ancak Adapazarı Belediyesi tarafından 1998 yılı başlangıcında yapımına başlanılan Çark Deresi ıslah çalışmaları sayesinde yukarıda bahsedilen atıksuların dereyi olumsuz etkilemesi önlenerek,bu atıklar bir kanalizasyon sistemi ile Karaman Köyü sınırlarında tamamlanarak işletmeye alınan arıtma tesisine verilmektedir. Çark Suyuna yönelik tarım arazilerinden ise kimyasal gübre ve tarımsal ilaç atıkları drenaj suları ile karışmaktadır. Bu yolla bilhassa azot ve fosfor kirliliği yanında, pestisitlerin doğadaki biyokimyasal indirgemelerinin çok yavaş olması da olumsuzluk etkenidir. Dinsiz Çayı Uzunluğu 34 km. dir. Mudurnu Çayı nın bir kolu olan Dinsiz Çayı, Hendek sınırı yakınında Şark Beynevit Köyü civarından doğar, daha sonra doğudan Fabrika Dere ve 70

87 Balıklı Dere yi, güneyden Bıçkı ve Gürcü Derelerini alır. Akyazı, Hendek ve merkez ilçe sınırlarının birleştiği yerde Mudurnu Çayı na katılır. Mudurnu Çayı Uzunluğu 65 km. dir. Dokurcun yakınlarında Đl topraklarına girer, Hendek Đlçesi nin kuzeybatısında Sakarya ya karışır. Akyazı Đlçesi nin Taşburun Köyü civarında taşkınlar yapan ve bataklıklar oluşturan çay, yapılan ıslah çalışmalarıyla zararsız hale getirilmiştir. Darıçayır Deresi Uzunluğu 33 km. dir. Karasu nun güneyinde Kocatöngel Deresi adı ile kuzeye doğru akan bu dere, doğudan ve batıdan küçük yan dereciklerle birleştikten sonra Tuzla yakınında Sakarya Nehri ne katılır. Maden Deresi Uzunluğu 30 km. olan Maden Deresi, Hendek yakınında Çataltepe den doğar. Önce Kabalak Deresi adıyla kuzeye akar. Yayla Deresi ile birleştikten sonra Karasu adını alır ve Karasu Đlçesi nin doğusundan Karadeniz e dökülür. Melen Deresi Uzunluğu 30 km. dir. Kocaali Đlçesi nin doğusunda Akçakoca sınırında bulunan Melenağzı mevkiinde Karadeniz e dökülür. Karaçay Deresi Geyve Đlçesi nin doğusunda Mancarlı yöresinden doğar. Uzunluğu 29 km. dir. Önce Sedcedere, sonra Karaçay adlarını alarak güneybatıya doğru akar. Güneydoğudan gelen Karakaya Deresi ile birleştikten sonra Karasular mevkiinde Sakarya Irmağı na katılır. Akçay Deresi Geyve nin kuzeybatısındaki Eskiyayla yöresinden doğan Akçay Deresi, çok sayıda küçük dere ile birleştikten sonra Adliye Köyü kenarından Sakarya Irmağı na katılır. Yırtmaç Deresi Kandıra Đlçesi nin Kuştünek mevkiinden doğar. Kaynarca - Karasu sınırındaki Acarlar Gölü ne dökülür. Önemli kolları Büyükdere ve Kemerderesi dir. Değirmendere Değirmendere, Kandıra nın doğusundaki Alabaşlar Köyü yakınından doğar. Kandıra Kaynarca sınırını çizerek akar. Kaynarca nın kuzeyinde Karaboğaz yöresinde denize dökülür. D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar Sakarya Đlinde, Sapanca Gölü, Gökçeören Gölü, Poyrazlar Gölü, Taşkısığı Gölü, Küçük Akgöl, Büyük Akgöl ve Acarlar Gölü bulunmaktadır. Sapanca Gölü Sapanca Gölü, Sakarya Nehri ile Đzmit Körfezi arasında uzanan, deniz seviyesinden 30 m. yükseklikte bir tatlı su gölüdür. Drenaj sahasından gelen suyun miktarına bağlı olarak 46 km 2 ile 60km 2 arasında bir yüzey sahasına sahiptir. Göl, uzun ekseni 16 km., 71

88 küçük ekseni 6 km., olan eliptik bir şekle sahiptir. Uzun ekseni doğu - batı, kısa ekseni kuzey - güney istikametindedir. Doğu ucu Sakarya Nehrinden 5 km, batı ucun Đzmit Körfezinden 20 km uzaktadır. Ortalama derinliği 31 m. ile 33 m. arasında değişmekte, en derin yeri 61 m. dir. Gölün doğu ve batı uçları sığ ve bataklık, güney kıyıları daha dik olmakla birlikte, kuzey kıyılarında da aşınım dikliklerine rastlanır. Küçük derelerin Göle döküldüğü kesimlerde alüvyonlu ovacıklar oluşmuştur. Jeolojik araştırmalar, Đzmit Körfezi nin Sapanca Gölü ne kadar uzandığını, göl havzası ile şimdiki körfez arasında kalan kısmın sonraları alüvyonlarla dolduğunu ve bu sebepten göl yatağının denizden ayrıldığını göstermektedir. Yine jeolojik araştırmalar Sakarya Nehrinin önceleri Đzmit Körfezine döküldüğünü göstermektedir. Zamanla Sapanca Gölü nün Đzmit Körfezi nden ayrılması, Sakarya Nehri nin de körfezden ayrılmasına sebep olmuştur. Sakarya Nehri nin getirdiği alüvyonlar ile Adapazarı ovası oluşmuş ve Sakarya Nehri Sapanca Gölü nden ayrılarak Karadeniz e dökülmeye başlamıştır. Adapazarı, alüvyonlarla dolmuş faylı, çökmüş bir havzadır. Jeolojik yapı itibarıyla Adapazarı, Kuzey Anadolu deprem zonu içinde tektonik bir çöküntü içeren havza durumunda ve birinci derece deprem bölgesindedir. Faylı sahalar Sapanca Gölünün kuzeyi, Maşukiyenin kuzeyi olmak üzere ovanın batı ve kuzey kısımlarında yer almaktadır. Yine bazı araştırma sonuçlarına göre, Đzmit körfezi ile Sapanca Gölünün kuzeyinden ve güneyinden geçip doğuya doğru uzanan iki fay hattının bulunduğu anlaşılmıştır. Sapanca Gölünün kuzeyinde, Serdivanın güneyindeki tepeler üst kretase ve üst kretase paleosen oluşumlardan batıya doğru ise Eosen fliş tabakalardan oluşmuştur. Güneylerdeki tepelerde ise metamoffik seri ayrılmamış ve mermer kristalize kalmer ile dolamitten oluşmuştur. Doğu taraflarından karasal piliosen oluşumlar yer almaktadır. Ortalama 50 km 2 lik göl sahasını ihtiva eden Sapanca Gölünün drenaj alanı 252 km 2 dir. Göl oldukça yüksek vasati akımları 180 milyon m 3 / sene (5.65 m 3 /sn.) olan, hızlı akışlı, dağlık mıntıkalardan çıkan ayaklar tarafından beslenmektedir. Bu akım, gölün çıkış akımı olan Çark Suyunun 10 senelik kayıtlarından hesap edilmiştir. Gölü besleyen dereler, Karaçay Deresi, Kuruçay Deresi, Mahmudiye Deresi, Đstanbul Deresi, Sarp Deresi, Değirmendere, Liman Dere, Kuru Dere ve Maden Deresidir. Gölün güney kısmından akan dereler dik yataklı ve ani seylaplara sahip olduklarından Göle büyük miktarda kaya ve kaba çakıl getirmektedir. Gölün derelerden başka yeraltı kaynakları ile de beslendiğine inanılmakta ve yaz aylarındaki yüksek giriş akımlarının sebebi bununla izah edilmektedir. Gölün çıkışı, debisi muntazam olmayan ve gölün yüksekliğine tabi olarak değişen Çark Deresi dir. Çark Deresi çıkış kayıtları Beşköprü Ölçme Đstasyonunda hesaplanmış ve bunlara bilinen pompajlar ilave edilerek havzanın senelik verimi elde edilmiştir. Ekim 1955 den Mayıs 1964 e kadar yapılmış kayıtlara nazara havzanın ortalama çıkışı milyon m 3 / sene dir ve 1957 senelerinin azami ve asgari çıkışları sırası ile ve 86.5 milyon m 3 / sene dir. Bu senelik ortalama hacim 5.65 m 3 / sn. ve umumi havzadan 706 mm. bir bakış yüksekliğine eşittir. Su sahasının buharlaşmanın akıştan çıkarılması ile elde edilen net senelik verimi çok ufaktır ve 880 mm. yüksekliğe eşit olan bu akış, havzanın genellikle kara kısmından temin edilmektedir. Bu derinlik Sapanca kayıtlarındaki en yüksek yağış rasadı olan 879 mm. ile mukayese edildiği taktirde yüksek gözükmektedir. Bu durum, dağlarda yüksek kotlarda, senede 1200 mm. üstündeki yağışların mevcudiyetiyle izah edilebilir. Devlet Su Đşleri hem gölün su yüzü kotunu 32 m. de tutmak hem de Çark Deresi ni daimi akar vaziyette tutmak için 1969 yılında Çark Deresi nin gölden çıkış yerine bir regülatör inşa etmiştir. Bu regülatör vasıtasıyla göl seviyesi daima sabit tutulmaya 72

89 çalışılmaktadır. D.S.Đ. tarafından kurulan bu regülatör de göldeki seviye değişimleri tespit edilmektedir. Sapanca Gölü, tatlı su gölü olup, çevre yerleşimleri için önemli bir içme ve kullanma suyu kaynağıdır. Gölün su toplama havzası içinde Sakarya Đli sınırları dahilinde Serdivan, Adapazarı, Arifiye, Sapanca, Kırkpınar, Kurtköy Belediyeleri ve Yanık Köyü, Mahmudiye, Memnuniye, Uzunkum, Esentepe, Aşağıdereköy, Yukarıdereköy yerleşim birimleri, Kocaeli sınırları dahilinde ise, Eşme, Maşukiye, Derbent (Hikmetiye), Suadiye Belediyeleri ve Acısu, Şirin sulkiye, Nusretiye, Uzuntarla ve diğer yerleşim birimleri bulunmaktadır. Esentepe mevkiinde mutlak koruma alanı içerisinde yaklaşık adet hane bulunmakta olup, diğer hanelerin bir kısmı Gölün 2 km dışındadır. Evlerde genelde fosseptik çukuru bulunmakta olup Esentepe deki hanenin fosseptik çukurları sızdırmasız, diğerleri genelde toprak zeminli çukurlardır. Esentepe, Aşağı Dere köy, Yukarı Dere Köy ve Beşköprü Mevkii nde bulunan işletmelerin tür ve sayısı Tablo D.2 de verilmiştir. Beşköprü Mevkiinde Doğan Bisküvi, Sakasan Kağıt Sanayii (kapalı), Filizler Mermer, Kum ve Çakıl Yıkama Tesisi ve Erba Karavan Sanayii gibi büyük kapasiteli tesisler de bulunmaktadır. Bu tesislerin Göle uzaklığı m. den fazladır. Filizler Mermer in atıksuları, çöktürme havuzunda bekletildikten sonra geri dönüşümlü olarak kullanılmaktadır. Aşağı Dere Köy mevkiinde Yayla Restaurant (Kapalı), Alaattin Restaurant (Kapalı), Silan Petrol, Metin Restaurant ve Çeşme Restaurant bulunmaktadır. Tüm işletmelerin fosseptik çukuru mevcut olup düzenli olarak vidanjörlerle çektirilmekte ve uygun alıcı ortamlara deşarj edilmektedir. Tablo D.2. Yerleşim Birimlerine Göre Hane ve Nüfus Sayısı Yerleşim Birimi Hane Sayısı (Adet) Nüfus(Kişi) Esentepe Aşağı dere Köy Yukarı dere Köy Beşköprü Mevkii Tablo D.3. Yerleşim Birimlerindeki Đşletmelerin Tür ve Sayısı Đşletmenin Türü Đşletme Sayısı II. Sınıf G.S.M. Ruhsatlı Đşletme 14 III. Sınıf G.S.M. Ruhsatlı Đşletme 6 Bakkal 6 Kahvehane 8 Lokanta 5 Otel Han 1 Süt ve Süt Ürünleri 2 73

90 Esentepe Mevkii nde Saraçoğlu Tesisleri bulunmaktadır. Fosseptik çukuru sızdırmasız olup düzenli olarak çektirilmektedir. Kırkpınar da bulunan yerleşim birimlerindeki hane ve nüfus sayısı Tablo D.4. de verilmiştir. Tablo D.4. Kırkpınarda Bulunan Hane ve Nüfus Sayısı Yerleşim Birimi Hane Sayısı (Adet) Nüfus (Kişi) Mahmudiye Köyü Hasan Paşa Mahallesi Tepebaşı Mahallesi Soğuksu Mahallesi Kırkpınar Beldesi Sapanca Gölü ne dökülen Mahmudiye ve Kuruçay Dereleri arasında kalmaktadır Nüfus sayımlarına göre 2812 nüfusa sahiptir. Turistik bir belde olması dolayısıyla tatil siteleri ve günlük geziler nedeniyle yaz aylarında nüfusu 8000 e ulaşmaktadır. Alt yapı tesislerinin olmaması sebebiyle evsel atıksular fosseptik çukurlarında toplanmaktadır. Fosseptiklerin bir kısmı sızdırmasız, bir kısmı ise toprak zeminlidir. Kırkpınar Beldesi nde son yıllarda konutlaşma, sanayileşme ve tarım hızla gelişmektedir. Bunun sonucunda yakın çevredeki derelerde kirlenmekte ve kirliliği Göle taşımaktadır. Meyve bahçelerinden kaynaklanan zirai ilaçlar ve gübreler, evsel atıklar ve sanayi atıksuları sebebiyle altyapı çalışmalarının acilen yapılarak tamamlanması gerekmektedir. Kırkpınar Beldesi sınırlarında, göle 1000 m. mesafede bulunan Federal Mogul Segman ve Gömlek Sanayiinde, silindir gömleği ve piston segmanı üretilmektedir. Đşletme 1982 yılında faaliyete geçtiğinden ve Su kirliliği Kontrol Yönetmeliğinin 1988 yılında yayımlanması ile getirilen sınırlamalara tabi olmadığından dolayı zararlı etkilerinin azaltılması amacıyla arıtma tesisi yapılarak atıksuların Đller Bankası tarafından yapımı gerçekleştirilen kollektör hattına bağlanması ile gölün kirletilmesi önlenmiştir. Kocaeli - Sakarya Karayolu üzerinde bulunan yaklaşık 3021 nüfuslu Kurtköy Beldesi yakınından Kuruçay Deresi geçmektedir. Belde de yaklaşık 616 hane bulunup, fosseptik çukurları mevcuttur. Bu sebeple deredeki kirlilik fazla miktarda değildir. Yerleşim birimlerindeki hane ve nüfus sayısı Tablo D.5 de verilmiştir. Kuruçay Deresi yakınında Đstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi bulunmakta ve Fakülteye ait balık yetiştirme havuzları bulunmaktadır. Bu tesislerden dereye herhangi bir kirlilik verilmemektedir. Kuruçay Deresinden, Kurtköy ve Kırkpınar Belediyeleri tarafından inşaat malzemesi alındığından dere yatağı bozulmuştur. Kocaeli - Sakarya Đl sınırında Onduline Yapı Malzemeleri Sanayii bulunmaktadır. Renkli, oluklu, çatı, cephe ve tavan kaplama levhaları üretilen fabrikada kullanılan sular çöktürme havuzlarında bekletildikten sonra geri dönüşümlü olarak kullanılmaktadır. 74

91 Tablo D.5. Kurtköyde Bulunan Hane ve Nüfus Sayısı Yerleşim Birimi Hane Sayısı (Adet) Nüfus Kurtköy Beldesi (Merkez) Yanık Köyü Gölün kenarındaki yerleşim merkezlerinden en büyüğü Sapanca Đlçesidir. Yerleşme kırsal nitelikte olup, bahçeler içinde dağınık yapılardan oluşmaktadır. Son yıllarda hızla artan turistik tesisler ve tatil siteleri ile yapılaşma artmıştır. Sapanca daki yerleşim birimlerindeki hane ve nüfus sayısı Tablo D.6 da verilmiştir. Tablo D.6. Sapancada Bulunan Hane ve Nüfus Sayısı Yerleşim Birimi Hane Sayısı (Adet) Nüfus (Kişi) Rüstem Paşa Mah Çayiçi Mah Camicedit Mah Gazi Paşa Mah Yeni Mah Güldibi Köyü Muradiye Köyü Erdenli Köyü Balkaya Köyü - - Göl Mah Uzunkum Köyü Şükriye Köyü Đlmiye Köyü Đkramiye Köyü 9 45 Akçay Köyü Fevziye Köyü Sapanca da bulunan işletmelerin tür ve sayısı Tablo D.7 de verilmiştir. Tablo D.7. Sapancada Bulunan Đşletmelerin Tür ve Sayısı Đşletmenin Türü Đşletme Sayısı I. Sınıf G.S.M. Ruhsatlı Đşletme 9 II. Sınıf G.S.M. Ruhsatlı Đşletme 15 III. Sınıf G.S.M.Ruhsatlı Đşletme 34 Bakkal Manav 135 Kasap 8 Çayhane 61 Lokanta Pastane 16 Otel Han 11 Hamam 1 Kuaför 24 Diğerleri 8 75

92 Sapanca da mevcut ticarethane ve işletmelerin sızdırmasız fosseptik çukuru bulunmakla birlikte meskenlerin fosseptik çukurları toprak zeminli olup sızdırmalıdır. Gölden Adapazarı, Güneşler, Arifiye, Serdivan, Erenler, Hanlı ve Yazlık Belediyeleri su ihtiyacını karşılamaktadır. Bunun yanında Kocaeli Đlinin Seka, Petkim ve Tüpraş, Sakarya Đlinin 1010 Ağır Bakım - Onarım, Toyota - Sa ve Toprak Đlaç gibi büyük sanayi kuruluşları da su ihtiyacını Gölden karşılamaktadır. Sapanca Gölü nden su ihtiyacını karşılayan Belediye, sanayi kuruluşu ve diğer birimlerin isim ve su kullanım kapasiteleri Tablo D.8 de verilmiştir. Tablo D.8. Su Kullanımı Su Kullanım Birimi Su Tüketimi (m 3 / Yıl) Adapazarı Belediyesi Güneşler Belediyesi Arifiye Belediyesi Serdivan Belediyesi Erenler Belediyesi Hanlı Belediyesi Yazlık Belediyesi Resmi Kuruluşlar Sanayi Kuruluşları Ticarethaneler Çeşme Tuvalet, park ve bahçeler 1450 Cami ve Hayır Kurumları 4000 Yüzeysel kaynaklardan alınan suların fiziksel, kimyasal ve bakteriyolojik yönlerden sağlığa uygun olması gerekmektedir. U.S.A Halk Servisinin hazırladığı içme suyu standartları Tablo D.9 da verilmiştir. Tablo D.9. U.S.A. Halk Sağlığı Servisi tarafından hazırlanan Standartlar Parametre Tavsiye edilen Değerler Maksimum Değerler Fiziksel: Bulanıklık 5 Birim - Renk 15 Birim - Koku 3 Birim - Bakteriyolojik Koliform 1 Koli / 100 ml Kimyasal Arsenik 0.01 mg / lt 0.05 mg / lt Klorür 250 mg / lt Bakır 1.00 mg / lt - Siyanür 0.01 mg / lt 0.20 mg / lt Demir 0.30 mg / lt Fenol mg / lt Sülfat 250 mg / lt Çinko 5.00 mg / lt 76

93 Adapazarı nın içme ve kullanma suları, Esentepe Mevkii de bulınan Adapazarı Belediyesi Đçme Suyu Göl Tesisleri ndeki Đstasyondan dağıtılmaktadır. Sapanca Gölünden su, iki ayrı noktadan alınmaktadır. Birinci isale hattı yılları arasında Đller Bankası tarafından projelendirip inşaası yapılmıştır. I. Alım ağzı 760 m kıyıdan açıkta φ750 mm ÇB larla cazibe ile keson kuyularına gelmektedir. Keson kuyulardan (3 asıl + 2 yedek) dikey milli motopomplarla 122 m kotunda ve 1100 m mesafede bulunan Esentepe deposuna (1250 m 3 ) terfi edilmektedir. Proje debisi 425 lt / sn. dir.esentepe deposundan φ700 mm AÇB borularla 8000 m mesafade olan Maltepe deposuna (5000 m 3 ) cazibe ile terfi edilmektedir. Esentepe deposu ile Maltepe deposundaki isale borusu AÇB (Asbest Çelik Boru) dir. Buradan şehir şebekesine cazibe ile verilmektedir. Hızırtepe ve Maltepeye 100 m 3 lük ayaklı kuleye 2 Ad. 50 Hp lik motopompla basılmaktadır. Birinci isale hattı Şekil D.2 de verilmiştir. Đkinci isale hattı yılları arasında yapılmıştır. Su, kıyıdan 760 m. açıktan alınmakta ve φ1200 mm. Ç.B. (Çelik Boru) vasıtasıyla cazibe ile II. Keson kuyuya gelmektedir. Buradan (6 asil + 2 yedek) Dikey milli motopompla 122 m kotlarında ve 1100 m mesafadeki Esentepe deposuna (5000 m3) terfi edilmektedir. Buradan φ1200 mm lik (AÇB + ÇB) larla 8000 m deki Maltepe depolarına m3 lük depoya cazibe ile alınmaktadır. Buradan şehir şebekesine cazibe ile verilmektedir. II. Đsale hattı Şekil D.3 de verilmiştir. Ayrıca III.Đsale hattı ile ilgili çalışmalar devam etmektedir. Đçme suyu Göl Tesislerinden ve şehir merkezinin muhtelif noktalarından Çevre Đl Müdürlüğü tarafından alınan su numunelerinin ölçüm ve analiz sonuçları Tablo D.9 da verilmiştir. Sapanca gölü özellikle yaz aylarında Adapazarı ve civar halkı için büyük bir mesire yeridir. Nemli iklimi dolayısıyla yazın oldukça bunaltıcı bir sıcağa maruz kalan Adapazarı ve civar halkı, en yakın eğlenme ve yüzme yeri olarak Sapanca Gölü sahilini seçmektedir. Bilhassa yaz aylarında Sapanca Gölünde kayık gezintileri, yüzme ve diğer su sporları yapılmakta, balık avlanmaktadır. Sahilde bu maksatlar için bazı tesisler kurulmuştur. Göl kenarlarının sığ oluşu göle her taraftan girişi kolaylaştırmakta, 16 km. uzunluğu ve 6 km genişliği yelken ve sandal gezintileri ve benzeri her türlü su sporuna elverişli bulunmaktadır. Etrafındaki irili ufaklı dağlar, iklim, tabii güzellik görüntüsü bakımından gölü ve civarını rekreasyon maksatları için daha elverişli bir hale sokmaktadır. 77

94 Tablo D.10. Sapanca Gölü ve Şehir Şebekesi Analiz Sonuçları NUMUNE ALMA NOKTASI MALTEPE TESĐSLERĐ DAĞDĐBĐ ĐLKOKULU TARĐH ph SICAKLIK OCAK NĐTRĐT (MG/LT) NĐTRAT (MG/LT) AMONY AK (MG/LT) T.ALKANĐ TE (MG/LT) KLORĐ D (MG/LT) S.KLOR (MG/LT) FOS FAT (MG/LT) OCAK MĐTHATPAŞA ĐLKOKULU DAĞDĐBĐ OCAK ĐLKOKULU HIZIRTEPE OCAK KIZYURDU ERENLER OCAK ORTAOKULU ESER OCAK ĐLKOKULU M.K.PAŞA OCAK ĐLKOKULU GÜNEŞLER OCAK ĐLKOKULU SERDĐVAN OCAK BELEDĐYESĐ GÜNEŞLER OCAK ĐLKOKULU MĐTHATPAŞA OCAK ORTAOKULU ESER OCAK ĐLKOKULU ERENLER OCAK ĐLKOKULU HIZIRTEPE OCAK BELPAŞ OCAK DĐN.TESĐS SAPANCA GÖLÜ (Belpaş Tesisleri Yanı) SAPANCA GÖLÜ VAKIF OTEL YANI METĐN RESTAURANT YANI SÜLFĐT (MG/LT) OCAK OCAK OCAK

95 Sapanca Gölü balık yetiştirme yönünden çok müsaittir. Bilhassa göl kıyısındaki sazlıklar balıkların üremesi için uygun yataklardır. Göl, balık türü bakımından zengindir. Jeopolitik durumu ve Marmara denizi ile eskiden mevcut irtibatı, halen Karadenize olan akıntısı, Anadolunun yarısını kat eden Sakarya nehri ile eskiden direkt, şimdi ise, endirekt irtibat halinde bulunuşu zenginliği arttıran faktörlerdir. Fakat gerek Sakarya nehri, gerekse Karadeniz ile endirekt irtibatı sağlayan Çark deresi etrafındaki sanayi tesisleri ile kirletilip balıkların yaşayamayacağı hale getirilmiştir. Araştırmalara göre gölde sazanlar uzun müddet yaşayabilmekte ve iri bir yapıya sahip olmaktadır. Gölde 83 cm. uzunluğunda ve kg ağırlığında sazanlara rastlanmıştır. Gölde yayın balıklarının kg ağırlığa kadar ulaştığı söylenmektedir. Tatlı su Levreğinin 5 kg ağırlığa kadar büyüdükleri tespit edilmiştir. Sapanca gölünde şu tip balıklara rastlanmaktadır; Abramis brama (cibre, çapak, küçük kaya, deniz iğnesi), Yılan balığı, Büyük ağız balığı, Đnci balığı, Gümüş balığı, Tahta balığı, Veki balığı, Flısa balığı, Büyük inci balığı, Taş balığı,sazan balığı, Turna balığı, Kaya balığı, Büyük kaya balığı, Tatlı su kefali, Kepenez balığı, Dere kayası balığı, Tatlı su levreği, Acı balık, Kızıl göz balığı, Alabalık, Kızılkanat, Yayın, Karabalık lardır. Sapanca gölü, tatlı su istakozu yataklarının zenginliği ile büyük bir değer taşımaktadır. Tatlı su istakozu, Sapanca gölünün göl başı denilen doğu kısmında ve bilhassa Eşme de avlanmaktadır. Gölde tatlı su istakozu avcılığı son yıllarda bir hayli gelişmiştir. Ortalama yıllık istihsal miktarı 80 tona yaklaşmaktadır. Memleketimizde Ankara ve Đstanbul gibi şehirlerde çok az bir miktar yenmekte, genellikle dış ülkelere ihraç edilmektedir. Sapanca gölünün güney ve kuzey batı sahilleri tamamen tarım arazileri ile çevrilidir. Bu arazilerden bilhassa sebze ve meyve bahçeleri kurak yaz mevsiminde gölden pompa ile alınan suyla sulanmaktadır. Bu iş için göl önemli bir kaynaktır. Ziraat arazilerinin zamanında sulanması ile verim birkaç katına çıkacak ve bu durum bölgenin sosyo-ekonomik yapısını faydalı yönde etkileyecektir. Gökçeören Gölü Adapazarı nın batısında ve Kazımpaşa Bucağı nın yanıbaşında yer almış bulunan ve Aralık Gölü diye de anılan bu göl, 15 hektar genişliğinde yer kaplamakta, büyük bir kısmı da bataklık ve sıtma yuvası halindeydi. Bu nedenle yıllar süren çalışmalar sonucunda 1994 yılında DSĐ tarafından bu göl kurutulmuş ve tarım alanı haline getirilmiştir. Poyrazlar Gölü Adapazarı nın kuzeydoğusunda Sakarya Irmağı nın yakınındaki 60 hektarlık bu göle, yanındaki Poyrazlar Köyü nedeniyle bu ad verilmiştir. Gölün başka bir adı da Teke Gölü dür. Sakarya Irmağı nın eski yatağında oluşan Poyrazlar Gölü, iki sırt arasında uzanmakta olup, Sakarya Irmağı taştığında fazla suları Kapaklı Boğazı ndan göle boşalmaktadır. Genel olarak bu şekilde beslenen Poyrazlar Gölü, oldukça derin olup yalnızca güney kıyıları sığ ve sazlıktır. Kuzey ucunda da bir ayakla fazla suları Sakarya Irmağı na boşalır. Başta sazan olmak üzere çeşitli tatlı su balıkları bulunan göl, son yıllarda piknik alanları ile gitgide turistik bir önem kazanmaya başlamıştır. 79

96 Taşkısığı Gölü Adapazarı nın kuzeyınde Taşkısık ve Ekizce köyleri arasında olup 90 hektarlık bir alanı kaplar. Çaltıcak Gölü diye de anılan gölde, çeşitli su balıkları ve kerevit bulunur. Son yıllarda turistik yönden ilgi görmektedir. Küçük Akgöl Taşkısığı Gölü nün 3 km. doğusundadır. Yalnızca 20 hektar yüzölçümü olan bu göl, dipten kaynayan sularla beslenmektedir. Gölün kuzey kesimi sazlık ve bataklıktır. Fazla sularını, bir ayakla Çark Suyu na boşaltır. Suyu tatlı ama bulanıktır. Bu nedenle tatlı su balıklarının yaşamasına elverişli bir ortam yoktur. Büyük Akgöl Merkez Đlçe ile Karasu Đlçesi arasında yer alan 190 hektar yüzölçümlü Büyük Akgöl ün büyük kesimi sazlık ve bataklık olup zıpkınla avlanılmaktadır. Ayrıca gölün sazlık ve bataklık yerlerinde yabankazı ve yabanördeği de avlanmaktadır. Acarlar Gölü Karasu Kaynarca sınırında yer alan bu göl, 1562 hektar yüzölçümlüdür. Bunun 861 hektarı bataklık durumundadır. Gölün çevresindeki orman örtüsü, yer yer bataklıkların içine sokulmuştur. Acarlar Gölü nün fazla suları bir ayakla Sakarya Irmağı na boşalmaktadır. D.1.5. Denizler Sakarya Đli nin kuzeyi Karadeniz le çevrilidir. Đl kıyıları pek girintili çıkıntılı değildir. Kıyıdan hemen sonra yükselen platolar ve Kuzey Anadolu Dağları, denize paralel uzanırlar. Đl kıyılarında bu genel yapıya aykırı dşen tek kesim, Sakarya Irmağı nın denize açıldığı noktadır. Çok geniş bir havzanın sularını boşaltan bu akarsu, taşıdığı maddeleri biriktirerek bir delta yaratmıştır. Bir burun oluşturan bu delta, zamanla dalgaların taşıdığı kumlarla örtülmüş ve Đl in en önemli plajlarını ortaya çıkarmıştır. Bu kumsallar Đl turizminde önemli yer tutar. D.2. Doğal Drenaj Sistemleri Đlimizde bu konuda yapılmış bir çalışma mevcut değildir. D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik Akarsuların;şehir kanalizasyonları ve sanayi atıkları ile yoğun olarak kirlenmeleri nedeniyle yeraltı suları da dolaylı olarak kirlenmekte, kimyasal ve bakteriyolojik yönden kullanma sınırının dışında,farklı değerlere ulaşabilmektedir. Đlimizde bu konuda yapılmış bir çalışma mevcut değildir. 80

97 D.3.2. Akarsularda Kirlilik Kullanılmış atıksuların doğrudan akarsulara boşaltılması neticesinde, başta yüksek enerji potansiyeline sahip organik maddeler olmak üzere çeşitli kirleticiler bu su çevresine girmiş olur. Organik maddelerin ayrışması sırasında ortamdaki mevcut oksijen çok hızlı bir şekilde sarf edilmeye başlar ve çözünmüş oksijen konsantrasyonu azalır. Kirlenmiş su yatağındaki biyolojik hayat ve ekolojik sistemde değişikliğe uğrar. Çökebilen maddeler, bulanıklık ve düşük çözünmüş oksijen konsantrasyonu balıkların ve diğer su canlıların normal yaşama çevresini değiştirir. Su kirliliği kontrol standartları, belirli bir amaçla kullanımı planlanan su kütlelerinin mevcut su kalite kriterleri uyarınca kalite denetimine tabii tutulabilmesi ve daha fazla kalite kaybının önlenmesi için konulmuş sınır değerleridir. Su kirliliği Kontrol Yönetmeliğinde, akarsu, göl ve baraj rezervuarlarında biriktirilen kıta içi yüzeysel sular kalitelerine göre dört sınıfa ayrılmıştır. Sınıf I : Yüksek Kalite su Sınıf II: Az kirlenmiş Su Sınıf III: Kirli Su Sınıf IV: Çok Kirlenmiş Su Sakarya Đlinde bulunan akarsuların muhtelif noktalarından periyodik olarak ölçüm ve analizleri, parametrelerin ölçüm ve analizleri yapılarak S.K.K.Y. Tablo 1 : Kıta içi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri ile karşılaştırılmaktadır. SAKARYA NEHRĐ Sakarya Nehri, Sakarya Đli sınırlarına Pamukova nın güneyinden girip Karaçay, Karaçam ve Akçay Dereleri ni de alarak daha sonra Mudurnu çayı ve Çark Deresi ile birleşip Karasu Đlçesi Yeni Mahalle den Karadeniz e dökülmektedir. Sakarya Nehri nin dört ayrı noktasından su numuneleri alınarak analizleri yapılmaktadır. Numunelerin alındığı istasyonlar şunlardır: 1- Nokta: Sakarya Nehri nin Sakarya Đl Sınırına girdiği yer (Mekece) 2- Nokta: Sakarya Nehri ile Çark Deresi karışmadan 300 m. önce. 3- Nokta: Sakarya Nehri ile Çark Deresi karıştıktan 300 m. sonra. 4- Nokta: Sakarya Nehri Karadeniz e dökülmeden 300 m. önce Sakarya Nehri, Sakarya Đli sınırlarına girmeden önceki Đllerden gelen kirliliği de beraberinde getirmektedir. Sakarya Nehrinin su toplama havzasında kalan Đller ve Đlçeler şunlardır: Kütahya: Kütahya Đli (Merkez) Eskişehir: Mihalgazi, Sarıcakaya, Güngözü, Syitgazi, Çifteler, Sivrihisar, Alpo, Eskişehir, Merkez, Đnönü, Beylikova Đlçeleri. Bolu: Seben, Göynük, Mudurnu, Gölpazarı, Yenipazar Đlçeleri. Ankara: Polatlı, Sincan, Kazan, Güdül, Beypazarı, Nallıhan Đlçeleri. Bursa: Đnegöl ve Yenişehir Đlçeleri. Bilecik: Osmaneli, Đnhisar, Söğüt Đlçeleri. Sakarya: Karasu, Söğütlü, Ferizli, Adapazarı, Geyve, Pamukova, Akyazı, Taraklı. Sakarya Nehri ni kirletici faktörleri; 1- Nehir kenarında bulunan yerleşim bölgelerinden gelen evsel kaynaklı atıklar 2- Tarım arazilerinden, gübre ve zirai mücadele ilaçlarının karışması 3- Nehir havzasında kurulu bulunan endüstrilerden kaynaklanan atıksulardır. 81

98 Sakarya Nehri nin atıksu deşarjı olan bazı sanayi kuruluşları Tablo D.11 da verilmiştir. Tablo D.11. Sakarya Nehri ne Direkt Atık su Deşarjı Olan Sanayi Kuruluşları Sakarya Nehrine deşarj yapan işletmeler Arıtma Tesisi Deşarj Đzni Ak Gıda Biyolojik Var Asteks Brode Boyama Apre San. ve Tic. Ltd. Şti. Biyolojik Yok Sateks Sakarya Tekstil Ürünleri Brode ve Boyama San. Tic. Ltd. Şti. Đnşaatı devam ediyor Yok Sadırlar Tekstil San. ve Turizm Tic. Ltd. Şti. Biyolojik Var Bekiroğulları Gıda San. Tic. Ltd. Şti. Đnşaatı devam ediyor Yok Coşkunlar Havai Fişek Oyuncak Kimya San. ve Tic. Ltd. Şti. Biyolojik Var Uğur Balkuv Triko San. ve Tic. Ltd. Şti. Fosseptik(Evsel Atıksu) Muaf Geyve Belediye Mezbahası Yok Yok Alifuatpaşa Belediye Mezbahası Yok Yok Şen Piliç Gıda San. A.Ş. Biyolojik Var 3A Alüminyum Alaşımları A.Ş. Fosseptik(Evsel Atıksu) Muaf Bezek Kauçuk Biyolojik Var Tırsan Treyler San. Tic. ve Nak. A.Ş. Biyolojik Var Gürsel Işık Zeytinyağı Üretimi Yok Yok Mevlüt Kuzu zeytinyağı üretimi Yok Yok Pamukova Belediye Mezbahası Yok Yok Ege Kimya San. ve Tic.A.Ş. Kimyasal Var Egesil Kimya San. ve Tic.AŞ Kimyasal Var Toyota Otomotiv Sanayi Türkiye A.Ş. Biyolojik + Kimyasal Var Yaprak Süt Ürünleri (Karayolları arkası) Fosseptik Muaf Ada Derya Süt Ürünleri San.Tic.Ltd.Şti. (Güneşler) Yok Yok Karayolları 1 Bölge Müdürlüğü Beton Asfalt Şantiyesi Yok Yok Bayram Halil Beton sanrtali Fosseptik(Evsel Atıksu) Muaf Demircioğlu Gıda ve Et San. A.Ş. Biyolojik Yok Kasaplar Odası Mezbahası Biyolojik Yok Karasu Belediye Mezbahası Yok Yok Kaynak: Đl Çevre ve Orman Müdürlüğü,2008 Çark Deresi Sakarya Đli sınırlarında bulunan Çark Deresi, Sapanca Gölü nden doğup şehir merkezinden geçerek, Ferizli Đlçesi Seyifler Köyü sınırlarından Sakarya Nehri ne karışarak Karadeniz e dökülmektedir. Çevre Đl Müdürlüğü tarafından, Çark Deresi nin muhtelif noktalarından periyodik olarak su numuneleri alınarak ölçüm ve analizleri yapılmaktadır. Çark Deresi üzerinde belirlenen numune alma istasyonları şunlardır: 82

99 A NOKTASI B NOKTASI C NOKTASI D NOKTASI E NOKTASI F NOKTASI G NOKTASI H NOKTASI I NOKTASI D.S.Đ. Köprüsü Başoğlu Karavan Sanayii Yanı Beşköprü Sanayii Sitesi 32 Evler Köprüsü Asit Sanayii Çıkışı Deri Fabrikaları Şeker Fabrikası Deşarj Sonrası Yazlık Mezbahanesi Adapazarı Belediye Kanalizasyonu Çark Deresi konumu itibariyle merkeze yakınlığından dolayı yerleşim ve sanayileşme açısından elverişli bir ortam oluşturmuştur. Bu nedenle sanayileşme açısından elverişli bir ortam oluşturmuştur. Bu nedenle sanayileşme ve konutlaşma Çark Deresi etrafında hızla artmış, bunun sonucunda Çark Deresi giderilmesi zor olan bir kirlenme içerisine girmiştir. Bu kirlenmenin başlıca nedenleri şunlardır: 1- Yerleşim bölgelerinden gelen atıksular (Evsel Nitelikli Atıksular) 2- Endüstriyel Nitelikli Atıksular 3- Besihaneler ve Mezbahalar 4 - Tarım arazilerinden gelen gübre ve tarım koruma ilaçları. 1. Yerleşim Bölgelerinden Gelen Atıksular Kirlilik, Çark Deresi boyunca bulunan yerleşim alanlarından direkt olarak verilen atıksulardan, Adapazarı, Erenler, Yazlık, Arifiye ve Serdivan Belediyelerinin kanalizasyon sularının arıtılmadan direkt olarak verilmesinden kaynaklanır. Adapazarı Belediyesinin nüfusu bin kişidir. Bundan dolayı Çark Deresi çok ciddi bir kirlenmeye uğramıştır. Ve bu kirlenme günümüzde de devam etmektedir. Bu atıksuların arıtım tesisiyle arıtılarak Çark Deresine verilmesi kirlenmeyi biraz önleyecektir. 2. Endüstriyel Atıksular Çark Deresini kirleten endüstriyel atık su kaynaklarını iki kısımda inceleyebiliriz. a) Sanayi Kuruluşları b) Deri Kuruluşları a. Sanayi Kuruluşları: Çark Deresine deşarjı olan birçok sanayi kuruluşu vardır yılında Mücavir alan içersinde bulunan işletmelerin Deşarj Đzinlerinini verilmesi ve yenilenmesi, Đl Müdürlüğümüzün denetleme hakkı saklı olmak üzere Adasu Genel Müdürlüğü ne devredilmiştir. Bunların bazılarının deşarj izni bulunmamaktadır. Bazı sanayi kuruluşları arıtma tesisi yapmakta, bazıları ise iyileştirme çalışmaları yapmaktadır. Çark Deresine deşarj olan sanayi kuruluşları periyodik olarak denetlenmekte ve çıkan sonuçlar değerlendirilmektedir. Çark Deresine deşarjı olan sanayi kuruluşları Tablo D.12. de verilmiştir. 83

100 Tablo D.12. Çark Deresine Deşarjı Olan Bazı Đşletmeler Çark Deresine Deşarj Yapan Đşletmeler Arıtma Tesisi Deşarj Đzni Goodyear Kimyasal Var Orhan Çiftçi Fiziksel Var Otoyol Biyolojik Var Doğan Gıda Soğutma Suyu Var Özgüllü Süt (3. OSB) Biyolojik Var Güneşoğlu Süt (3. OSB) Biyolojik Var Şen Piliç (3. OSB) Biyolojik Var Seher Tekstil (3. OSB) Biyolojik Var Pak Tavuk (3. OSB) Fosseptik(Evsel Atıksu) Muaf Mudurnu Çayına Deşarj Yapan Đşletmeler Arıtma Tesisi Deşarj Đzni Aydın Örme Biyolojik Var Baysan Boya Biyolojik Var Çak Tekstil Biyolojik Var Alimeks Alüminyum Biyolojik Var Biyolojik + Asaş Alüminyum Kimyasal Var Kuzuluk Kaplıcaları Biyolojik Var Yazaki Biyolojik Var Big Tekstil Biyolojik Yok Della Gıda Biyolojik Var Dilsiz Deresine Deşarj Yapan Đşletmeler Arıtma Tesisi Deşarj Đzni Renk Tekstil Biyolojik Yok Çamsan Ağaç (2. OSB) Biyolojik Var Biyolojik + Airfel (2. OSB) Kimyasal Yok Eksan Mekanizma (2. OSB) Kimyasal Yok Oğuz Gıda Yok Yok Durak Fındık Biyolojik Var Közde Gıda Biyolojik Yok Kaynak: Đl Çevre ve Orman Müdürlüğü,2008 b.deri Kuruluşları: Çark Deresinin kenarında faaliyette olan birkaç tane işletme bulunmaktadır. Düzensiz yerleşim ve derilerin işlenme yöntemi, oluşan atık suların direkt Çark Deresine dökülmesine neden olmaktadır. Oluşan atıksular kimyasal ve fiziksel açıdan çok yoğun bir kirlenme meydana getirmektedir. Derilerin işlenmesinde Cr +3 kullanılması ve kromun sudaki canlılar üzerinde zehirlenmeye yol açması nedeniyle bu atık sular çok tehlikeli durum oluşturmaktadır. Bu yüzden deri işletmeleri günümüzün en büyük sorunlarından biri olmuştur. 84

101 3. Ahır, Mandıra ve Mezbahalar Çark Deresi üzerinde birçok Besihane ve mezbahane bulunmakta ve bunların atık ve artık suları direkt dökülmektedir. Serdivan da başlayıp Yazlık ta devam eden besihane ve mezbahanelerin çok miktarda olmasından dolayı yoğun kirlilik meydana gelmektedir. 47 besihanenin 41 adeti doğrudan Çark Deresine deşarj yaparken 6 adeti de civarında bulunan açık araziye deşarj etmekte ve buralardan yine derelere karışmaktadır. Çark Deresi üzerinde Yazlık (özel) Adapazarı ve Serdivan Belediye Mezbahası olmak üzere 3 adet mezbahane bulunmaktadır. Mezbahanedeki atıksular direkt olarak Çark Deresine deşarj olmaktadır. Buralarda yapılan işlemler sonucu kanlı atık sular ile birçok hayvan parçası Çark Deresine verilmekte ve bir organik kirliliğe neden olmaktadır. Yazlık Bölgesinde 2 adet Mandıra vardır ve atıksuları Çark Deresine deşarj edilmektedir. Besihane mezbahane ve mandıralardan gelen atık sular Çark Deresine yoğun bir organik kirlenmeye neden olmaktadır. Ayrıca suyun rengi değişmekte, yüzeyde tabakalaşma olmakta buna bağlı olarak suda zaten fazla olmayan O 2 miktarı azalmakta ışığın, suyun daha alt tabakalarına geçişi engellenmektedir. Oluşan kimyasal ve organik atıklarla Çark Deresinin kirliliği artmaktadır. 4. Tarım Arazilerinden Gelen Gübre ve Tarım Koruma Đlaçları Çark Deresinin etrafında bulunan arazilerinde gübreleme ve zirai ilaçlama yapılmaktadır. Gübrelerin içerdiği azot ve fosfor, sulamadan dönen drenaj suları ile yüzeysel sulara karışır. Azot ve fosfor bu ortamlarda ikincil kirlenmeye neden olmaktadır. Özellikle bilinçsizce yapılan gübreleme ve ilaçlama çevrede olumsuz etkiler yaratmaktadır. Toprak ve su kirliliğine sebep olmakta, ekolojik dengede bozukluklara yol açmaktadır. Zirai mücadele ilaçları, zararlı böcek, bitki ve mantarlarla mücadelede kullanılmaktadır. Uygulamada genellikle insanlara zararlı olmayacak derecede düşük dozlarda verilmelerine rağmen, uzun zaman boyunca bu maddelere maruz kalındığında, zararlı etkileri zaman içerisinde ortaya çıkmaktadır. Pestisitlerin doğal çevredeki biyokimyasal süreçlerle indirgenmesi çok yavaş olmaktadır. Toprağın, pestisitlerin zararlı etkilerini doğal olarak yok etmesi çok zor olmaktadır. Bu yüzden bilinçli olarak ilaçlama ve gübreleme yaparak yeterli miktarda olmasına dikkat etmek gerekir. Arifiye Belediyesi Terfi Sistemi Sapanca, Kırkpınar, Kurtköy, Arifiye ve Serdivan Belediyelerinin bazı alanlarından ve yakın çevreden ticari merkezler ile oturma alanlarının foseptik çukurlarından çekilen atıksular vidanjörlerle taşınarak Arifiye Belediyesinin terfi sistemine ulaştırılmak üzere Sapanca Gölüne yaklaşık 500 m. mesafede bulunan toplama kanalına boşaltılmaktadır. Atıksular bu kanal vasıtasıyla Göle 200 m. mesafadeki Arifiye Belediyesi terfi sistemine gelmektedir. Zemin altında bulunan toplama çukurunda biriktirilen sular santrifüj pompalar vasıtasıyla yaklaşık 5 m. yüksekliğe basılmakta ve arıtılmadan Sapanca Gölüne yakın mesafede Çark Deresine verilmektedir. Atıksu deşarj noktasının içme suyu kaynağına bu kadar yakın mesafede bulunması oldukça sakıncalıdır. Nitekim bunun bir örneği de Arifiye Belediyesinin terfi tesisidir. Toplama çukurunun fazla miktarda yüklenmesi ve yağışın kış mevsiminde çok fazla olması nedeniyle toplama çukuru taşarak atıksular etrafa yayılmaktadır. Bu durum taşan atıksuların yer altına sızarak göle karışması ile sonuçlanmaktadır. Diğer bir taraftan terfi 85

102 sisteminden geçen suların deşarj edildiği kanalın göle yakınlığı sebebiyle buradan sızıntı ve kaçaklar olmaktadır. D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik Sapanca Gölü kuzeyden E-5 karayolu güneyden ise TEM Anadolu Otoyolu ve demiryolu ile çevrelenmiş olup, yöre bu özelliğiyle, Trakya ve Đstanbul u Anadolu nun iç kesimlerine bağlayan güzergahların önemli kavşaklarından biridir. Yakın çevresi ise (Đzmit, Adapazarı) hızla gelişen sanayi merkezleri konumundadır. Özellikle TEM otoyolunun açılışının ardından bölge daha da talep çeker olmuş, Đstanbul Metropolü ile bağlantının güçlenmesi yeni sanayi talepleri ve yeni ikinci konut talepleri yaratmıştır. Topoğrafik yapısı itibarıyla Sapanca Gölü çevresi yerleşmeye, sanayii kuruluşlarına ve ziraate çok müsaittir. Bu sebeple etrafında irili ufaklı yerleşim birimleri, çeşitli sanayii ve ticari kuruluşlar mevcuttur. Bütün bu durumlar göz önüne alınacak olursa mevcut Sapanca Gölü kirliliğinin sebeplerini şöyle sınıflandırabiliriz. 1 - Göl civarındaki yerleşim alanları ve özellikle yoğun ikinci konut talepleri 2 - Göl su toplama havzası içindeki sanayi tesisleri ve atıksuları. 3 - Kuzeyde E - 5 Karayolu, güneyde TEM Anadolu otoyolundan meydana gelen kirlilik 4 - Zirai mücadelede ilaçlamanın ortaya çıkardığı kirlenme, 5 - Gölü besleyen derelerin taşıdığı kirlilik 6 -Göl kenarındaki dinlenme tesisleri, benzin istasyonları (ticari kuruluşlar) nın oluşturduğu kirlenme, 7 -Gölde avlanma ve diğer amaçlar sonucu motorlu kayık v.b araçların seyretmeleri ve bıraktığı kirlilik. Sapanca Gölünün Kirlenmesini Etkileyen Unsurlar ve Yapılan Tespitler 1.Yerleşim Yerleri Sapanca Gölü su toplama havzası dahilindeki konutlar, toprağa sızdırması olan çukurlar aracılığıyla, evsel atıklarını bırakmaktadır. Konutların belli bir kısmı atıklarını sızdırmasız çukurlarda biriktirerek vidanjörle uzaklaştırmaktadır. Bunların yanında civar illerden ikinci konut talepleriyle yerleşenlerin yine belli bir kısmı tatil köyü - site olarak seçtikleri yerlerde arıtım tesisi kurmuşlardır. Bahse konu olan göl çevresi yerleşim alanlarında yapılaşma kısa, orta, uzun mesafeli koruma alanlarında mevcuttur. Yapılaşma sonucu açılan yerleşim alanları, kanalizasyon sisteminden yoksun olması dolayısıyla evsel atıklarını indirekt olarak en yakın mesafede gerekse uzak mesafedeki konutların evsel atıkları, sızdırmalı fosseptiklerin toprağa emilen kirli suları, jeolojik yapı gereği sonuçta yeraltı ve yağmur sularıyla tekrar göl suyuna karışma olasılığı her an mevcuttur. Sapanca Gölü kuzey - güney kesiminde göle yakın ve uzak mesafelerde kurulan ikinci konut pozisyonundaki tatil köyleri ve sitelerinin göl kirliliğine ayrı bir boyut katması da söz konusudur. Turistik bölge imajı oluşmasının ardından (ulaşımında uygunluğu sebebiyle) bu tür yapılaşmalar içme kullanma suyu koruma alanlarının yerleşim bölgesi olarak seçilmesine ve koruma alanlarının iptal edilmesine yol açmıştır. Bu bilinçsiz yaklaşımlar, insan ve çevre sağlığıyla direkt olarak alakalı içme kullanma suyu çevresinde alternatif yapılaşmaları gündeme getirerek, bugünkü çözümüne kısa sürede ulaşılamayacak ve büyük maddi külfete gerek duyulan bir sorun haline gelmiştir. Mutlak Koruma Alanlarındaki ikinci konut durumundaki tatil köylerinin arıtım tesisi gibi atıksu bertaraf yöntemleri ise koruma alanlarının ihlalini telefi etmemektedir. 86

103 Sapanca Gölünün kirliliğinin yerleşim bölgelerine göre incelersek a) Gölün kuzey kısmında Sakarya Đli sınırlarında bulunan Esentepe mevkii göl mutlak ve kısa mesafeli koruma alanlarındaki yerleşim, kirliliğine önemli derecede etki edecek yoğunluktadır. Konutların evsel atıksularını fosseptiklerde biriktirmeleri söz konusu ise de istisnaların da bulunması sorunun netliği açısından bir engel teşkil etmektir. b) Arifiye Beldesi sınırlarında kurulu bulunan terfi sistemi, Sapanca - Arifiye Karayolu güzergahındaki boşaltım noktası ve belde kanalizasyonu sisteminde arıtılmayan evsel atık suları Çark Deresine akmaktadır. Terfi sisteminin Çark Deresine deşarj noktasının Sapanca Gölüne yakın olması ve toprağa emilen kirli suların jeolojik yapı gereği sonuçta yeraltı sularıyla göl suyuna ulaşma olasılığını ortaya çıkarmaktadır. c) Sapanca Đlçesi sınırlarında yerleşimin mutlak koruma alanı içerisinden başlaması kirlenme miktarının büyük bir bölümünün (evsel atıksularla) bu kesimde olduğunu göstermektedir. Göl sahil kesiminde belli noktalarında gözle görülen bu tür kirlenme kollektör sistemi ile çözülme aşamasına getirilmiştir. Kollektör sisteminin yakın tarihlerde faaliyete geçmemesi şu an kirlenmenin devam ettiğini ortaya koymaktadır. Kırkpınar, Kurtköy, Yanıkköyü Uzunkum Köyü yerleşim alanlarının Sapanca gölüne çok yakın mesafalerde olmaması indirekt kirlenmeyi akla getirmektedir. d) Kocaeli Đlinin Sapanca Gölü kuzeyinde kalan Eşme Beldesi ile güneyinde kalan Maşukiye Beldesi de göl kirlenmesinde payları olan yerleşim yerleridir. Özellikle Eşme kesiminde konutların göle yakın mesafelerde bulunması kirlenme ihtimalini artırmaktadır. Maşukiye kesiminde yerleşim daha çok göle uzak mesafelerde yapılmıştır. Fakat yine dolaylı yollarla kirlenme söz konusudur. 2. Sanayi Tesisleri Sapanca Gölü çevresinde kurulu bulunan sanayi tesisleri; Onduline Yapı Malzemeler GOETZE Segman Gömlek Sanayii, Cantaş Metal A.Ş., Sakasan Kağıt Serflex Fabrika, Kortepe gibi fabrikalar sayılabilir. Bu tesisler kısa ve orta mesafeli koruma alanı içerisindedir. Prosesten çıkan sosyal tesislerden çıkan atıksular arıtım tesislerinde arıtılıyor veya fosseptiklerde biriktirilerek vidanjörler vasıtasıyla uygun alıcı ortamlara boşaltılıyor. Ancak bu sanayi tesislerinin atıklarını bu şekillerle bertaraf etmeleri göle kirlenmeyi sıfır noktasına çekmiyor, arıtılan suların kanallarla, bahçe sulamada kullanılmaları söz konusu ise atıkların miktarına göre yeraltı sularıyla yağmur sularıyla göl ekolojisini tehdit ettikleri çeşitli zaman aralıklarıyla yapılan araştırmalarda (göl suyu analizleri vb.) tesbit edilmiştir. Bu göl koruma alanlarının oluşturulması zaten yukarıda açıklanmaya çalışılan etkilerin ortaya çıkma riski düşünülerek programlanmıştır. Bu koruma alanlarının dikkate alınmaması sonucunda mevcut durumun ortaya çıkması doğal sayılabilecek bir gelişmedir. Ayrıca ihlal edilen koruma alanı sınırlarında, farklı girişimlerin başlaması da bugüne kadar önlenememiştir. Çok yakın zamanlara kadar oluşmamış olan çevre bilinci, Sapanca Gölü içme suyunun içilip içilemeyeceği tartışması açılınca, yavaş yavaş gerektiği gibi ele alınmaya başlanmıştır. 3. Karayolları ve Demiryolları Sapanca Gölü kuzeyinde E-5 karayolu, güneyinde TEM Anadolu Otoyolunun çok yakından geçmesi civardaki bitki örtüsünü olumsuz etkileyecek (Eksoz gazları nedeni ile) bu durumda uzun vadede gölün ekolojik dengesini olumsuz yönde etkileyecektir. Otoban üzerinden lastik ve yağ kalıntılarının yağmur sularıyla özel açılmış kanallardan göle ulaşması yoluyla kirlenme meydana gelmektedir. Motorlu araçların lastiklerinin 87

104 yıpranması sonucu yola bulaşan kurşunlu bileşikler yapılan kanallar vasıtasıyla direkt olarak göle ulaşmaktadır. TEM Anadolu otoyolunun, Sapanca Gölü boyunca m. aralıklarla yapılan bu tahliye kanallarından atıksuların kıyıya ulaştığı noktalarda gözle görülür kirlilikler mevcuttur. 4. Tarımsal Faaliyetler Gıda maddelerinin üretim tüketim ve depolanmaları sırasında besin değerini bozan ve tahrip eden zararlı hastalık etmenleri, yabancı ot ve mikroorganizmaları yok etmek için kullanılan kimyasal maddeler genelde pestisit dediğimiz tarım ilaçlarıdır. Toprağa ve tarlaya uygulanan ilaçların tümü uygulama alanlarında durmamakta, maddenin fiziko - kimyasal özelliklerine bağlı kalarak rüzgar, yağmur gibi doğal etkenler ile başka yerlere sürüklenmekte ve çevre sorunları yaratmaktadır. Sapanca Gölünde de bu yolla kirlilik olma ihtimali oldukça yüksektir. Bilinçsiz zirai ilaçlama ve gübrelemenin etkilerini azaltmak için ; Đmkan ölçüsünde doğada uzun süre bileşimi bozulmadan kalan ilaçlar yerine kolay ayrışıp zehir niteliğini yitiren kimyasallar kullanılmalıdır. Entegre mücadele ve biyolojik mücadelenin etkili ve uygun bir hale getirilmesi için sürdürülen çalışmalara hız verilmelidir. Bilimsel araştırmalarla bitki koruma ilaçlarının gerek zararlılar ve gerekse çevre üzerindeki olumsuz ve kalıcı etkileri incelenmeli ve yakından izlenmelidir. Uygulamada ilaç tüketimini en az düzeye indirmeyi amaçlayan yöntemlerin benimsenerek uygulanması konusunda çiftçilerin eğitilmesi zorunlu hale getirilmelidir. Tarım ilaçlarının kullanılması ve ortaya çıkacağı varsayılan çevre sorunlarının tümüne örgütler arası işbirliği ve yaklaşım temel ilke olmalıdır. Đlaçların yapımı, kullanılması, yan etkileri, çevre kirlenmesine etkileri, kullanım ve kirletmenin denetimi, örgütlenme ve benzeri konularda şu andaki yasa ve yönetmeliklerin eksiklikleri ve boşlukları tamamlanarak önerilen etkili işbirliğine ulaşmanın araçları oluşturulmalıdır. 5. Gölü Besleyen Dereler Sapanca Gölü nü Karaçay Deresi, Mahmudiye Deresi, Đstanbul Deresi, Sarp Deresi, Değirmendere, Liman Dere, Kuru Dere ve Maden Deresi beslemektedir. Sapanca Gölü su toplama havzasında bulunan küçük dereler vasıtasıyla, göle uzak mesafelerdeki yerleşim yerlerinden kirlilik taşımaktadır. Dere yatağına bırakılan katı atıklar, derelerin alıcı ortam olarak değerlendirilmeleri, ayrıca koruma tedbirlerini mecbur kılmaktadır. Yazın derelerin suları azalarak kurumakta ise de ilkbahar ve kış aylarında dere yatağına bırakılan katı atıklar, bağlanan evsel atıkların tamamı su hacminin artmasıyla göle ulaşmaktadır. Bu tür kirliliklerin oluşmasına engel olmak için Çevre Đl Müdürlüğü tarafından denetimler yapılmakta, kirliliğin bertarafı için gerekli çalışmalar ve işlemler yapılmaktadır. Ayrıca Gölü besleyen derelerden su numuneleri alınarak analizleri yapılmaktadır. 6. Ticaret Đşletmelerin Neden Olduğu Kirlenme Göle yakın mesafelerde açılan restaurant, çay ocağı, otel ve benzin istasyonu gibi işyerleri, oluşan atıksularını olması gerektiği gibi bertaraf edememektedir Mutlak koruma alanı içerisinde kurulan bu işletmeler küçük ve orta çaplı olmalarına rağmen meydana 88

105 getirdikleri kirlenme dolayısıyla büyük önem arzetmektedir. Özellikle yaz aylarında göl çevresindeki piknik alanları ve çay bahçelerine fazla rağbet gösterilmesi, kıyı şeridinde kirlilik oranını artırmaktadır. 7. Gölde Seyreden Motorlu Kayıklar Akaryakıt ile çalışan, kayak, motor ve benzeri araçların genellikle avlama amacıyla gölde seyretmeleri kirliliğe katkıda bulunmaktadır. Yelkenli, kürekli ve akümülatör ile çalışan vasıtalara gölde seyire izin verilebilir. Ancak akaryakıt ile çalışanlara istisnai durumlarda ilgili kurumların bilgisi dahilinde izin verilmelidir. Kocaeli Valiliği tarafından Bakteriyolojik olarak göl suyunda toplam koliform miktarına bakılmıştır. Bakteriolojik olarak bazı noktalarda normal sınır değer olan 100cc de 1000 koliform bakterinin altında koliform bakteri görülmesine karşın, göl genelinde koliform bakteri sayısı normal sınırın çok üzerinde olup, bakteriolojik olarak da bir kirlenme söz konusudur.yapılan analiz sonuçları Tablo D.13 de verilmiştir. Tablo D.13. Bakteriyolojik Analiz Sonuçları Numunenin Alındığı Yer Seka Pompa Đst. Açığı (3 m derinlik) Seka Pompa Đst. Açığı yüzey suyu(100 m) Acısu Deresi açığı (50 m) 3 m derinlikten Seka Pompa Đst.açığı (200m) 30 m derinlik Eşme Kurudere açığı (3m derinlikten) Kaynak : Kocaeli Valiliği 100cc de Koliform Bakteri Sayısı 100 cc de olması gereken max. Koliform bakteri sayısı 2400 den çok den çok den çok 1000 KOLEKTÖR HATTI Sapanca Gölü kirliliğine sebep olan faktörlerin etkisinin azaltılması amacıyla Kırkpınar dan başlayarak Arifiye ye kadar uzanan kolektör hattı yapılmaktadır. Gölün güney bölümünde nüfus yoğunluğunun en fazla olduğu Sapanca ve yöresinin atık sularını bertaraf edecek kolektör hattı ekonomik sebeplerden dolayı Kırkpınar dan başlatılmıştır. Daha ileriki zamanlarda Gölün güneyinin tümü ve kuzeyi de kuşaklama projesine dahil edilecektir.1993 yılı keşif bedeli ile 50 milyar maliyeti olan kolektör hattının 1997 yılı itibari ile yaklaşık 650 milyarlık maliyeti olmuştur. Göl kenarından geçen ana kolektör hattına Çayiçi Mahallesi, Rüstem Paşa Mahallesi, Yeni Mahalle,Yüzevler(Harmanlık Mevkii) Mevkii nden de ara bağlantılar yapılmıştır. Arazinin engebeli oluşu ve diğer sebeplerden dolayı suyun cazibe ile akışı her zaman gerçekleşememektedir. Bu sebeple Çayiçi Mahallesi ve Yüzevler Mevkii ne iki ayrı terfi sistemi yapılmıştır. 89

106 Kırkpınar dan 600 mm lik boru ile başlayan kolektör hattı 800 mm lik boru hattı ile devam etmekte ve 1. terfi merkezinde toplanacak atık sular 400 mm lik asbest boru ile Yükleme Deposuna gelecek ve 600 mm lik borudan 1000 mm lik boruya geçerek 2. Terfi merkezinde toplanacaktır. Buradan 500 mm lik asbest boru ile çıkan atık sular tekrar Yükleme Deposuna gelecek ve 500 mm lik asbest boru ile kolektör hattı son bulacaktır. Projelendirme aşamasında kolektör hattı inşaatının 1998 yılı Temmuz ayında bitirileceği planlanmış, ancak çalışmaların hızlı bir şekilde devam etmesi ile 1997 yılı Eylül ayında tamamlanacak duruma gelmiştir. Kolektör hattından gelen atıksuyun Sakarya büyükşehir Belediyesi atıksu arıtma tesisine verilmesi düşünülmektedir. Böylece arıtma tesisinde arıtılan sular Çark Deresi ne deşarj edilecek ve kirlenme ihtimali en düzeye indirilecektir. ĐÇME SUYU ARITMA TESĐSĐ Sapanca Gölü kıyısında bulunan içme suyu Göl Tesislerinden halen mevcut olan 2 adet isale hattı ile (I.isale hattı φ = 700 mm AÇB, II. Đsale hattı φ = 1200 mm AÇB), içme suyu Đçme Suyu Arıtma Tesislerine ulaşamaktadır. III. Đsale hattı (φ = 1800 mm ÇB) projesi ise devam etmekte olup, Đller Bankası 1997 yılı yatırım programına alınmıştır. Đçme Suyu Arıtma tesislerine uzaklığı ise 10 km uzunluğundadır. 28 şubat 1997 tarihinde ihalesi yapılan Đçme Suyu Arıtma Tesisi maltepe depolarının bulunduğu mevkiide 900 m 2 lik alan üzerine çelik konstrüksiyon üzerine inşa edilmiştir. Tesisin bulunduğu bina içerisinde PLC sistemi ile kontrol edilmekte ve filtrasyon sisteminde yer alan vanalar tamamen otomatik kumandalı olarak inşaa edilmiştir. Đçme suyu standartlarına uygun kalitede su üretecek olan tesis, basınçlı filtrasyon sistemi ile 1200 lt/sn suyu her türlü mikrop ve yabancı maddeden ayrıştıracaktır. Arıtım Aşamaları; Göl suyu Flokülasyon + Basınçlı Filtrasyon + Klorlama + Depolar Şehir şebekesi Đçme suyu arıtma tesisi halen faaliyette olup şehrin temiz su ihtiyacını karşılamaktadır. ÇARK DERESĐ ISLAH ÇALIŞMASI Karaman Köyünde 400 dönüm arazi üzerinde yapılmakta olan Biyolojik arıtma tesisi 250 dönüm üzerine inşaa edilecektir. 150 dönüm üzerine ihtiyaç halinde rezervler(arıtım üniteleri) eklenecektir kişinin evsel atıksularını arıtım yapacak şekilde planlanmıştır. Sapanca, Arifiye evsel atıksuları kollektörle Çark Deresi başlangıcına ulaşma çalışmaları tamamlanmıştır. Çark Deresi başlangıcı ile arıtma tesisi arasına döşenmekte olan kollektörle, Çark Deresi boyunca deşarj eden işletmelerin evsel atıksularını arıtma tesisine ulaştıracaktırmaları sağlanacaktır. Çark Deresi ağzı ile arıtma tesisi arası 12 km (φ = 2400 mm AÇB) kollektör döşenecektir. Adapazarı, Erenler, Serdivan, Güneşler, Yazlık Belediye atık sularının arıtımını yapacak olan biyolojik arıtma tesisinde Oksidasyon havuzları ile arıtım gerçekleştirilecektir. Atıksu Izgara + Kum Tutucu + (2 adet) Đlk çökeltim + Oksidasyon Havuzu + (2 adet) son çökeltim Çark Deresi 90

107 Üç ayrı sistemle çalışacak olan arıtma tesisi yaklaşık Q = m 3 /gün atıksuyu arıtabilecektir. Đnşaatı bitmiş olan Biyolojik Arıtma Tesisinin devreye girmesiyle deşarj edilen bütün atıksuları bertaraf sağlanmış olacak Çark Deresi temizlenerek asıl görevi olan Sapanca Gölü taşkın sularını geçmişte olduğu gibi Sakarya Nehrine ulaştırmaya devam edecektir. Ayrıca bu yerde istimlak alanı geniş tutularak halen Çark Deresi kenarında bulunan deri işletmeleri içinde uygun ve yeteri bir alan tahsis edilerek, Deri Đşletmelerinin burada faaliyetlerini devam ettirmeleri sağlanacaktır. D.3.4. Denizlerde Kirlilik Đlimiz Karasu Đlçesinde bulunan plajdan alınan su numunesi analiz sonuçları tablo D.14 de verilmiştir. Tablo D.14. Deniz suyu analiz sonuçları Parametreler Kriterler Sonuçlar Renk ve Bulanıklık Doğal Çok az bulanık Yüzer Madde Yok Askıda Katı Madde (mg/l) Ç.Oksijen (mg/l) Doygunluğun %90 ından fazla 14.2 Fenoller (mg/l) Bakır(mg/l) Kadmiyum(mg/l) Krom(mg/l) Kurşun(mg/l) Nikel(mg/l) Çinko(mg/l) Civa(mg/l) Arsenik(mg/l) Amonyak(mg/l) PH D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikalar Đlimizde bu konuda yapılan herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. 91

108 Şekil D.1. Birinci, Đkinci Đsale hattı ve Arıtma Tesisi D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri D.5.1. Tuzluluk Đlimizde bu konuda herhangi bir çalışma yapılmamıştır. D.5.2. Zehirli Gazlar Đlimizde bu konuda herhangi bir çalışma yapılmamıştır. D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik Đl Müdürlüğümüzce Sapanca gölü, Çark deresi, Sakarya nehri gibi yüzeysel su kaynaklarından aylık olarak su numuneleri alınarak azot ve fosfor analizi yapılmaktadır. D.5.4. Ağır Metaller ve Đz Elementler Yüzeysel su kaynaklarından aylık olarak kurşun, kadmiyum, nikel, bakır gibi ağır metal analizleri yapılmaktadır. D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler Đlimizde bu konuda herhangi bir çalışma yapılmamıştır. D Siyanürler Đlimizde gerektiği zaman siyanür analizi yapılmaktadır. D Petrol ve Türevleri Sadece yağ ve gres analizi yapılmaktadır. D Polikloro Naftalinler ve Bifeniller Đlimizde bu konuda herhangi bir çalışma yapılmamıştır. 92

109 D Pestisitler ve Su Kirliliği Đlimizde bu konuda herhangi bir çalışma yapılmamıştır. D Gübreler ve Su Kirliliği Đlimizde bu konuda herhangi bir çalışma yapılmamıştır. D Deterjanlar ve Su Kirliliği Đlimizde su kaynaklarında bu tür analizler yapılmamaktadır. D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler Đlimizde bu konuda herhangi bir çalışma yapılmamıştır. D.5.7. Patojenler Đlimizde bu konuda herhangi bir çalışma yapılmamıştır. D.5.8. Askıda Katı Maddeler Đlimizde su kaynaklarında bu tür analizler yapılmamaktadır. D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği Đlimizde bu konuda herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Kaynaklar: Sakarya Büyükşehir Belediyesi verileri Đl Çevre ve Orman Müdürlüğü Çalışmaları Cumhuriyetimizin 75. Yılında Sakarya,1998 Sakarya D.S.Đ. 32. Şube Müdürlüğü E. TOPRAK VE ARAZĐ KULLANIMI E.1. Genel Toprak Yapısı Đlin değişik topoğrafyası, iklim ve jeolojik yapı farklılıkları ile vejetasyondaki çeşitlilik, topografya, ana kaya farklılıkları sebebiyle değişik özelliklere sahip çeşitli büyük toprak grupları oluşmuştur. Bunlardan en yaygın olan kireçsiz kahverengi orman topraklarıdır. Đlde bulunan büyük toprak grupları B.3. Toprak bölümünde anlatılmış olup Đldeki toprakların kullanma kabiliyetine göre sınıflaması ve bu sınıfların miktarları TabloB.6 da Arazi sınıflarının kullanım amacına göre dağılımı Tablo B.7 de verilmiştir. E.2. Toprak Kirliliği E.2.1.Kimyasal Kirlenme Đlimizde toprak kirliliğine neden olan en önemli kaynaklar evsel ve endüstriyel atıkların arıtılmadan alıcı ortama verilmesi ve/veya tarımsal sulamada kullanılması, pestisitler, aşırı gübre kullanımı ve mevzuata uygun olmadan bertaraf edilen katı atıklardır. 93

110 Toprağı tanımadan ve analiz ettirmeden yapılan gübreleme; gereğinden fazla gübre kullanarak, randıman düşmesine ve toprak kirlenmesine neden olmaktadır. Đlimizde 1995 yılı itibariyle 1.256,56 ton tarım ilacı kullanılmıştır. Fazla pestisit kullanımıyla kirlenen topraklarda yetişen ürünler, pestisit kalıntılarını kökleri vasıtasıyla topraktan alarak besin zinciri yoluyla hayvan ve insan sağlığını tehdit etmektedirler. Ayrıca toprak verimliliği artıran önemli bir unsur olan mikroorganizmalarda olumsuz yönde etkilenmektedir. Aşırı ve yanlış kullanılan gübreler ve pestisitler sonucu kirlenen topraktan sızan sular ise yüzeysel suları kirletmektedir. E Atmosferik Kirlenme Bu konuda Sakarya Đlinde yapılan herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. E Atıklardan Kirlenme Evsel ve endüstriyel katı atıklar Đlimizde herhangi bir işleme tabii tutulmadan vahşi depolama sahalarında depolanmaktadır. Adapazarı Belediyesi 1998 yılı içerisinde düzenli depolama sahası için ÇED işlemlerini tamamlamasına rağmen kamulaştırmada yaşanan sorunlar nedeniyle düzenli depolama sahasına geçilememiştir. Atıkların; Đlimizde oluşturduğu toprak kirliliği üzerine yapılan herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme Bu konuda Đlimizde herhangi bir çalışma yapılmamıştır. E.3. Arazi E.3.1. Arazi Varlığı Đldeki toprakların kullanma kabiliyetine göre sınıflaması ve bu sınıfların miktarları Tablo B.6 da verilmiştir. Đldeki verimli tarım alanı olabilecek I., II., III., ve IV. sınıf arazilerin 5557 hektarının tarım dışı amaçla kullanıldığı görülmektedir. Arazi sınıflarının kullanım amacına göre dağılımı Tablo E.1 de verilmiştir. Tablo E.1 Arazi sınıflarının kullanım amacına göre dağılımı Toprak Sınıfları Tarım Tarım Çayır Orman Dışı Arazileri % Mer a % Funda % Alan % TOPLAM % I. Sınıf , , , ,94 II. Sınıf , , , ,04 III. Sınıf , , , ,48 IV. Sınıf , , , ,43 V. Sınıf , , ,60 VI.Sınıf , , , ,66 VII. Sınıf , , , ,42 VIII.Sınıf , , , Kaynak: Tarım Đl Müdürlüğü (2006) 94

111 Tablo E.2. Sakarya da Arazilerin Kullanma Kabiliyet Sınıflarına Göre Miktarı Alt Bölgeler I. Alt Bölge II. Alt Bölge III. Alt Bölge Đlçeler Sınıflar I II III IV V-VIII Toplam Geyve Pamukova Taraklı Toplam Merkez Ferizli Sapanca Söğütlü Toplam Akyazı Hendek Karapürçek Karasu Kocaali Toplam Kaynarca IV. Alt Bölge Toplam Genel Toplam Kaynak: K.H.G.M., Sakarya Đl Tarım Müdürlüğü,2008 Not: 1. Pamukova,Taraklı, Söğütlü, Ferizli, Karapürçek, Kocaali Đlçeleri verileri bilgisayar ortamında harita üzerinde taranarak elde edilmiştir. 2. Su yüzeyleri V-VIII sınıfına dahil edilmiştir. 95

112 Tablo.E.3.Tarım topraklarının tarım dışı amaçla kullanılması Kaybedilen Tarım Topraklarının Yıl Mevkii Alanı (ha) Sapanca-Fevziye 1, Sapanca-Mahmudiye 8 Pamukova-Ş.varmaz 0,100 Pamukova-Kemaliye 0,378 Sapanca-Akçay 6,100 Adapazarı-Çökekler 0,005 Kaynarca-Göle 1,469 Hendek-Y.çalıca 0,459 Hendek- 0,008 Hamidiyesani 0,942 Adapazarı-Köprübaşı 21,360 Geyve-Karaçam 4 Pamukova-Turgutlu 2,356 Kaynarca-Kızılcaali 6,811 Serdivan-Merkez 1,341 Karapürçek-Mecidiye 0,560 Adapazarı-Güneşler 0,159 Akyazı-Yongalık 0,469 Arifiye-Nuriosmaniye 0,256 Adapazarı-Çökekler 1,412 Taraklı-Yenidoğan 1,404 Karasu-Kuyumculu 1,675 Hendek-Kazımiye 0,444 Adapazarı-Taşlık 2,191 Taraklı-Mahdumlar 1,296 Taraklı-Yenidoğan 2,206 Hendek-Beylice 0,625 Arifiye-Çarksuyu 0,800 Geyve-Alifuatpaşa 0,700 Geyve-Alifuatpaşa 15,230 Kaynarca-Birlik 0,350 Akyazı-Çatalköprü 0,687 Taraklı-Aksu 0,587 Taraklı-Yeniköy 0,265 Taraklı-Dışdedeler 1,708 Taraklı-Yeniköy 1,877 Adapazarı-Kayrancık 1,116 Pamukova-Cihadiye Kaynak:Tarım Đl Müdürlüğü, 2008 Tarım Arazisinin Sınıfı (Sınıfı- Kuru/Sulu) Amaç Dışı Kullanımın Nedeni (*) Marjinal-Kuru Konut dışı kentsel çalışma alanı Marjinal-Kuru Konut dışı kentsel çalışma alanı Marjinal-Kuru Zeytin deposu Marjinal-Kuru Turizm-konut imar Marjinal-Kuru Konut imar Marjinal-Kuru Kök trafo Marjinal-Kuru Akaryakıt-LPG istasyonu Marjinal-Kuru Stabilize malzeme ocağı Marjinal-Kuru Yumurta paketleme tesisi Marjinal-Kuru Kum depolama tesisi Marjinal-Kuru Ticari imar Marjinal-Kuru Bilgisayar montaj fabrikası Marjinal-Kuru Tarımsal yapı (ahır) Marjinal-Kuru Đlave imar planı Marjinal-Kuru Tarımsal yapı(ahır) Marjinal-Kuru Sağlık evi Marjinal-Kuru Ticari imar Marjinal-Kuru Su işleme tesisi Marjinal-Kuru Mısır depolama tesisi (TY) Marjinal-Kuru Tarımsal yapı (kümes) Marjinal-Kuru Fındık deposu Marjinal-Kuru 8 derslikli okul Marjinal-Kuru Mısır deposu Marjinal-Kuru Tarımsal yapı (kümes) Marjinal-Kuru Tarımsal yapı (kümes) Marjinal-Kuru Tarımsal yapı (kümes) Marjinal-Kuru Tarımsal yapı (ahır) Marjinal-Kuru Konut dışı kentsel çalışma alanı Marjinal-Kuru Đdari bina ve otopark Marjinal-Kuru 100 başlık at çiftliği Marjinal-Kuru Mısır alım satımı ve depo Marjinal-Kuru Tarımsal yapı (kümes) Marjinal-Kuru Tarımsal yapı (kümes) Marjinal-Kuru Tarımsal yapı (kümes) Marjinal-Kuru Tarımsal yapı (kümes) Marjinal-Kuru Tarımsal yapı (ahır) Marjinal-Kuru Tarımsal yapı (kümes) E Arazi Sınıfları I. SINIF- Bu sınıf toprakların, kullanılmalarını kısıtlayan, hafif derecede bir veya iki sınırlandırması olabilir. Topoğrafyaları hemen hemen düzdür. Su ve rüzgar erozyonu zararı yok veya çok azdır. Toprak derinliği fazla, drenajları iyidir. Tuzluluk, sadiklik (alkalilik) ve taşlılık gibi sorunları yoktur. Su tutma kapasiteleri yüksek ve verimlilikleri iyidir veya gübrelemeye cevap verirler. Çok üretken olup, geniş bir bitki seçim aralığına sahiptirler. Kültür bitkileri yetiştirilmesinde olduğu kadar çayır, mera ve orman içinde güvenli olarak kullanılabilir. Topraklar kolay işlenmekte olup gübreleme, kireçleme, yeşil gübreleme, bitki artıkları ve hayvan gübrelerinin toprağa verilmesi, adapte olmuş bitkilerin münavebeye alınması gibi olağan amenajman işlemlerinden bir veya birkaçının uygulamasına ihtiyaç gösterirler. Sakarya ilinde I. Sınıf arazilerin yayılma alanı toplam hektar olup il yüzölçümünün % 2.9 unu teşkil etmektedir. % 94 ü alüvyal, % 6 sı kolüval topraklardan oluşmuştur. Bu toprakların tamamında eğim % 2 den düşüktür. % 96.7 sinde toprak derin, % 3.3 ünde orta derindir hektarında kuru, 3774 hektarında sulu tarım yapılmaktadır. 96

113 633 hektarında bağ - bahçe, 93 hektarında mera olarak kullanılmakta olup, 98 hektarında fındık yetiştirilmektedir. Ayrıca 510 hektarında yerleşim alanı haline gelmiş durumdadır. I. sınıf toprakların kullanım biçimi Grafik de görülmektedir. Grafik E.1 1.Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi II.SINIF-Bu sınıftaki topraklar kötüleşmeyi önlemek veya işleme sırasında hava ve su ilişkilerini iyileştirmek için yapılan koruma uygulamalarını içeren dikkatli bir toprak idaresini gerektirir. Sınırlandırmalar az ve uygulamalar kolayca yerine getirilebilir cinstendir. Toprak, kültür bitkileri, çayır, mera ve orman için kullanılabilir. Bu sınıftaki toprakların sınırlandırmaları (1) hafif eğim, (2) orta derecede su ve rüzgar erozyonuna maruz veya geçmişteki erozyonun orta derecede olumsuz etkileri. (3) idealden daha az toprak derinliği, (4) biraz elverişsiz toprak yapısı ve işlenebilirliği, (5) hafiften ortaya kadar değişen, kolayca düzeltilebilen fakat görülebilir tuzluluk ve sodiklik, (6) arasıra görülen taşkın zararı, (7) dranajla düzeltilebilir, fakat sürekli olarak orta derecede bir sınırlandırma şeklinde var olan yaşlık ve (8) toprak kullanma ve idaresi üzerindeki hafif iklimsel sınıflandırmaların tek tek veya kombinasyon halindeki etkilerini içerir. Bu sınıftaki topraklar, çiftçiye bitki seçimi ve amanajman uygulamaları bakımından sınıf 1 dekinden daha az serbestlik sağlar. Bunlar aynı zamanda özel toprak koruyucu bitkileri yetiştirme sistemleri, toprak koruma uygulamaları, su kontrol yapıları veya kültür bitkileri için kullanıldıklarında uygun işleme yöntemleri gerektirirler. Sakarya Đlinde II. Sınıf araziler hektar olan yüzölçümleri ile % 13 lük bir oran teşkil etmektedirler. Bu arazilerin % 70.9 unu Alüvyal, % 3 ünü Kahverengi orman, % 17 si Kolüvyal, %6.1 ini Kireçsiz kahverengi orman, % 2.7 si Rendzina ve % 0.3 ünü Vertisol topraklar oluşturmaktadır. Bu sınıf arazilerin % 71 inde eğim % 0-2 ve % 28.2 sinde % 2-6 oranındadır. Toprakların % 83.8 i derin, % 12.1 i orta derin ve % 3.4 ü sığdır. % 71.4 ünde hafif % 27.9 unda orta derecede erozyon mevcuttur. Bu sınıfın % 68.1 inde drenaj yetersizliği vardır. 97

114 Bu sınıfın alt sınıflarının dağılımı şöyledir:» e Ha % 24.7» es 494 Ha % 0.8» s Ha % 3.0» se Ha % 3.4»w Ha % 68.1 Bu toprakların Hektarında kuru, 4918 hektarında sulu tarım, 3649 hektarında yetersiz sulu tarım yapılmaktadır hektarında bağ - bahçe, 469 hektarında fındık yetiştirilmektedir hektarında orman ve fundalıktır. Ayrıca 2565 hektarı yerleşim alanı gelmiştir. Grafik E.2 2.Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi Bu toprakların Hektarında kuru, 4918 hektarında sulu tarım, 3649 hektarında yetersiz sulu tarım yapılmaktadır hektarında bağ - bahçe, 469 hektarında fındık yetiştirilmektedir hektarında orman ve fundalıktır. Ayrıca 2565 hektarı yerleşim alanı gelmiştir. III.SINIF - Bu sınıftaki topraklar II. Sınıftakinden daha fazla sınırlandırmalara sahiptir. Kültür bitkileri tarımına alınabilecekleri gibi çayır, mera ve orman arazisi olarak da kullanılabilirler. Fakat sınırlandırmalar bitki seçimini ekim, dikim hasat zamanı ve ürün miktarlarını etkiler. III.Sınıf arazilerde şu sınırlandırmaların bir veya birkaçı bulunabilir: (1) Orta derece eğim, (2) Şiddetli su veya rüzgar erozyonu maruzluk veya geçmişteki erozyonun şiddetli olumsuz etkileri, (3) ürüne zarar veren sık taşkınlar, (4) alt toprakta çok yavaş geçirgenlik, (5) drenajdan sonraki yaşlılık veya bir süre devam eden göllenme, (6) sığ kök bölgesi, (7) düşük rutubet tutma kapasitesi, (8) kolayca düzeltilmeyen düşük verimlilik ve (9) orta derece tuzluluk veya sodiklik. 98

115 Bu sınıftaki yaş veya yavaş geçirgen, fakat hemen hemen düz toprakların çoğu,işlendiğinde drenaj ve toprağın yapısı ile işlenebilirliği sürdürecek bir ürün yetiştirme sistemi gerektirir. Balçıklaşmayı önlemek ve geçirgenliği düzeltmek için, böyle topraklara organik madde ilave etmek ve yaş olduklarında işlemekten, kaçınmak gerekir. Sulanan alanlardaki III. Sınıf arazi topraklarının bir kısmı yüksek taban suyu, yavaş geçirgenlik, tuz veya sodyum birikmesinden dolayı sınırlı olarak kullanabilmektedir. Üçüncü sınıf araziler, % hektar yüzölçümleriyle Sakarya Đlinin % 8.5 ini teşkil etmektedir. Đldeki alüvyal toprakların % 29.8 i Kolüvyallerin % 7.7 si, Kahverengi Orman Topraklarının % 1.8 i, Kireçsiz Kahverengi Orman Topraklarının % 4.5 i, bu sınıfa girmektedir. % 64.7 si düz ve düze yakın, % 1.4 ü hafif eğimlerde, % 33.8 i orta eğimlerde yer almaktadır. Bu sınıf toprakların % 65.9 u derin, % 19.2 si orta derin ve % 14.9 u sığdır. %64.7 sinde hafif, % 35.1 inde orta %0.2 sinde şiddetli erozyon hüküm sürmektedir. Toprakların % 64.7 sinde drenaj yetersizliği görülmektedir.» e Ha % 20.4» es Ha % 13.7» se 467 Ha - 1.1» sw Ha % 11.4» w Ha % 53.3 Üçüncü sınıf arazilerin ildeki kullanım durumları şöyledir: hektarı kuru tarım, 1171 hektarı sulu tarım, 1003 hektarı yetersiz sulu tarım, 566 hektar bağ - bahçe, 3973 hektar fındık, 5744 hektar çayır - mera, 5286 hektar orman - funda ve 1600 hektar yerleşim alanı. IV.SINIF: Bu sınıfta, toprakların kullanılmasındaki kısıtlamalar III. Sınıftakinden daha fazla ve bitki seçimi daha sınırlıdır. Đşlendiklerinde daha dikkatli bir idare gerektirirler. Korunma önlemlerinin alınması ve muhafazası daha zordur. Çayır, mera ve orman için kullanılabilecekleri gibi, gerekli önlemlerin alınması halinde, iklime adapte olmuş tarla ve bahçe bitkilerinden bazıları içinde kullanılabilirler. Aslında IV. Sınıf arazi topraklarında, (1) dik eğim, şiddetli su ve rüzgar erozyonuna maruzluk, (3) geçmişteki erozyonun şiddetli olumsuz etkileri, (4) sığ toprak, (5) düşük rutubet tutma kapasitesi, (7) uzun süren göllenme ve yaşlılık ve (8) şiddetli tuzluluk ve sodiklik gibi özelliklerden bir veya birkaçının sürekli etkilenmesi sonucu, kültür bitkileri için kullanım çok zordur. Sakarya Đlinde IV. Sınıf araziler hektarlık bir alana ve % 8.4 lü bir orana sahiptir. Bu sınıfın % 3.7 si Alüvyal, % 20.8 i Kireçsiz Kahverengi Orman ve % 9.8 ini Redzina toprakları oluşturmaktadır. Bu arazilerin % 3.6 sı düz ve düze yakın, % 73.7 si orta ve % 22.7 si dik ve daha fazla eğime sahiptir. Toprakların % 4.4 ü derin, % 0.4 ü orta derin ve % 95.4 ü sığdır. Bu arazilerin % 25.6 sında orta, % 70.7 sinde şiddetli erozyon etkisi görülmektedir hektar alanda drenaj yetersizliği ve 158 hektarında ise çoraklık mevcuttur. IV. Sınıf arazilerin alt sınıfları şu şekildedir: 99

116 IV e 381 Ha % 0.9 IV es Ha % 93.4 IV se 810 Ha % 2.0 IV sw 158 Ha % 0.4 IV ws Ha % 3.3 Bu arazilerin hektarında kuru tarım yapılmaktadır. 937 hektarı bağ - bahçe, 4856 hektarı fındıklık, 1317 hektarı çayır - mera hektarı orman ve funda ile kaplıdır. 882 hektarı ise yerleşim alanı olarak kullanılmaktadır. Grafik E.3 4.Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi V.SINIF: Beşinci sınıf araziler, yetişecek bitki cinsini kısıtlayan ve kültür bitkilerinin normal gelişmesini önleyen sınırlandırmalara sahiptir. Bunlarda topoğrafya hemen hemen düzdür. Toprakları sık sık sel basması nedeniyle sürekli olarak yaş yada çok taşlı veya kayalıdır. Sık sık taşkınlara maruz kalan taban arazilerle düz düze yakın eğime sahip çok taşlı veya orta derecede kayalı araziler, yada drenaj bakımından kültür bitkileri tarımına elverişli olmayan, fakat suyu seven ot ve ağaçların yetişmesine uygun göllenme alanları bu sınıfa örnek olarak gösterilebilir. Tarla ve bahçe bitkileri kültürüne uygun olmakla birlikte çayır ıslahı yapmak veya iyi bir idare ile uygun ağaç türleri yetiştirilerek bu arazilerden kazanç sağlanabilir. Bu tür araziler Sakarya ilinde 2900 hektar bir alanı kaplamaktadır. Alt sınıfları V w ve V ws dir. 100

117 Grafik E.4 5.Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi VI.SINIF: Bu sınıfa giren toprakların fiziksel koşulları, gerektiğinde toğuma, kireçleme, gübreleme ve kontur kırıkları, drenaj hendekleri, saptırma yapıları ve su dağıtıcıları ile su kontrolü gibi çayır veya mera iletişimlerinin uygulamasını pratik kılar. Bu sınıftaki toprakların (1) dik eğim, (2) ciddi erozyon zararı, (3) geçmişteki erozyonun olumsuz etkileri, (4) taşkınlık, (5) sığ kök bölgesi, (6) aşırı yaşlık veya taşkın, (7) düşük rutubet tutma kapasitesi yahut, (8) tuzluluk veya sodiklik gibi düzeltilemeyecek sürekli sınırlandırmaları vardır. Bu sınırlandırmaların biri veya daha fazlası dolayısıyla bu topraklar genellikle kültür bitkilerine uygun değildir, fakat çayır, mera ve orman için kullanılabilir. Sakarya Đlinde VI. Sınıf araziler, Ha. Đle % 14.7 lik bir orana sahiptir. Bu arazilerin % 73.8 ini Kireçsiz Kahverengi Orman, % 24.6 sını Kahverengi orman % 1.5 ini Redzina ve % 0.1 ini Kırmızı Sarı Podzolik topraklar teşkil etmektedir. Bu sınıf arazilerin % 5.1 inde eğim orta, % 94.9 unda dik veya fazla eğimlidir. Toprakların % 82.3 ü sığ, % 17.7 si çok sığdır. Bu toprakların büyük çoğunluğu (98.5) şiddetli erozyona maruz kalmıştır. % 1.5 inde orta erozyon mevcuttur. Bu sınıfın alt sınıfları şunlardır: VI es Ha % 96.1 VI se Ha % 3.8 VI ws 8 Ha % 0.1 VI. sınıf arazilerin hektarında kuru tarım yapılmaktadır. Sulu tarım alanı 128 hektardır, fundalık ise hektardır hektar arazi bağ - bahçe, 1061 hektar arazi çayır mera olarak kullanılmaktadır hektar arazi ise orman ve funda ile kaplıdır hektar olan yerleşim sahasıdır. Erozyon % 1.4 ünde hafif veya hiç yoktur, % 87.9 unda şiddetli ve % 10.7 sinde çok şiddetlidir. Ayrıca 3260 hektar alan düz alanlarda drenaj bozukluğu görülmektedir. 101

118 Grafik E.5 6.Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi VII.SINIF: Yedinci sınıf araziler şu alt sınıflara ayrılmaktadır. VII es Ha % 95.0 VII se Ha % 3.7 VII w 63 Ha % 0.0 VII ws Ha % 1.3 Grafik E.6 7.Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi 102

119 VIII.SINIF: Bu sınıf araziler (1) erozyon, (2) yaşlılık, (3) taşlılık, (4) kayalılık, (5) düşük rutubet kapasitesi, (6) tuzluluk ve sodiklik gibi kısıtlayıcılardan bir veya birkaçının, önlenemeyecek derecedeki şiddetli sınırlandırmaları nedeniyle ot, ağaç ve kültür bitkilerinin yetiştirilmesine uygun değildir. Çok aşınmış araziler, kumsallar, kayalıklar, ırmak yatakları, maden işletmesi yapılan eski ocak ve alanları bu sınıfa girerler. Bu sınıf alt sınıflara ayrılmamıştır. Bitki yetiştirilmesine uygun olmasalar da yaban hayatı için ve dinlenme yeri olarak kullanılabilirler. Grafik E.7 8.Sınıf Toprakların Kullanım Biçimi Sınıf araziler Sakarya Đlinde % 1.3 lük bir oran teşkil etmektedirler. Toplam alanları 6468 hektardır. 178 hektarı çıplak kaya, 294 hektarı sazlık bataklık, 1180 hektarı ırmak taşkın yatağı, 1689 hektarı kıyı kumlu, 3127 hektarı da yerleşim alanı olarak haritalanmıştır. Sınırlandırması yapılan bu arazilerin dışında 5163 hektar su yüzeyi bulunmaktadır. Sakarya Đlinde kuru tarım arazisi olarak kullanılan toplam hektar arazinin, % 37.5 i hemen hemen düz, % 40.5 i dik eğimdir. Toprakların % 40.1 i derin, % 44.4 ü sığ olup, % 9.9 unda hafif, % 47.1 inde şiddetli derecede erozyon vardır. Kuru tarım arazileri çeşitli kabiliyet sınıflarında yer almaktadır. Bu arazilerin % 43.0 ı sürüme elverişli olmayan VI. Ve VII. Sınıf araziler olup, ekim yapılması gerekir. Sulu tarım yapılan hektar arazinin % 90.8 i düz düze yakın, % 8.3 ü hafif % 0.9 u dik eğimlidir. Bu arazilerin % 7.4 ünde orta, % 0.9 da şiddetli derecede erozyon vardır. Sulu tarım uygulanan toprakların % 89.9 u derin, % 9.2 si orta derin ve % 0.9 u çok sığdır. Fındık üretilen alanlar hektardır. Bu araziler I.,II.,III.,IV.,VI.,ve VII.,sınıf arazilerdir. % 14.6 sı orta ve % 80.5 i dik veya daha tuzlu eğimlidir. Toprak derinliği % 3.1 inde derin, % 8.2 sinde orta derin, % 64.0 ünde sığ ve % 24.7 sinde çok sığdır. % 12.8 inde orta, % 84.8 inde şiddetli derecede erozyon vardır hektar bir alana sahip 103

120 bağ ve bahçe arazilerin % 30.8 i derin, % 4.5 i orta derin, % 64.7 si sığ topraklardır. % 57.9 unda şiddetli erozyon hüküm sürmektedir. Bu toprakların % 43.2 si düz veya hafif, % 56.8 i orta ve dik eğime sahiptir. 265 hektarda yaşlılık vardır. Çayır - mera olarak kullanılan hektar arazinin % 60.1 i düz düze yakın, % 9.6 sı orta ve % 30.3 ü dik eğimlidir. % 46.1 inde hiç veya hafif, % 8.4 ünde orta, % 31.5 inde şiddetli, % 14.0 ında çok şiddetli derecede erozyon vardır. Toprakların % 46.1 i derin, % 50.3 ü sığ ve çok sığdır. Çayır - meranın % 43.7 sinde I.,II.,III.,IV.,sınıf araziler, %56.6 sını V.,VI.,VII. Sınıf araziler meydana getirmektedir. Toplam orman - funda alanı hektardır. % 96.5 i sığ ve çok sığ topraklar olup, % 90.4 ü şiddetli ve çok şiddetli erozyona maruz kalmıştır. % 4.7 si orta, % 88.6 sı dik eğimlidir. Orman ve funda arazilerin % 11.2 si II.,III., ve IV.sınıf araziler % 88.8 inde V.,VI.,ve VII. Sınıf araziler meydana getirmektedir. Yerleşim alanı Sakarya Đlinde hektar olup il genelinde % 2.6 lık bir alan oluşturmaktadır. Yerleşim alanının % 44.8 i sürülerek tarım yapmaya elverişli (I - IV. Sınıf) araziler meydana getirmektedir. Đlin değişik yerlerinde görülen toplam 3341 hektar tutarındaki hali araziler VIII. Sınıf olup çıplak kaya, kıyı kumu, sazlık bataklık ve ırmak taşkın yatağı şeklindedir. Özellikle il genelinde ve topluca gözden geçirilen bu arazilerin ilçelere göre dağılımları ve kullanım şekilleri şöyledir. Merkez ilçede arazinin % 60.4 ü kuru tarıma ayrılmıştır. Bu arazilerin % 72.3 oranındaki geniş bir kısmı I.,II.,III. ve IV. Sınıf araziler ile % 27.7 si sürüme elverişli olmayan VI. ve VII. Sınıf araziler oluşturmaktadır. Sulu tarımda kullanılan arazi miktarları ise % 5.0 oranındadır. Ayrıca % 6.8 i çayır - mera, % 4.0 ı fındıklık, % 18.1 i orman - funda ve % 8.5 i yerleşim alanıdır. Toprakların % 56.9 u sığ, % 18.0 ı çok sığdır. Kuru tarım yapılan alanlarda eğim, % 62.4 ünde düz veya hafif, % 37.6 sında orta veya diktir. Toprakların % 57.4 ünde 1.ve 2. Derecede erozyon hüküm sürmektedir. E Kullanım Durumu Türkiye de toplam ha. lık alana yayılan Sakarya Đlinde tarım yapılan topraklar ha genişlikle ilin yaklaşık % 48 ini kaplamaktadır. Tarımsal amaçla kullanılan arazilerin % 45.3 lük bölümü tarla arazisi, % 4.7 lik bölümü meyvelik, %2.2 lik bölümü sebzelik, % 24.5 lik bölümü fındıklık, % 3.3 lük bölümü bağlık, % 11 lik bölümü çayır mera olarak kullanılmaktadır. Tarım Alanlarının Dağılımı (ha) Tarım Dışı Arazi Dağılımı (ha ) Tarla Arazisi 109,625 Yerleşim Yerleri Sebze Arazisi 9240 Göl Alanları Fındıklık Sazlık,bataklık,Irmak, Yatak Bağ 3599 Sahil Şeridi Meyve Arazisi 6757 Kayalık 95 Kavaklık 8750 Toplam Zeytinlik 417 Diğer Toplam Kaynak: Tarım Đl Müdürlüğü,

121 E.3.2. Arazi Problemleri Sakarya Đlinin yıllık yağış ortalaması 783 mm. dir. Đlimiz dört mevsimde yağış aldığından genelde sulamaya gerek duyulmamakta ve bu alanda yetişen her türlü bitkinin tarımı yapılabilmektedir. Sakarya Đli topraklarında, bitki yetişmesini ve tarımsal kullanımı kısıtlayan erozyon sığlık, taşlık, kayalık, drenaj bozukluğu gibi etkinlik dereceleri değişen bazı sorunlar bulunmaktadır. Erozyon Sakarya Đlinde sorunlardan biri erozyondur. Bu sorundan çok az etkilenen veya hiç etkilenmeyen alanlar genellikle Alüvyal topraklardan oluşan taban araziler ve Kolüvyal topraklardan düze yakın ve hafif eğimli alanlarında görülür. Bunlar diğer arazi tipleri ve su yüzeyleri dışındaki ( Ha) toprakların % 19.8 ini (93.074) hektarını oluşturmaktadır. Tamamına yakın bir kısmı ( Ha) derindir hektarı kuru tarım, hektarı sulu tarım altındadır hektarında bağ - bahçe tarımı yapılmaktadır. Orta derecede erozyona uğramış topraklar Ha. Đle % 9.2 lik bir oran meydana getirmektedir. Orta erozyon çoğunlukta hafif orta ve dik eğimlerde derin, orta ve sığ topraklarda görülmektedir. Kuru tarım arazilerinin hektar (% 9.9), sulu tarım arazilerinin 1089 hektar (% 7.4), bağ - bahçe arazilerinin 2790 hektarı (% 31.8), fındık yetiştirilen 7322 hektar (% 12.8) orta derecede erozyona uğramış olup, genellikle II.,III. ve IV sınıf arazilerden meydana gelmektedir. Sakarya Đli topraklarının hektarında (% 65.6) doğal bitki örtüsünün tahrip edilmesi ve arazinin kabiliyetlerine uygun olarak kullanılmamaları sonucu su erozyonu şiddetlenmiştir. Sığ ve çok sığ topraklı ve genellikle VII. Sınıf arazi niteliğinde olan bu tür toprakların hektarı kuru tarım arazisi, 5542 hektarı mera, hektarı fındıklık, hektarı orman ve fundalık olup 4281 hektarı da diğer maksatlarla kullanılmaktadır. Doğa bitki örtüsü aşırı derecede tahrip olan hektarlık, (% 5.4) alanda çok şiddetli derecede erozyon mevcuttur. Bunun 8635 hektarı kuru tarım, 1016 hektarı fındıklık, 2458 hektarı çayır mera, hektarı orman funda arazileridir. 44 hektarı da diğer kullanımlarda bulunmaktadır. Toprak Sığlığı Topraklarda köklerin geliştiği ve bitki besin maddelerinin ve suyun temin edildiği bölgenin derinliği bitki yetiştirme açısından önemlidir. Bu bölge derin olursa iklime uyabilen her türlü kültür bitkisini yetiştirmek mümkün olur. Sakarya Đli topraklarının hektarı (% 21.5) 90 cm den fazla derinliğe sahiptir. Bunun hektarı (% 91.4) düz ve düze yakın eğimlerde yer almaktadır. Erozyon ya hiç yoktur veya hafiftir. Büyük bir kısmı I.ve II. Sınıf olup kuru tarım, sulu tarım ve bağ - bahçe tarımı yapılmaktadır. Yüzölçümü hektar olan orta verim topraklar % 3.5 lik bir oran oluşturmaktadır ve orta derece erozyondan etkilenmişlerdir. Bunların % 50.9 u kuru tarım, % 8.3 ü sulu tarım altında olup araziler daha çok II. Ve III. Sınıftır. Sığ topraklar hektarlık % 56.9 alan kaplamaktadır. Bunların % 23.7 si dik eğimde bulunmaktadır. Sığ toprakların % 91.5 inde şiddetli erozyon görülmektedir

122 hektar kuru tarım arazisi, hektar fındık, hektar orman arazisi, sığ topraklarda bulunmaktadır. Çok sığ topraklar hektarlık (% 18.1) alan kaplamaktadır. Bunların % 15.8 i dik eğimde ve % 26.3 ü çok dik eğimde ve % 46.7 si sarp eğimde bulunmaktadır. Çok sığ toprakların hektarında (% 74.2) şiddetli, hektarında (% 25.8) çok şiddetli derecede erozyon hüküm sürmektedir hektar kuru tarım, hektar fındık, 6831 hektar çayır mera ve hektar orman - funda arazisi çok sığ topraklarda bulunmaktadır. Taşlık - Kayalık Sakarya Đlinde toprak işlemesine ve bitki gelişmesine zarar verecek derecede taşlılık ihtiva eden topraklar hektar tutmaktadır.taşlılık hem yüzeyde hem profilde olabilmektedir. Profilde taşlılık arttıkça toprak materyali azalacağından, toprakların su ve bitki besinlerini tutma gücüde azalır. Eğer toprak killi ise, bu kötü etki nispeten azalabilir. Taşlılık il içinde çoğunlukla sarp eğimde görülmektedir. Sığ toprakların % 6.7 si taşlıktır. Çok sığ toprakların ise % 16.0 ı taşlıdır. Drenaj Daha çok alüvyal düzlüklerde görülen ve taban suyunun her zaman veya yılın bir bölümünde bitki gelişmesine zarar verecek kadar yüksek düzeyde bulunduğu topraklar hektarlık bir saha kaplamaktadır. Bu problemi arz eden sahalarda drenaj yetersiz ve kötüdür. 106

123 Harita E.1. Sakarya Đli Erozyon ve Toprak Yetenek Sınıfları Haritası 107

124 Tuzluluk Drenaj bozukluğu olan sahaların 2705 hektarında tuzluluk problemi vardır. Bu problemin Sakarya ili topraklarında ortaya çıkmasının başlıca nedenleri, (1) Arazinin düz ve taban suyu seviyesinin yüksek olması nedeniyle tuzların üst topraktan yıkanması, (2) Yukarı araziden tuzların yıkanarak düzlüklerin çukur kısımlarında birikmesi, (3) Düşük kalitede sulama suyunun kullanılması ve yeterli drenaj bulunmamasıdır. Kuru tarım arazilerinin 226 hektarı, sulu tarım arazilerinin 332 hektarı, çayır ve meranın 607 hektarı, orman ve fundalıkların 1511 hektarı ve yerleşim alanlarının 29 hektarı bu problemden etkilenmiş durumdadır. Merkez ilçede yukarıda sıralanan problemlerden hiç etkilenmeyen araziler5952 hektardır. Toprakların % 9.9 u orta, % 42.4 ü şiddetli erozyona maruz kalmıştır. Kuru tarım alanlarının % 6.7 sinde orta, % 74.3 de şiddetli erozyon, mera arazilerinin % 3.5 de orta, % 43.6 sında şiddetli erozyon, orman ve funda arazilerinin % 24.5 inde orta, % 74.3 ünde şiddetli erozyon görülmektedir. Drenaj bozukluğu bir kısım kuru tarım arazisini etkilemektedir. Bunun 226 hektarı ayrıca tuzdan etkilenmiştir. Drenaj sorunundan etkilenmiş sulu tarım arazisi 4167 hektar, çayır - mera arazisi 2901 hektar, orman funda arazisi 173 hektar, yerleşim alanı 2169 hektardır. Merkez ilçe topraklarının % 56.9 u sığ, % 18 i çok sığ topraktır. Đlçede taşlılık % 6.7 lik bir alanı kaplamaktadır. Taşlılık genellikle çok dik ve sarp eğimde yer almaktadır. Akyazı ilçesinde erozyondan hafif etkilenmiş topraklar Ha olup % 24.4 lük bir oran teşkil etmektedir. Orta erozyona uğramış toprakların oranı % 9.7 i, şiddetli erozyona uğramış toprakların oranı % 65.9 dur. Kuru tarım alanlarının i orta, % 18.2 si şiddetli, meranın % 5.1 i orta, % 29.1 i şiddetli, orman ve fundalık arazilerinin ise % 5.2 si orta, % 92.5 inde ise şiddetli erozyon görülmektedir. Toprakların % 24.2 si derin, % 6.3 ü orta derin, % 63.6 sı sığ ve % 5.9 u çok sığdır. Topoğrafyası sarp olan arazilerde 1072 hektar taşlı arazi bulunmaktadır. Bu araziler sığ topraklarda yer almaktadır. Akyazı ilçesinde hektar arazide drenaj problemi görülmektedir. Bu probleli toprakların % 75.5 i kuru tarım arazisidir. Geyve de toprakların % 6.5 i hiç veya hafif, % 5.8 i orta, % 69.8 i şiddetli, % 17.9 u çok şiddetli erozyondan etkilenmiştir. Kuru tarım alanlarının % 9.3 ü orta, % 66 sı şiddetli, meranın % 24.5 i şiddetli % 44.7 si çok şiddetli, orman ve fundalık arazilerin % 81.8 i şiddetli, % 18.2 si çok şiddetli derecede erezyona maruz kalmıştır.toprakların % 7.2 si derin, % 3.8 i orta derin, % 54.9 u sığ ve % 34.1 i çok sığ topraklardır. Kuru tarım alanlarının % 5 i derin % 7.3 ü orta derin, % 68.2 si sığ, % 19.5 i çok sığ topraklarda bulunmaktadır. Đlçede % 15.7 oranında taşlı arazi bulunmaktadır. Bu arazilerin % 12.2 si sarp eğimdedir. Đlçe topraklarının 4316 hektarına drenaj problemi ve bunun yanı sıra 832 hektarında da çoraklık mevcuttur. Hendek ilçesinde toprakların % 13.9 u erozyondan hiç veya hafif, % 16.7 si orta, % 67.7 si şiddetli ve % 1.7 si çok şiddetli derecede etkilenmiştir. Kuru tarım arazilerinin % 7.7 si orta, % 12.2 si çok şiddetli derecede erozyona maruz kalmıştır. Đlçe topraklarının % 22.2 si derin % 2.7 si orta derin, % 53.9 u sığ ve % 21.2 si çok sığ topraklardır. Kuru tarım arazilerinin % 50.6 sı derin ü sığ, % 18.6 sı çok sığ topraklarda bulunmaktadır. Hendek ilçesinde taşlı ve kayalı arazi yoktur. Toprakların 7116 hektarında drenaj bozukluğu en çok kendi kuru tarım arazilerinde göstermektedir. 108

125 Karasu da erozyon bakımından toprakların % 18.1 i hiç yada hafif, % 5 i orta ve % 76.9 u çok şiddetli derecede erozyona maruz kalmıştır. Kuru tarım arazilerinin % 13.7 si şiddetli, orman ve funda arazilerinin % 85.5 i yine şiddetli derecede erozyona maruz kalmıştır. Đlçe topraklarının % 18.1 i derin, % 1.5 i orta derin, %63.2 sığ, % 17.2 si çok sığ topraklardır. Kuru tarım arazilerinin % 86.2 si derin, % 11.5 i sığ, mera arazilerinin % 94 ü derin, % 6 sı sığ, orman ve fundalıkların % 84.9 u sığ topraklar da bulunmaktadır. Đlçede 1029 hektar taşlı arazi bulunmaktadır. Taşlı araziler dik ve sarp eğimde görülmektedir. Toprakların hektarında drenaj bozukluğu ve bunun içinde 1105 hektarda çoraklık görülmektedir. Drenaj bozukluğu en çok kuru tarım alanlarında mevcuttur. Kaynarca ilçesi topraklarının erozyondan % 15.5 i hafif, % 13.4 ü orta, % 71.1 i şiddetli derecede etkilenmiştir. Kuru tarım arazilerinin % 83.8 i şiddetli, orman ve funda arazilerinin % 19.7 si orta, % 43.4 ü şiddetli erozyona maruz kalmıştır. Đlçede derin topraklar % 16.5, orta derin topraklar % 5.2, sığ topraklar % 72 ve çok sığ topraklar % 6.3 oranında bir alanı kaplamaktadır. Kuru tarım arazilerinin % 6.4 ü derin, % 74.7 si sığ, orman ve fundalıkların % 17.9 u derin, % 82.1 i sığ topraklardır. Toprakların % 1.5 inde taşlılık sorunu vardır. Taşlılık dik eğimdeki topraklar da görülmektedir. Đlçe topraklarının 5443 hektarında drenaj bozukluğu ve içinde 521 hektar çoraklık görülmektedir. Sapanca ilçesinde toprakların % 17 sinde orta, % 79.9 unda şiddetli erozyon görülmektedir. Kuru tarım arazilerinin % 7.2 si orta, % 85.6 sı şiddetli, bağ - bahçe arazilerinin % 52.3 ü orta % 34.8 i şiddetli, orman - funda arazilerinin % 6 sı orta, % 94 ü şiddetli erozyona maruz kalmıştır. Đlçede sığ topraklar % 80.5, çok sığ topraklar % 3.1 oranındadır. Kuru tarım arazilerinin % 85.6 sı ve orman - funda arazilerinin 5 95 i sığ topraklarda bulunmaktadır. Toprakların % 46.6 sı taşlıdır. Taşlı topraklar sarp eğimde bulunmaktadır. Đlçe topraklarının 646 hektarında drenaj problemi vardır. Drenajı bozuk alanlar, kuru tarım, sulu tarım ve bağ - bahçe arazilerine dağılmıştır. Tarımsal faaliyeti olumsuz yönde etkileyen diğer bir unsurda tarım işletmelerinin % 20 sinin arazi varlığının 10 dekardan küçük olmasıdır. % 21 inin arazi varlığı ise dekar arasındadır. Bu tarım işletmelerinde topraklar dağınık, küçük parçalı ve şekilleri düzensizdir. Bu durum gidiş - gelişlerde zaman kaybı, küçük parsellerde modern makine ve ekipmanların etkin çalışamaması, çağdaş tarım tekniğinin uygulanamaması, sermaye ve işgücünün israf olması, sınırları çoğalan parçalarda arazi ve verim kaybı gibi sakıncalara yol açmaktadır. Üzerinde durulması gereken diğer bir arazi sorunu da verimli ova toprakları üzerine sanayi tesisleri kurulmasıdır. Büyük sanayi tesislerinin Đlimizde kurulmasının pek çok olumlu yönü olmasıyla birlikte bu tür tesislerin tarım arazileri dışında kurulması sağlanmalıdır. Sanayi tesislerinin üzerinde kurulduğu ve 1cm kalınlığında bir tarım toprağının oluşması için en az 1000 yılın geçmesi gerektiği bu verimli topraklar, gelecekte Đlimizi olduğu kadar Ülkemizin de tarımsal bazı ihtiyaçlarını karşılayabilecek potansiyele sahiptir. Alüvyal karakterli ve yüksek verimli olan tarım arazileri korunmalı ve tarım dışı amaçlarla kullanılması hukuki düzenlemelerle mutlaka önlenmelidir. Kaynaklar: Tarım Đl Müdürlüğü Verileri 109

126 F.1. Ekosistem Tipleri F.1.1. Ormanlar F. FLORA - FAUNA ve HASSAS YÖRELER Đlimizde toplam orman alanı ha dır. Orman varlığı vasıf, durumları ve köylerin tasnifi itibariyle ilin orman envanteri bölümünde verilmiştir. Orman Alanının Bulunduğu Yerleşim Merkezinin Toplam Orman Alanı (Ha) Sosyal Baskı Altında Bulunan Orman Alanı (Ha) Kaybedilen Orman Alanının Ağaç Sayısı (bin) Miktarı Ağaç Adı (Ha) Türü Nedeni 4,5 M, Kn,Gn,Çk - Açma 6,9 M, Kn,Gn,Çk - Đşgal Adapazarı 39897, ,3 Çk, M,Kn - Yangın 5,4 M,Kn,Gn,Çk - Açma 0,6 M,Kn,Gn,Çk - Đşgal Akyazı 40115, ,62 Çk, M,Kn - Yangın 4 M, Çk, - Açma 3,5 M, Çk,Kn - Đşgal Geyve 74343, ,85 Çk, M - Yangın 6,6 Kn, Gn,M, - Açma 1,2 Kn, Gn,M, Çk - Đşgal Hendek ,5 Kn, Gn,M, - Yangın 12,2 Kn, Gn,M, - Açma 134,2 Kn, Gn,M, Çk - Đşgal Karasu 19875, ,7 Çk, M, Kn,Gn - Yangın F Ormanların Ekolojik Yapısı Ormanlar, Dünyanın önemli su, toprak, enerji, biyolojik çeşitlilik, maden, gibi kaynaklarını bünyesinde bulunduran kompleks alanlarıdır. Yer kürenin karmaşık ve birbiri ile bağlantılı ekolojisini temsil eder ve küresel ekosistemin korunmasında büyük önem taşımaktadırlar. Orman ekosistemi içerisindeki ağaçların ve diğer bitkilerin genetik yapıları, doğal koşullar altında yaşayabilmeleri için gerekli olan her türlü enformasyonu içerecek şekilde gelişmiştir. Bu alanlar, Orman yangınlarının yetersiz kontrolü ve avlanma yasaklarını ihlal eden önlemler, gelecekteki ihtiyaçları dikkate almayan ticari amaçlı ağaç kesimi, aşırı otlatma ve hayvanların fidan ve ağaçların taze sürgünleriyle beslenmesi, havadaki kirleticilerin zararlı etkileri, iktisadi teşvikler ve ekonominin diğer sektörlerinin sebep olduğu kontrol edilemeyen bozulma ve diğer tür arazi kullanımlarına dönüştürülme tehlikesiyle karşı karşıya bulunmaktadır. Orman tahriplerinin etkileri, toprak erozyonu, biyolojik çeşitliliğin bozulması, vahşi hayat ve sulak arazilerin zarar görmesi, hayat kalitesi ve kalkınma kalitesinin bozulması şeklinde ortaya çıkmaktadır. 110

127 F Đlin Orman Envanteri Kaynak: Orman Bölge Müdürlüğü,

128 112

129 F Orman Varlığının Yararları Orman; ağaçlarla birlikte diğer bitkiler, hayvanlar, mikroorganizmalar gibi canlı varlıklarla toprak hava, su, ışık ve sıcaklık gibi fiziksel çevre faktörlerinin birlikte oluşturdukları karşılıklı ilişkiler dokusunu simgeleyen bir ekosistemdir. Orman; beş metreden daha boylu orman ağaçlarının baskın olduğu ve birbirlerini etkileyecek sıklıkta bulunduğu, kendine özgü iklim ve toprak koşulları oluşturduğu bir yaşam birliğidir. Orman; bitki köklerinin etkileyebildiği 1-2 metre toprak derinliğinden ağaçların birkaç metre yukarısına kadar uzanan ve en az bir hektar alan kaplayan bir varlıktır... Ormanı oluşturan sonsuz sayıdaki tüm madde ve olaylar birbirleriyle karşılıklı ilişki ve etkileşim halindedirler. Bu haliyle orman, çok sayıda bitki ve hayvan populasyonlarından oluşan bir yaşama ortaklığı, bir yaşam birliği, bir ekosistem ve hatta büyük bir canlı organizma olarak tanımlanmaktadır. Ormanın baskın elemanı ağaçlardır... Bu nedenle orman, ancak orman ağaçlarının toplu halde yaşayabildiği bir ortamda kurulabilir Ormanlar, sürekli olarak kendini yenilediği için, diğer yeraltı ve yer üstü kaynaklarından farklı bir özelliğe sahiptir.eski çağlardan beri insanoğlu, çevresini kuşatan doğadan yaralanma yollarını aramış, önceleri sadece avlanmak, barınak yapmak ve yakacak odun elde etmek için ormanları kullanmıştır. Ormanların TOZ EMĐCĐ özelliği vardır; - Bir hektar LADĐN ormanı yılda 32 ton. - Bir hektar KAYIN ormanı yılda 68 ton. - Bir hektar ÇAM ormanı yılda ton toz emer... Ormanların GÜRÜLTÜ AZALTICI özelliği vardır; - 50 metre genişliğindeki bir otobanın trafik gürültüsünü desibel azaltır... Ormanlar; bir ısı tamponu gibi görev yapar. Sıcağı ve soğuğu dengeler. Yaz sıcaklığını ºC azaltırken, kış sıcaklığını da ºC arttırır. Kuru havalarda bile havanın nemini sabit tutar. Ormanlar; birçok yabani hayvan ve kuşların yanı sıra, çeşitli yiyecekleri barındırması nedeniyle besin kaynakları açısından önemli bir ortamdır. Ormanlar biyolojik dengeyi korur. Yapraklı ağaçlardan meydana gelen bir bir bölgede 50 kuş türü yaşayabilir. Ormanlar; ağaçsız bir alana göre 8 kat fazla humus oluşturur ve toprak canlılarının yaşamasına olanak sağlar. Ormanlar; egzoz ve benzeri zehirli gazları, kirli suları filtre ederek temizler. Ormanlar; bitkiler ve hayvanlar için doğal bir su şebekesi gibidirler. Toprak hayatı ile bütünleşen ormanlar; atıkların yeniden değerlendirilmesini sağlar. 25 metre boyunda ve 15 metre tepe çatısına sahip bir KAYIN ağacı, saatte 1.5 kilogram oksijen üretir. Ormanlardan sağlanan ana ürün,yapacak ve yakacak olarak kullanılan odun ham maddesidir. Bunun yani sıra bitkisel (tohum,çiçek,yaprak vb.) ve mineral nitelikli (çakıl,kum, humus vb.) ham madde kaynaklarının bir kısmı da ormanlardan elde edilmektedir. Ormanlar; basta içme suyu olmak üzere, tarım ve endüstrinin ihtiyacı olan suyu sağlar. Ormanlar;kar,yağmur ve doluyu,yaprakları,dalları,gövdesi ve kökleriyle tutarak sel taşkınlarını önler. Ormanlar; yeraltı su kaynaklarının oluşmasına yardım eder. 113

130 Ormanlar; suyu toprakta tutarak, toprağın suyla taşınmasını, rüzgarla savrulmasını (erozyonu) engeller. Ormanlar;sıcaklık farkını azaltır. Radyasyonu önler. Ormanlar; kışları don, yazları kavurucu güneşe karsı koruyucu bir ortam oluşturur, Ormanlar; su buharını yoğunlaştırarak, yağmur haline gelmesine yardımcı olur. Ormanlar; rüzgarın hızını keserek, kurutucu etkisini yok eder. Bu nedenle açık alanlara oranla, ormanlarda gündüzleri serin, geceler ise sıcaktır. Ormanlar; gezme ve dinlenme alanlarıdır.havası, suyu, doğal görünümleri ve sakin ortamı ile özellikle şehirde yasayan insanları kendisine çeker. Ormanlar;iklim üzerindeki olumlu etkisiyle, yerleşme alanlarının çevresindeki hava kirliliğini ve gürültüyü engeller. Ormanlardan elde edilen ham madde ürünleri kişilere iş imkanı sağlar. Bilimsel araştırmalar için ormanlardan yararlanılır. Ormanların ülke savunmasında önemli bir yeri vardır. Toprak ve Toprak Verimliliğinin Korunması Ormanlar seyir ve manzara görüntüleriyle, ekonomiye katkısıyla, kullanımıyla erozyonu önlemesiyle bir bütündür. Çevreyi ifade eden varlıktır. Toprakların yok olup gitmesini önleyen ormanlar, kökleri sayesinde hem varlıklarını sürdürürler hem de toprağı sımsıkı korurlar. Tam bir imece usulü ile yardımlaşırlar. Toprak ağaca su verir, ağaçlarda toprağın yok olmasını engellerler. Yağışa ve ağacın türüne bağlı olarak ağaç kökleri yayvan ve kazık kök olarak toprak yüzeyi ve derinliklerinde oluşurlar. Bu sayede Yeraltı suyu seviyesinin yüksek, eğimin fazla olduğu yüzeylerde heyelan ve erozyonu Ağaçlar sayesinde engellenebilmektedir. Rekreasyon Đlimizde rekreasyon amaçlı ormanlık saha içerisinde ücret alınmak suretiyle hizmet veren dinlenme alanları mevcuttur. Mevcut dinlenme yerlerinde içme suyu, masa-sıra ve tuvaletler bulunmaktadır. Mesire yerleri ( Orman Đçi Dinlenme Yerleri ) 1. Arifiye il ormanı, 2. Poyrazlar gölü 3. Kuzuluk ormanı yukarıda bahsedilen dinlenme alanları olup, resmen tescili yapılmıştır.đlimizde teklifi yapılmış park alanları da aşağıya çıkarılmıştır. 1. Karasu-Acarlar tabiat parkı 2. Ferizli-Akgöl tabiat parkı 3. Taraklı-Kayaboğazı mağaralı kanyon milli parkı 4. Hendek-Kurtköy tabiat parkı 5. Karasu-Maden deresi tabiat parkı Đş Alanı ve Geçim Kaynağı Đlimiz Orman Bölge Müdürlüğü bünyesinde, 5 Đşletme Müdürlüğü, 24 Đşletme Şefliği bulunmaktadır. Ormanlarımızın korunması geliştirilmesi, işletilmesi ve amaçlarına ulaşmak için kurulan ORKÖY, Orman içi ve Orman bitişiğindeki 398 köyümüze hizmet vermektedir. Ağaçların kesilmesinde, istiflemesinde ve taşınmasında bir çok köylümüz istifade 114

131 etmektedir. Orman Köylüsü tabir edilen Orman alanlarında oturan vatandaşlar geçimlerini bu yolla temin etmektedirler. Sakarya Orman Bölge Müdürlüğü ilimiz sınırları içerisindeki 1502 km lik orman yolu ile 190 km lik yangın emniyet yolu inşa etmiştir. Ulaşım maksadı ile de kullanılan yol ve yangın emniyet bilgileri aşağıda verilmiştir. Đşletme Adı Orman Yolu Yangın-Emniyet Yolu Adapazarı Akyazı Geyve Hendek Karasu TOPLAM Ormanlarımızı yangından korumak ve gözetmek için 7 adet yangın kulesinde bekçi bulundurulmaktadır. Telsiz haberleşmesi ile ormanlarımız titiz bir şekilde korunmaktadır. Bu birimlerde 165 Orman Muhafaza Memuru görev yapmaktadır. F Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları Đlimizde Orman alanı ha olup, mülkiyeti Orman Genel Müdürlüğüne aittir. Đlimizde Orman Bölge Müdürlüğü bulunmaktadır. Ayrıca Devlet Hazinesi arazisi olan alanların Milli Emlak Müdürlüğünden kiralama yoluyla Özel Ormanlar da bulunmaktadır. Orman Genel Müdürlüğü ile halk arasında mülkiyet yönünden ihtilaflı bölgeler de vardır. Yerli halkın uzun zamandan beri kullandığı veya sonradan açma yoluyla sahiplendiği alanlarla ilgili Orman Bakanlığı (Kadastro ve Mülkiyet Dairesi Başkanlığı) arasında davalar devam etmektedir. Đlimizde Orman Kadastro çalışmaları % 98 oranında bitirilmiş olup yıl içinde biten Komisyon çalışması yoktur. Orman Kadastrosu genel toplamı aşağıda verilmiştir. 115

132 116

133 F.1.2. Çayır ve Meralar Çayır ve mera alanları dağılımı köy sayısı ve ilçeler bazında aşağıdaki Tablo F.1 de verilmiştir. Tablo F.1. Çayır ve Meralar(ha) Đlçenin adı Köy Sayısı Mera Alanı Đl Toplamı ,6 Merkez ,1 Akyazı ,4 Ferizli Geyve ,7 Hendek ,8 Karapürçek Karasu ,4 Kaynarca 2 32 Kocaali 5 19,8 Pamukova ,6 Sapanca ,9 Söğütlü 7 261,4 Taraklı ,5 Kaynak: Đl Tarım Müdürlüğü,2008 F.1.3. Sulak Alanlar Bu başlıkla ilgili ayrıntılı bilgiler F.4. bölümünde verilmektedir. F.1.4. Diğer Alanlar (Stepler vb.) Đlimizde bu tip alan yoktur. F.2. Flora F.2.1. Habitat ve Toplulukları Đklim şartlarının, bitki yaşamına uygun olması nedeniyle bölgemiz yeşilliğini korumaktadır. Mevcut orman alanlarında kayın, ıhlamur, yabani kestane, dişbudak, kızılağaç, gürgen, çınar, çam(iğne yapraklı, sedir), yabani fındık ve meşe ağaçları ağırlıkta olup, menengiç, yabani zeytin ağaçları da bulunmaktadır. Makilerde kocayemiş, şimşir, akdiken, ardıç, çoban püskülü, kermes meşesi, böğürtlen, dikenli mersin, ayı üzümü ve orman gülü gibi bitkiler bulunur. Dağılım olarak bölge bölge veya karışık halde yetişebilmektedir. Toprak yapısının verimli, uygun iklim koşulları ve yağışların bol olması nedeniyle zengin bir ekolojik ortamda yetişmektedirler. Đl yüzölçümünün %43 ünü kaplamaktadır. Ülke genelindeki toplam orman alanlarının %1 ini teşkil etmektedir. Đlimiz toplam orman alanının %59.2 si koru alanı ve %40.8 i ise baltalık alandan oluşmaktadır. Az da olsa maki topluluğu yer almaktadır.sakarya Đlinde doğal bitki örtüsü genellikle ormandır. Bunlar daha ziyade nemcil Karadeniz ormanları özelliğini taşırlar. Sakarya da orman alanlarından yapılan üretim Tablo F.7 de verilmiştir. Tablo.F.2. SAKARYA ORMANCILIK ÜRETĐMĐ 117

134 Odun Türleri Birimi Sanayi Odunu m Tomruk m Maden Direk m Kağıtlık Odun m Lif - Yonga Odunu m Diğer m3 Yakacak Odun ster Kaynak: Orman Bölge Müdürlüğü,2008 F.2.2. Türler ve Popülasyonları Sakarya ili içinde varolan ağaçlar Tablo F.3 de ve ağaçcıklar ve çalılar Tablo F.4 da verilmiştir. Tablo F.3. Ağaçlar Sıra No Türkçe Adı Latince Adı 1 Karaçam Pinus nigra 2 Sarıçam Pinus sylvestris 3 Sahil çamı Pinus maritima 4 Kayın Fagus sp. 5 Meşe Quercus sp. 6 Gürgen Carpinus sp. 7 Kestane Castenea sp. 8 Ihlamur Tilia sp. 9 Çınar Platanus sp. 10 Akça ağaç Acer negunda 11 Dişbudak Fraxinus sp. Ayrıca üretimi yapılan kültür Kavak türleri mevcuttur. Tablo F.4. Ağaçcıklar ve Çalılar Sıra No Türkçe Adı Latince Adı 1 Defne Laurus nobilis 2 Kocayemiş Arbutus unedo 3 Sandal Arbutus androhne 4 Karaçalı Paliurus aceletus 5 Yemişen Crataegus sp. 6 Ormangülü Rhododendron sp. 7 Laden Cistus sp. 8 Ayı üzümü Vaccinium sp. 9 Funda Erica sp. 10 Yabani fındık Corulus sp. 11 Üvez Sorbus sp. 118

135 Sakarya Bölgesinde rastlanan flora olarak; bilinen ve toplanması gereken geniş yapraklı otlar Tablo F.5. ve geniş yapraklı otlar Tablo F.6. da bilinen ve toplanması gereken dar yapraklı otlar Tablo F.7. ve dar yapraklı otlar Tablo F.8.' de verilmiştir. Tablo F.5. Bilinen ve Toplanması Gereken Geniş Yapraklı Otlar Sıra No Türkçe Adı Latince Adı 1 Horoz ibiği Amaranthus 2 Hardal Sinapis 3 Pıtrak Xantium 4 Papatya Matricaria 5 Çoban çantası Capsellabursa-Pastoris 6 Çoban değneği Polygonum aviculare 7 Yapışkan oto Gallium aparine 8 Yabancı turp Raphanus raphanistrum 9 Düğün çiçeği Panunculus arvensis 10 Köpek (it) üzümü Solanum dukamara 11 Semiz otu Portucala oleracea 12 Datura Datura stromonium 13 Yer fesleyeni Merzurus annua 14 Gelincik Papaver rhoeas 15 Ballı baba Lamium 16 Kan damlası Adonis Tablo F.6. Geniş Yapraklı Otlar Sıra No Türkçe Adı Latince Adı 1 Đri sinir otu Plantagio major 2 Şahtere Fumaria spicata 3 Yapışkan otu Asperula arvensis L. 4 Yapışkan otu Galium aperin 5 Kır fiği Vicia angustifolia-alliani 6 Lohusa otu Aristolochia clematitis L. 7 Köy göçüren Circium avrense seop 8 Yeşil Hindiba Crepis virens 9 Kadın aynası Legosia spenculum 10 Tarla sarmaşığı Convolvulus arvensis L. 11 Tarla fare kulağı Anagallis arvensis L. 12 Tarla tavşan otu Veronica agrestis L. Tablo F.7. Bilinen ve Toplanması Gereken Dar Yapraklı Otlar Sıra No Türkçe Adı Latince Adı 1 Delice 2 Köpek dişi ayrığı Cynodon 3 Darıcan Echinoehioa 4 Kanyaş Sorghum 5 Kuş yemi Phalaris 6 Topalak Cyperus roturdus 119

136 Tablo F.8. Dar Yapraklı Otlar Sıra No Türkçe Adı Latince Adı 1 Đri boğumlu at kuyruğu Equisetum maximum 2 Taban sazı Phragmites communis 3 Sıçan kuyruğu Alapecurus agrestis 4 Deli yulaf Avena fatua 5 Tarla bromu Bromus arvensis L. 6 Dam bromu Bromus tectorum 7 Tuzlu Tokurcun Atropistrinius 8 Japon Darısı Echicochloa crusgalli var 9 Kirpi Darı Seteria 10 Kuş ekmeği Briza maxima Latince Adı Latince Adı Latince Adı Buxus spp Cistus albidus Verenica chamaedrys Juniperus communis Calluna vulgaris Tussilago farfara Picea abies Cematis sp Anagallis aruensis Acer campestre Convdvulus arvensis Papauer rhoeas Acer monspessulanum Colchicum autumnale Salvia pratensis Acer platanoides Crocus sp Vicia sepium Acer saccharum Cyclamen repandum Melilotus officinalis Alnus glutinosa Datura sp Cichorium intybus Carpinus betulus Echinops ritro Dipsacus silvester Fagus sylvatica Erica sp Verbascum spp Fraxinus ornus Galanthus Lotus cornuculatus Platanus orientalis Hedera helix Trifolium repens Populus alba Hycinthoides italica Festuca rubra, ovina Quercus cerris Hypericum calycinum Cynodon dactylon Quercus robur Leucojum aestiuum Dactylis glomerata Salix alba Museari armeniacum Lolium multiflorum Salix viminalis Oxalis sp Taraxaccum offiniale Salix caprea Physalis alkekengi Agropyron sp Sambucus nigra Primula aucalis Ficaria verna Tilia spp Prunus laurocerasus Fragaria verca Ulmus montana Pyracantha arenulata Campanula sp Arbutus unedo Rosa canina Iris pseudacorus Castanea sativa Spartium junceum Iris xiphium Cornus mas Viola odorata Lythrum salicana Corylus avellana Viola trikolor Silene vulgaris Rhododendron arboreum Capsella bursa-pastoris Heracleum sphondyleum Ajuga reptans Lamium purpureum Orchis militaris Bellis perennis Lamium album Caltha palustris Euphorbia helioscopia 120

137 ENDEMĐK TÜRLER Caryophyııaceae (Karanfiller) Agrostemna (karamık) Amaranthaceac (Horoz ibiğigiller) Amaranthus (horoz ibiği) Poaceae(Buğdaygiller) Agropyrum repens (Ayrık) Cynadon dactylon (Domuz ayrığı) Hordeum murimun (Yabani arpa) Loium temulentum (Delice) Loium spp (Çim türleri) Triticum spp (Buğday) Hordeum spp (Arpa) Zea mays (Mısır) Brassicaceae(Hardalgiller) Brassica nigra (Kara hardal otu) Capsella bursa-pastoris (Çoban çantası) Eryngium mariti (Boğa dikeni) Isatis tinctoria (Yabani civiotu) Cornaceae (Kızılcıkgiller) Cormis spp (Kızılcık) Chenopodiaceae (Kazayağığiller) Beta spp (Pancar)(Hayvan yemi olarak) Solanaceae (Patlıcangiller) Hyascyamı niger (Siyah ban otu) Asteraceae (Papatyagiller) Cichorium intybus (Hindibab) Circium arvense (köygöçüren) Centaurea cyamus (Peygamber çiçeği) Lactuca serriola (Yabani marul) Marticaria chamomilla (Mayıs papatyası) Sıybum marianum (Devedikeni) Xantihium spinasum (Pıtırak) Euphorbiaceae (Sütleğengiller) Guphorbia helioscopia (Sütleğen) Salicaceae (Söğütgiller) Populus alba (Akkavak) Salix babylonica (Salkım Söğüt) 121

138 S.fragilis (Gevrek Söğüt) Juglandaceae (Cevizgiller) Juglans regio (Ceviz) Lamiaceae (Ballıbabagiller) Lamium purpureum (Kırmızı ballıbaba) Malveoceae (Ebegümecigiller) Malva sylvestris (Ebegümeci) Orobanchaceae (Canavarotugiller) Orobanche spp. (Canavarotu) Plantaaginaceae (Sinirliotugiller) Plantogo lanceolata (Sinirotu) Pappaveraceae (Gelincikgiller) Papaver rhoeas (Gelincik) Urticaceae (Isırgangiller) Urtica arena (Isırgan otu) Hypericaceae Hypericum calycinium (Sarıkantorongil) Convolvulaceae Convolvulus arvensis (Tarla sarmaşığı) Araliaceae Hedera helıx (Duvar Sarmaşığı) Amaryllidaceae Galanthus (Kardelen) Amaryllidaceae Leucojum aestivum (Kardelen) Graminea Festuca rubra,ovina (Çim Bitkisi) Graminea Cynodon dactylon (Ayrık Otu) Oxalidaceae Oxalis sp. (Kazayağı Otu) Physenaceae Physalis alkekengi Campanulaceae 122

139 Campanula sp. (Çamçiçeği) Faaliyet alanına uzak ve yerleşim yerleri içinde daha çok kültür amaçlı yetiştirilen Gülgiller sıkça rastlanan türlerdir. Rasaceae (gülgiller) Aygdalum communis (Badem) Cotonesuter mummularis (Dağ muşmulası) Mespilus germanica (muşmula) Malus Sylvartris (Elma) Rosa spp (Gül türleri) Vitis vinifera (Üzüm) Prumus spp (Erik) Đlimizin hemen hemen her bölgesinde aynı habitat ortamı sağlaması nedeniyle bütün bölgelerde yaşayabilmektedirler. F.3. Fauna F.3.1. Habitat ve Toplulukları Bu konuda herhangi bir çalışma bulunamamıştır. F.3.2. Türler ve Popülasyonları Đlimiz geneli itibariyle türler ve popülasyonları aşağıya çıkarılmıştır. Tablo F.9. Sakarya Bölgesi Fauna Yapısı Latince Adı Latince Adı Latince Adı Vulpes vulpes Cyprinus L. Polygonia egea. Marpes marpes Meloidogyne L. Aromia maschata Ursus arctos Stylommgtphora Arctiva villia Canis aureus Helix aspersa Cydia Microtus agrentis Teredo navalis L. Rhopalocer Apodemus syluaticus Lumbricus Cybister Raterqlimarginalis Sciurus vulgaris Galeodes aranoides Coccinella septempunctata Eriqceus europaeus Eriophyes avellaae Anisochrysa carnea Sus scrafa Limnoria lignorum Acridella nasuta Turdus pilaris Buthus qibbosus Gryllotalpa gryllotalpa Garrulus glandarius Apis mellifera Paeattix meridionalis Coruus monedula Eumenes pomiformis Gryllus campestris Pica pica Rhyssa persuasoira Dociostaurus spp. Dendrocopos L. Culex pipiens Polymitarus Columba Livia Tipula sp. Perla Scolopax L. Tabanus sp. Lepisma Salmo trutta abanticus Larentina galiata Blaps Silurus glanis Acronycta psi. Panora rufescens 123

140 Tablo F.10. Kuş ve Av Hayvanları Sıra No Türkçe Đsmi Latince Đsmi 1 Karabatak Phalacrocorax carbo 2 Cüce Karabatak Phalacrocorax pygmeus 3 Yeşilbaş Ördek Anas platyrhynchos 4 Sülün Phasianus colchius 5 Sakarmek Fulica atra 6 Orman Kızılbacağı Tringa glarcola 7 Đnce Gaga Martı Larus genei 8 Küçük Martı Larus canus 9 Kaya Güvercini Columba livia 10 Kumru Streptopelia decaocta 11 Orman Togarı Lullula arborea 12 Kum Kırlangıcı Riparia riparia 13 Sürmeli Çit Serçesi Prunella oculoris 14 Karatavuk Turdus merula 15 Kestane Kargası Garrulus glandarius 16 Ekin Kargası Corvus frugilegus 17 Ev Serçesi Passer domesticus 18 Sığırcık Sturnus vulgaris 19 Bıldırcın Coturnix coturnix 20 Su Tavuğu Fulica atra 21 Şehir Kırlangıcı Delichon urbica 22 Kuyruk Sallayan Motacilla alba Ormanlarımızda geyik, karaca, ayı, kurt, domuz, tilki, çakal, sansar, porsuk, tavşan, sülün, keklik, bıldırcın, üveyik, güvercin, sığırcık, kirpi, saksağan, şahin, doğan, baykuş, yaban kazı ve ördekleri bulunmaktadır. Bunlardan ayı, geyik ve karaca hayvanlarının avlanması yasaktır. Ayrıca, karada yaşayan diğer bölge hayvanları olarak; Tarla faresi (Microtus arvalis), Kara kaplumbağası (Testudo graeca), El öpen (Lacerta saxicolarudis), Benekli Toprak Semenderi (Salamandra salamandra), Yeşil Kertenkele (Lacerta viridis), Köryılan (Anguis frogilis), değişik yılan çeşitleri ve Yassı Parmaklı Geko (Hemidactylus turcicus) mevcuttur. Yukarıdaki tabloda belirtilen Kestane Kargası (Garrulus glandarius), Ev serçesi (Passer domesticus) ile Yeşil Kertenkele (Lacerta Viridis) koruma altına alınmış türler olup bu türlerin yaşama ortamları benzer habitatları uyduğundan bu bölgede bulunmalarında bir sakınca görülmemektedir. ENDEMĐK FAUNA TÜRLERĐ Tesbit edilen fauna ve Endemik Hayvan türleri aşağıda belirtilmiştir. Lubbiricus terrestris (Toprak Solucanı) Jullus terrestris (Kırkayak) Helıx spp. (Salyangoz) 124

141 Bufo bufo ((Siğilli kurbağa) Pelobates syriacus (Toprak kurbağası) Testude graeca (Adi Tosbağa) Agema stellio (Dikenli keler) Ophisops elejans (Tarla kertenkeleleri) Taumetophoa pyhthocampha (Çam kese tırtılı kelebeği) Vapyx sp (Çatal kuyruk) Grylus sp. (siyah çekirge) Gryllotolpa gryllotalpa (Danaburnu) Mantis religiosa (Peygamber devesi) Caprimulgun euoropaeus (Çoban aldatan) Cicania spp. (Leylek) Columbia (Kaya güvercini) Corvu spp.(karga) Passer domesticus (Serçe) Sturmus vulgaris (Sığırcık) Streptopelia tutr (Üveyik) Picus spp.(ağaçkakan) Otus spp.(baykuş) Apedomus mystacerus(fare) Erinaceus europaeus (Kirpi) Meles meles (Porsuk) Mustalla nivalis (Gelincik) Tarla faresi(microtus arvalis), kara kaplumbağa(testudo graeca), el öpen(locerta saxidoridis), benekli toprak semenderi(salomendia salomendra), su serçesi(pesser domesticus), yeşil kertenkele(lokarta viridis). F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları 15 Ekim 1978'de Paris UNESCO evinde ilan edilen Hayvan Hakları Evrensel Bildirisi Bütün hayvanlar yaşam önünde eşit doğarlar ve aynı var olma hakkına sahiptirler. Bütün hayvanlar saygı görme hakkına sahiptir. Bir hayvan türü olan insan, öbür hayvanları yok edemez. Bu hakkı çiğneyerek onları sömüremez.bilgilerini hayvanların hizmetine sunmakla görevlidir. Bütün hayvanların insanca gözetilme, bakılma, ve korunma hakları vardır. Hiçbir hayvana kötü davranılamaz, acımasız ve zalimce eylem yapılamaz. Bir hayvanın öldürülmesi zorunlu olursa, bu bir anda, acı çektirmeden ve korkutmadan yapılmalıdır. Yabani türden olan bütün hayvanlar, kendi özel doğal çevrelerinde karada, havada ve suda yaşama ve üretme hakkına sahiptir. Eğitim amaçlı olsa bile özgürlükten yoksun kılmanın her çeşidi bu hakka aykırıdır. Geleneksel olarak insanların çevresinde yaşayan bir türden olan bütün hayvanlar uyumlu bir biçimde türüne özgü yaşam koşulları ve özgürlük içinde yaşama ve üreme hakkına sahiptir. Đnsanların yanlarına aldıkları bütün hayvanlar doğal ömür uzunluklarına uygun sürece yaşama hakkına sahiptir. Bir hayvanı terk etmek acımasız ve aşağılık bir davranıştır. 125

142 Bütün çalışan hayvanlar iş süresi ve yoğunluğunun sınırlandırılması ve güçlerini artırıcı bir beslenme ve dinlenme hakkına sahiptir. Hayvanlara fiziki ya da psikolojik bir acı çektiren deneyler yapmak hayvan haklarına aykırıdır. Tıbbi, bilimsel, ticari ve başkaca biçimlerdeki her türlü deneyler için de durum böyledir. Hayvan beslenmek için yetiştirilmişse de bakılmalı, barındırılmalı, taşınmalı, ölümü de acı çektirmeden ve korkutmadan olmalıdır. Hayvanlardan insanların eğlencesi olsun diye yararlanılamaz, hayvanların seyrettirilmesi ve hayvanlardan yararlanılan gösteriler hayvan onuruna aykırıdır. Zorunluluk olmaksızın bir hayvanın öldürülmesi yaşama karşı suçtur. Çok sayıda yabani hayvanın öldürülmesi demek olan her davranış bir soykırım, yani bir suçtur. Hayvan ölümüne de saygı göstermek gerekir. Hayvanın öldürüldüğü şiddet sahneleri sinema ve televizyonda yasaklanmalıdır. Hayvanları koruma ve savunma kuralları, hükümet düzeyinde temsil olunmalıdır.hayvan hakları da insan hakları gibi yasayla korunmalıdır. F Evcil Hayvanlar Evcil hayvan satışı yapan dükkanlar (pet shoplar ) Đl Müdürlüğümüz, Büyükşehir Belediyesi ve Tarım Đl Müdürlüğü elamanlarından oluşan denetim birimi tarafından denetlenerek bu işletmelerin sahiplerine/işleticilerine yönelik eğitim verilmiştir. F Sahipli Hayvanlar Đlimiz dahilindeki belediyelerin; kendi sınırları içerisindeki sahipli hayvanları belirlemeleri ve kayıtlarını tutmaları ve aşılama çalışmalarında belediyelerin alt yapı oluşturmaları gerektiği, hususlarında Đl Hayvanları Koruma Kurulunda karar alınması sağlanarak bu karar ile Hayvanların Korunmasına Dair Uygulama Yönetmeliğinin 7. maddesi gereğince Belediyeler mücavir alanları içerisindeki sahipli hayvanları belirlenmesi ve kayıtlarını tutulması gerektiği yönünde uyarılmıştır. F Sahipsiz Hayvanlar 3 yıl boyunca devam edecek olan sahipsiz sokak hayvanlarının kuduz aşısı ile aşılanması projesine alt yapı oluşturmak amacına yönelik olarak; ilimiz dahilindeki belediyelerin; kendi sınırları içerisindeki sahipsiz sokak hayvanlarının toplatılması için gerekli olan ekipleri kurarak yeterli ekipmanları temin etmeleri ve aşılama çalışmalarında belediyelerin alt yapı oluşturmaları gerektiği hususlarında Đl Hayvanları Koruma Kurulunda karar alınması sağlanarak bu hususta belediyeler uyarılmıştır.sakarya büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından sokak hayvanlarına yönelik olarak Rehabilitasyon Merkezi kurulması sağlanmıştır. Rehabilitasyon Merkezi tarafından sokak hayvanları kısırlaştırılmaktadır.. F Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar Đl Av Komisyonunda karar alınarak Đlimizde keklik avı yasaklanmıştır. Nesli tükenmekte olan ve olması muhtemel yaban hayvanlarının avlanmamasına yönelik sık, sık denetim yapılmıştır. 126

143 F Hayvan Hakları Đhlalleri Đlimizde bu konuda çalışma yoktur. F Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla Đşbirliği Đl av komisyonu kararlarına avcı dernekleri ve Đl Müdürlüğümüz elamanlarınca yapılan toplantılar neticesinde alınan kararlar doğrultusunda son şekli verilmekte ve bu kararların uygulanmasında, Đl müdürlüğümüz ekiplerince yapılan av denetimlerinde avcı kuruluşları ile işbirliği yapılmaktadır. Đl hayvanları koruma kurulu kararlarının alınması ve uygulanmasında belediyelerle işbirliği yapılmaktadır. Kaynak: Doğa Koruma ve Milli Parklar Şube Müdürlüğü F.4. Hassas Yöreler F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları Đlimizde Resmi olarak tescili yapılan milli park bulunmamakla beraber teklifi yapılmış olan sahalarımız şunlardır. -Taraklı Kayaboğazı Mağaralı Kanyon Milli Parkı, Đlimizde Resmi olarak tescili yapılan tabiat parkı bulunmamakla beraber teklifi yapılmış olan sahalarımız şunlardır. - Karasu Acarlar Tabiat Parkı, - Karasu Maden Deresi Tabiat Parkı, - Ferizli Akgöl Tabiat Parkı, - Hendek Kurtköy Tabiat Parkı, Đlimizde tabii anıt yer şekillerinden bulunmamakla beraber ağaç türleri itibariyle aşağıdaki tabloda verilmiştir. Anıt Türü Adet Đlçe/Belde Yeri Anıt ağaç. 1 Hendek, Çayırbaşı Köyü Mezarlık Mevkii F Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları Đlimizde bu konuda herhangi bir çalışma bulunamamıştır F Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a -Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı 127

144 Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) Đlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar F Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri Đstihsal ve Üreme Sahaları F /9/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17 nci ve 1/7/1999 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Yönetmelikle Değişik 18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar F /11/1986 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. Maddesinde Tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri F Sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi Uyarınca Bakanlar Kurulu Tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve Đlan Edilen Alanlar Đlimizde özel çevre koruma alanı mevcut değildir. F Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar Đlimizde Boğaziçi Kanununa göre koruma alanı mevcut değildir. F Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler Bu yerler Đlin Orman Envanteri bölümünde incelenmiştir F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar F Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar F Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar F Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F /2/1984 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları Yoktur. F /6/1981 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar Yoktur. F /10/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar Yoktur. 128

145 F /9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar Yoktur. F Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar Yoktur. F /2/1983 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar F /05/1994 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar Yoktur F.4.3. Korunması Gereken Alanlar F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) F Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı E Toprak ve arazi Kullanımı bölümünde incelendi F Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden Đtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler Acarlar Gölü, Poyrazlar Gölü, Akgöl, Küçük Boğaz, Sakarya Nehri, Mudurnu Çayı Đlimizin önemli sulak alanları olup, ilimiz sulak alanlar açısından oldukça zengindir. Đlimizde sulak alanlar ilçe ve köy bazında uzun ömürlü bitkiler, sebze bitkileri ve tarla bitkileri arazilerinde olmak üzere belirlenmiş ve aşağıdaki Tablo F.16 de gösterilmiştir. 129

146 Tablo F.11. Sulak Alanlar SULU TARIM ARAZĐLERĐ Đlçenin Adı Köy Sayısı Toplam Köy Alanı Toplam Toplam Uzun Ömürlü Bitkiler Sebze Bahçeleri Sulanan Dekar Sulanmayan Dekar Sulanan Dekar Sulanmayan Dekar Sulanan Dekar Sulanmayan Dekar Merkez Akyazı Ferizli Geyve Hendek Karapürçek Karasu Kaynarca Kocaali Pamukova Sapanca Söğütlü Taraklı Đl Toplamı Kaynak: Đl Özel Đdaresi, 2008 F Göller, Akarsular, Yeraltısuyu Đşletme Sahaları Bu konu D.S. bölümünde incelenmiştir. F Bilimsel Araştırmalar Đçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz Đçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar yoktur F Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar Đlimizde tatil ve hafta içi her zaman açık olan Günübirlik kullanıma uygun B tipi MESĐRE yerleri ( Orman Đçi Dinlenme Yerleri ) aşağıda sıralanmıştır - Arifiye Đl Ormanı, - Poyrazlar Gölü, - Kuzuluk Ormanı 130

147 Bunlardan başka Akyazı Đlçesi, Altındere Belediyesi tarafından Orman Genel Müdürlüğünden tahsis alan belediye Bıçkı Deresi üzerinde dinlenme amaçlı alanların düzenlenmesi işlemlerini devam etmektedir. G.TURĐZM Sakarya Đli, turizm bakımından sınırsız olanak ve servetlere, çeşitli turistik cazibelere sahiptir. Kıyıları, doğal güzellikleri, şifalı suları, deniz, göl, kaplıca, içmeler, av, kamp yerleri, cami, kale, köprü, imaret, iklim özellikleri ve tarihi değerleri ile Karasu, Kocaali, Sapanca ve Akyazı ilçelerinin ilin turizminde önemli yeri vardır. Karadeniz sahili boyunca uzanan geniş ve doğal plajları, zengin ormanları, yaylaları ve sıcak su kaynaklarına sahiptir. G.1. Yörenin Turistik Değeri G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri G Konum Sakarya, ülkemizin sosyo-ekonomik açıdan en gelişmiş bir yöresi olan Marmara Bölgesinin kuzeydoğu bölümünde, Anadolu yu diğer bölgelere bağlayan ana ulaşım bağlantısı üzerinde, seyahatlerin en yoğun olduğu bir konuma sahiptir. Özellikle Đstanbul- Ankara Otoyolunun Đlimiz ve Sapanca ilçemizden geçmesi ulaşım kolaylığını sağlamıştır. Tarihi kalıntılar çok çeşitli olup, Merkez, Akyazı, Geyve, Hendek, Taraklı, Sapanca, Karasu, Kocaeli ve Pamukova ilçelerinde bulunan tarihi ve doğal zenginlikleri ile gezilip görülmeye değer, 4817 km 2 alanıyla Türkiye topraklarının % 0.62 sini kaplayan; Kuzeyde, Karadeniz kıyı şeridi, doğuda Bolu nun Göynük, Mudurnu; Düzce Đlinin Akçakoca ve Gümüşova ilçeleri, güneyde Bilecik ilinin Gölpazarı ve Osmaneli ilçeleri, batıda Kocaeli nin Kandıra, Merkez ve Gölcük ilçeleriyle çevrili 29 o 57 ı ve 30 o 53 ı doğu boylamları ile 40 o 17 ı ve 41 o 13 ı kuzey enlemleri arasında kalan bir ilimizdir. G Fiziki Özellikler Đklim özellikleri açısından, Marmara ve Karadeniz bölgesi arasında geçiş alanında bulunan Sakarya da, ortalama sıcaklık açısından en soğuk ay Ocak (6.0 o C) ve en sıcak ay Temmuz (23,2 ) olarak tespit edilmiştir. Sakarya da, en fazla güneşlenmenin ortalama 8.34 (saat/dk) ile Temmuz ayında olduğu görülmektedir. Güneşlenmenin yoğunlaştığı aylar Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarıdır. Deniz turizmi açısından bakıldığında güneşlenme süreleri ile birlikte deniz suyu sıcaklığının yüksek olduğu ve yağışsız günlerin yoğunlaştığı ayların Temmuz ve Ağustos ayları olduğu görülmektedir. Đlde esme sayısı yönünden egemen rüzgâr yönü kuzeybatıdır. Kuzeybatı(karayel) rüzgârları Sapanca Gölü üzerinde Sakarya Ovası nın içlerine sokularak iklimi azda olsa serinletmektedir. Daha sonra sırasıyla en çok esen rüzgârlar kuzey, kuzey-kuzey batıdır. Đlde en hızlı esen rüzgâr 22,3 m/sn ile güney-güney batıdır. Đklim özellikleri; C HAVA { Atmosfer ve Đklim } bölümünde detaylı anlatılan Sakarya Đl alanı, Kocaeli Platosu nun doğusunda, güneyden kuzeye doğru uzanarak Karadeniz e açılmaktadır. 131

148 Genellikle platolarla kaplı olan il tabanı, alçak ve düz yapıdadır. Dağlar: Đl topraklarının % 33,6 sı dağlarla kaplıdır. Dağlar genellikle güneyde yoğunlaşmaktadır. Kuzey Anadolu sistemine bağlı dağlar, il alanına yakın kesimlerle alçak platolara dönüşerek ilin güneyinde doğu- batı yönünde uzanmaktadır. Kocaali Platosu nun uzantısı durumunda olan orta ve kuzey-batı kesimleri düşük yükseltili seyrek tepeler dışında alçak ve düz yapıya sahiptir. Đldeki en önemli yükseltiler 1543m ye ulaşan Keremali, Karadağ [1467m.], Dikmentepe [1387m.] dağlarıdır. Đldeki tek sıradağ Köroğlu Dağlarının batı uzantısı olan Saman Dağlarıdır. Hendek, Akyazı ve Sapanca nın güneyini bütünüyle kaplayan dağlar, kuzeyde Adapazarı, Güneyde Pamukova ya doğru alçalmaktadır. Bu grubun en yüksek tepesi olan Keremali (1543m.) ilin de en yüksek noktasıdır. Đlde 880 m. Đle önemli bir dağ olan Çamdağı, Akçakoca ve Bolu dağlarının uzantısı durumundadır. Geniş bir tabana yayıldığından dolayı, ilin yeryüzü şekilleri arasında önemlidir. Ovalar: Đl alanının % 22,1 ini kaplayan Ovalar; III. zamanda ortaya çıkan, yükselme- kıvrılma ve kırılma hareketleriyle akarsuların, çöküntü alanları arasındaki eşiklerde derin vadiler açması sonucu, vadi tabanlarında oluşmuştur. Bu ovalar şunlardır. -Akova: (Adapazarı Ovası):Aşağı Sakarya Vadisinde, Sapanca Gölü ile Adapazarı nın doğusunda yer alır. Yüzölçümü 620 km 2 olan ova, Marmara Bölgesi nin en büyük ovalarından biridir. Doğu-batı yönünde uzunluğu 27 km, genişliği 23 km ye ulaşmaktadır. Ovayı, güneyden kuzeye doğru akan Sakarya ırmağı ve doğudan güneye doğru akan Mudurnu Çayı sulamaktadır. Taban suyu seviyesinin yüksek oluşu nedeniyle, alüvyal topraklarla kaplı olmasına karşın drenaj sorunları vardır. -Pamukova: Đlin ikinci büyük ovası olan Pamukova, 170 km 2 dir. Güneybatıkuzeydoğu yönünde uzunluğu 28 km, kuzeyden güneye genişliği 6 km dolayındadır. Sakarya Vadisi nde alüvyonların birikmesiyle oluşmuş verimli bir ovadır. Taban suyu Akova ya göre daha düşük olmakla birlikte yer yer drenaj sorunları vardır. -Söğütlü Ovası: Đlin en çukur tarım alanı olan Söğütlü Ovası, Akova nın kuzeyinde yer almaktadır.30 km uzunluğunda ve 20 km genişliğindeki ova, taban suyunun yüksekliği nedeniyle sazlık ve bataklık durumundadır.yoğun drenaj çalışmalarıyla bir bölümü tarıma elverişli duruma getirilebilmiştir. Vadiler, ilde önemli yeryüzü şekilleridir. Đlin en önemli vadisi Sakarya Vadisidir. Emir ve Türkmen Dağlarından başlayan çeşitli kollardan oluşan vadi, bölgede doğudan batıya geniş bir yay çizer. Sakarya il sınırına dek dar bir şekilde yaklaşan ve Cambaz boğazından sonra genişleyen vadide Pamukova oluşur. Pamukova dan sonra yeniden daralan vadi, Geyve Boğazı adıyla anılan yerde uzun ve derin bir oluğa dönüşür. Genişleyerek Akova yı oluşturan vadi, Kardeniz e yönelerek, Karasu yakınlarında Karadeniz e açılır. Platolar ilde ağırlıklı yeryüzü şekilleridir(% 44.3). Đlin en önemli platosu Kocaali Platosudur. III. zaman sonlarıyla, IV. Zamanın başlarında oluşan plato, batıdan il topraklarına girerek Sakarya Vadisine dek sokulmaktadır. Yüksek kesimleri ormanlarla kaplı olan platonun bazı kesimlerinde tarım yapılmaktadır. Đlin diğer platoları, Semenli dağlarıyla, Çamdağ kütlesinin Hendek, Akyazı ve Sapanca ya doğru uzanan kesimlerinde yer almaktadır. Başlıca platolar, Hendek in güneydoğusundaki 1500 m yükseltili Dikmen Platosu, Hendek-Akyazı arasında Çiğdem, Turnalık ve Gındıra Platoları, Keremali Platosu, Akyazı nın kuzeyinde Acella ve Karagöl, Geyve yöresinde Katırözü, Soğucak, Çataldağ, Çataltepe ve Ziyarettepe platolarıdır. Bitki Örtüsü Sakarya il genelinde Ha Ormanlık alan mevcuttur. Ormanlık alanın genel alana orana %43 Tür. 132

149 Ormanların ana ağaç türleri, kayın, gürgen, kavak, kestane, ıhlamur, çınar, Akçaağaç ve meşedir. 700 m. Yükselti kuşağından sonra kayın ve meşe topluluklarına ibreli ağaçlar(50.224,5 ha) katılmaya başlar. Adapazarı nın doğusunda ve Karasu nun batısında Acarlar Gölü çevresinde dişbudak ormanlarına karaağaç ve Kızılağaçlarının katıldığı geniş topluluklar görülür. Dağların etekleri ve platolar, kocayemiş, şimşir, akdiken, kermes meşesi, ardıç, çobanpüskülü, böğürtlen, dikenli mersin, ayı üzümü ve orman gülü, Yabani Fındık türlerinden oluşan ağaçlıklarla kaplıdır. Sakarya Đli iklimi ve yetişme muhiti orman yetiştirilmesine elverişlidir. Ormanların bulunduğu topraklar esmer orman toprağı tipinde topraklardır. Yaban hayatı: Đlde, doğal bitki örtüsü ve su kaynaklarının bolluğu yabanıl hayatı güçlendirmiştir. Güney ve doğudaki ormanlarla kaplı dağlık kesimlerde yaban domuzu, ayı ve geyik, göl kıyılarındaki sazlık ve bataklıklarla, Karadeniz kıyısındaki koylar ve vadi boylarında keklik, çulluk, yaban ördeği, bıldırcın, güvercin ve sülün yaşamaktadır. Đlin hemen tümünde tilki, çakal, kurt, tavşan, ve bazı yırtıcı kuşlara rastlanmaktadır. Bitki zenginliği ile de seyahat, mesire { rekreasyon }, eğlence ve sağlık turizminin yanında bilim turizminin de ilgisini çekecek olan Đlin Memba ve Maden Suları, Kaplıca ve Ilıcaları, Kumsalları, Gölleri ve Yaylaları da önemli bir yer tutmaktadır. Sakarya ilinde oldukça çok memba su kaynağı vardır. Maden suları ise bir kaç tanedir. Memba ve maden sularının belli başlı olanları TabloG 1. de verilmiştir. Tablo G.1. Sakarya Đli Memba ve Maden Su Kaynakları SU KAYNAKLARINA AĐT LĐSTE ( ) S.No ĐLÇESĐ MEVKĐĐ ADI 1 Sapanca Yazılıgürgen Mevkii ATAMAN ĐNŞAAT 2 Sapanca Kiraztepe-Narlıtepe KAYNAK SULARI A.Ş 3 Sapanca Soğucak Yaylası CANPINAR SU A.Ş 4 Sapanca Soğucak Yaylası EFEM SU A.Ş 5 Sapanca Soğucak Yaylası KALĐNDA A.Ş 6 Sapanca Đncebel Mevkii NESTLE WATERS A.Ş 7 Sapanca Soğucak Yaylası MAHMUDĐYE SU A.Ş 8 Sapanca Derindere Mevkii Hilmi SĐNCAR 9 Sapanca Soğucak Yaylası ASYAKON A.Ş 10 Sapanca Soğucak Yaylası KRĐSTAL SU 11 Sapanca Doğansivritepe Mevkii KOÇBEY A.Ş 12 Sapanca Soğucak Yaylası BAYTAŞ A.Ş 13 Hendek Çamlıca Beldesi KARSU A.Ş 14 Hendek Çamlıca Beldesi AKYUDUM A.Ş 15 Hendek Çamlıca Beldesi DANONESA A.Ş 16 Hendek Çamlıca Beldesi GIDA SA 17 Hendek Yeşiller mahallesi Tuanna Ltd.Şti 18 Hendek Çamlıca Beldesi PINAR SU A.Ş 19 Akyazı Şerefiye Köyü ŞEREFĐYE KAYNAK SULARI 20 Akyazı Yeniköy YUVA SU A.Ş 21 Akyazı Dokurcun Beldesi ÇAKOĞLU TEKSTĐL 22 Geyve Maksudiye Köyü AS-BAL SU A.Ş 23 Geyve Nuriosmaniye Köyü DEHA SU SĐS. 24 Karapürçek Ahmediye Köyü Ayhan DOYUK Kaynak: Cumhuriyetin 75. Yılında SAKARYA, Đl Yıllığı

150 Kaynak: Đl Turizm Müdürlüğü, Tatil Danışma Rehberi 1998 Kaynak: Tarihte ve Günümüzde SAKARYA, Đl Yıllığı 1995 Kaynak: Đl Özel Đdaresi, 2008 Sıcak Su ve Maden suyu Kaynakları Sakarya ili kaplıca ve içmeler açısından oldukça zengin bir yapıya sahiptir. Đldeki kaynakların başlıcaları şunlardır. -Kuzuluk Kaplıcaları: Đl merkezine 29 km Akyazı ilçemerkezine 8 km. uzaklıkta bulunan kaplıcalar; deniz seviyesinden 100 m. yükseklikte meşe ağaçları arasında, birçok su kaynaklarından meydana gelmiştir. Kaplıca binaları pavyonlar halinde inşa edimli olup, her biri özel kaynaklarla beslenmektedir. Esas kaplıca yanında Kuzuluk ve Kovak Maden Suyu, Soğuk Gazlı Su, Gencer Pavyon Suyu, Halk Hamamı kaynağı, Göz Suyu, Taş kaynağı, Tepe çamuru, Dere Kaynağı gibi sıcaklıkları 70 C ye kadar yükselen çeşitli kaynaklar mevcuttur. Kaplıca sularının iyi geldiği belirlenen rahatsızlıklar şöyledir; Ortopedik ameliyat ve kaza sonuçlarının rehabilitasyonu Kaynak suları mide, karaciğer, safra kesesi, damar sertliği, şeker, böbrek hastalıkları, lumbago, siyatik, romatizma, kadın hastalıkları, egzama, sedef gibi cilt hastalıkları üzerinde olumlu etkilere sahiptir. Mide, bağırsak, karaciğer ve safra kesesi hastalıkları ve kronik iltihapları Kan dolaşımı ve kalp hastalıkları Đdrar yolları ve kadın hastalıklar Cilt ve deri hastalıkları Sinir sistemi rahatsızlıkları Solunum yolu hastalıkları Çocuk felci ve bazı çocuk hastalıkları Kireçlenme Kırık - çıkık sekeleri Aşırı kilolar Böbrek taşları Her türlü romatizmal hastalık 134

151 Kuzuluk Kaplıcaları'nda il Özel idaresince yapımına başlanılan sağlık ve termal turizm tesisleri, 1994 yılı içinde özel sektöre devredilmiştir yılında inşası tamamlanarak faaliyete geçen ihlas Kuzuluk Evleri, Kuzuluk Beldesi'nde bulunan tek kür merkezidir ve her birine 84 C sıcaklıkta termal şifalı su verilen 1464 devremülk dairesinden oluşmaktadır. ihlas Kuzuluk Kaplıca Evleri'nde kuaförden alış veriş merkezlerine; çocuklar için hazırlanmış oyun alanlarından zengin seçenekler sunan restaurantlara; günün her saati hizmet veren tam donanımlı Sağlık Evi'nden doğal güzelliklerle dolu yürüyüş alanlarına kadar her çeşit tatil kolaylıklarına sahiptir. ihlas Kuzuluk Kaplıca Evleri'nde, her yaştan herkesin yararlanabileceği zengin spor tesisleri bulunmaktadır. Futbol için iki halı saha ile bir basketbol sahası bulunan ihlas Kuzuluk Kaplıca Evleri'nde, özel olarak yapılandırılan yürüyüş ve bisiklet yolları ve bir Fitness Center da mevcut. Dairelerin haricinde günübirlik ziyaretçilerin de faydalanabileceği bay-bayan ziyaretçiler için ayrı ayrı iki havuz mevcuttur. Havuzlardan faydalanacak konuklar için soyunma kabinleri, yeme-içme tesisleri vs. hazırlanmıştır. Tesislerde her an için görevli bir doktor bulunmaktadır. Kaplıca Evleri'nin yanında Kuzuluk Beldesi tamamen bir tatil kasabası olmuş durumdadır. Kaplıca Evleri'nin hemen yanı başında hediyelik eşya ve tatilde gerek duyulabilecek eşyalar satan dükkanlardan oluşan bir pazar yeri mevcuttur.đhlas Kuzuluk Kaplıca Evleri'nde dayalı döşeli dairelerde, renkli televizyondan kaliteli ve rahat mobilyalara kadar ihtiyaç duyulabilecek donanım eksiksiz olarak mevcuttur. Modern mutfağı, yatak ve oturma odaları, şifalı kaplıca sularından yararlanılabilmesi için özel olarak tasarlanan geniş banyosu ile ihlas Kuzuluk Kaplıca Evleri, doğayla iç içe bir konfor sunmaktadır. Kuzuluk Kaplıcalarında başlıca şifalı sular aşağıda yer almaktadır. Kuzuluk Maden Suyu: Litresinde 1 gr. dan fazla serbest karbondioksit bulunan suda litredeki diğer maddeler toplamı 5 gr. dır. Bikarbonatlı sular grubuna giren suyun bileşiminde ayrıca 27 mgr. Bromür iyonu bulunması nedeniyle teskin edici özelliğe de sahiptir. Radyoaktivitesi 8.6 emandır. Kovuk Maden Suyu: Nitelik olarak Kuzuluk Maden Suyu nun aynıdır. Soğuk Gazlı Su: Serbest karbondioksit gazı tarafından zenginleştirilmiş olduğundan oligematik bromlu maden sular grubuna girmektedir. Gencer Pavyonu Suyu: 50 o C sıcaklıkta litresinde 2.3 gr. kuru madde bulunan su kalevi karbonatlarca zengindir. Bromür iyonu sayesinde teskin edici özelliği olan su, ağrılı hastalıklar üzerinde çok olumlu etkilere sahiptir. Gündüz Pavyon Suyu: 50 o C sıcaklıkta olup reaksiyonu kalevidir. Bir miktar karbonik iyonu içerdiğinden özellikle cilt hastalıklarına iyi gelmektedir. Halk Hamamı Kaynağı: 50 o C sıcaklıkta olan kaynağa dayalı olarak; 1995 yılında tamamlanması hedeflenen Sakarya Valiliği Đl Özel Đdaresi tarafından Kuzuluk Sağlık 135

152 Turizm Merkezi tesisleri inşaatı devam etmektedir. Kaynak, ana özellikleri açısından Gencer Pavyonu Suyu na benzemekle beraber kükürtlü hidrojen içermektedir. 4 Numaralı Kaynak: 37 o C ısıda, hafif karbonikli olan suyun 1 litresinde erimiş madde tutarı 1.8 gr. dır. Göz Suyu: Kükürtlü hidrojenli ve karbondioksit gazı bakımından zengin olan suyun ısısı 25 o C dir. Taş Kaynağı: Kalevi karbonatlı orta dereceli asitli karbonikli bir sudur. Bileşiminde bromür ve iyodür bulunduğundan diğer sulardan ayrılır. Tepe Çamuru:42 o C ısıda olan bu su bromürce zengin kalevi karbonatlı sulardandır. Radyoaktif çamuru ağrılı hastalıklar üzerinde olumlu etki yapmaktadır Dere Kaynağı: 38 o C ısıda olan suyun kükürtlü, kalevi karbonat oranı düşüktür. Taraklı Đçmeler ve Acısu Đçmesi Taraklı ilçesinin Kayaboğazı Köyü ndeki bu içmeler mide ve cilt hastalıkları üzerinde olumlu etkiler göstermektedir. Acısu, geyve ye bağlı Ahibaba köyündedir.sıcaklığı 26 C dir.đyi bir sofra suyu olmasının yanında mide ve bağırsak hastalıklarına iyi gelmektedir. Her ikisinde de tesis bulunmamasına rağmen yöre halkı tarafından kullanılmaktadır. Taraklı ilçesinin Hacı Yakup Paşa Köyünde bulunan sıcak su kaynağının jeolojik ve hidrojeolojik etüdleri yapılmaktadır. MTA tarafından yürütülen çalışmalar henüz tamamlanmamıştır. Ilıca Köy içmecesi; Geyvenin ılıca köyündedir. Çıktığı arazi köyün ortak malıdır, Debisi düşük,sıcaklığı 26 C dir.bazı mide hastalıkları için faydalıdır Kil Hamamı;Taraklının paşalar köyündedir.39 C sıcaklığa sahip olup romatizma kadın hastalıkları ve sinir hastalıklarına iyi gelir. Geyve Maden Suyu Geyve ilçesinin Ahibaba köyünde bulunan maden suyu birkaç ayrı noktadan kaynamaktadır. Adapazarı depreminde toprak kayması nedeniyle suyun miktarında kısa bir süre artma, sonra azalma görülmüştür. Su miktarı kışın artıp yazın azalmaktadır. Alanda yer alan 1. kaynak ve 30m. ilerisinde 2. kaynağın debileri saniyede 1-1,5 lt. yi bulmaktadır. Ahibaba kaynakları karbondioksitli, bikarbonatlı ve demirli sulardır. Katyonları içinde kalsiyum ve sodyumu aşağı yukarı eş değerlerde içerdiğinden içme suyu olarak kullanıldığında litresinde 2 gr. total mineralizasyon bulunması nedeniyle hem kalevi hem toprak kalevili, bikarbonatların etkisini gösterirler. Mide ve barsak hastalıklarında kullanıldığı gibi safra kesesi ve pankreas hastalıkları üzerinde de etkiler göstermektedir. Sakarya Đli kaplıca ve ılıcaları aşağıda Tablo G.2. de verilmiştir. Tablo G.2. Sakarya Đli Kaplıca ve Ilıcaları Đlçesi Bulunduğu Yer Adı Su Sıcaklığı o C Akyazı Kuzuluk Köyü Kuzuluk Kaplıcaları o C Geyve Acısu Geyve Acısu Đçmesi 26,5 o C Taraklı Hacıyakuplar Taraklı Đçmeler 39 o C Kaynak: Cumhuriyetin 75. Yılında SAKARYA, Đl Yıllığı 1998 Kaynak: Đl Turizm Müdürlüğü, 2008 Kaynak: Tarihte ve Günümüzde SAKARYA, Đl Yıllığı 1995 Kumsallar 136

153 Karadeniz kıyısında yaklaşık 60 km uzunluğunda bir şeride sahip olan ilimizin, özellikle Karasu ve Kocaeli ilçelerinde kilometrelerce uzanan kumla kaplı doğal plajları mevcuttur. Karasu Plajı; 20 km. uzunluğunda geniş bir kumsala sahip olan Karasu Sahili romatizmal rahatsızlıklara iyi gelen ince taneli kumu ve temiz suyu ile doğal bir plajdır. Kocaali Sahil bandı; Karasu`ya 16 km uzaklıkta bulunan bu ilçemiz şifalı kumu, doğal plajı, kolay ulaşımı ile eşsiz bir sahile sahiptir Göller Sapanca Gölü 4200 hektar alana sahip olan sapanca gölü bir tatlı su gölüdür. Sapanca Gölü, kuzey ve güneyindeki dağlardan inen küçük derecikler ve göl dibindeki kaynaklardan beslenmektedir. Güney kıyısındaki dereler, doğudan batıya doğru Arifiye, Keçi(Kuruçeşme), Đstanbul, Mahmudiye, Kurtköy, Yanık, Kuruçay'dır. Kuzey Kısmında Đse Cehennem, Aygır, Altıkuruş, Çakalöldü, Maden, Kuru, Liman, Eşme, Fındık, Tuzla, Çiftepınar, Balıkhane dereleridir. Sapanca gölü çevresi 39 km kıyı uzunluğunda, yüzölçümü 40km 2 olup en derin yeri 75m dir. Göl, içme ve kullanma suyu temini, su ürünleri endüstriyel kullanma ve turistik açıdan il için büyük önem taşımaktadır. Halen Adapazarı-Serdivan, Erenler belediyelerin içme ve kullanma suyu temin kaynağı durumundadır. Gölde su ürünleri olarak yayın, turna, alabalık, tatlı su kefali, sazan, kerevit gibi balık türleri bulunmaktadır. Göl ve çevresi son derece çarpıcı bir doğal zenginliği içermesi nedeniyle turistik açıdan yakın çevredeki yoğun yerleşmelerin günübirlik veya hafta sonu tatili için kullanabilecekleri bir merkez olabilecek niteliklere sahip bir yöredir, ayrıca her yıl Haziran ayında düzenlenen Sapanca Şiir Akşamları'da Sapanca Gölü kıyısında düzenlenmektedir. Đlki 2000 yılında düzenlenen bu etkinlikle Kültür Sanat ve Edebiyat Çevreleri bir araya gelmektedir. Sapanca Gölü, su sporları bakımından da oldukça elverişlidir. Yüzme, su kayağı, rüzgar sörfü, yelken kürek gibi su sporları yapılmaktadır. Ayrıca güney kıyısının hemen arkasından otobandan itibaren yükselen yamaç hattında keklik, çulluk ve tavşan avlar yapılmaktadır. Ulaşım, yerleşim tesisleşme ve sunduğu çeşitli turizm seçenekleri ile Sapanca Gölü Đlin turizm potansiyeli en yüksek olan gölü ve mekânıdır. Sakarya` da tektonik oluşumlar sonucu meydana gelen Sapanca Gölü ve çevresi içerdiği son derece çarpıcı doğal güzellikleri ve yoğun yerleşim merkezlerinin ulaşabildiği bir konumda bulunması nedeniyle il merkezinin yanı sıra başta Đstanbul olmak üzere 137

154 çevredeki büyük kentlerin özellikler hafta sonları rekreasyon ve konaklama amaçlı taleplerine açık bir merkez niteliğindedir. Sapanca Gölü`nün yüksekliklerindeki Arifiye Ormanı`nda güzel kamping ve piknik alanları bulunmaktadır. Sapanca gölünün kirlilik kaynakları, evsel atık sular, ticari ve sanayi atık suları, tarımsal atık suları, ulaşım, gölde seyreden motorlu taşıtlar, göle karışan derelerin taşıdığı kirlilik ve erozyon gibi doğal olaylar olarak özetlenebilir. Sapanca gölü çevresi kuşaklama kolektörü 1990 yılında başlatılmış ve gölü kirlilikten kurtaracak toplam 39 km uzunluğundaki kuşaklama kolektörü inşaatının 7 km si tamamen bitmiş 5 km nin projesi tamamlanmıştır. Taşkısık Gölü: Đlin merkezinin kuzeyinde, Taşkısık ve Ekizce köyleri arasındaki göl 90 hektar büyüklüğündedir. Gölde tatlı su balıkları ve kerevit avlanabilmektedir. Göl dipten kaynayan sularla beslenir, kışın genişleyip yazın çekilmektedir. Poyrazlar Gölü: Đl merkezinin kuzeydoğusunda Poyrazlar Köyü civarındaki göl 60 ha büyüklüğündedir. Gölde tatlı su balıkları ve kerevit gibi balıklar avlanabilmektedir. Göl kıyısı, Orman Müdürlüğü tarafından mesire yeri olarak düzenlenmi ş tir. Sahil uzunluğu 2400 m olan gölün çevresi 1993 yılında Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarının Koruma Kurulu tarafından birinci derecede Doğal Sit alanı ilan edilmi ş tir. Göl kıyısında Orman Müdürlüğü tarafından günübirlik piknik alanı olarak ayrılmı ş saha mevcuttur. Yürüyüş ve bisiklet parkurlarına da sahip olan Poyrazlar Gölü bozulmamı ş doğasıyla çevre illerden gelen ziyaretçilerin günübirlik rehabilitasyon imkanı sunmaktadır. Küçük Akgöl: Adapazarı'na 12 km uzaklıkta Karasu karayolu üzerindedir. Gölün kenarındaki küçük koru, piknik ve kamp yapmak için oldukça elverişlidir. Gölde her çe ş it tatlı su balığı yaşamakta olup, ayrıca göl çevresinde tavşan, keklik ve yaban ördeği avlanabilmektedir. Akgöl gölü ve çevresi, Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun tarih ve 8821 sayılı kararı ile ikinci derece doğal sit alanı olarak belirlenmiştir. Akgöl: Ferizli ilçesi ile Karasu ilçesi arasında yer alan göl 139 ha büyüklüğündedir. Büyük bir bölümü sazlık ve bataklık durumunda olan gölde yaban kazı ve yaban ördeği ile balık bulunmaktadır. Göl kıyısında mesire yeri düzenlenmiştir. Acarlar Gölü: Karasu-Kaynarca sınırında yer alan göl 1562ha yüzölçümünde, derinliği ise 1,5 metredir. Karadeniz'e 700m uzaklıktadır. Göle Karasu istikametinden Deniz Köyü üzerinden ulaşılır. Yazın sular ıçekilen gölün topraklan koyliiler tarafından tarım arazisi olarak kullanılmakta, kışın ise su birikintisi ile oluşmaktadır. Orman örtüsünün yer yer bataklık kesimlerine sokulduğu gölde, tatlı su balıkları, sülün, çulluk ve yaban ördeği gibi hayvanlar bulunmaktadır. Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Müdürlüğü'nün gün ve 6526 sayılı kararı ile I.derece doğal sit alanı olarak tescil edilmiştir. Küçük boğaz gölü: Karasu-Kocaali yolu üzerindedir. Tabii kaynaklarla beslenen bu gölün Karadeniz'den ayıran küçük bir parçası vardır. Gölün dar olan sağ kolu küçük bir çay halinde devam eder. Göl ve çevresinde tatlı su kefali, karatavuk, yaban ördeği ve bıldırcın avlanmaktadır. 138

155 Sakarya Đlinde bir çok göl vardır ama Sapanca gölü bu göllerin en büyüğüdür. Göller ve bulundukları yerler aşağıda Tablo G.3. de verilmiştir. Tablo G.3. Sakarya Đli Gölleri Đlçesi Bulunduğu Yer Göl Adı Büyüklüğü Merkez Taşkısık Köyü Taşkısık gölü 90 ha Merkez Poyrazlar Köyü Poyrazlar gölü 60 ha Merkez Taşkısık Köyü Küçük Akgöl 20 ha Ferizli Ferizli Akgöl 139 ha Kaynarca Merkez Acarlar gölü 1562 ha Sapanca Merkez Sapanca gölü 1200 ha Karasu-Kocaali Karasu-Kocaali Küçük Boğaz - Kaynak: Cumhuriyetin 75. Yılında SAKARYA, Đl Yıllığı 1998 Kaynak: Đl Turizm Müdürlüğü, 2008 Kaynak: Tarihte ve Günümüzde SAKARYA, Đl Yıllığı 1995 Yaylalar Yazın sıcak günlerinde serin ve temiz havası ile yerli ve yabancı turistlerin dikkatini çeker. Bol içme suyu ve çam ormanları ile dikkati çeker. Bunlardan bazıları Tablo G.4. de verilmiştir. Tablo G.4. Sakarya yaylaları Đlçesi Bulunduğu Yer Yayla Adı Geyve Geyve Kirpiyan Yaylası Geyve Geyve Karagöl Yaylası Sapanca Sapanca Soğucak Yaylası Akyazı Akyazı Acelle Yaylası Akyazı Akyazı Karapınar Yaylası Akyazı Akyazı Çiçek Yaylası Hendek Hendek Dikmen Yaylaları Kaynak: Cumhuriyetin 75. Yılında SAKARYA, Đl Yıllığı 1998 Kaynak: Đl Turizm Müdürlüğü, Tatil Danışma Rehberi 1998 Kaynak: Tarihte ve Günümüzde SAKARYA, Đl Yıllığı 1995 G.1.2. Kültürel Değerler 139

156 Tarihi ve Arkeolojik Değerler, Müzeler Sakarya ve çevresi tarih devirleri içinde çeşitli kavimlerin geçişine sahne olmuş, bu nedenle bölgede köklü medeniyetler kurulamamıştır. Bhitinya bölgesinde şehir yerleşmesi olarak Geyve ilçesinin bulunduğu yerde Totoıyon, Pamukova nın güneyinde Mido, Taraklı yakınında da Daklis kasabalarının bulunduğu bilinmekle birlikte yörede bu yerleşimlere ait bulgulara rastlanmamıştır. Sakarya il sınırları içerisinde bugüne kadar yapılan birkaç yüzey araştırması ve kurtarma kazıları dışında önemli bir arkeolojik kazı çalışması yapılmamıştır. Yapılan araştırma ve incelemelerden tespit edilebilen en eski yerleşimimin Helenistik döneme (MÖ ) kadar gittiği bilinmektedir, Küçük Esence köyü tepecik yöresinde bulunan Tersiye Tümülüsü bu döneme tarihlendirilmektedir. Roma döneminden kaldığı belirlenen; Merkez Akarca köyü ve Đkizce Osmaniye köyü nekropolleri, Taraklı Hark köyü, Duman köyü, Hacıyakup köyü, Geyve Sarayköy ve Pamukova Hayrettin köyü ile Akçakaya köyünde bulunan küçük yerleşim birimleri, mezar anıtları, mezar stelleri vb. gibi buluntu ve kalıntılardır. Bizans döneminden, sayılarının 21 olduğu sanılan kalelerden günümüze kadar kalabilen Seyifler kalesi, Harmantepe kalesi, Adliye kalesi, Karasu Tuzla Kalesi, Paşalar Kalesi ve bunların yanı sıra bölgemizin en önemli anıtsal yapılarından olan Jüstinianus köprüsüdür. Osmanlı döneminin en önemli eserleri ise Geyve Elvan Bey imareti, II.Beyazıt Köprüsü, Hasan Fehmi Paşa Camii, Rüstem Paşa Camii, Şeyh Muslihittin Camii, Taraklı Yunus Paşa Camii olarak sıralayabiliriz. Tarihi ve Arkeolojik Eserler Tersiye Tümülüsü: Merkezde, Küçük Esence köyü (küçük tersiye) tepecik yöresinde bulunan tümülüs 1958 yılında kazılmıştır. Dramos ve gömüt odasından oluşan yapı kalkerdendir. Gömüt odasında taş bir yatak ve kandil, koku şişeleri, mersin yapraklarından altın diadem parçaları gümüş vazo ve kupalardan oluşan gömüt armağanları bulunmuştur. Akyazı ilçesinde de Tersiye tümülüsünün bir benzeri Küçüçek köyünde bulunmuştur. Paşalar Kalesi: Sakarya Đli Pamukova Đlçesi Paşalar Köyünün kuzey tarafında bulunan sarp bir tepe üzerine kurulmuştur. Önündeki ovaya hâkim konumda olan bu kaleye Paşalar Köyünden yokuş yukarı tırmanarak, bir saatlik yaya yolculuğu sonucu çıkılabileceği gibi, Karapınar- Kadıköy-Bakacak Köyleri istikametinde giden yoldan sola ayrılarak ormanlık ve taşlık bayırdan yaya yürüyüşle de ulaşılabilir. Kaletepe diye bilinen bu mevkinin coğrafi yapısına uygun olarak ana kaya üzerine oturtulan sur duvarları tepenin etrafını dairesel olarak çevrelemektedir. Surun 2/3 lük kısmı tamamen tahrip olmuştur. Kuzey ve kuzeybatı tarafta bulunan sur duvarları iri kesme taşlarla yapılmış, taş sıraları arasında tuğla sıraları mevcuttur. Bu duvar üzerinde bulunan Geç Roma dönemi mezar stelleri, sunak parçaları, sütun ve sütun kaideleri ile mimari parçalar devşirme malzeme olarak kullanılmıştır. Güneybatı tarafta taş duvar üzerine tuğla ile inşa edilmiş yuvarlak kemerli giriş bulunmaktadır. Güney tarafa doğru doğal eğimi bulunan kale içerisinde yer yer mimari kalıntılar, kısmen tahrip olmuş tuğla ile yapılmış kemer ve tonozlar bulunmaktadır. Geyve den Mekece ye kadar uzanan Pamukova ve Geyve ovalarını adeta kuşbakışı gören Paşalar Kalesinin yapım tekniği ve sur duvarlarında kullanılan geç Roma dönemi mezar stelleri ile mimari parçaların devşirme malzeme olarak kullanılmış olması Bizans dönemi yapısı olduğunu göstermektedir. Kuzey ve Güney taraf sur duvarlarının farklı teknikte yapılmış olması 140

157 Erken Bizans döneminde yapılan kalenin daha sonra tahrip olması sonucu Geç Bizans döneminde, yıkılan kısımların yeniden inşa edildiğini göstermektedir. Harmantepe Kalesi: Merkez Harmantepe köyünün kuzeyinde küçük doğal bir tepecik üzerinde yaklaşık bir hektar arazi üzerinde kurulu kale yöresel taşlardan imal edilmiştir. Duvar kalınlığı 2 m, yüksekliği 8-10m dir. Altı adet burcu beş adet yuvarlak kemerli kapısı bulunmaktadır. Burçları 2 katlı olan kalenin her iki katında mazgal delikleri mevcuttur. Güney duvarı dibinde içilmeye değer soğuk bir su bulunan kale oldukça hasarlıdır. Adliye Kalesi: Adliye köyünün 1500m güneyinde Sakarya nehri ve Anadolu demir yolunun arasında bulunan kale yöresel taş ve malzemelerle inşa edilmiştir. Duvar kalınlığı 2 m, yüksekliği ise 6m olan kale 2 burçludur. Kalenin nehir tarafındaki duvarı çökmüştür harap vaziyettedir. Justinianus( Beşköprü)Köprüsü: D-100 (E-5) karayoluna yakın bir yerde bulunan köprü erken Bizans döneminin Anadolu daki en görkemli anıtsal yapılarındandır. Đmparator Justinianus tarafından MS yılları arasında yaptırılmıştır. Sapanca gölünün sularını Sakarya nehrine boşaltan çark deresi (Melas) üzerindeki bu taş köprü 430m uzunluğunda 9.85m genişliğinde olup, 12 kemer gözlüdür. Batı ucunda tak izi, doğu ucunda apsisli yapı ve köprü ile ilgili tonozlu yapı kalıntıları bulunmaktadır. Karayolları Genel Müdürlüğünce 1995 yılımda onarılan köprünün taşıt trafiğine kapatılması amacı ile her iki ucuna üçer basamak yapılmıştır. Orhan Camii: Adapazarı Merkez Bankalar Caddesi üzerinde bulunmaktadır. Sakarya nın Türkler tarafından iskân edildiği ilk dönemlerde, bu günkü caminin yerine Orhan namına bir cami yaptırılmıştır. Cami bugün eski bünyesinden hiçbir iz taşımamaktadır. Sultan Hamit Devrinin yüksek pencereli üslubuyla çatılı olarak yapılmıştır ve muhtemelen eski binasından daha büyüktür. Minare kaidesindeki H tarihi bu ikinci inşanın tarihini göstermektedir. (Ayverdi,1966,21) Halen ibadete açık bulunmaktadır. Geyve Elvan Bey Đmareti: Geyve Đlçesi merkezinde, Konyalı Ali Kebir caddesi üzerinde, Elvan Bey sokakta bulunmaktadır. Elvan Bey tarafından yılında yaptırılan imaret, kesme taş ve tuğladan inşa edilmiştir. Kare planlı, merkezi kubbeli geniş bir mekân ile önündeki çapraz tonozlu, yanlardaki kubbeli mekânlardan oluşmaktadır. Bostancı başı Mustafa Ağa tarafından 1696 yılında ilk onarımı yapılmıştır. Aslında revaksız olan yapıya 1746 da üç kemerli küçük bir revak eklenmiştir. Son olarak 1968 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğünce onarılan yapı halen Geyve Halk Kütüphanesi olarak kullanılmaktadır. II.Beyazıt Köprüsü Alifuatpaşa beldesini Geyve Đlçesi ne bağlayan kısımda Sakarya nehri üzerinde yapılmıştır. Kitabesinde, bu köprü tarihe devir açan Fatih in oğlu II. Beyazıt tarafından H.901 M.1495 yılında yaptırılmıştır. ifadesi Türkçe olarak yer almaktadır.14 ayak üzerine, 198m. boyunda 7,5m. eninde kemerli kesme taş köprünün ayaklarından dördü Sakarya nehri üzerindedir. Köprünün Geyve tarafında kalan mihraplı tarih köşkü üzerindeki kitabenin çevresinde hatayi üslubunda süsleme yer almaktadır. XV. yy. da yapılan köprü, günümüzde de işlevini sürdürmektedir. 14 kemerli taş köprünün yıkılan iki kemeri demirden yeniden yapılmıştır. Yunuspaşa Camii: Taraklı ilçesinde bulunan bu cami halk arasında camii kebir olarak olarak adlandırılır. Yavuz Sultan Selim in Ridaniye Seferine giderken burada kışlayan, Yavuz un çok değer verdiği veziri Yunuspaşa tarafından yaptırıldığı bilinmektedir. Cami halen kullanılmaktadır. 141

158 Sakarya Osmanlı ve Bizanslılardan kalan tarihi eserler yönünden zengin sayılır fakat uzun bir medeniyet süreci olmadığından tarihi eser olarak fazla yoktur. Bunların en önemlileri şunlardır. Beşköprü(Jüstinyen Köprüsü): Miladi 553 yılında yapımına başlanmış ancak miladi 561 yılında tamamlanmıştır. Asıl adı Jüstinyen olan köprünün ismi zamanla değişerek Beşköprü ismini almıştır. Halen köprü sağlamdır. 8 kemer üzerinde 429 m uzunluğundadır. Büyük kemerin açıklığı 23, ayaklarının uzunluğu ise 6,5 m dir. Sakarya nehri Sakarya nın batısından akarken köprünün inşaasından bir müddet sonra yatağını değiştirmiş ve doğusundan akmaya başlamıştır. Halen köprünün doğusundaki birinci gözden tren yolu geçmektedir. Geyve Köprüsü: Sakarya nehri üzerinde olan bu köprü miladi 562 yılında Bizans imparatoru Jüstinyenin karısı tarafından yaptırılmış ve daha sonraları kullanılamaz hale gelmiştir. Bu köprünün üzerine 1495 yılında II. Beyazıt tarafından bugünkü kullanılan köprüyü yaptırmıştır. Fakat bugün köprü hasarlı hale gelmiştir. Ali Fuatpaşa Köprüsü: Sultan II. Beyazıd tarafından 1495 yılında inşaa edilen köprü Sakarya köprüsü olarak anılmaktadır. Harmantepe Kalesi: Harmantepe köyü üzerindeki sulak ve bataklık içinde çok ufak bir tepeciğin üzerinde, tahminen 1 ha kadar büyüklüğünde tabii olaylar sonucu tahrip olmuş, gayri muntazam bir kaledir. Duvar kalınlığı 2, yüksekliği 8-12 m yüksekliğindedir. Buçları 2 katlı olup, her 2 katında da mazgal delikleri vardır. Dört yerinde 4 kapı ve iki yerinde de ufaz menfez bulunmaktadır. Kalenin iç ve dış kuzey duvarı dibinden soğuk su kaynamaktadır. Adliye Kalesi: Adliye Köyünün 1500 m kadar güneyinde Anadolu demiryolunun 80 m doğusunda ve Sakarya nehri ile demiryolu arasında bulunan bu kalenin, duvarlarının kalınlığı 2 m, yüksekliği 6 m dir. Uzunları 104 m, kısaları 84 m olan 2 burcu vardır. Söğütlü Kalesi: Sakarya nehri zamanla kale dibini aşındırmış ve güney duvarları yıkmıştır. Muhtemelen Bizansın hudut muhafaza karakolu olduğu sanılmaktadır. Şeyh Muslihiddin Camii: Kandıranın doğusunda, Kaynarca ilçesine bağlı Küçük Kaynarca köyünde Sultan Orhan ın Şeyhülislamı Ahmet Ağa tarafından Hicri 1236 yılında yaptırılmıştır. Miladi 1820 kasımında tamir edilmiştir. Orhan Gazi Camii: Eski Ankara-Adapazarı şosesinin 5 km sinden sapınca 6 km ileride bulunan Büyük Tersiye köyündedir. Cami köyden 5 km uzakta bir tepecik üzerine inşa edilmiştir. Camiye sonradan bazı ilaveler eklenmiş olup, pencereleri ve minaresi geometriktir. Kütükler 7-10 cm kalınlığında, cm enindedir. Orta Camii:Orta Camii, Uzunçarşı'da Aynalıgeçit'te (2. Geçit) 60 numaradadır. Đçten ahşap olan cami iki katlıdır. Caminin altında ayakkabı dükkanları ve aktarlar 142

159 bulunmaktadır. Çatısı da ahşap olup, kiremit ile örtülüdür. Caminin giriş kapısı üzerindeki tabelada Orta Camii hicri 1165-Miladi1752 tarihi göze çarpmaktadır. Orhan Camii: Mekece de bulunan bu zaviye miladi 1324 tarihinde yapılmıştır. Zaviyede Orhangazi nin tuğrası bulunmaktadır. Elvanbey Đmareti: Geyvede 1450 yılında inşa edilen imaret 3 kubbeli olup, bugüne kadar özelliği kaybolmamıştır. Bahçesinde Elvanbey in kabri bulunmaktadır. Süleymanpaşa Camii: Geyvede bulunan cami miladi 1910 yılında Süleymanpaşa tarafından yapılmıştır. Rüstempaşa Camii: Sapancada bulunan cami miladi 1553 yılında ünlü Türk mimarı Mimar Sinan a yaptırılmıştır. Kaynak: Đl Turizm Müdürlüğü, Tatil Danışma Rehberi 1997 Müzeler Sakarya Müzesi Sakarya Đli, Merkez Đlçesi, Semerciler Mahallesi, Milli Egemenlik Caddesi, Đstasyon karşısında yer alan Müze binası, bahçesi ile birlikte 1290 m 2 lik bir alan üzerine kurulmuştur yılları arasında dönemin Askerlik Şubesi Başkanı Binbaşı Baha Bey tarafından zemin katla birlikte üç katlı olarak yaptırılan konut, daha sonra Atatürk ün yakın arkadaşı ve Milletvekili Hasan Cavit Bey tarafından satın alınmıştır.17 Haziran 1922 yılında Mustafa Kemal Atatürk ün annesi ile buluştuğu ve 3 gün kaldıkları ev, 1967 yılında meydana gelen depremde büyük ölçüde hasar görmüştür yılında sivil mimarlık örneği olarak tescil edilen konut, Bakanlıkça kamulaştırılıp, dış görünümü aslına uygun bir şekilde, içte ise tamamen değişikliğe uğratılarak betonarme olarak yeniden inşa edilmiştir. Zemin katta büro odaları ve kalorifer dairesi, 1. katta müdür odası ve 85 m 2 genişliğinde bir adet sergi salonu, 2.katta da 50 kişilik bir konferans salonu bulunmaktadır. Sakarya Müzesi ilk defa tarihinde, Đl Kültür Müdürlüğü bünyesinde büro hizmetlerine başlamış, tarihinde şimdiki yerine taşınmıştır. Müze Müdürlüğü büro faaliyetlerinin yanı sıra ilimiz sınırları içerisinde bulunan arkeolojik ve etnoğrafik eserleri toplayarak, yapılan teşhir düzenlemesi sonrasında, tarihinde halkın ziyaretine açılmıştır. 17 Ağustos 1999 tarihindeki depremde vitrinlerde ve eserlerde meydana gelen hasar nedeniyle ziyarete kapatılmıştır. Deprem sonrasında yapılan çalışmalar sonucu, tarihinde yeniden ziyarete açılmıştır. Müzenin bahçesinde, Sakarya Đli sınırları içinde bulunan Roma ve Bizans dönemlerine ait mimari parçalar, mezar taşları, sunaklar, yazıtlı taşlar, ostotek, pişmiş toprak erzak küpü ve sütun kaideleri sergilenmektedir. Müzenin sergi salonunda tarih öncesi çağlar, Roma ve Bizans Dönemine ait bir grup arkeolojik eser ile Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemine ait etnoğrafik eserler sergilenmektedir. Arkeolojik eserler arasında yassı el baltaları, pişmiş toprak kaplar, koku ve gözyaşı şişeleri, madeni ve cam eserler yer almaktadır. Etnoğrafik eserler arasında Ulu önder Atatürk ün kullandığı eşyalar ile Osmanlı ve Cumhuriyet dönemine ait ateşli ve kesici silahlar, bakır kaplar, mühürler ve el işlemeleri teşhir edilmektedir. Sikke vitrininde, Klasik, Helenistik, Roma, Bizans ve Osmanlı Dönemlerine ait sikkeler bulunmaktadır. Pazartesi günleri hariç haftanın diğer günleri saatleri arasında ziyarete açık tutulmakta ve giriş ücreti olarak 1 YTL alınmaktadır. 143

160 Kuva-Đ Milliye Müzesi Sakarya Đli, Geyve Đlçesi, Alifuatpaşa Kasabasında bulunan Kuvay-ı Milliye Müzesi, Alifuatpaşa parkının yanında yer almaktadır yılında tek katlı olarak inşa edilen yapı, uzun süre belediye binası olarak kullanılmıştır yılında ikinci kat ilave edilen bina, Sakarya Valiliğinin sağladığı imkânlarla onarılarak özel müze haline dönüştürülmüş ve 30 Ekim 1989 tarihinde ziyarete açılmıştır. Đki kattan oluşan müze binasının birinci katı, Kuva-ı Milliye Müzesi olarak düzenlenmiş olup, bu katta bir ölüm kalım devri olan bu dönemin önemli şahsiyetleri ile olaylarına ait belgeler ve kitaplar sergilenmiştir. Müzede sergilenen belgeler; Mondros Mütarekesinin imzalandığı 30 Ekim 1918 ile Türkiye Büyük Millet Meclisi nin vatanın kaderini eline aldığı, 23 Nisan 1923 tarihleri arasında Kuvay-ı Milliye adı verilen devreyi kapsamaktadır. Binanın ikinci katında ise ilk Kuva-ı Milliye Genel Komutanı ve Garp Cephesi Komutanı Ali Fuat Cebesoy Paşa dan kalan fotoğraf, belge, hatıra eşya ile O na ait kişisel eşyalar teşhir edilmiştir. Müze binasısın mülkiyeti Alifuat Paşa Belediyesine ait olup, kullanım hakkı Sakarya Đl Özel Đdaresi Müdürlüğüne verilen bu özel müze, pazar günleri dışında ziyarete açıktır ve giriş ücreti alınmamaktadır. Deprem Müzesi: Sakarya, Merkez, Cumhuriyet Mahallesi kavaklar caddesinde yer alan Deprem Müzesi 450 m² lik kullanım alanına sahiptir. Sergi standları, kafeterya ve sinevizyon salonu bulunan müzede; Adapazarı n da meydana gelen 1967 ve 1999 yılı depremlerine ilişkin deprem öncesi ve sonrası fotoğraflar ile suni deprem yaratan titreşimli elektronik bir stant, depremde yıkılan binaların yapım tekniği ile ilgili inşaat malzemeleri ve sismograf ile depremle alakalı diğer unsurlar sergilenmektedir. Binanın mimarisi ve iç düzenlemesi tamamen fotoğraf, tablo, resim ve bu gibi malzemelerin sergilenebileceği bir sanat galerisi şeklinde inşa edilmiştir. Bölgenin birinci derece deprem kuşağında kalması nedeni ile Đlimizde meydana gelen depremler öncesi ve sonrasını belgelemek, deprem olgusunu sürekli ve sıcak tutabilmek amacı ile 2000 yılında yapımına başlanan deprem müzesi 2004 yılında ziyarete açılmıştır. Folklorik Değerler a-yaşam Şekli XIX. yy.dan sonra özellikle Rumeli ve Balkanlar dan gelen göçmenlerle kültürel yapısı çeşitlenen Sakarya da ekonomik yapı yaşam biçimini belirlemiştir. Manav denilen ve tarımla uğraşan yerli halkın ekonomik alanda varlık gösteremeyişi, toplumsal ilişkilerde de etkinliği sağlayamamasını getirmiş; bu olgu, göçmen topluluklarını kendi kültür ve uğraş biçimlerinde ortak tutum ve davranışlara yöneltmiştir de karayolu ulaşımının ülke genelinde önem kazanması ve il merkezinin bağlantı noktasını, tarımda makineleşme, il merkezinde tarım dışı yeni iş alanlarının belirmesi gibi olgular, farklı kültürler arasında etkileşimi sağlamıştır. Bu değişimle kent kesiminde giyim kuşamda, beslenmede, barınmada, boş zamanlarını değerlendirmede çağdaş öğeler ön plana çıkmaya başlamıştır. Geyve, Taraklı ve Pamukova yöresinde ise göçmen yerleşiminin az oluşu nedeniyle geleneksel Manav Kültürü nün korunduğu görülmüştür. Sakarya da dinsel değerler, toplumsal ilişkilerde kaynaştırıcı rol oynamaktadır. 144

161 b- Yöresel Halk Oyunları ve Kıyafetleri Halk oyunları ve müziğinde göçlerin etkisinde çeşitlilik izlemektedir. Doğu Karadeniz, Doğu Anadolu, Trakya ve Ege Bölgeleriyle Kuzey Kafkaslardan gelen topluluklar farklı oyun ve müzikler sergilemektedirler. Kemençe eşliğinde oynanan ve doğu Karadeniz bölgesi oyunu olan horon, Çerkez ve Abaza topluluklarının Armonika eşliğinde kızlı-erkekli Kafkas oyunları, Geyve ve Taraklı ilçesinde, davul, klarnet ve keman eşliğinde karşılama gibi kadın ve erkeklerce oynanan Zeybek ilin başlıca halk oyunlarıdır. Sakarya da Manav, Kafkas etkisindeki kadın giyimi ve Karadeniz e özgü çizgilerle bezeli geleneksel halk giysileri yerini çağdaş giysilere bırakmıştır. c- Yöresel Mutfak Giyim-kuşam Halk oyunları müziğinde olduğu gibi yöre mutfağında Rumeli, Kafkasya, Doğu Karadeniz ve Anadolu içlerinden göç edenler yöre mutfağına çeşitlilik kazandırmıştır. Tüm kesimlerde beslenme, hamurlu yiyecekler dayanmaktadır. Kentleşme ile birlikte beslenmenin büyük ölçüde pazar ürünlerine dayanmaya başlaması ile birlikte ildeki sebzelerin özgün kullanımı halen devam etmektedir. Sütlü patates, Tatlı kabak dolması, kabak sütlüsü, kabak ve patates börekleri, şeker pancarından yapılan yemekler, cevizli lokum, sütlü üzüm, ıslama köfte halen yaygınlığını korumaktadır, Yöre halkının etnik yapısını da simgeleyen, Çerkez tavuğu, Tatar böreği, Boşnak böreği özgün yiyeceklerdendir. Yöresel Mimari: Yüzyıllar öncesi bir ağaç denizi görünümünde olan Sakarya bölgesi Karasu, Kocaali ve Kaynarca bölgesi dışında birinci derece deprem kuşağı üzerinde bulunmaktadır. Birinci derece deprem kuşağında olan ve geçmişte Sakarya ile Mudurnu ırmağının sık sık taşkınlarına maruz kalan il topraklarında, bu afetlerin zararlarını mümkün olduğu kadar azaltacak bir mimari tür olan Kuzey Anadolu nun ahşap-karkas yapı tekniği yaygın olarak kullanılmıştır. Yapılarda, su basman düzeyine kadar moloz ve düzgün taş, üst duvarlarda tuğla ve kerpiç dolgulu yatay ve çapraz taşıyıcılar kullanılmıştır. Duvarlar bazı yörelerde çamur ya da bağdadi teknikle sıvanmakta, bazı yörelerde ise öylece bırakılmaktadır. Çatılar, beşik ya da kırma çatı şeklinde eğimli yapılarak kiremit kaplanmaktadır. Bölgenin ilk yerleşim yeri olan Tığcılar Mahallesinde genelde ahşap ya da ahşapkarkas veya bağdadi sıvalı iki katlı evler bulunurdu. Evin sokakla bağlantısı kesilmiştir; pencerelerin tümü ahşap kafeslidir; üst kat çardakları( balkon) ve çıkmalar avluya ya da bahçeye bakar, ana kapıdan taş döşeli büyük bir sofaya geçilir. Bir yanda içine büyük bir toprak fırını bulunan mutfak, öbür yanda ise odunluk, kömürlük, ambar vb. bölümler yer almaktadır. Sofadan birkaç basamakla üst kat sofasına ulaşılır. Yatma ve oturma birimleri, helâ, hamam sofanın çevresine yerleştirilmiştir. Oturma odalarını, Türk evinin belirgin öğelerinden yöresel süslemeli kilimlerle örtülü sedirler süsler. Tüm odalarda iki üç dolap, yüklük ve odun sobası vardır. Sofadan bir-kaç basamakla en üst kat sofasına ulaşılır. Bu katta diğer katların planlarından ayrı olarak sofa evin ön yüzüne alınmıştır. Bölgede, Kuzey Anadolu da görülen ahşap-karkas tekniği yaygın hale gelmiştir. Yapılar basit bir temel üzerine dikey ve yatay direkler şeklinde birbirine tutturulmuş, dikey direkler arası; tuğla, kerpiç, ya da çit şeklinde doldurulmuştur. Bahçeler içinde bir ya da iki katlı yapılmış ahşap- karkas evler, bölgenin doğa ile bütünleşmiş yerleşim manzarasını yansıtırken iç ve dış göçlerle yoğunlaşan nüfus ve ormanlık alanların büyük tahribata uğraması yöre insanını betonarme yapıya yöneltmiştir. 145

162 Gün geçtikçe mimari yöndeki eski görünümünü kaybeden Sakarya da beş katlı betonarme binalar yükselmeye başlamıştır. Türk zevkini yansıtan sivil mimari örneklerinden bir kısmı ise tescil edilip korumaya alınmıştır. Korumaya alınan sivil mimari örneklerinden bazıları 1999 depreminde yıkılmış veya ağır hasar görmüştür. Yıkılan bu binaların tescilleri devam etmektedir. Osmanlı mimari tarzının en güzel örnekleri Adapazarı nın, Cumhuriyet, Kurtuluş, Semerciler ve Orta mahallelerinde ayrıca, Karasu, Geyve, Hendek ve özellikle Taraklı da görülmektedir. Taraklı: Sakarya Đli`nin en güney ucunda yer alan Taraklı, 19. yy. kalma Osmanlı Dönemi evleri ve tarihi yapılarıyla önem arz eden bir ilçedir. Sokak dokusu bozulmayan Taraklı Evleri`nin bulunduğu alan sit alanı ilan edilmiş ve korumaya alınmıştır. Bu alanda 120 adet tarihi ev bulunmaktadır. Yük taşıyanların dinlenmeleri için dinlenme taşları bulunan Arnavut Kaldırımlı sokakları ve bu sokakların buram buram tarih kokan süsleri Osmanlı Evleri ile Taraklı bir açık hava müzesi görünümündedir. Bu özellikleri sebebiyle son yıllarda iç turizm açısından belirgin bir canlanma görülmektedir. Yusufbey Mahallesinde bulunan yaklaşık beş asırlık Çınar ağacı Kültür Bakanlığınca Doğal anıt olarak tescillenmiştir. 100 ila 300 yıllık evlerin süslediği Taraklı`nın Osmangazi tarafından alınışından bu yana, halk tahtadan tarak ve kaşık yapımıyla uğraşmıştır. Đlçeye ismini veren tarak yapımına çoktan son verilse de, ağaç oyma el işlerine devam edilmektedir.cumbalı, renkli evleri, doğası, tertemiz sokak ve parkları ile önemli bir iç turizm talebine sahne olan ilçe denizden 800 metre yüksekliktedir. Bu konumu Taraklı`yı, rutubetsiz, temiz havası, betona yenik düşmemiş, odun kokulu daracık sokakları ile önemli bir turistik çekim merkezi yapmaktadır.taraklı, Adapazarı`na 70 km uzaklıktadır. Ankara`dan ise Göynük istikametinden 3 saatlik mesafededir. Ankara ve Đstanbul`a ilçeden günlük otobüs seferleri vardır. Adapazarı`na ise saat başı otobüs bulunmaktadır.. Sakarya da Sanat 1. Resim Sakarya da resim sanatı fotoğraf ile birlikte güzel sanatların diğer dallarına oranla daha fazla gelişmiş bulunmaktadır. Okul ve kültür merkezlerinde resim sergileri açılmaktadır yılında kurulan Sakarya Güzel Sanatlar Derneği (SAGÜSAD) bünyesinde verilen resim eğitiminden birçok kişi faydalanmaktadır. Ayrıca Hendek ilçesinde Güzel Sanatlar Derneği (HEGÜSAD) bulunmakta ilimizdeki sanat evlerinde de resim çalışmaları sürmektedir. 146

163 Sakarya büyükşehir Belediyesince, 2002 yılından bu yana her yıl nisan ayı başında Atatürk Bulvarı ndaki meydanda yüzlerce katılımla gerçekleştirilen ve ödüllerin 23 Nisan şenliklerinde verilen Adapazarı geleneksel ilköğretim öğrencileri arası resim yarışması düzenlenmektedir. Sakarya büyükşehir Belediyesi 1996 yılından bu yana önce ASM, ardından AKM de düzenli olarak sanat sergiler açmıştır yılında Sakarya Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Resim Bölümü Açılmıştır. 2. Fotoğraf: Sakarya da güzel sanatların dalları içinde en gelişmiş bölüm Fotoğraf sanatıdır. Bu gelişmede Hüsnü Gürsel ve Đbrahim Zaman ın önemli katkıları bulunmaktadır. Adapazarı nda ilk fotoğrafçılar 1920 lerin sonları ile 1930 lu yılların başlarından itibaren görülmektedir. Đlde fotoğrafçılığın gelişmesi anlamında birçok fotoğrafhaneler fotoğraf kulüpleri kurulmuştur. Sakarya büyükşehir Belediyesince, 1998 yılından bu yana her yıl haziran ayı başında yüzlerce katılımla gerçekleştirilen ve ödüllerin 21 Haziran Kurtuluş Şenlikleri nde verilen Adapazarı Geleneksel Fotomaraton fotoğraf yarışması ve Büyükşehir Belediyesince 1996 yılından bu yana ASM VE AKM de açılan fotoğraf sergileri, ilimizdeki fotoğraf sanatının gelişimine önemli katkılar sunmaktadır. Fotoğraf sanatı açısından Sakarya da şimdilik en önemli sorun Sakarya Üniversitesi Güzel Sanatlar bünyesinde hala Fotoğraf Bölümünün açılamamış olmasıdır. 3. Karikatür Karikatür sanatı Sakarya da, diğer sanat dallarına oranla daha az gelişmiştir. Burada düzenli ve örgütlü bir karikatür eğitimi verilememiş olmasının payı vardır. Sakarya da karikatür denilince akla gelen ilk isimler Osman Suroğlu ve Sezgin BURAK tır. Karikatür dergisi olarak Kaynana dergisi 1984 yılında yayımlanmıştır. 4. Geleneksel Türk Süsleme Sanatları Geleneksel Türk Süsleme Sanatları denilince Hat, Ebru, Tezhip, Rölyef ve Oyma akla gelmektedir 2004 yılı itibarı ile ilimizde icazet (yeterlilik) sahibi iki hattat bulunmaktadır. Hat örnekleri kitabı bulunan ve Süleymaniye Camii baş imamlığından emekli olan Hattat Saim ÖZEL in eserleri, Mekke de Kral Halit Tüneli, birçok Đstanbul camisiyle özel bazı koleksiyonlarda bulunmaktadır. Đkinci sanatçı ise Sakarya Üniversitesi Türk Đslam Sanatları Tarihi öğretim üyesi olarak çalışan Doç. Dr. Mehmet MEMĐŞ tir yurt içi ve dışında bir çok sergi açan MEMĐŞ ilimizde hat dersi vermeyi sürdürmektedir. Geleneksel Türk Süsleme Sanatları içerisinde çok önemi bir yer tutan ebru ve tezhip alanında, uzun yıllar ciddi bir çalışma görülememiştir. Son yıllarda bazı olumlu çabalar görülmekte ve bu konuda Bağdagül Sanat Evi faaliyet sürdürmektedir. Bitki parçaları ile resim yapma esasına dayanan rölyef dalında ise Avni ÖZTÜRK ve Süha ERDĐR den söz etmek mümkündür. Ağaç üzerine hat yazıları oyma esasına dayanan oyma sanatında ilimizde eser veren sanatçılar amatörce çalışmalarını sürdürmektedir. Seramik alanında Sakarya nın adını duyuran sanatçımız yurt içi ve yurt dışı sergilere katılan ve ödüller alan Melike Abasıyanık Kurtiç, seramik gereçlerinin tüm imkânlarını kullanarak oluşturduğu tabiat esintisi formları ile seramik dalının ilk ve ünlü uygulayıcılarından biridir. Sakarya Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi nde açılan seramik bölümünün de ilimizde seramik sanatına olumlu katkıları bulunmaktadır. 5. Tiyatro Adapazarı nda tiyatro faaliyetlerinin geçmişini 1860 lara götürmek mümkündür. Adapazarı nda kaynaklara dayalı olarak bilinen ilk tiyatro gösterimi, Đstanbul Darül-Bedayi Tiyatrosu nca (Đstanbul Şehir Tiyatroları) 1922 yılında Kömürpazarı Havuzlu Kahvede oynanan Muhterem Katil adlı oyunudur. Đlde, Đstanbul kökenli grupların turne amaçlı 147

164 gösterimleri dışında, yerel tiyatro gruplarının ilk oluşumu 1932 yılında bütün yurtta faaliyete başlayan Halkevi kökenli olanlarıdır yılları arasında Adapazarı nda tiyatro faaliyetleri, daha çok Adapazarı Ortaokulu ve Adapazarı Lisesi nin kol faaliyeti olarak ön plana çıkmıştır, öğretmenlerin öncülüğünde birçok oyun sahnelenmiştir arasında Alpaslan Oda Tiyatrosu, Ülkü Tiyatrosu, Genç Tiyatrocular, Yurdemir Tiyatrosu, Beyaz Leke Tiyatrosu ve Halk Eğitim Merkezi Oyuncularının bazı oyunları sahneledikleri bilinmektedir li yıllarda Türkiye nin bir çok ünlü tiyatro grubu ve tiyatrocusu ilimize gelmiştir larda Sakarya Sanat Tiyatrosu nda oyunlar sergilenmiştir larda kurulan tiyatro grupları özellikle geleneksel tiyatronun temel öğe ve unsurlarını sergilemiştir li yıllarda ise Sakarya tiyatro topluluğu Sakarya büyükşehir tiyatrosu Kamil Övünç tiyatrosu ve Sapanca kültür ve sanat topluluğu oyunlar sergilemektedir. 6. Sinema: Adapazarı nda sinemaların faaliyete geçmesi filmlerinin çekimlerinin gerçekleşmesi 1930 ların başlarına kadar uzanmaktadır. Sinemacılık;1992 Sakarya Üniversitesinin kurulması ve seyircinin yavaş yavaş sinemaya dönmesiyle canlanmıştır. ASM(1993, Halk Eğitim Merkezi Salonu(1998) hizmete girmiş, 1999 depreminde sosyal hayat kısa süreli bir kesintiye uğrasa da, Sakarya Üniversitesinde öğrenci sayısının lere ulaşması ile küçük ama çok salonlu sinemalar dönemi başlamıştır. Altı salonlu Prestij(1998), üç salonlu Oskar(2002, 2004 de vizyon adını aldı), dört salonlu AKM(2003)sinemaları birbirinin peşi sıra hizmete girmiştir. Sakarya da bulunan Abasıyanık Sanat Merkezi(ASM) Adapazarı Kültür Merkezi(AKM), Ahmet Faik Abasıyanık Kültür Merkezi(AFA), Süleyman Demirel Kültür Merkezi, Bağdagül Sanat Evi, Picasso Sanat Merkezi, Yeni Çizgi Sanat Evi, Epik Sanat Evi, Kırmızı Sanat Evi, Dodo Sanat Evi önemli sanat kurum ve kuruluşlarıdır. 7. Yöresel El Sanatları En yaygın el sanat türleri örgü işleri bakırcılık, kilim ve bez dokumacılığı, kaşıkçılık, tarakçılık, bastonculuk, semercilik, süpürgecilik, sepetçilik, hasırcılık, çömlekçiliktir. Đlin Đstanbul a yakınlığı nedeniyle yöresel el sanatları yerini hazır kulanım mallarına bırakmıştır. 8.Yerel Etkinlikler Sakarya da yöresel nitelikteki festival ve kutlamalar da yaygındır. Yörenin mahalli nitelikteki başlıca kutlama günleri şunlardır: Ali Fuat Cebesoy u Anma Günü(Geyve) Geleneksel Aşure Günü (Sapanca Beld.) Kaynarca nın Düşman Đşgalinden Kurtuluşu Sakarya Üniversitesi Bahar Şenlikleri Taraklı Geleneksel Hıdırlık Pilav Şenliği Kiraz Festivali( Geyve) Fotomaraton Fotoğraf Yarışması Çiğdem Yaylası Şenlikleri(Hendek) Adapazarı nın Kurtuluşu(Adapazarı) Sapanca nın Düşman Đşgalinden Kurtuluş Günü Sapanca Şiir Akşamları(Sapanca) 10 Ocak 2 Mart 3 Mayıs Mayıs 5-6 Haziran Haziranın Đkinci haftası 6-22 Haziran 20 Haziran Haziran 22 Haziran Haziran 148

165 Yeşilyurt Yaylası Şenlikleri(Hendek) 27 Haziran Denizcilik ve Kabotaj Bayramı(Karasu) 1 Temmuz Fındık ve Turizm Festvali(Karasu) 1-3 Temmuz Dikmen Yaylası Şenlikleri (Hendek) 12 Temmuz Soğucak Yaylası Şenlikleri (Sapanca) 18 Temmuz Geleneksel Tarım ve Hayvancılık Süt Şenlikleri (Söğütlü) Temmuz Turizm Kültür ve Fındık Festivali(Kocaali) Temmuz Selman Dede Etkinlikleri (Hendek) 25 Temmuz Şeyhler Köyü Hacet Bayramı (Hendek) 1 Ağustos Akbalık Yağlı Güreşleri (Akyazı) Kırkpınar güreşleri nden bir hafta önce Kırkpınar Yaz Festivali(Sapanca) Ağustosun ilk haftası Karakucak Güreşleri (Pamukova) 8 Eylül Pamukova Panayırı (Pamukova) Eylül Geyve Meyve Festivali ve Kültür Sanat Etkinlikleri Eylül Taraklı Hayvan ve Emtiya Panayırı Eylül Sakarya büyükşehir Belediyesi Kitap Fuarı 17Ekim-14Kasım Kalıntılar Sapanca daki Kalıntılar: Sapanca köy yolu üzerinde Mimar Sinan tarafından yaptırılmış olan bir kemer mevcuttur. Sapanca-Memnuniye yolu üzerinde Romalılar devrine ait 2 adet kapaklı mezar bulunmuş ve ilçe meydanında muhafaza edilmektedir. Karasu daki Kalıntılar: Karasu ilçesi etrafında sur kalıntıları Tuzlaya kadar uzanmaktadır. Karasu ya ilk yerleşen ve kurucusu olan Hacı Bey in yaptırdığı aile hamamı ile mezar taşları ve eski Sakarya köprüsünün kalıntıları bulunmaktadır. G.2. Turizm Çeşitleri Sakarya, tarihi ve doğal güzellikleri ile ülkemizin önemli turizm merkezlerinden biri olma özelliğini taşımaktadır. Göl, ırmak ve deniz varlığı ile Türkiye nin başta gelen illerinden olan Sakarya, hızla artan tesisleşme oranı ve doğal güzellikleri turizme açılması ile bölgesinin ve ülkenin cazip yerlerinden biri haline gelmiştir. Özellikle Đstanbul ve Đzmit ten düzenlenen alternatif spor turları ve günlük turlarla hem tanınma oranı artmakta hem de var olan turistik potansiyeli yükselmektedir. Deniz turizmi yeni yeni gelişmektedir. Arifiye Đl Ormanının muhteşem Manzarası kamp yeri, rekreasyon alanı ve piknik yeri olarak kullanılmaktadır. Av turizmi olarak oldukça şanslı bir ilimizdir. Avcılık için üç temel unsur olan deniz, göl ve orman bu bölgede geniş yer kaplar. Orman avlarından kurt, çakal, tilki, yaban domuzu ve tavşan türleri avı yapılmaktadır. Kuş avcılığı olarak sakar, bıldırcın, üveyik, yaban kazları ve ördekler avlanır. Göllerde ise; aynalı sazan, kızıl kanat, kefal ve levrek denizde ise; uskumru istavrit, deniz kefali ve lüferi v.b. balık türleri avlanır. Tatlı suyun bol olduğu ilimizde alabalık yetiştiren özel ve resmi kurumlar bulunmaktadır. Bu sebeple. 1-Kültür turizmi, 2- Avcılık Turizmi, 3-Tatil ve eğlence, Doğa Turizmi, [ Yayla, Kıyı, Orman ] 4 -iş turizmi, 5-Sağlık turizmi 6-Spor turizmi mevcut olup, hızla gelişmeye devam etmektedir. Tescilli münferit Yapılar Çeşmeler Sıra Adı-Adresi Đlçesi Kadastrol Durum Tescil Kararı No Pafta Ada Parsel 1 Çeşme Bahçıvan Sk. No:19 Adapazarı / Çeşme Kömürpazarı Cad. Çeşme Uzunköy Adap. 86 Adapazarı / / Çeşme Uzunköy Adapazarı / Çeşme Yusufbey Camii Bahçesi Taraklı Çeşme Taşoluk Köyü Kaynarca / /

166 Đmaretler Sıra Adı-Adresi Đlçesi Kadastrol Durum Tescil Kararı No Pafta Ada Parsel 1 Elvanbey Đmareti Merkez Geyve 27-26Lc /13697 Hamamlar 150

167 151

168 152

169 153

170 154

171 155

172 156

173 157

174 158

175 159

176 160

177 161

178 162

179 163

180 G.3.1. Tesislerin Yer seçimi Tesisler oldukça dağınıktır. Şehir merkezi ve ilçe merkezlerinde bulunmaktadırlar. Bazı oteller deniz sahiline yakın ve göl kenarlarına bulunmaktadırlar. Yeme ve içme tesisleri yine deniz, göl, yol kıyılarında ve şehir merkezlerinde bulunmaktadır. Doğa ile uyumu çarpık haldedir. Bazı tesislerin görünüm ve çevre düzenlemesi oldukça bozuktur. G.3.2. Ulaşım D-100(E-5) karayolu Đlin ana ulaşımını sağlamaktadır. D-80 karayolu Eskişehir e, D-80 karayolu ise Ankara ya bağlar. Sakarya-Bolu karayolu, Sakarya-Đzmit karayolu, Sakarya-Bilecik karayolu ve Sakarya-Bursa karayolu illeri birbirine bağlar. Ankara- Đstanbul T.E.M. Otoyolu Đlimiz ve Sapanca ilçemizden geçmektedir. Đstanbul-Ankara demiryolu Đlimizden geçmekte olup, demiryolu Merkez Arifiye Beldesinden geçerek ülkemizin her tarafına ulaşım imkanı sağlar. Đller arası karayolu ulaşımı sağlayan Merkez Otogar ve demiryolu ulaşımı ise Arifiye ve Şehir Gar ı yolcu hizmetini vermektedir. Đlimizde havaalanı bulunmamaktadır. G.3.3. Đçme ve Kullanma Suları Şehir merkezi içme ve kullanma suyu olarak Dünyada çok az sayıda tatlı suyu olan Sapanca Gölünden karşılamaktadır. Đlimiz menba ve maden suları yönünden zengin olup, Đlçeler kendi yörelerinden kaynak ve/veya yeraltı sularından temin etmektedirler. 164

181 G.4.Turist Sayısı Đlimize yılları itibariyle giriş yapan yerli ve yabancı turist sayıları Tablo G.7'de verilmiştir. Tablo G.7. Đlimize gelen turist sayıları Giriş Yerli Turist Yabancı Turist Toplam Đlimizde yılları itibariyle geceleyen yerli ve yabancı turist sayıları Tablo G.8'de verilmiştir. Tablo G.8. Đlimizde geceleyen turist sayıları Geceleyen Yerli Turist Yabancı Turist Toplam Kaynak: Đl Turizm Müdürlüğü, 2008 G.5. Turizm Ekonomisi Đlimize 1998 yılı itibariyle giriş yapan ve geceleyen yerli ve yabancı turistlerin toplam sayısı yaklaşık olarak olmuştur. Đlimiz hinterlandında bulunan eğlenme, konaklama, yeme-içme, alışveriş merkezleri, tarihi değerler ve hediyelik eşya alımlarında yaklaşık olarak 1.5 trilyon turizm girdisi sağlanmıştır yılında turizm girdi kayıtlar tutulmadığı için para değeri olarak rakam verilememiştir. G.6. Turizm-Çevre Đlişkisi Dünya büyük bir hızla endüstrile ş me sürecine girmi ş bulunmaktadır. Ülkemizin de son zamanlarda sanayi alanlarında yapılan yatırımlar neticesinde endüstrileşme artmıştır. Đstanbul sanayi yönünden dolmuş ve artık sanayi yükünü çekememektedir. Bu ve Ulaşımın kolaylığı ile iklim koşullarının elverişli olması sebebiyle ya merkez sanayi yada şube olarak sanayi işletmeleri artmaktadır. Her ne kadar sanayiler arıtmasını yapsalar bile her üretimden arkada kalan bir kirlilik oluşmaktadır. Bunun yanında tarım alanlarının tahribi, ekolojik dengenin bozulması, yeşil çevrenin azalması ve gürültü kirliliği bunlardan bazılarıdır. Turizmin çevreye etkisi kamp, piknik, eğlenme amaçlı faaliyetler sırasında kullandıkları poşet, kağıt, kutu, şişe v.b. rasgele atılarak etrafın görsel kirliliğe yol açması ve suya atılan atıkların suya vereceği kimyasal etkileşim sonucu kullanılamaz hale gelmesi ile olmaktadır. Sapanca gölüne kıyılarında bulunan sanayi kuruluşlarından verilen atıksular, yerleşim alanlarından çıkan evsel atıksular, Sapanca ilçesi kanalizasyonu göle 165

182 akmaktadır. Göl kenarında bulunan benzin istasyonları ve gazinolardan kaynaklanan atıksular her ne kadar fosseptikte biriktiriliyorsa da sızıntı ile de olsa göle akmaktadır. Göl ve deniz kenarlarında mevzuata uymayan, doğal görünümü bozan yapılaşma çevreye zarar vermektedir. Artık insanlar, gürültü ve yapılaşmadan uzak ortamlarda gezmek, dolaşmak ve dinlenmek istemektedir. Turizm, çevre temizliği, açık alan, yeşil ortam, temiz akarsu, göl, deniz ve kültürel tarihi değerlere bakmaktadırlar. 166

183 H. TARIM ve HAYVANCILIK H.1. Genel Tarımsal yapı Sakarya Đli toplam hektarlık alanı kapsamakta olup bunun hektarlık kısmında tarım yapılmakta, bu da toplam alanın % 48 ini kaplamaktadır. Bu alanın hektarı üzerinde tarla bitkileri yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bu toprakların yaklaşık % 33.3 ünde sulu, % 66.6 sında kuru şartlarda bitkisel üretim yapılmaktadır. Kuru ve sulu tarım şartlarında yetiştirilen en önemli ürünlerden başta mısır olmak üzere buğday, fındık, pancar ve ayçiçeği sayılabilir. Sakarya da Arazinin niteliklerine göre dağılımı O rm an v e Fundalık Alan % 43 T arım D ışı Alan % 4.5 Ta rım A la n ı % 4 9 Ç ayır v e M er a Alanı % 3.5 Tablo H.1. Sakarya Đli Arazi Dağılımı Arazi KullanımAmacı Kapladığı Alan (ha) Đl Yüzölçümündeki Payı (%) Tarım Orman ve Fidanlık Alan Çayır ve Mera Alanı ,5 Tarım Dışı alan ,5 Đlin Yüzölçümü Toplamı Kaynak: Sakarya Tarım Đl Müdürlüğü,2008 Đktisadi Faaliyet Kollarının Ekonomideki Payı Sektör Türkiye Marmara Sakarya Tarım 14,5 5,2 20,5 Sanayi 25,3 33,8 25,6 Đnşaat 6,0 5,6 6,5 Ticaret 20,8 23,7 20,4 Ulaştırma ve Haberleşme 13,9 13,2 11,1 Diğerleri 19,5 18,5 15,9 Kaynak:D.Đ.E. 167

184 TARLA YTL) MEYVE (YTL) HAYVANSAL (YTL) Su Ürünleri TOPLAM Toplam(%) Alt Bölge Đlçeler SEBZE(YTL) 1.Alt Bölge GEYVE , ,5 10,5 PAMUKOVA , , ,8 6,6 TARAKLI , ,02 3,8 TOPLAM , , ,3 7,0 2.Alt Bölge MERKEZ , , ,2 17,0 FERĐZLĐ , , ,64 5,0 SAPANCA , , ,26 1,9 SÖĞÜTLÜ , ,72 3,8 TOPLAM , , ,8 6,9 3.Alt Bölge AKYAZI , , ,5 9,5 HENDEK , ,2 10,3 KARAPÜRÇEK , , ,76 2,4 KARASU , ,7 KOCAALĐ , , ,9 7,3 Toplam , , ,3 7,8 Alt Bölge KAYNARCA , , ,8 12,1 Genel Toplam , , Sakarya Đli Tarımsal GSH'nın Alt Bölgeler ve Sektörlere Göre Dağılımı (Milyon TL, 2007) 168

185 H.2. Tarımsal Üretim Tablo H.2. Đl'deki Tarla Bitkileri Ekiliş ve Üretim Miktarları Đlimizde Önemli Tarla Bitkileri Ekiliş ve Üretim Miktarları, 2007 Ekim Alanı Üretim Verim Ürünler (dekar) (ton) (kg/dekar) Buğday Arpa Mısır K.Fasulye Fiğ Tütün Ş.Pancarı Ayçiçeği Patates Yonca Korunga Kaynak:Tarım Đl Müdürlüğü Kaynak: Tarım Đl Müdürlüğü verileri Rakamsal dağılımda da görüldüğü gibi ilimizin tarımsal yapısı polikültür bir özellik göstermekte tarımsal üretiminde temelini tarla bitkileri yetiştiriciliği teşkil etmektedir. H.2.1. Bitkisel Üretim Sakarya Đli nde polikültür tarım yapılmaktadır. Ekolojik olarak narenciye hariç tüm ürünler yetiştirilebilmektedir. Đlimiz topraklarında bitkisel üretime tahsis edilen alan hektar olup, bu alanın hektarı üzerinde tarla bitkileri yetiştiriciliği yapılmaktadır hektar alanda sebzecilik, 5725 hektar alanda meyvecilik, hektar alanda fındık yetiştiriciliği, 3613 hektarlık alanda bağcılık,10930 hektar alanda kavakçılık, 82 hektar alanda ise zeytincilik yapılmaktadır. Tarım alanları içinde tarla arazisinin en fazla olduğu alt bölge II. Alt Bölge olup alanı hektardır. Toplam hektar olan meyve alanlarının hektarı III Alt Bölgede olup, bu durum bölgedeki fındık alanlarının yoğunluğundan kaynaklanmaktadır. Sebze alanlarının 2199 hektarı I. Alt Bölge de, 2273 hektarı II. Alt Bölge de, 1071 hektarı III. Alt Bölge de ve 311 hektarı IV. Alt Bölge de yer almaktadır. H.2.2. Tarla Bitkileri Tablo H.3 Đlimizde Önemli Tarla Bitkileri Ekiliş ve Üretim Miktarları, 2007 Ekim Alanı Üretim Verim Ürünler (dekar) (ton) (kg/dekar) Buğday Arpa

186 Mısır K.Fasulye Fiğ Tütün Ş.Pancarı Ayçiçeği Patates Yonca Korunga Kaynak :Sakarya Tarım Đl Müdürlüğü (2008) H Buğdaygiller Đl deki ekimi ve dikimi yapılan ekonomik öneme sahip tarla bitkilerinin ekiliş alanları ile üretim durumları Tablo H.3 de verilmiştir. Đl de tarla bitkileri üretiminin kapladığı alan ha dır. Tablo H.2. de görüldüğü gibi ilde uygulanan tarla tarımında ağırlıklı olarak yer alan ürünler arasında, hububatlardan Mısır ile münavebe bitkisi olarak buğday, endüstri bitkilerinden şeker pancarı ile ayçiçeği, yumrulu bitkilerden patates, sebzelerden kuru soğan ve yem bitkilerden yonca görülmektedir. Đlimizde 1998 yılı itibarı ile da alanda üretilen mısır miktarı ton buğday, da lık alanda 7482 ton arpa, da lık alanda 5635 ton yulaf, 1992 yılı itibarı ile 1050 da lık alanda 120 ton çavdar üretimi yapılmıştır. Đlimizde tarla bitkileri arasında mısır ekilişlerinin özel bir önemi vardır. Her yıl ortalama ha alanda ekimi yapılan mısıra; endüstri, hayvan yetiştiricileri ve haşlamalık olarak tüketiciler tarafından yüksek talep oluşturulmaktadır. Taban arazilerimizde olduğu gibi meyilli arazilerde de ekim ve dikimi yapılan buğday münavebede yer almakta olup yüksek verim elde edilmektedir. Đlimiz tarım sahalarının önemli bir bölümü düz ve taban arazi niteliğine sahip olduğundan pek az alan dışında nadas uygulaması yoktur. Genel olarak her yıl mevcut tarım alanlarından bitkisel ürün kaldırılmakta, çoğu kere de aynı alandan ikinci ürünü almak mümkün olmaktadır. Polikültür tarım şartlarının mevcut olduğu Đlimiz toprakları üzerinde ayrıca arpa, nohut, kuru fasülye, yeşil mercimek, tütün, pamuk, susam, kuru sarımsak ve diğer pek çok ürünün ekim ve üretimi de mutat olarak devam etmektedir. H Baklagiller Tablo H 4 Đlimizde Önemli Baklagillerin Ekiliş ve Üretim Miktarları, ÜRÜN Ekim Alanı (da) Üretim (ton) Verim (kg/da) Nohut Kuru Fasulye

187 H Yem Bitkileri Đlimizde yem bitkileri üretim miktarları aşağıda verilmiştir. Tablo H.5. Sakarya da Yem Bitkisi Ekilişleri Ürün Ekiliş Alanı (ha) Miktarı (ton) Ekiliş Alanı (ha) Miktarı (ton) Artış (%) 2006 Yılı 2007 Yılı Yonca Korunga Hayvan Pancarı Silaj Mısır Fiğ TOPLAM Kaynak: Sakarya Tarım Đl Müdürlüğü,2008 H Endüstriyel Bitkiler Đlimizde üretimi yapılan endüstriyel bitkiler ile ilgili bilgiler aşağıda verilmiştir. Tablo H.6. Sakarya da Endüstriyel Bitki Ekilişleri ÜRÜN Ekim Alanı (da) Üretim (ton) Verim (kg/da) Şeker Pancarı Tütün Ayçiçeği Çekirdek Kabağı H Bahçe Bitkileri H Meyve Üretimi Đlimizde meyvecilik denildiğinde, Merkez, Geyve, Pamukova, Taraklı (I. Alt Bölge) ve Sapanca da (II. Alt Bölge) ağırlıklı olarak elma, armut, ayva, kiraz ve vişne, diğer ilçelerimizde de fındığın hakim ekilişleri görülmektedir. Sakarya da önemli meyvelerin ilçeler ve alt bölgeler bazında ağaç sayısı ve üretimleri aşağıda Tablo halinde verilmektedir. Fındık: Fındığın ilin tarımında ve ekonomisinde önemli bir yeri vardır. Fındık alanları ağırlıklı olarak Akyazı, Hendek, Karapürçek, Karasu ve Kocaali ilçelerinin bulunduğu III. Alt Bölgede bulunmaktadır. Bu ilçelerden Akyazı, Hendek, Karasu ve Kocaali ilçeleri fındık alanlarının daraltılması kapsamında fındık üretimine izin verilen ilçelerdir. Bu itibarla fındık üretiminin gelecekte III. Alt Bölgede yoğunlaşacağı tahmin edilmektedir Sayılı Fındık Üretiminin Planlanması ve Dikim Alanlarının Belirlenmesi hakkındaki Kanun gereği fındık üretimi yapan üreticilerin verdikleri beyannamelere göre ilimizde kayıtlı toplam 68,661 Ha. fındık alanı mevcut olup, fındık dikimi yasaklandıktan sonra yasağa rağmen tesis edilen 20 Ha daha fındık dikili alan dahil, 2001 yılında toplam

188 ton fındık üretilmiştir. Đlde fındığın toplam tarımsal gelirdeki payı %24,7 olmasına karşılık, meyvecilikten elde edilen gelirin % 68 ini oluşturmaktadır. Bağcılık: Bağcılık il genelinde üretim payı olarak % 6,6 gibi küçük bir paya sahip olan bir sektör iken, özellikle Geyve ve Pamukova Đlçelerinde bir miktar da Taraklı Đlçesinde (I. Alt Bölge) önemli ölçüde çiftçi ailesinin asli geçim kaynağıdır. Bu ilçelerimizin tarımsal üretim değerleri içerisinde büyük paya sahip olan meyvecilik geliri içinde Geyve ve Pamukova ilçelerinde bağcılık %15,5 lik pay almaktadır. Bu ilçelerimizde ihracata yönelik olarak danelerini dökmeyen müşküle üzümü üretilmekle beraber yeni çeşitler de plantasyona girmektedir. Yeni bağlar kordon sistemi ile tesis edilmektedir. Đlimizde 2001 yılı verilerine göre 3595 hektar alanda bağcılık yapılmaktadır. Üretimimiz ise ton olarak gerçekleşmiştir. Ayva: Fındığın dışındaki meyve plantasyonu içerisinde önemli bir yer tutan ayva yetiştiriciliği Geyve, Pamukova ve Sapanca Gölü çevresinde yoğunlaşmıştır. Sofralık tüketimi yanında agro-endüstriye hammadde özelliğiyle gerek metropollere ve gerekse yaş meyve ihracatçılarına hitap eden bir meyve çeşidimizdir. Đlimizde halen adet ayva ağacından 2001 yılında ton ürün elde edilmiştir. Kiraz - Vişne: Diğer tarımsal faaliyetlerin, vejetasyonunun devam ettiği Mayıs-Haziran aylarında hasat olgunluğuna gelip pazara sevk edilme ve ara dönemde gelir getirme özelliğindeki kiraz ve vişne, ilin güneyinde yer alan Taraklı-Pamukova-Geyve ekseninde (I. Alt Bölge) tercih görmekte, Geyve ilçesinde (Alifuatpaşa Beldesi) oluşan kendine özgü piyasasıyla meyve suyu, likör sanayi gibi endüstri kollarına sevkıyat yapılmaktadır. Halen yörede toplam civarındaki ağaçtan 2001 yılında ton ürün elde edilmiştir. Sakarya da meyvecilik I. Alt Bölge de yaygın olarak yapılmaktadır. Mevcut meyve plantasyonunda ekonomik ömrünü yitirmiş meyve bahçeleri sökülerek iç piyasa ve ihracata yönelik çeşitlerin plantasyona dahil edilmesi gerekmektedir. Birim alandan daha fazla ürün elde etmek ve bu ürünlerin iç ve dış pazar taleplerine hitap edebilmek bodur ve yarı bodur türlerden oluşan meyve bahçelerinin yaygınlaştırılması önem arz etmektedir. aşağıdaki Tablo da ilçeler ve alt bölgeler bazında önemli meyve veren ağaç sayısı ve üretim miktarları verilmiştir. Aşağıdaki Grafik de alt bölgeler bazında önemli meyve üretim miktarları görülmektedir. I. Alt Bölge de ön plana üzüm, ayva ve elma, II. Alt Bölge de fındık, armut ve elma, III. Alt Bölgede fındık meyve üretim deseninde ağırlıklı olarak öne çıkmaktadır. 172

189 173

190

191 H Sebze Üretimi Sakarya da her ilçede sebze üretimi yapılabilmekle beraber Pamukova, Geyve (I.Alt Bölge), Merkez, Söğütlü (II.Alt Bölge) ve Hendek (III. Alt Bölge) ilçeleri ticari anlamda sebzeciliğin sürdürüldüğü yerlerdir. Bu ilçeler büyük tüketim merkezlerine yakınlıklarının da avantajını kullanmakta, iç tüketimin yanında il dışı talepleri de karşılamaya yönelik bir sebzecilik çalışması içindedirler. Bu ilçelerimiz öncelikli olmak üzere il genelinde tarla sebzeciliği yanında örtü altı sebzecilik de gelişme eğilimindedir. Aşağıdaki Grafik de yıllarında sebze üretiminin tarımsal GSH içindeki % payı görülmektedir. Kaynak : Sakarya Tarım Đl Müdürlüğü. Đlde işletmelerin arazi varlıklarının çok küçük oluşu, özellikle %30 unun 15 dekardan az tarım arazisine sahip oldukları düşünülürse, bu alanlardan en yüksek verim ve gelir elde edilebilmesi sera sebzeciliği ile mümkündür. Seracılık yapılan bölgelerimizin meteorolojik verileri incelendiğinde, ilimizin seracılık yönünden gerekli potansiyele sahip olduğu görülmektedir. Đstanbul, Ankara gibi merkezlere yakınlığı yanında Zonguldak, Bolu, Kastamonu, Bilecik, Kocaeli, Bartın ile Trakya bölgesine sebze sevk eden bir merkez olmanın avantajı ile ilkbaharda hıyar ve taze fasulye, güz döneminde marul ve taze soğan ile çalışıldığında oldukça karlı bir yetiştiricilik imkanı bulunmaktadır. 401 dekar alana yayılan örtü altı yetiştiricilikte hakim ürün olarak ortaya çıkan hıyar yetiştiriciliğinde 1 dekar seradan ton kadar mahsul alınabilmektedir. Marul gelirinin istikrarsızlığı nedeni ile yıllık işletme masraflarına karşılık sayılması mümkün olup, yıllık net gelir hıyardan elde edilecek gelir olarak ortaya çıkmaktadır. 20 Mayıstan itibaren piyasaya sunulmaya başlayan hıyar, ısıtmasız sistem serada rahatlıkla yetiştirilebilmektedir. Tarım Đl Müdürlüğü tarafından 1995 yılında başlatılan seracılık faaliyetleri ile 1996 yılı sonunda 200 dekar olan sera alanı 1998 yılı sonunda 490 dekara ulaşmıştır. Ancak diğer ürünlerde olduğu gibi üreticilerin yeterli düzeyde örgütlenememesi ve iyi bir pazarlama organizasyonunun kurulamaması nedeni ile arzulanan gelişmelerin devamlılığı 175

192 sağlanamamıştır. Bu itibarla sera alanında bir miktar düşme olmuştur. Đyi bir örgütlenme ve pazar organizasyonu gerçekleştirildiği takdirde üretim maliyeti düşeceği gibi çiftçinin de ürününü daha fazla kar elde ederek satacağı düşünülmektedir. Aşağıdaki Tabloda Sakarya da alt bölgeler ve ilçeler bazında önemli sebze ekiliş ve üretim miktarları verilmiştir. I. Alt Bölge de domates, salçalık biber, sivri biber ve ıspanak, II. Alt Bölge de baş lahana, dolmalık biber, taze fasulye, kıvırcık marul, hıyar, karpuz ve balkabağı, III. Alt Bölge de balkabağı, hıyar, kıvırcık marul, başlahana ve domates, IV. Alt Bölge de ise başlahana, kıvırcık marul, karpuz ve kavun ekiliş alanı ve üretim bakımından önem arz etmektedir. 176

193 H Süs Bitkileri 2001 yılında 47 işletme 653 de süs bitkisi yetiştirmiş iken, 2002 yılında ilimizde 104 işletme da süs bitkisi yetiştirmiştir yılında 101 işletme da dış 177

194 mekan süs bitkisi yetiştirilmiştir. Rakamlardan da anlaşılacağı gibi süs bitkisi yetiştiriciliğinde ilimizde önemli bir artış olmuştur yılında ilimize 1995 adet süs fidanı ithalatı, 2003 yılında ilimize 214 bin 500 adet süs fidanı ithalatı gerçekleşmiştir. Đklim ve konumu itibariyle özellikle dış mekan süs bitkisi üretimine uygun olan ilimizde de sektör Arifiye-Sapanca-Pamukova öncelikli olarak gelişmektedir. Sapancada Tarımsal Kalkınma Kooperatifi kurularak Dış Mekan Süs Bitkileri üreticileri örgütlenmiş ve ayrıca Pamukova da Süs Bitkileri Đhtisas Organize Sanayi Bölgesi kurulması çalışmaları sürdürülmektedir. Tablo H.7. Sakarya da Bulunan Süs Bitkileri Đşletmeleri Đlçe 2006 Yılı 2007 Yılı 2005 Yılı Đşletme Đşletme Đşletme Dekar Dekar Adedi Dekar Adedi Adedi Sapanca , , ,3 Karasu 6 219,7 4 13,7 5 63,7 Kaynarca Kocaali 1 1,1 1 1,1 2 4,1 Akyazı , , ,7 Merkez , , Hendek ,1 Pamukova , , ,2 Karapürçek ,5 6 71,5 Geyve Söğütlü ,6 Ferizli TOPLAM Kaynak : Sakarya Tarım Đl Müdürlüğü,2008 H.2.2. Hayvansal Üretim H Büyükbaş Hayvancılık , ,2 Hayvancılıkta orta ve büyük ölçekli işletmelerin sayısı az olup genellikle aile işletmeciliği şeklinde faaliyetler sürdürülmektedir.mera varlığının yetersiz oluşu hayvancılığın daha çok kapalı sistem hayvancılık şeklinde yapılmasını zorlamaktadır. Đlimizde hayvansal üretime yönelik olarak et, süt ve yumurta üretiminde kayda değer atılımlar gerçekleşmiştir. Yaşanan ekonomik şartlar sebebiyle sektörün GSH içindeki payı düşmesine rağmen birinci sıradadır. Đlde sığırcılık sektörü yanında tavukçuluk sektöründe de önemli gelişmeler meydana gelmiştir. Modern beyaz et ve yumurta tesisleri faaliyete geçirilmiş ve bunlara bağlı kesim haneler kurulmuştur. Đlin tarımsal üretim değerinin yaklaşık %43 ü hayvansal ürünlerden sağlanmaktadır. 178

195 Tablo H.8. Sakarya Đlinde Faaliyet Gösteren Süt ve Besi Sığırcılığı Đşletmelerinin Ölçekleri Đtibariyle Dağılımı 2007 Đşletme Ölçeği Süt Sığırcılığı Besi Sığırcılığı Đşletme Sayısı % Đşletme Sayısı % 5 baş> , , baş , , baş , ,7 51 baş < 17 0, ,7 Toplam Kaynak: Tarım Đl Müdürlüğü,2008 H Küçükbaş Hayvancılık Đlimizde, küçükbaş hayvancılık faaliyetleri yoğun olamamakla birlikte özellikle Geyve, Pamukova ve Taraklı ilçelerimizde ağırlık kazanmıştır. Küçükbaş hayvan varlığının %78 ini koyun, %22 sini ise keçi oluşturmaktadır.aşağıdaki Grafikde ve tabloda alt bölgeler bazında küçükbaş hayvan varlığı verilmiştir. Tablo H.9. Türkiye ve Sakarya da Küçükbaş Hayvan Sayıları (1000 baş) Yıl Sakarya Koyun Keçi Türkiye Koyun Keçi Yıl Sakarya Koyun Keçi Türkiye Koyun Keçi Kaynak: Sakarya Verileri : Sakarya Đl Tarım Müdürlüğü,Türkiye verileri:t.u.đ.k verileri: Sa 179

196 180

197 H Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretim) Sakarya da yapılmakta olan tavukçuluk faaliyetleri Broiler (etçi) tavuk üretimi üzerinde yoğunlaşmıştır yılı itibariyle ilde toplam 1313 adet işletmede adet/devre üretilmektedir. Yılda ortalama 5 devre besi yapıldığında adet broiler tavuk yetiştirilmektedir. Yılda üretilen beyaz et miktarı ise ton dur. Bu işletmeler genellikle Kaynarca (IV. Alt Bölge), Akyazı ve Hendek (III. Alt Bölge) ve Merkez (II. Alt Bölge) ilçelerinde yoğunlaşmış olup gerek kapasite gerekse teknoloji bakımından son derece gelişmiştir. Broiler tavukçuluk yapan işletmeler entegre firmalar ile bağlantılı olarak üretim yapmaktadır. Bunun yanı sıra ilde yumurta tavukçuluğu işletmeleri mevcuttur. Hindi, ördek ve kaz yetiştiriciliği ise çok küçük aile işletmelerinde yapılmaktadır. Aşağıdaki Tablo da ilçeler ve alt bölgeler bazında kanatlı hayvan sayıları verilmiştir. 181

198 H Su Ürünleri ĐLÇE ĐŞLETME ADEDĐ TOPLAM KAPASĐTE Akyazı 11 91,5 ton / yıl Alabalık Hendek 4 52,5 ton / yıl Alabalık FAALĐYET DURUM 9 Faal,2 Faal Değil 2 Faal,2 Faal Değil Đlimizde, alabalık üretimi yoğun miktarda yapılmaktadır yılında toplam 511 yeni ruhsat verilmiş, 94 adet ruhsatın vizesi yenilenmiştir. Yürürlükte olan toplam ruhsat sayısı 667 dir. Ayrıca AB ülkelerine ihraç edilen Kum Midyesi ile ilgili olarak ilimizde mevcut (34) Melenağzı, (35) Denizköy, (36) Kefkeni istasyonlarında yıl boyunca izleme ve rutin program dahilinde, 55 ayrı kum midyesi ve deniz suyu numuneleri alınarak mikrobiyolojik-kimyasal, alg tayini ve biotoksin analizleri, ilgilli laboratuarlarda yaptırılmış, analiz sonuçlarının uygun çıkmasını müteakip 475 adet Menşei belgesi ile ton kum midyesi işlenmek amacıyla onay numaralı tesislere gönderilmiştir. Karadeniz sahili ile iç sularda yoğunluk gösteren Đl tarımsal GSH sı içinde %0.35 lik bir paya sahip olan su ürünleri üretimi ve tesisler ile ilgili istatistik bilgiler aşağıdaki tablolarda verilmiştir. Tablo H.10. Sakarya da Su Ürünleri Üretimi (Kg) Yıllar Tatlı Su Balıkları Kültür Balıkları Deniz Balıkları Toplam Kum Midyesi Kaynak: Sakarya Tarım Đl Müdürlüğü,2008 Tablo H.11. Sakarya da Alabalık Đşletmeleri Karapürçek 2 28 ton / yıl Alabalık Kocaali 2 13 ton / yıl Alabalık Pamukova 1 10 ton / yıl Alabalık Sapanca 8 96 ton / yıl Alabalık Taraklı 1 12 ton / yıl Alabalık TOPLAM Ton / yıl Alabalık 2 Faal 2 Faal 1 Faal 6 Faal,2 Faal Değil 1 Faal 23 Faal,6 Faal Değil Kaynak: Sakarya Tarım Đl Müdürlüğü

199 H Kürk Hayvancılığı Đlimizde, kürk hayvancılığına yönelik üretim yapılmamaktadır. H Arıcılık ve Đpek Böceği Yetiştiriciliği Đlimizde, fenni kovan sayısında yıldan yıla bir artış, eski usul kovan sayısında bir azalış söz konusudur. Đl Tarım Müdürlüğü eğitim ve yayım çalışmaları ile yetiştirilen arıcı sayısının bu gelişmedeki önemi büyüktür. Aşağıdaki Tabloda arıcılık yapan köy ve kovan sayıları görülmektedir. Tablo H.12. Sakarya da 2001 yılında Arıcılık Yapan Köy ve Kovan Sayıları Bölgeler Arı Kovanı Arıcılık Yapan Köy Eski Yeni Toplam Sayısı I. Alt Bölge II. Alt Bölge III. Alt Bölge IV. Alt Bölge Toplam Grafiğe bakıldığında arıcılığın yoğun olarak sırasıyla III., II., ve I. alt bölgelerinde yapıldığı görülmektedir. Kaynak : Sakarya Tarım Đl Müdürlüğü. Bal üretimi bakımından Sakarya da beş yıllık veriler aşağıdaki Grafikte görülmektedir. Üretim potansiyeline bakıldığında ise bal üretiminin düşük olduğu, arıcılık yapanların eğitimi ve arı ürünlerinin pazarlanması için organizasyonun sağlanması halinde üretimin artırılabileceği görülmektedir. Bal standardının belirlenmesi ve ihracata yönelik 183

200 paketleme ve ambalaj sanayi ile arıcılıkta çok önemli olan kaliteli ana arı yetiştirme ve dağıtımı projeleri geliştirilerek arı popülasyonu ırkının iyileştirilmesi gerekmektedir. Kaynak: Sakarya Tarım Đl Müdürlüğü Đpekböcekçiliğinde ise, yaş koza alımlarında uygulanan fiyatlar üretici tarafından düşük bulunmakta, bu durum, faal üreticilerin başka sahalara geçmesiyle ipekböcekçiliğinde düşüşlere sebep olmaktadır. H.3. Organik Tarım Ekolojik Tarım, üretimde kimyasal girdi kullanmadan, üretimden tüketime kadar her aşaması kontrollü ve sertifikalı tarımsal üretim biçimidir. Ekolojik tarım, eko sistemde hatalı uygulamalar sonucu kaybolan doğal dengeyi yeniden kurmaya yönelik, insana ve çevreye dost üretim sistemlerini içermektedir. Her türlü sentetik, kimyasal ilaçlar ve gübrelerin kullanımının yasaklanması yanında organik ve yeşil gübreleme, münavebe, toprağın muhafazası, bitkinin direncini artırma, parazit ve predatörlerden yararlanmayı tavsiye eden bütün bu üretim tarzında, üretimde miktar artışı değil ürünün güvenilirliğinin yükseltilmesi amaçlanmaktadır. Günümüzde sadece organik tarımla, toprak ve su kaynakları ile havayı kirletmeden, çevre, bitki, hayvan ve insan sağlığını korumak mümkün olmaktadır. Diğer taraftan bunun doğal zenginliğe katkısı ile uzun vadede getirisi de göz ardı edilmemelidir. Sakarya Đlinin başlıca sorunlardan biri olan çevre kirliliği için sürdürülebilir tarım olanaklarının araştırılması önemli bir konudur. Bu konuda ilde belirli alanlarda ve ürünlerde organik tarımın yapılması ve çevreye dost alternatif bir üretim şekli olarak desteklenmesi büyük önem taşımaktadır. Dünyada gittikçe önem arz eden bu üretim modelinin ilde Sapanca gibi yörelerde hem ekolojik ürün üretimi hem de içme suyu kaynağı olarak kullanılan gölün korunması amacı ile uygulamaya konması düşünülmelidir. Sakarya da organik tarım yapılmasıyla ilgili çalışmalar başlangıç aşamasında olup organik tarım faaliyetinde bulunan işletme yoktur. 184

201 H.4. Tarımsal Đşletmeler Tablo H.13. Sakarya Đlinde Tarımsal Đşletmelerin Yapısı Đşletme Büyüklüğü (da) Kaynak: D.Đ.E. (1991) Đşletme Sayısı (Adet) Đşletme Sayısı (%) < , , , , , , Toplam Parça Sayısı (Adet) Tarım işletmelerinin durumu tarım işletmesi var. %19,7 si sadece bitkisel, %78,5 i bitkiselhayvansal ve %1,73 ü sadece hayvansal faaliyette bulunuyor. Toplam işletmelerin %20,07 si 10 dekarın altındadır. Hayvancılık işletmelerinin %75 i 5 başın altında Giderek artan parçalı arazileri toplulaştırma, üründe ihtisaslaşma ve sözleşmeli üretim modeliyle (tütün gibi) spesifik ürün alanları arttırılabilir. H.4.1. Kamu Đşletmeleri Đlimizde, 16 adet mezbaha bulunmaktadır. Bu mezbahaların 11 tanesi faaliyetini durdurmuştur. 2 mezbaha hariç diğerlerinin tesisi izni bulunmamaktadır. Đlimizin et ihtiyacıda göz önüne alındığında uygun olmayan yerlere veteriner hekim muayenesi olmadan kaçak kesimlerin artması kaçınılmazdır. Yönetmeliğe uyum konusunda Belediye ve özel mezbahaların da önemli bir ilerleme sağlayamaması, konu ile ilgili faaliyetlerin istenilen düzeye ulaşamaması nedeniyle, tesis kurma ve çalışma izni ile ilgili işlemlere kolaylık getirilmesi ve mevcut mezbahaların şartlarının iyileştirilmesini teşvik edici unsurların uygulamaya konulması uygun olacaktır. H.4.2. Özel Đşletmeler Đlimizde faaliyet gösteren 16 adet et mamulü üretim işletmesi (sucuk, salam, sosis) mevcuttur. Đşletmeler gıda siciline kaydolmadığı için denetim yapılamamış ancak şikayet yada şüphe üzerine 5 işletmeden 8 adet numune alınmış ve gerekli denetimler yapılmıştır. 14 mamul madde üreten iş yerinden 3 tanesi tesis kurma izni almış olup, diğer tesisler ruhsatlandırma için başvuru dosyalarını Đl Tarım Müdürlüğüne göndermişlerdir. 185

202 H.5. Tarımsal Faaliyetler H.5.1. Pestisit Kullanımı Sakarya Đlinin ekolojik özelliklerinin tarıma elverişli olması, yoğun tarımsal faaliyetlerin sürdürülmesini sağlamaktadır. Nadasa bırakılan alanların azlığı ya ikinci ürün yetiştiriciliğinin yoğun olması, pestisit ve gübre kullanımına artırmaktdır. Pestisitler; bitki hastalıkları, zararlı böcekler ve yabancı otlar gibi tarımsal ürünlerin olumsuz yönde etkilenmesine neden olan etmenlere karşı kullanılan kimyasal maddelerdir. Pestisit kalıntısıyla kirlenmiş topraklarda yetiştirilen bitkilerin, toprakatan bitki besin maddesiyle birlikte pestisitleri de bünyesine aldığı ve bunun da gıda zincirine katıldığı belirlenmiştir. Pestisitlerin aşırı kullanımı toprak verimliliğine önemli etkileri olan mikroorganizmalara da zarar vermekte, toprağın rejenerasyon kapasitesini düşürmekte ve verimde azalmaya neden olmaktadır. Đlimizde yıllarında kullanılan ilaç miktarları Tablo H.14 de verilmiştir. Tablo H.14. Đlaç Kullanımı Đlaç kullanımı 2007Miktarı(ton) Đnsektisitler 395 Fungusitler 260 Herbisitler 70 Akarsitler 4,5 Fumigatlar - Kışlık yağ 27,5 Rodentisitler 4 Nemotositler - Demirli 3,75 bileşikler Toplam 760,7 Kaynak:Tarım Đl Müdürlüğü H.5.2. Gübre Kullanımı Tarımsal üretimde kısa sürede artış için iki yol vardır. Bunlardan birincisi en kolay olan şekil ekilen alanların genişletilmesidir. Yurdumuzda ekilebilecek özelliklere sahip arazilerin alan olarak son sınırına yaklaşıldığı dikkate alınacak olursa bu yol uygulanabilme imkanlarını kaybetmiş durumdadır. Tarımsal üretimde artış sağlanması için ülkemizde ve diğer ülkelerde uygulamalara esas olan ikinci yol; alınacak kültürel tedbirlerle birim alandan azami verimin sağlanmasıdır. Bu tedbirler arasında yer alan gübre kullanımının, yalnız başına % 50 yi aşan verim artışına neden olduğu yapılan araştırmalarla ortaya çıkmış bulunmaktadır. Kullanımı devlet tarafından da teşvik edilen gübrenin, verim ve kalitede yaptığı olumlu etkiler nedeniyle gübre kullanımında hızlı bir yükselme olmuştur. Yapılan araştırmalar gübre kullanımındaki artışın verim artışına aynı oranda yansımadığını ve gereğinden fazla kullanılan gübrenin hem verimin düşmesine hem de toprak ve su kirliliğine neden olduğunu ortaya çıkarmıştır. 186

203 Tablo H yılında Đlimizde kullanılan gübre miktarları Gübre Tüketimi 2002 Miktarı (ton) 2007 Miktarı (ton) Amonyum sülfat (% 21) 4741,6 3428,3 Amonyum Nitrat (% 26) 17, ,4 Amonyum Nitrat (%33) 2989, Üre (%46) 23411, ,5 Triple süper fosfat 3413,6 2147,7 Potasyum sülfat 116,2 421,7 Didmonyum Fosfat 444,3 626,5 Kompoze , ,6 Kompoze , ,5 Kompoze ,7 897 Kompoze , Kaynaklar : -Đl Tarım Müdürlüğü H.5.3. Toprak Kullanımı Đldeki verimli tarım alanı olabilecek I., II., III., ve IV. sınıf arazilerin 5557 hektarının tarım dışı amaçla kullanıldığı görülmektedir.i. sınıf toprakların %5 inde tarım dışı faaliyetler yapılmaktadır I. sınıf toprakların %5 inde tarım dışı faaliyetler yapılmaktadır II. sınıf toprakların %92 sinde tarım yapılmaktadır. III.sınıf toprakların %69 u tarım arazisi, %14 ü çayı mera, %13 ü orman ve funda olarak kullanılmaktadır. IV.sınıf toprakların %57 si tarım, %38 i orman olarak kullanılmaktadır. V.sınıf toprakların %82 si ormanla kaplı olup geri kalanı çayır mera konumundadır. VI.sınıf toprakların %77 sinde tarım yapılırken %18 i orman ve funda kaplıdır VII.sınıf toprakların kullanım biçimine bakıldığında ancak %27 sinde tarım yapılmaktadır. %68 i ormanla kaplıdır. Toplam alanın %8 ini oluşturan VIII. sınıf topraklarda tarım yapılmamaktadır. 187

204 I. MADENCĐLĐK Ülke ekonomimizin önemli sektörlerinden olan madencilik, enerji ve sanayinin temel hammaddelerini sağlayan faaliyetleri kapsamaktadır. Madenler doğal ekonomik kaynaklardan biri olup artan dünya nüfusu ve ihtiyacını karşılayabilmek için işletilmeleri kaçınılmaz olmaktadır.ancak kullanılan maden çıkarma metotlarının çevre açısından ne gibi sorunlara yol açtığı düşünülmemekte sadece madenden faydalanmak için için çevreye büyük tahribatlar verilmektedir. Faaliyetin yapıldığı alanlarda ve özellikle açık işletmelerde çalışmalar bittikten sonra topoğrafya, jeolojik yapı, su rejimi, iklim ve peyzaj tamamen tahrip olmaktadır. Bu nedenlerden dolayı ekonomiye büyük getirisi olan madencilik faaliyetleri gerçekleştirilirken çevreye ve doğaya zarar verilmeden yapılacak olan çalışmalar desteklenmeli ve bu yönde çalışmalar yapılması gerekmektedir. Sakarya madenler açısından araştırma çalışmalarının fazla olduğu bir yer değildir. Ferizli Đlçesi nde (II. Alt Bölge) Đstihkam Tepesinde geniş bir alanı kaplayan sahada demir madeni bulunmaktadır. Buranın değerlendirilmesiyle ilgili çalışmalar başlangıç aşamasındadır. I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemeler I.1.1. Sanayi Madenleri Đlimizde, sanayi madenleri olarak Nehirkent Beldesinde bulunan Ege Kimya San. Ve Tic. A.Ş. de sodyum potasyum silikat ve sodyum alüminyum silikat üretimi yapılmaktadır. Đşletmede 3350 ton/ay sodyum silikat ve 584 ton/ay çöktürülmüş silika üretimi yapılmaktadır. 3 vardiya halinde 81 personel çalışmaktadır. Đlimiz, Merkez Đlçesi, Takısığı hudutları içerisinde Paksan A.Ş. de paketlenmiş kireç imalatı yapılmaktadır. Đşletmede ton/yıl kireç ve ton/yıl mıcır üretimi yapılmaktadır. 3 vardiya halinde 45 personel çalışmaktadır. I.1.2. Metalik Madenler Đlimiz Ferizli Đlçesi, Akçukur köyünde demir madeni çıkarılmaktadır. Açık işletme şeklinde çalışıldığı, yüzeydeki dakapaj malzeme iş makinaları ile sıyrılarak alınmakta ve altta bulunan demir çıkarılmaktadır. I.1.3. Enerji Madenleri Đlimiz sınırları içerisinde enerji madenleri mevcut değildir. I.1.4. Maden Kanununa Tabi Olan Doğal Malzemeler Đlimiz sınırları içerisinde Taş Ocakları Nizamnamesine tabi olan doğal malzeme türünden en çok kum alımı yapılmaktadır. Kum alım faaliyeti genelde Sakarya Nehri ve civarında yoğunluk kazanmaktadır. Sakarya Nehrinin toplam uzunluğu 510 km olup, 159,5 km'si Đlimiz sınırları içerisinden geçerek Karasu Đlçesinden Karadeniz'e dökülmektedir. Sakarya Nehrinin akış rejimi düzensizdir. Bol yağışlı mevsimlerde nehrin debisi (86x10 6 m 3 ) oldukça yüksektir. Günümüze kadar bir çok defa yatak değiştirmiş olan Sakarya Nehrinin akış yatağı yer yer eğimli olsa da genelde düşük eğimli olması nedeniyle nehir kenarında ve eski yatakları üzerinde kum istihraç sahaları bulunmaktadır. Maden Đşleri 188

205 Genel Müdürlüğü ve Đl Özel Đdaresi tarafından ilimizde devam eden ruhsatlı ocaklar şunlardır. Bayram Halil Mad. Đnş. Müt. Tic. Ve San. A.Ş./Merkez-Taşkısığı/Kalker Đşl. Ruh./63,75 ha. Güven Đnş. Ve Tic. Ltd. Şti./Mekez-Taşkısığı/Kalker Đşletme Ruhsatı/1,93 ha. Güven Đnş. Ve Tic. Ltd. Şti./Mekez-Taşkısığı/Mermer Đşletme Ruhsatı/149,02 ha. Özmer Suni ve Tabii Mer. San. ve Tic. A.Ş./Ferizli-Akçukur/Mermer Đşl. Ruh./1,77 ha. Memişoğlu San. Đnş. Tic. Mad. Ltd. Şti./Akyazı-Kanlıçay/Mermer Đşl. Ruh./200 ha. Sahara Müh. Danış. Mad. Ltd. Şti./Geyve-Bağlarbaşı/Mermer Đşl. Ruh./70,94 ha. Arıdil Mad. Mıc. Tes. Đnş. Tic. ve San. Ltd. Şti./Geyve-Örencik/Mermer Đşl. Ruh./ 200 ha. Paksan Paketlenmiş Kireç San. A.Ş./Merkez-Taşkısığı/Kalker Đşl. Ruh./4,74 ha. Kalaycıoğlu Đnş. Eml. Mad. Taah. Tic.Ltd.Şti./Merkez- Taşkısığı/MermerĐşl.Ruh./60,88 ha. Öntaş Mermer San. A.Ş./Taraklı-Bakırköy/Traverten Đşl. Ruh./247,5 ha. Asaf Mehmet Bilal/Geyve-Tuzla/Mermer Đşl. Ruh./200 ha. Kenan Türkyücel/Merkez-Değirmencik/Mermer Đşl. Ruh./78,75 ha. Halit Kobyaoğlu/Akyazı-Durmuşlar/Mermer Đşl. Ruh./126,78 ha. Hasan Haldız/Merkez-Selahiye/Mermer Đşl. Ruh./250 ha. Eko Đnş. Ve Tic. Ltd. Şti./Merkez-Karadiken/Dolomit Đşl. Ruh./400 ha. Osman Halil/Merkez-Đkizce/Mermer ĐŞl. Ruh./100 ha. Mustafa Bektaş/Pamukova-Oruçlu/Dolomit Đşl. Ruh./99,94 ha. Gökay Đnş. Mad. San. ve Tic. Ltd. Şti./Karasu/Demir Đşl. Ruh./2432,82 ha. Genç Osmanlı Đnş.Mer.TaşOc.Nak.Mad.Tic.San.Ltd.Şti. /Merkez-Đkizce Osmaniye/ Mermer Đşl. Ruh./168,04 ha. Sakarya Öztaş Đnş. Har. Nak.Mad. Pet.San.ve Tic. Ltd.Şti./Geyve-Karapınar/II. Grup Đşl. Ruh./99,13 ha. Belpaş AdapazarıBel. Đth. Mad.Paz. Tic. Ve San. A.Ş./Geyve-Doğançay/Kum- Çakıl Đşl. Ruh./9,99 ha. Emin Aygün/Geyve-Karapınar/II. Grup Đşl. Ruh./99,98 ha. Sezerler Harf.Nak. Taah. Ve Tic. Ltd. Şti./Merkez-Akçay/Kum-Çakıl Đşl. Ruh./9,92 ha. Sakarya Öztaş Đnş. Har. Nak.Mad. Pet.San.ve Tic. Ltd.Şti./Pamukova-Karapınar/ Kalker Đşl. Ruh./98,75 ha. Halit Đnci/Geyve-Đhsaniye/Kalker Đşl. Ruh./99,91 ha. Arıdil Mad. Mıc. Tes. Đnş. Tic. ve San. Ltd. Şti./Pamukova-Ağaçcılar/II. Grup Đşl. Ruh./ 99,75 ha. Emin Aygün/Pamukova/II. Grup Đşl. Ruh./99,59 ha. Yapıkur Mim. Müh.Đnş. ve Đnş. Ürün. Mak. Đml. Đth.Đhr. San. ve Tic. Ltd. Şti./ Merkez-Mağara/II. Grup Đşl. Ruh./99,95 ha. Đsmail Özcan/Geyve-Eşme/II. Grup Đşl. Ruh./100 ha. Ömer Oğuz Ergünkucba/Karasu-Paralı/Dolomit Đşl. Ruh./43,22 ha. Bayram Halil Mad. Đnş. Müt. Tic. Ve San. A.Ş./Merkez-Taşkısığı/II. Grup Đşl. Ruh./86,89 ha. Sezerler Harf.Nak. Taah. Ve Tic. Ltd. Şti./Merkez-Adliye/Kum-Çakıl Đşl. Ruh./7,41ha. Halit Đnci/ Geyve-Đhsaniye/Kalker Đşl. Ruh./70 ha. 189

206 Süleyman Küçük/Akyazı-Kanlıçay/Kalker Đşl. Ruh./100 ha. Sakarya Ada Madencilik Nak. Tic. Ltd. Şti./Karasu-Çatalövez/I-A Grubu Đşl. Ruh./ 9,75 ha. Vedat Temizel/Geyve-Kışlaçay/ I-A Grubu Đşl. Ruh./ 9,98 ha. Halit Đnci/ Karasu-Aziziye/Kalker Đşl. Ruh./100 ha. Akgöl Mad. Ve Organik Tar.Ürün.San. ve Tic. A.Ş./Ferizli-Kuzca/Kuvars Kumu, Turba Đşl. Ruh./1311,9 ha. Birlik Mad. Tic.ve San.Ltd. Şti./Ferizli/Kalker Đşl. Ruh./3 ha. Bayram Halil Mad. Đnş. Müt. Tic. Ve San. A.Ş./Merkez-Taşkısığı/II. Grup Đşl. Ruh./1,87 ha. Paksan Paketlenmiş Kireç San. A.Ş./Merkez-Taşkısığı/Kalker Đşl. Ruh./0,65 ha. Özay Harf.Đnş.Nakl.Turz.ve Taah.Tic.Ltd.Şti./Merkez-Göktepe/KalkerĐşl.Ruh./5 ha Dünyalar Haf.Nak.Tic.ve San.Ltd.Şti./Merkez-Taşkısığı/Kalker Đşl. Ruh./2 ha. Ege Đnş.Mad.Oto.San.ve Tic.Ltd.Şti./Ferizli-Değirmencik/II.Grup Đşl. Ruh./0,51 ha. Yusuf Ercan Yıldırım/Geyve-Karaçam/I-B Grubu Đşl. Ruh./50 ha. Seltaş Mıcır ve Taş. Ocakları Đnş. Taah.Bet.San.ve Tic.A.Ş./Geyve-Akıncı/ II.Grup Đşl. Ruh./100 ha. Dursun Ali Özkan/Merkez-Hamidiye/ I-B Grubu Đşl. Ruh./48,43 ha. Dünyalar Haf.Nak.Tic.ve San.Ltd.Şti./Merkez-Taşkısığı/Kalker Đşl. Ruh./77,48 ha. Genç Osmanlı Đnş.Mer.TaşOc.Nak.Mad.Tic.San.Ltd.Şti. /Merkez-Ekizcemüslim/ Kalker Đşl. Ruh./98,6 ha. Dünyalar Asfalt Yol Yapı Nak.Taah.Tic. ve San.Ltd.Şti. /Ferizli-Değirmencik/ II. Grup Đşl. Ruh./78,75 ha. Salih Sıtkı Gürdrama/Sapanca-Kalaycı/IV. Grup Đşl. Ruh./196,69 ha. Mehmet Koçak/Sapanca-Yanık/Kalker Đşl. Ruh./83,46 ha. Halit Đnci/ Hendek-Kızanlık/Kalker Đşl. Ruh./89,09 ha. Hasan Haldız/Merkez-Selahiye/II. Grup Đşl. Ruh./99,38 ha. Dünyalar Asfalt Yol Yapı Nak.Taah.Tic. ve San.Ltd.Şti. /Merkez/II. Grup Đşl. Ruh./ 72,25 ha. Özbirinci Mad.San. ve Tic. A.Ş./Karasu-Karapınar/ II. Grup Đşl. Ruh./99,62 ha. Yazıcılar Orman Ürün. Đnş. ve Nak. Kum Oc. ve Mad.Đşl.Tic.San.Ltd.Şti./Merkez- Harmantepe/ II. Grup Đşl. Ruh./ 24,28 ha. Yakup Şirin/Hendek/Andezit Đşl. Ruh./85,88 ha. TVK Taş ve Kum Mad.San. ve Tic.Ltd.Şti./Karapürçek-Kanlıçay/Kalker Đşl. Ruh./ 99,52 ha. 190

207 Sıra No ADI / UNVANI Tablo I.1RUHSATLI OCAKLAR LĐSTESĐ ( taririhi itibarı ile ) OCAK YERĐ (m²) CĐNSĐ MALZEM E SAHASI (m²) 1 TARAKLI-Uğurlu-Ariyet Ocağı ,00 ( l ) - a 12000,00 2 KAYNARCA-Ömerağa Ariyet Ocağı ,49 ( l ) - a ,0 0 3 HENDEK-Kurtuluş Ariyet Ocağı 7.000,00 ( l ) - a 6.500,00 4 HENDEK-Bakacak Ariyet Ocağı 1.950,00 ( l ) - a 1.800,00 5 HENDEK-Karadere/Dikmen Ariyet Ocağı ,00 ( l ) - a ,0 0 6 HENDEK-Kocatöngel/Soğuksu Ariyet Oc ,00 ( l ) - a 2.500,00 7 KARASU-Kızılcık Ariyet Ocağı ,00 ( l ) - a ,0 0 8 KARASU-Çatalövez Ariyet Ocağı 9.750,00 ( l ) - a 6.500,00 9 AKYAZI-Güzlek Ariyet Ocağı ,00 ( l ) - a , AKYAZI-Hanyatak Ariyet Ocağı 9.778,00 ( l ) - a 6.500,00 11 AKYAZI-Haydarlar Ariyet Ocağı 5.700,00 ( l ) - a 5.000,00 12 KOCAALĐ-Kızılüzüm Ariyet Ocağı 6.182,00 ( l ) - a 5.500,00 13 KOCAALĐ-Karadere 1 Ariyet Ocağı 16668,00 ( l ) - a 12000,00 14 KOCAALĐ-Karadere2 Ariyet Ocağı ,00 ( l ) - a 15 FERĐZLĐ-Akçukur Ariyet Ocağı ,00 ( l ) - a , , HENDEK-Göksu Ariyet Ocağı 2.000,00 ( l ) - a 1.800,00 17 HENDEK-Kadifekale Ariyet Ocağı 9.300,00 ( l ) - a 6.500,00 18 MERKEZ-Elmalı Ariyet Ocağı ,00 ( l ) - a , GEYVE-Ceceler Ariyet Ocağı 3.300,00 ( l ) - a 2.500,00 20 GEYVE-Belpınarı Ariyet Ocağı ,00 ( l ) - a 9.500,00 DEPO SAHA SI 438, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , 00 TOPLAM ALAN KĐRA BEDELĐ ,00 m² KAMU SAHASI ,49 m² KAMU SAHASI 7.000,00 m² KAMU SAHASI 1.950,00 m² KAMU SAHASI ,00 m² KAMU SAHASI 2.700,00 m² KAMU SAHASI ,00 m² KAMU SAHASI 9.750,00 m² KAMU SAHASI ,00 m² KAMU SAHASI 9.778,00 m² KAMU SAHASI 5.700,00 m² KAMU SAHASI 6.182,00 m² KAMU SAHASI 16,668,00 m² KAMU SAHASI ,00 m² KAMU SAHASI ,00 m² KAMU SAHASI 2.000,00 m² KAMU SAHASI 9.300,00 m² KAMU SAHASI ,00 m² KAMU SAHASI 3.300,00 m² KAMU SAHASI ,00 m² KAMU SAHASI RÜSUM BEDELĐ MÜLKĐYETĐ TARĐHĐ RUHSAT SONU RUHSAT NO KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI KAMU SAHASI ĐR-24 KAMU SAHASI ĐR-13 KAMU SAHASI / KAMU SAHASI ĐR-25 KAMU SAHASI ĐR-26 KAMU SAHASI ,ĐR-27 KAMU SAHASI ĐR-19 KAMU SAHASI ĐR-18 KAMU SAHASI ĐR-12 KAMU SAHASI ĐR-17 KAMU SAHASI ĐR-28 KAMU SAHASI / KAMU SAHASI / KAMU SAHASI /2007/15 KAMU SAHASI /ĐR-29 KAMU SAHASI / KAMU SAHASI / KAMU SAHASI ĐR-32 KAMU SAHASI / KAMU SAHASI /

208 1 Kurudere Belediyesi Karasu /Kurudere Stabilize /36 2 DLH Karasu / Paralı Taş /89 3 DLH Karasu / Aziziye Taş /1 4 Karayolları Akyazı/Güvençler Taş /96 5 DSĐ Geyve / Akıncı Taş /4 6 Karayolları Söğütlü/Kurudil Taş /6 7 Belpaş Merkez /Taşkısığı Kum /64 8 Hendek Belediyesi Hendek Kum /43 9 Karayolları Taraklı/Doğancıl Taş /48 10 Karayolları Taraklı Taş /49 11 Karayolları Hendek/Y. Çalıca Stabilize /70 12 Karayolları Ferizli/ Çalıbayırı Taş /77 13 Karayolları Geyve/Burhaniye Kum-çak /57 192

209 I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri Đlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu: Sakarya ilinin yüzey şekilleri sade bir özellik gösterir.bunları üç bölümde incelemek mümkündür. a-kuzeyde tepelik alan. b-ortada Adapazarı ovası veya Akova denilen düzlük. c-güneyde engebeli topraklar. Đl alanı,güneyden kuzeye doğru uzanarak Kocaeli peneplenini yani,yarı ovalarının doğusunda Karadeniz e açılır.üçüncü zamanın sonları ile dördüncü zamanın başlarında oluşmuştur. Bu jeolojik zamanda ortaya çıkan kıvrılma ve kırılma hareketleri nedeniyle Trakya nın güneye, Kocaeli Yarımadası nın kuzeye doğru farklı yönlerde çarpılmasına neden olmuştur. Çarpılmanın etkisi Sakarya ilinde daha güçlü olmuş ve il alanı Karadeniz e doğru eğim kazanmıştır.sakarya ırmağının Đç batı Anadolu platolarından taşıdığı maddeler il alanında yığılarak alüvyal ve kalüvyal ovalar oluşmuştur. Yüzey şekillerinin başlıca öğesini Adapazarı Ovası oluşturur.elips biçimli olan ova,doğuya ve güneydoğuya doğru bir körfez gibi sokulur.batıya doğru Sapanca Gölü nü içine alan ve Đzmit Körfezinin doğusundaki ova ile birleşen oluk biçimindeki bir çukurda uzanır.güneydoğu yönünde ise,samanlı dağlarının dik yamaçlarına dayanır.sakarya ırmağı,geyve boğazı aracılığı ile bu dağlar arasından ovaya çıkar Đlde platolar önemli bir yer tutar.dağlar ilin güney yarısında yoğunlaşır,öbür kesimler büyüklü küçüklü taban topraklarla kaplıdır. Kuzey Anadolu sistemine bağlı dağlar,il alanına yakın kesimlerde alçak platolara dönüşerek doğu-batı yönünde uzanır. Đlin orta ve batı kesimleri Kocaeli platosunun uzantısı durumundadır.yer yer görülen düşük yükseltili tepeler dışında genellikle alçak ve düz yapıdadır. Đldeki tek düzenli sıradağ, Samanlı dağlarıdır.bolu nun güneyinde düzenli ve yüksek sıra dağlar oluşturan Köroğlu dağlarının batı uzantısı olan Samanlı dağları,ilde Hendek, Akyazı ve Sapanca Gölünün güneyinde kalan bölgeyi bütünüyle kaplar.samanlı dağları,batıya doğru uzanarak Đzmit Körfeziyle Gemlik körfezi arasını doldurur. Dağlar, kuzeyde Adapazarı ovasına, güneyde Pamukova ya doğru alçalarak sokulur.samanlı dağları, pek yüksek değildir.đl alanında başlıca doruklar; Sakarya ovasının doğu ucunda yar lan 1543 m. yükseltili Keremali dağı ile güneydeki 1467 m. yükseltili Karadağ dır.keremali dağı aynı zamanda ilin en yüksek noktasıdır. Hendek ile Karadeniz arasında pek çok yüksek olmayan bir kabarıklık oluşturan Çam dağı,zonguldak ve Bolu ili alanlarından batıya doğru sokulan Akçakoca ve Bolu dağlarının uzantısı durumundadır. Düzce çöküntü alanında birden çöküntüye uğrayan,akçakoca ve Bolu dağları çöküntü alanını batısında yeniden şekillenerek tek tek tepecikler şeklinde Sakarya topraklarında belirir. Çam dağının rakımı 880 m.dir. Bu yükselti doğuya doğru artar ve Fındıklı tepede 900 m. ye ulaşır.buna karşılık kuzey yönünde hızla azalarak Keltepe de 550 m.ye, Sivri tepede 239 m. ve Uzun Çarşı tepede 237 m. ye düşer. Sakarya ilinde bunların dışında önemli doruk yoktur. Kuzeybatı ve batıda Kocaeli platosu üzerinde çok sayıda tepe varsa da bunların yüksekliği 250 m. yi aşmaz. Bölgelerin toprak yapısı; Đlde bulunan büyük toprak grupları B 3 Toprak bölümünde anlatıldığından sadece ana başlıklar verilecektir. Alüvyal Topraklar (A) Hidromorfik Alüvyal Topraklar (H) Alüvyal Sahil Bataklıkları (S) 193

210 Bazaltik Topraklar (X) Kolivyal Topraklar (K) Çorak (Tuzlu-Sodik) Topraklar (Ç) Organik Topraklar (O) Kırmızı-Sarı Podzolik Topraklar (P) Gri- Kahverengi Podzolik Topraklar (G) Kahverengi Orman Topraklar (M) Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakları (N) Kireçsiz Kahverengi Toprakları (U) Kestane Toprakları (C) Kırmızımsı Kestanerengi Toprakları (D) Kırmızı Akdeniz Toprakları (T) Kırmızı Kahverengi Akdeniz Toprakları (E) Redrina Toprakları ( R ) Kahverengi Toprakları (B) Kırmızı Kahverengi Topraklar (F) Sierozem Toprakları (Z) Vertisol Topraklar (V) Yüksek Dağ ve Çayır Toprakları (Y) Regosol Topraklar (L) Kum istihracı yapılan bölgelerin büyük çoğunluğu devletin hüküm ve tasarrufu altında olan bölgelerdir. Tapulu arazilerin dışında Yer yer orman alanlarının olduğu bölgelere rastlamak ta mümkündür. I.3. Cevher Zenginleştirme Đlimizde, cevher zenginleştirme işlemi yapan tesis bulunmamaktadır. I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri Madencilik faaliyetleri travnmatik olup patlatma ve ağır iş makinalarını darbeleri ile hammadde üretimi esnasında ve hammaddenin işlenmesi ve nakliyatı sırasında ve işletme sonrasında topoğrafya, jeolojik yapı, su rejimi, iklim ve peyzaj tamamen tahrip olmaktadır. Hava kirliliği, gürültü ve su kirliliği de kaçınılmaz sonuçlardır. Bu sebeplerden dolayı ekonomiye büyük getirisi olan madencilik faaliyetleri gerçekleştirilirken çevreye ve doğaya zarar verilmeden yapılacak olan çalışmalar desteklenmeli ve bu yönde çalışmalar yapılması gerekmektedir. I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları Amacıyla Đşletmeler, Đşletme ömrünü tamamladıktan sonra ÇED raporunda belirtilen rehabilite işlemlerine göre vermiş oldukları taahhütleri gerçekleştirmek zorundadırlar. Ancak ilimizde rehabilite edilmiş saha yoktur. KAYNAKLAR: yılı Sakarya Đl Çevre Durum Raporu -Maden Đşleri Genel Müdürlüğü 2008 verileri yılı Đl Özel Đdaresi verileri - Đl Köy Hizmetleri 194

211 J.ENERJĐ TÜRKĐYE ve SAKARYA ĐLĐ ENERJĐ ĐSTATĐSTĐKLERĐ Sakarya Đli Toplam Enerji Tüketimi ; 2001 yılı : Kw/h 2002 yılı : Kw/h 2003 yılı : Kw/h Sakarya Đli Kişi Başına Düşen Enerji Tüketimi : Kw/h Türkiye Toplam Enerji Tüketimi ; 2001 yılı : Kw/h 2002 yılı : Kw/h 2003 yılı : Kw/h 2003 yılı itibariyle Sakarya Đli Türkiye Enerji Tüketim oranı : % 0.6 (Binde 6'si oranında) Sanayide Tüketilen Enerji ; Artış (%) Türkiye San. Tüketilen Enerji ; Artış (%) 2001 yılı : Kw/h yılı Kw/h yılı : Kw/h yılı Kw/h yılı : Kw/h yılı Kw/h 10.8 Enerjiye olan ihtiyaç, gün geçtikçe artmaktadır. Sakarya da sanayinin ilerlemesiyle enerji tüketiminde büyük bir artış mevcuttur te %38.1 iken 1996 sonunda %37.63 olmaktadır. Sakarya, sanayi alanında küçük ölçekli işletmeler kapafazla bir ilerleme görülmemektedir. Sanayi tesislerinde elektrik, LPG gazı, özel kalorifer yakıtı, kömür ve odun enerjisinden faydalanılmaktadır. Ülkemizde bulunan enerji açığı, akarsuyu bol olan nehirlerimizden çevreye saygılı biçimde hidrolik enerji santralleri kurularak karşılanabilir. Bazı işletmelerin odun kullanmaları ormanların yok olmasına, erozyona ve tarım arazilerinin yok olmasına sebep olmaktadır. Enerji santralleri kurularak enerjiyi ucuza mal edip, bir an önce orman alanlarının kurtarılması planları yapılmalıdır. J.1. Birincil Enerji Kaynakları J.1.1. Taş Kömürü Đlimiz sınırları içinde kömür maden cevheri ve ocağı bulunmamaktadır. J.1.2. Linyit Đlimiz sınırları içinde kömür maden cevheri ve ocağı bulunmamaktadır. Đlimizde kullanılan kömür cinsleri Đthal Linyit, Soma, Tunçbilek, Đstanbul, Trakya, Çan ve Kemerburgaz kömürleri kullanılmaktadır.1998 yılı(ocak-aralık) sonu itibariyle ton kömür kullanılmıştır. Kaynak: Mahrukatçılar Odası, Sakarya,

212 J.1.3. Asfaltit J.1.4. Bitümlü Şist J.1.5. Hampetrol Đlimizde petrol rezervi bulunmamaktadır. Đlimizde kullanılan Fuel-Oil kullanımında ise kesin bir bilgi bulunamamakla birlikte Benzin ve motorin(türleri ile birlikte) yaklaşık ton/yıl olduğu bildirilmektedir. Özel kalorifer yakıtı ise yaklaşık ton/yıl olduğu hesap edilmiştir. LPG hakkında bilgi alınamamıştır (Kaynak: Hacıdiyarbekirlioğulları Petrol Đstasyonu,1999). J.1.6. Doğalgaz Đlimizde Adapazarı Doğalgaz Kombine Çevrim Santrali faaliyete geçmiş olup Türkiye enerji ihtiyacının %15 ini karşılayacak kapasitededir.sakarya da konutlara yönelik doğalgaz dağıtım çalışmalarına 2003 yılı içerisinde başlanmıştır. Şehrin bir bölümüne doğal gaz verilmiştir, Adapazarı gaz dağıtım anonim şirketi tarafından çalışmalar sürdürülmektedir. Yapılan çalışmalar hakkındaki istatistiki bilgiler aşağıda verilmiştir.deprem Konutları, planlı ve yoğun yerleşim alanlarıdır. Adapazarı merkeze, 2003 ve 2004 yıllarında en yoğun yerleşim bölgelerine yatırım yapılmıştır. Agdaş Lisans Sınırları Adapazarı Merkez ve Serdivan, Erenler, Arifiye, Hanlı, Yazlık, Güneşler, Nehirkent, Kazımpaşa, Bekirpaşa beldeleri; Sapanca merkez ve Kurtköy, Kırkpınar beldeleri; Akyazı merkez ve küçücek beldesi; Karapürçek merkez ve Yeşilyurt beldesi, Söğütlü ve Ferizli ilçeleridir ĐTĐBARĐYLE ABONE SAYILARI ĐTĐBARĐYLE AKTĐF ABONE SAYILARI CAMĐLĐ CAMĐLĐ KARAMAN KARAMAN CAMĐLĐ CAMĐLĐ KORUCUK KORUCUK ĐSTĐKLAL ĐSTĐKLAL KEMALPAŞA KEMALPAŞA BAHÇELĐEVLER 941 BAHÇELĐEVLER 759 ÜNĐVERSĐTE 284 ÜNĐVERSĐTE 264 BEŞKÖPRÜ BEŞKÖPRÜ 968 MALTEPE MALTEPE BAĞLAR (YILDIZTEPE- HIZIRTEPE) BAĞLAR (YILDIZTEPE- HIZIRTEPE) DĐLMEN DĐLMEN OSB 71 1.OSB 62 MĐTHATPAŞA-ŞĐRĐNEVLER MĐTHATPAŞA- ŞĐRĐNEVLER ARABACI ALANI ARABACI ALANI CUMHURĐYET CUMHURĐYET ERENLER ERENLER YEŞĐLTEPE 390 YEŞĐLTEPE 302 ARĐFĐYE ARĐFĐYE 811 OZANLAR OZANLAR KARAOSMAN 120 KARAOSMAN 102 TEKELER 167 TEKELER 148 HENDEK HENDEK 2 KORUKENT 199 KORUKENT 169 TANK PALET 5 TOPLAM TOPLAM

213 ĐTĐBARĐYLE ABONE SAYISI CAMĐLĐ-1 KARAMAN CAMĐLĐ-2 KORUCUK ĐSTĐKLAL KEMALPAŞA BAHÇELĐEVLER ÜNĐVERSĐTE BEŞKÖPRÜ MALTEPE BAĞLAR (YILDIZTEPE-HIZIRTEPE) DĐLMEN OSB MĐTHATPAŞA-ŞĐRĐNEVLER ARABACI ALANI CUMHURĐYET ERENLER YEŞĐLTEPE ARĐFĐYE OZANLAR KARAOSMAN TEKELER HENDEK KORUKENT TANK PALET ĐTĐBARĐYLE AKTĐF ABONE SAYISI CAMĐLĐ-1 KARAMAN CAMĐLĐ KORUCUK ĐSTĐKLAL KEMALPAŞA BAHÇELĐEVLER ÜNĐVERSĐTE BEŞKÖPRÜ MALTEPE BAĞLAR (YILDIZTEPE-HIZIRTEPE) DĐLMEN OSB MĐTHATPAŞA-ŞĐRĐNEVLER ARABACI ALANI CUMHURĐYET ERENLER YEŞĐLTEPE ARĐFĐYE OZANLAR KARAOSMAN TEKELER HENDEK KORUKENT J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) J.1.8. Orman Đlimizde mevcut değildir. Yakacak odun ihtiyacını köy ormanı, köy koruluğu, şahıs ormanı ve Türkiye Orman Đşletmesi tarafından karşılanır yılı sonu itibariyle yakacak odun ton civarında olmuştur. Isınma amaçlı meskenlerde ve küçük işletme tabir edilen parke imalatı sırasında kurutma amaçlı kullanılmaktadır. Kaynak: Mahrukatçılar Odası, Sakarya,

214 Tablo J.1. Sakarya ormancılık üretimi SAKARYA ORMANCILIK ÜRETĐMĐ Odun Türleri Birimi Sanayi Odunu m Tomruk m Maden Direk m Kağıtlık Odun m Lif - Yonga Odunu m Diğer m3 Yakacak Odun ster Kaynak: Sakarya Orman Bölge Müdürlüğü, 2008 J.1.9. Hidrolik Đlimizde akarsuyun bol bulunmasına rağmen su enerjisinden faydalanmak yaygın değildir. Sadece Đlimiz, Sapanca Đlçesi, Şükriye Köyü, Akçay Deresi üzerinde Türbin sistemi kurularak elektrik enerjisi üretilerek aydınlatma, pompalama ve ısıtmada kullanılacağı beyan edilmiştir. J Jeotermal Enerji Đlimiz, Akyazı Đlçesi, Kuzuluk Beldesi hudutları içinde yer alan bölgede 80 o C de sıcak su çıkmaktadır. Mevcut yerde Đhlas tarafından yapılan Devremülk Tesislerinde kaloriferde kullanılarak ısınma amaçlı kullanılmaktadır. Aynı bölgede sıhhi amaçlı pansiyonlar vb. sosyal tesisler hizmet vermektedir. Başka bölgelere verilmemektedir. J Güneş Ülkemiz, coğrafi konumu nedeniyle sahip olduğu güneş enerjisi potansiyeli açısından birçok ülkeye göre şanslı durumdadır. Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğünde (DMĐ) mevcut bulunan yıllarında ölçülen güneşlenme süresi ve ışınım şiddeti verilerinden yararlanarak EĐE tarafından yapılan çalışmaya göre Türkiye'nin ortalama yıllık toplam güneşlenme süresi 2640 saat (günlük toplam 7,2 saat), ortalama toplam ışınım şiddeti 1311 kwh/m²-yıl (günlük toplam 3,6 kwh/m²) olduğu tespit edilmiştir.güneş enerjisi, Đlimizde yaygın olarak kullanılmamaktadır. Güneş enerjisi daha çok meskenlerin sıcak su ihtiyaçlarını karşılamada kullanılmaktadır. Bu fayda Meskenlerin çatı katlarına döşenen güneş enerjisini dönüştürme [kolektörleri] cihazları ile sağlanmaktadır. J Rüzgar Rüzgar hızı 2.2 m/sn dir. Rüzgar yönü ise kuzeybatı(nw) dır. Đlimizde rüzgar enerjisinden yararlanılmamaktadır. J Biyokütle Hayvansal ve bitkisel organik atık/artık maddeler, çoğunluklaya doğrudan doğruya yakılmakta veya tarım topraklarına gübre olarak verilmektedir. Bu tür atıkların özellikle yakılarak ısı üretiminde kullanılması daha yaygın olarak görülmektedir. Bu şekilde istenilen özellikte ısı üretilemediği gibi, ısı üretiminden sonra atıkların gübre olarak kullanılması da mümkün olmamaktadır. Biyogaz teknolojisi ise organik kökenli atık/artık maddelerden hem enerji 198

215 eldesine hem de atıkların toprağa kazandırılmasına imkan vermektedir. BĐYOGAZ; organik bazlı atık/artıkların oksijensiz ortamda (anaeorobik) fermantasyonu sonucu ortaya çıkan renksiz - kokusuz, havadan hafif, parlak mavi bir alevle yanan ve bileşimininde organik maddelerin bileşimine bağlı olarak yaklaşık; % metan, % karbondioksit, % 0-3 hidrojen sülfür ile çok az miktarda azot ve hidrojen bulunan bir gaz karışımdır. Đlimizde biyogaz ve biyomas enerjisinden yararlanılmamaktadır. J.2. Đkincil Enerji Kaynakları J.2.1. Termik Enerji Đlimiz içinde Good-Year Lastikleri A.Ş. tarafından kendi elektrik enerjisini karşılamak üzere 2 adet doğalgazla çalışan ünitesi bulunmaktadır. Halen I. ünite çalışmakta olup, kw-h/ay üretim yapmaktadır. Đhtiyacı olan elektrik ise kw-h/ay dır kw-h/ay SEDAŞ tarafından karşılanmaktadır. Ancak yakında II. ünitenin devreye girmesi planlanmış olup, 2 ünite çalışması halinde kw-h/ay elektrik enerjisi üretecektir. Kendi ihtiyacını karşıladıktan sonra SEDAŞ a kw-h/ay elektrik enerjisi satacaktır. J.2.2. Hidrolik Enerji Türkiye Elektrik A.Ş. tarafından yapılan Hendek ilçesi Haraklı Köyü, Mudurnu Çayı üzerinde kurulmuş olan barajdan elektrik enerjisi elde edilmektedir. Baraj tarımsal sulamada da kullanılmaktadır. Üretilen enerji, çevresinde ışıklandırmada ve sanayide kullanılmakta olup, takviye yapılmaktadır. Enerji üretimi kwh/ay üretilmektedir. J.2.3. Nükleer Enerji Đlimizde radyoaktif kaynak rezervi ve Nükleer santral bulunmamaktadır. J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi Đlimizde bu konuda yapılmış bir çalışma bulunmamaktadır. J.3. Enerjinin Tüketiminin Sektörlere Dağılımı Mesken Đlimizde yıllar itibariyle meskenlerdeki enerji sarfiyatı 1995 yılında %38.1, 1996 yılında % 199

216 37.63, 1997 yılında olarak gerçekleşirken 1998 yılı sonunda %34.08 oranında gerçekleşmiştir. Ticaret Đlimizde bulunan ticarethanelerdeki enerji sarfiyatı 1995 yılında %8.3, 1996 yılında %10.72, 1997 yılında % olarak gerçekleşirken 1998 yılı sonunda %15.52 oranında gerçekleşmiştir. Sanayi Đlimizde bulunan sanayi tesislerindeki enerji sarfiyatı 1995 yılında %38.1, 1996 yılında %37.63, 1997 yılında %38.71 olarak gerçekleşirken 1998 yılı sonunda %36.77 oranında gerçekleşmiştir. Resmi Daire Đlimizde bulunan Resmi Dairelerdeki enerji sarfiyatı 1995 yılında %4.9, 1996 yılında %4.40, 1997 yılında %3.88 olarak gerçekleşirken 1998 yılı sonunda %0.93 oranında gerçekleşmiştir. Diğer Đlimizde bulunan sanayi tesisleri,ticarethaneler, meskenler ve resmi daireler dışında kalan sektörlerde tüketilen enerji miktarı 1995 yılında %17.9, 1996 yılında %17.74, 1997 yılında %14.81 olarak gerçekleşirken 1998 yılı sonunda %12.70 oranında gerçekleşmiştir. Kaynak: Sakarya Elektrik Dağıtım A.Ş, Sakarya, Yılı Elektrik Enerjisi Sarfiyatı 45,00 40,00 35, ,00 Yüzde Sarfiyat 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 Sanayi Tesisleri Konutlar Ticarethaneler Belediyeler Resmi Direler Kitler Harcama Yapan Birimler Grafik J.1.Sakaryada Elektrik Sarfiyatı Grafiği 200

217 J.4. Enerji Tasarrufu Đle Đlgili Yapılan Çalışmalar Uzun vadede artan enerji ihtiyacının, güvenli ve çevre açısından sağlam kaynaklardan sağlanması ve enerji sarfiyatında tasarrufa gidilmesi, tükenen kaynaklar ve hassas ekolojik denge yönünden büyük önem kazanmaktadır. Enerji kullanımının hızla artması, kaynakların azalmasına yol açmakta, dolayısıyla enerji maliyeti artmakta ve bu da enerjiye bağımlı bütün sektörleri olumsuz yönde etkilemektedir. Sektörlerden kaynaklanan çevre sorunları; 1. Tüm enerji üretim tesislerinin ekosistem üzerindeki olumsuz etkileri, 2. Arazi bozulmaları ve toprak kaymaları, 3. Doğal kaynakların tüketimi, olarak sıralanabilir. Enerji tüketiminde tasarruf yapılması, bu tür olumsuzlukların azaltılması yönünde etkili olacaktır. Enerji sıkıntısının önlenmesinde, enerji üretiminde kapasite artırımının yanı sıra enerji tasarrufu da önemli bir boyut kazanmaktadır. Đlimizde 2001 yılı içerisinde; temiz hava programı çerçevesinde kaliteli, kalorifik değeri yüksek yakıtların kullanımına ilişkin kararlar alınmış olup, kamu kurum ve kuruluşlarının ısıtma sistemlerinde münferit ısınmadan ziyade merkezi ısıtma sistemlerine geçilmesi tavsiye edilmiştir. J.5. Sakarya da Geliştirilen Enerji Projeleri (Planlanma Raporu Hazır Olan Projeler) Hidroelektrik Projeyi Kurulu Güç Đlçe Adı Havza No Ve Adı santralinin adı yapan (MW) DOĞANÇAY DSĐ GEYVE 12 SAKARYA MANSURLAR DSĐ AKYAZI 12 SAKARYA PAZARKÖY DSĐ AKYAZI 12 SAKARYA TARAKLI DSĐ 5.00 GEYVE 12 SAKARYA (Planlanma Raporu Hazırlanmakta Olan Projeler) B.MELEN DSĐ KARASU 13 B.KARADENĐZ (Tüzel Kişiler Tarafından Geliştirilen Hidroelektik Santral Projeleri Listesi) Hidrolelektrik Đlçe Akarsu Başvuru Yapan Firmalar TAŞYATAK HES AKYAZI FINDIKLI DERE TAŞYATAK ENERJĐ ÜRE. Ve TĐCARET LTD. ŞTĐ. TARAKLI HES TARAKLI GÖYNÜK ÇAYI DÜZCE ENERJĐ BĐR. ĐM.ĐŞ. SAN. Ve TĐC. LTD. ŞTĐ. BERK HES AKYAZI FINDIKLI DERE H.N.T.P. SAN.Ve TĐC. LTD. ŞTĐ. 201

218 (Planlama Raporu Dsi nce Yapılan Müracaat Edilen ve Edilebilecek Hidroelektrik Santral Projeleri Listesi) Hidrolelektrik Proje Güç Đlçe Başvuru Yapan Firmalar PAZARKÖY DSĐ AKYAZI AKSA ENERJĐ ÜRETĐM A.Ş. DOĞANÇAY DSĐ GEYVE ĐDĐL ĐKĐ ENERJĐ SAN. Ve TĐC. A.Ş. ELEN ENERJĐ ÜRETĐMĐ SAN. TĐC. A.Ş K. SANAYĐ VE TEKNOLOJĐ K.1. Đl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler Đnsan ihtiyaçlarının sonsuz olması, sanayinin gelişmesine, hızlanmasına ve modernleşmeye sebep olmuştur. Đnsan olduğu yerin hep üzerinde olmak istemiştir. Đlk önce düşünce ile başlayan isteyiş zamanla beyinler tarafından icraata dökülmüştür. Đhtiyacın büyük emek gücü ile karşılanması, bunun sonucunda maliyetin pahalıya mal olmasına nedendir. Đnsan emeğinin az harcandığı sanayi bugün inanılmaz boyutlara ulaşmıştır. Bugün milletler sanayi alanında soğuk savaş halindedir. Sakarya ilimiz sanayi kenti olarak gelişmektedir de 601 şirket faaliyete geçmiş iken; 1997 yılında bu sayı 619 yani artış %2.3 olmuştur. Sakarya ilinde 1997 yılı içinde 1 trilyon 234 milyar 787 milyon lira sermayeli 546 Limited Şirket, 3 trilyon 447 milyar 923 milyon sermayeli 36 Anonim Şirket ve 544 milyon lira sermayeli 34 kooperatif kurulmuştur. Kurulan şirket sayısı bakımından, bir önceki yıla göre Limited Şirketlerde %2.4 oranında ve Anonim Şirketlerde %50 artış meydana gelirken, kooperatiflerde %22.7 oranında gerileme gerçekleşmiştir. Sakarya ilinde 1997 yılında kapanan toplam şirket sayısı 38 dir. Bir önceki yıla göre %5 lik azalış söz konusudur. Kapanan 38 şirketin 7 si Anonim Şirket, 15 i Limited Şirket, 5 i Kollektif Şirket ve 11 i ise kooperatif statüsündedir. Kaynak: Sakarya Ticaret ve Sanayi Odası, Đktisadi Raporu, 1998 Kaynak: Sanayi ve Ticaret Đl Müdürlüğü, Sakarya, 1997 Sanayilerde Yer Seçimi Özellikle bazı işletmelerin 1. sınıf tarım arazilerine kurulması en büyük yanlış yer seçimi olmuştur. Sanayi alanlarını, tarım arazisi olmayan yerlerde kurulması için yer tayin edilmesi gerekir. Öncelikle tarım arazisinin üzerine yapılması, doğal ürün yetiştirme kısıtlanacak ve tarım yapılamaz duruma gelecektir. Tarım toprağı olan ülkemiz tarıma muhtaç hale gelecek, tarım ürünleri ithalat edecektir. Ülkemiz kendi kendine yeter sayılı ülkelerden biridir. Ama böyle tarım arazileri kullanılırsa en geri ülkeler konumuna girecektir. Endüstri alanı olarak tarım arazisi olmayan alanlara kurulması için yön vermelidir. Sanayi kuruluşları istedikleri her alanı sanayi alanı olarak seçebilmektedirler. Buna bir çare bulunmalıdır. Ekolojik dengeyi bozmakta ve çevre sorunlarına yol açmaktadırlar. Özellikle akarsu kenarlarında kurulması büyük çevre sorunlarını beraberinde getirmektedirler. 202

219 Sakarya da Sanayinin Artmasının Nedenleri Sakarya Avrupa-Anadolu yolu üzerinde yer alması, karayolu ve demiryolu ulaşımındaki kolaylığı, aynı zamanda Avrupa-Asya yollarını birbirine bağlaması ve Đstanbul a yakın olması nedeniyle suyu bol, iklimi düzenli çalışmaya uygun olması sanayicilerin yatırım yapmasına neden olmaktadır. K.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması Küçük Sanayi Siteleri Ayrıca şehir içinde ihtiyaçların görüldüğü Yeni sanayi(tarktörcüler), Çark sanayi(marangozlar), Dörtyol sanayi, Sakarya sanayi sitesi gibi sanayinin olduğu yerler mevcuttur. Küçük ölçekli sanayi alanları artık evler içinde kalmıştır. Organize Sanayi Bölgeleri Sakarya Đli, Hanlı Beldesi hudutlarında kurulan sanayi alanlarından I.Organize Sanayi Bölgesi 150 ha, Hendek hudutlarında yer alan II.Organize Sanayi Bölgesi 340 ha dır. Kurulması planlanan yeni O.S.Bölgeleri için çalışmalar devam etmekte olup, Kaynarca, Ferizli, Pamukova ve Merkez Büyük Hataplı Köyü sınırlarında bulunacaktır. Söğütlü O.S.B. için yer tespit çalışmaları yapılmıştır. Halen işletmeler yerleşmeye devam etmekte olup, bazı işletmeciler tesislerini kurarak faaliyete geçmişlerdir. K.3. Sanayinin Đlçelere Göre Dağılımı Đlimizde sanayi alanında gelişme en fazla Merkez Đlçede bulunmaktadır. Bunu sırayla Akyazı, Hendek, Geyve, Pamukova, Karapürçek, Sapanca, Kaynarca, Söğütlü, Ferizli ve Taraklı ilçeleri takip etmektedir. K.4. Sanayi Gruplarına Göre Đşyeri Sayıları ve Đstihdam Durumu Đl ve ilçeler itibariyle 25 kişiden fazla çalışanı olan küçük-büyük işletme ve O.S.B.lerde yeri olan küçük ve büyük ölçekli işletmelerin isimleri Tablo K.1. de gösterilmiştir. 203

220 Tablo K.1. Sanayi Kuruluşlarının Sektörel Dağılımı Firma Sayısı Çalışan Gıda Ürünleri Tekstil Makine Đmalatı Orman Ürünleri Metal Çelik Petro Kimya Elektrik Otomotiv Yapı Đnşaat Toplam Kaynak:Đl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü,2008 SEKTÖR TÜRÜ ĐŞLETME SAYISI (adet) ĐŞÇĐ ĐSTĐHDAMI PĐLĐÇ KESĐMĐ VE RENDERĐNG TESĐSĐ SÜT VE SÜT ÜRÜNLERĐ OTOMOTĐV SANAYĐ VE YAN EKĐPMANLARI UN VE YEM ĐMALATI TEKSTĐL VE KONFEKSĐYON DĐKĐMĐ KAUÇUK VE LASTĐK ĐMALATI BOYA ĐMALATI 3 78 FINDIK ĐŞLEME FABRĐKASI KERESTE VE PARKE SANAYĐ BĐSKÜVĐ VE ÇĐKOLATA ĐMALATI ĐLAÇ - SAĞLIK MALZEMELERĐ ÜRETĐMĐ SAÇ - LEVHA DEMĐR ĐŞLEME SANAYĐ ÇATI KAPLAMA SANAYĐ MOBĐLYA SANAYĐ TOPLAM Kaynak:Đl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü,

221 Đlimizde küçük ölçekli işletmelerde dikkate alınacak olursa kişi de tamirat-servis vb. işlerde çalışmaktadır. Yaklaşık olarak Đlimiz genelinde kamu kesiminde çalışan memurlar dahil edilmemiştir. Tablo K.2. Sakarya da Kamu Sektörleri Çalışan Üretim Đşletme Adı Đşçi (kişi) Konusu Et ve Balık Kombinası 178 Sığır-Manda-Koyun Eti T.Z.D.K Müessese Müdürlüğü Traktör-Römork Tank Palet Tank Paletleri TÜVASAŞ A.Ş Tren Vagonu Şeker Fabrikası Kristal Şeker TOPLAM Kaynak: Sanayi ve Ticaret Đl Müdürlüğü, Sakarya, Tablo K.3. Đlimizde çalışanların dağılımı Yıllar T=Toplam K=Kamu Ö=Özel 1993 T K Ö 1994 T K Ö 1995 T K Ö 1996 T K Ö 1997 T K Ö 1998(*) T K Ö (*):Elimizde bulunan verilerle hesap edilmiştir. Kaynak: Sakarya Đli Đktisadi Raporu, ATSO, 1998 Kaynak: Çevre Đl Müdürlüğü, Sakarya, 1999 Sakarya Đlinde Çalışanlar Çalışanların Sektörel Dağılımı, (%) Sakarya Đli Đş ve Đşçi Bulma Kurumu ndan alınan bilgilere göre Đlimizde 1998 yılına devreden müracaat sayısı erkek ve bayan statüsünde incelenmiştir. 205

222 Tablo K.4. Đş Kurumu kayıtlı başvuru sayısı Erkek Kadın Kayıtlı Başvurular yılı Başvurusu Đşe Yerleşenler Kamu Özel Sakatlar Đşe Yerleşenler 50 9 Hükümlü 66 - Đşe Yerleşenler 28 - Bekleyenler Yurtdışı K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı Üretim genel itibari ile insan gücü ve otomatik aletlerin bir arada kullanılması ile üretim sağlanmaktadır. Đşletmelerin bazılarında ise son model teknolojik aletlerin kullanıldıkları işletmelerde insanların yönlendirmesiyle üretim sağlanmaktadır. Bazı küçük işletmelerde ise ilkel şartlarda ve gayri sıhhi ortamlarda üretim yapılmaktadır. Özellikle yeni yapılan ve yapılmakta olan işletmeler güncel teknolojiler kullanmaktadırlar. Otomatik makineler yardımıyla yapılan üretim hem seri hemde hatasız olmaktadır. Bunun yanında sanayiinin türüne göre daha çok yerel hammaddelerden yararlanılmakta olup, ithal kaynaklardan da yararlanılmaktadır. Đlimizin enerji harcamaları 1998 yılı itibariyle Tablo K.5. de verilmiştir. Tablo K.5. Elektrik Sarfiyatında Sanayinin Yeri 2007Yılı Harcama Yapan Birimler Sarfiyat %. si Sanayi Tesisleri Konutlar 27,20 Ticarethaneler 16,11 Belediye+Đbadethane+Özel ĐdareAydınlatma 2,65 Belediyeler 3,25 Resmi Daireler 3,67 Kitler 0,50 Şantiyeler ve geçici abone 2,79 Đçme ve kullanma suyu 0,62 Tarımsal Sulama 0,31 Arıtma Tesisleri 0,01 Ark Ocakları 0,00 Đç Tüketim 0,05 Otopark ve Görevli Şirketler 0,00 Kaçak 0,21 Kaynak: Sakarya Elektrik Dağıtım A.Ş, Sakarya,

223 K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler Çevre koruması açısında tedbir alınmadığı ve uygun teknolojiler kullanılmadığı takdirde çevre üzerinde ve toplumda olumsuz sonuçlar doğuran bir dengesizlik sorunu ortaya çıkmakta, giderek kaynakların tahribine, çevrenin hızla kirlenmesine ve sanayi sektöründen kalkınma da beklenen yararların giderek kaybolmasına neden olmaktadır. Sanayileşme doğal kaynakları harcaması, enerji tüketimi, baca emisyonları ve imalat prosesleri sonucu kirlilik ve atıklar nedeniyle çevre sorunları ile karşılaşılmaktadır. Đşletmelere düzenli denetimlerde bulunarak deşarj ve emisyon kontrolleri yapılmakta, deşarj ve emisyon izin belgelerinin olup olmadığı kontroller yapılmaktadır. Deşarj ve emisyon izin belgeleri olmayanlara ceza uygulanmaktadır. K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği Sanayi kuruluşlarından meydana gelen emisyonların, hiç bir önlem alınmadan atmosfere bırakıldığında partiküller, SO 2, NO x, HC, CO-CO x, H 2 S, Florür, koku, duman ve diğer organik kimyasallar atılmaktadır. Araçlardan kaynaklanan egzoz gazları da hava kirliliğine neden olmaktadır. Egzoz emisyon ölçümleri düzenli olarak iki ekip tarafından yürütülerek standart değerleri uygun olanlara Emisyon Pulu verilmektedir. Standart değerleri sağlamayanlar bakım ve onarıma gönderilmektedir. Emisyon izin belgelerini Çevre ve Orman Bakanlığından yeterlilik almış resmi/özel kurum ve kuruluşlar tarafından emisyon ölçümleri yapılarak E.H.K.K.Y. nin ilgili standart değerlerine uyanlara Mahalli Çevre Kurulunca Emisyon Đzin Belgesi verilmektedir. Almayanlara gerekli uyarılar yapılmakta olup, önlem almayanlara ceza işlemi uygulanmaktadır. Tablo K.6. Đlimizde Bulunan Đşletmelerin Baca Gazı Ölçüm Tesbiti ve Standart Değerlerle Karşılaştırılması Đşletme: AS Tav. Tar.Đşl.San.Tic.Ltd.Şti Parametreler Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği Ortalama EK-7 1. Birinci Grup Tesisler Baca No:L1 1.3 Gaz Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m mg/m 3 SO 2 mg/m mg/m sayılı Çevre Kanunu na istinaden çıkarılan tarih ve sayılı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin EK-7, 1.Birinci Grup Tesisler, 1.3:Gaz Yakıtlı Yakma Tesisleri için belirtilen emisyon sınır değerlerinin altındadır. Đşletme: Aydın Örme San.ve Tic.A.Ş. Parametreler Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği Ortalama EK-7 1. Birinci Grup Tesisler Baca No:L1 1.3 Gaz Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m SO 2 mg/m

224 Parametreler Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği Ortalama EK-7 1. Birinci Grup Tesisler Baca No:L2 1.3 Gaz Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m SO 2 mg/m sayılı Çevre Kanunu na istinaden çıkarılan tarih ve sayılı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin EK-7, 1.Birinci Grup Tesisler, 1.3:Gaz Yakıtlı Yakma Tesisleri için belirtilen emisyon sınır değerlerinin altındadır. Đşletme: Beşikçiler Parke San.ve Tic.Ltd.Şti. Parametreler Baca No:K1 Ortalama Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği EK-7 1. Birinci Grup Tesisler 1.1 :Katı Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m mg/m 3 SO 2 mg/m 3 25, mg/m 3 Đslilik sayılı Çevre Kanunu na istinaden çıkarılan tarih ve sayılı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin EK-7, 1.Birinci Grup Tesisler, 1.1:Katı Yakıtlı Yakma Tesisleri için belirtilen emisyon sınır değerlerinin üstünde çıkmıştır. Đşletme:Bizon Ağaç San.ve Tic.A.Ş. Parametreler Baca No: 1 Ortalama Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği EK-7 1. Birinci Grup Tesisler 1.1 Katı Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m mg/m 3 SO 2 mg/m mg/m 3 NO 2 mg/m Đslilik No Parametreler Baca No: 2 Ortalama Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği EK-7 1. Birinci Grup Tesisler 1.1 Katı Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m mg/m 3 SO 2 mg/m mg/m 3 NO 2 mg/m Đslilik No CO(mg/m 3 ) ve islilik emisyon kirlilik parametrelerinin, 2872 sayılı Çevre Kanunu na istinaden çıkarılan tarih ve sayılı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin EK-7, 1.Birinci Grup Tesisler, 1.1: Katı Yakıtlı Yakma Tesisleri için belirtilen emisyon sınır değerinin üstünde olmuştur. 208

225 Đşletme:C.P. Yem Fabrikası Parametreler Baca No: F1 Ortalama Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği EK-7 1. Birinci Grup Tesisler 1.2 :Sıvı Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m mg/m 3 SO 2 mg/m mg/m 3 Đslilik sayılı Çevre Kanunu na istinaden çıkarılan tarih ve sayılı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin EK-7, 1.Birinci Grup Tesisler, 1.2:Sıvı Yakıtlı Yakma Tesisleri için belirtilen emisyon sınır değerlerinin üstünde olmuştur. Đşletme:Çak Tekkstil San.ve Tic.A.Ş. Parametreler Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği Ortalama EK-7 1. Birinci Grup Tesisler Baca No:L1 1.3 Gaz Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m mg/m 3 SO 2 mg/m mg/m 3 Parametreler Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği Ortalama EK-7 1. Birinci Grup Tesisler Baca No:L2 1.3 Gaz Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m mg/m 3 SO 2 mg/m mg/m sayılı Çevre Kanunu na istinaden çıkarılan tarih ve sayılı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin EK-7, 1.Birinci Grup Tesisler, 1.3:Gaz Yakıtlı Yakma Tesisleri için belirtilen emisyon sınır değerlerinin altındadır. Đşletme: CoşkunlarHavai Fişek ve OyuncakKimya San..Tic.Ltd.Şti. Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği Parametreler Baca No:L1 Ortalama EK-7 1. Birinci Grup Tesisler 1.3 Gaz Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m mg/m 3 SO 2 mg/m mg/m 3 Đslilik No sayılı Çevre Kanunu na istinaden çıkarılan tarih ve sayılı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin EK-7, 1.Birinci Grup Tesisler, 1.3:Gaz Yakıtlı Yakma Tesisleri için belirtilen emisyon sınır değerlerinin altındadır. Đşletme:Doğdu Bisküvileri Ltd.Şti Parametreler Baca No: Ortalama Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği EK-7 1. Birinci Grup Tesisler 1.2 Sıvı Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m mg/m 3 SO 2 mg/m mg/m 3 Đslilik No NO x mg/m Hava kalitesinin Korunması Yönetmeliğince değerlendirilmesi neticesinde; fabrikaya ait 209

226 emisyon kaynaklarında ölçülen emisyon miktarları (CO, SO2,NO2 ve Đslilik ) sınır değerlerinin altındadır. Đşletme:Good-Year Lastikleri A.Ş. Parametreler Baca No: F2 Ortalama Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği EK-7 1. Birinci Grup Tesisler 1.5.b(2) :Sıvı Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m mg/m 3 SO 2 mg/m mg/m 3 Đslilik 9 5 Parametreler Baca No: F1 Ortalama Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği EK-7 1. Birinci Grup Tesisler 1.3.Gaz Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m SO 2 mg/m sayılı Çevre Kanunu na istinaden çıkarılan tarih ve sayılı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin EK-7, 1.Birinci Grup Tesisler, 1.5.b(2).Sıvı Yakıtlı Yakma Tesisleri için belirtilen emisyon sınır değerlerinin üstünde olmuştur. Đşletme:Kahya Kauçuk Rejenere Fabrikası Parametreler Baca No: Ortalama Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği EK-7 1. Birinci Grup Tesisler 1.2 :Sıvı Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m mg/m 3 SO 2 mg/m mg/m 3 Đslilik CO (mg/m 3 ) SO 2 (mg/m 3 ) ve islilik emisyon kirlilik parametresinin 2872 sayılı Çevre Kanunu na istinaden çıkarılan tarih ve sayılı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin EK-7, 1.Birinci Grup Tesisler, 1.2.Sıvı Yakıtlı Yakma Tesisleri için belirtilen emisyon sınır değerlerinin üstünde olmuştur. Đşletme: Söğütlü Süt Ürünleri Parametreler Baca No: Ortalama Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği EK-7 1. Birinci Grup Tesisler 1.2 :Sıvı Yakıtlı Yakma Tesisleri CO mg/m mg/m 3 SO 2 mg/m mg/m 3 Đslilik 7 3 SO2(mg/m 3 ),CO(mg/m 3 ) emisyon kirlilik parametresinin 2872 sayılı Çevre Kanunu na istinaden çıkarılan tarih ve sayılı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin EK-7, 1.Birinci Grup Tesisler, 1.2.Sıvı Yakıtlı Yakma Tesisleri için belirtilen emisyon sınır değerinin üstünde olmuştur. 210

227 K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği Evsel ve endüstriyel atıksuların alıcı ortamlarına arıtılmaksızın verilmesi sonucu içme sularının kirlenmesine ve tarımda kullanılacak suları kirletilmesiyle insanların sağlığını tehdit edecek boyutlara ulaşmaktadır. Đlimizin yüzeysel su kaynağı bakımından bol olması ve yeraltı su kaynağının yüzeye yakın olması nedeniyle su kaynakları oldukça fazladır. Sanayi kuruluşlarının denetimleri yapılmakta olup, Çevre Koruma Vakfı imkanlarıyla kurulan Laboratuvarımızda periyodik ve denetim amaçlı atıksu numunesi alınarak analizleri yapılmaktadır. Deşarj standartlarını sağlayan sanayi kuruluşlarına Mahalli Çevre Kurulu tarafından Deşarj Đzin Belgesi verilmiş olup, işlemleri devam eden ve deşarj izni almamış işletmeler bulunmaktadır. Deşarj izni olmayanlara gerekli uyarılar yapılmaktadır. Sulara deşarj eden işletmelerin düzenli numuneler alınarak kontrolleri yapılmaktadır. Özellikle içme ve kullanma suyu olarak kullanılan akarsu ve göller daha sıklıkla kontrolleri yapılmakta ve rapor düzenlenerek Bakanlığımıza sunulmaktadır. Deşarj standartlarını sağlayan sanayi kuruluşlarına Mahalli Çevre Kurulu tarafından Deşarj Đzin Belgesi verilmiş olup, işlemleri devam eden ve deşarj izni almamış işletmeler bulunmaktadır. Ayrıca 2001 yılında; Sakarya büyükşehir mücavir alanı içersinde kalan işletmelere Deşarj Đzninin verilmesi ve yenilenmesi işlemleri, Đl Müdürlüğümüzün denetim hakkı saklı kalmak üzere Sakarya büyükşehir Belediye Başkanlığı na (Adasu Genel Müdürlüğü) devredilmiştir. Deşarj izni olmayanlara gerekli uyarılar yapılmaktadır. Deşarj izni olanlar Tablo K.7. de verilmiştir. Tablo K 7 Deşarj izni olan işletmeler DEŞARJ ĐZNĐ BULUNAN ĐŞLETMELER M.Ç.K. Kararının Alındığı Tarih Đşletme Adı Bitiş Tarihi Periyodik Analiz SKKY Tablo AKTĐF KĐMYA SANAYĐ A.Ş YILDA BĐR AKYUDUM KAYNAK SULARI ĐŞLETMESĐ AYDA BĐR ĐHLAS KUZULUK KAPLICA ĐŞLETMESĐ HAFTADA BĐR 9.5 / ŞEN PĐLĐÇ GIDA SANAYĐ A.Ş YAZAKĐ YAN OTMOTĐV SAN. TĐC. A.Ş AYDA BĐR ŞEREFĐYE KAYNAK SULARI ĐŞLETMESĐ A.Ş YILDA BĐR KUZULUK MADEN SULARI ĐŞLETMESĐ A.Ş YILDA BĐR ÇAMSAN AĞAÇ SANAYĐ TĐCARET A.Ş AYDA BĐR MAHDUMLAR ALABALIK TESĐSLERĐ YILDA BĐR ORHAN ÇĐFTÇĐ A.YAKIT HAF. NAK TĐC. LTD.ŞTĐ YILDA BĐR ŞEN PĐLĐÇ A.Ş. YEM FABRĐKASI YILDA BĐR ALĐMEX ALÜMĐNYUM SAN.TĐC. LTD. ŞTĐ YILDA BĐR BĐRTEKS SAKARYA ĐPLĐK SAN. TĐC. A.Ş AYDA BĐR BEYAZLAR ORM. ÜR. ĐNŞ. MAL. PET. ÜR. TURZ. SAN TĐC. LTD. ŞTĐ YILDA BĐR ÇAK TEKSTĐL SAN. TĐC. A.Ş AYDA BĐR KESKĐNLER PETROL YILDA BĐR BAŞER GIDA YILDA BĐR HENDEK BETON YILDA BĐR YÜKSEL ĐNŞAAT YILDA BĐR ADAPAZARI ELEKTRĐK ÜRETĐM LTD. ŞTĐ / 9.8 / 20.7 / AYDA BĐR

228 GEBZE ELEKTRĐK ÜRETĐM LTD. ŞTĐ AYDA BĐR 9.3 / 9.8 / 20.7 / DANONE HAYAT ĐÇECEK GIDA SANYĐ TĐC.A.Ş AYDA BĐR AK GIDA SANAYĐ VE TĐCARET A.Ş HAFTADA BĐR 5.3 / ĐRTUR Petrol YILDA BĐR DURAK FINDIK YILDA BĐR SUBOR BORU SANAYĐ VE TĐCARET A.Ş YILDA BĐR 21.1 / AS TAVUKÇULUK LTD. ŞTĐ AYDA BĐR SAĞKOL DEĞĐRMENCĐLĐK YILDA BĐR SADIRLAR TEKSTĐL AYDA BĐR ŞEN PETROL YILDA BĐR GIDASA SABANCI GIDA SA. VE TĐC. A.Ş AYDA BĐR 6.1 / KAHYA REJENERE KAUÇUK EGE KĐMYA SAN. TĐC. A.Ş EGESĐL KĐMYA SAN. TĐC. A.Ş BAYSAN BOYA VE TEKSTĐL SAN. TĐC. A.Ş AYDA BĐR SEHER TEKSTĐL TIRSAN TREYLER BEZEK KAUÇUK ENKA EVSEL ENKA ENDÜSTRĐYEL / 9.8 / GÜNEŞ SÜT (GÜNEŞOĞLU) TOYOTA A.Ş DELLA GIDA COŞKUNLAR HAVAĐ FĐŞEK ÖZGÜLLÜ SÜT Kaynak: Đl Çevre ve Orman Müdürlüğü,2008 Tablo K 8 Deşarj Đzni Olan Đşletmelerin ölçüm Aralıkları DEŞARJ ĐZNĐ ALAN ĐŞLETMELERDE ÖLÇÜM ARALIKLARI YAĞSAN YAĞ SANAYĐ VE TĐCARET LTD.ŞTĐ.(Kapalı) TAT TAVUK ENTEGRE TESĐSLERĐ AK GIDA SAN. VE TĐC.A.Ş.-AKYAZI BAŞER UN FABRĐKASI ALĐMEKS ALÜMĐNYUM SAN. VE TĐC.LDT.ŞTĐ SAĞKOL DEĞĐRMENCĐLĐK ÇAK TEKSTĐL SANAYĐ VE TĐCARET A.Ş SADIRLAR TURĐZM VE TEKSTĐL SANAYĐ LDT.ŞTĐ FEDERAL MOGUL SAPANCA VE GÖMLEK ÜRETĐM TESĐSLERĐ ÇAK TEKSTĐL A.Ş. SANAYĐ VE TĐCARET A.Ş. (KÜÇÜCEK DERESĐ) )()TARAFI) DANONESA DANONE SABANCI GIDA SANAYĐ A.Ş AK GIDA SANAYĐ VE TĐCARET A.Ş CARGILL TARIM ÜR. SAN. TĐC. A.Ş SUBOR BORU SANAYĐ VE TĐCARET A.Ş ASAŞ ALÜMĐNYUM SANAYĐ A.Ş

229 MARTA KILIÇLAR MARMARA TAV. SAN. LDT. ŞTĐ AS TAVUKÇULUK TAR ĐŞL. SANAYĐ VE TĐCARET LTD. ŞTĐ ÖZLEM AĐLE ALABALIK TESĐSLERĐ KALAFAT PETROL ÜRÜNLERĐ ĐNŞ. GIDA TĐC. LTD. ŞTĐ BATAKKÖYLÜ GIDA TARIM PETROL ÜRÜNLERĐ LTD. ŞTĐ ÖNDER TAVUKÇULUK GIDA VE GĐYĐM SANAYĐ TĐCARET A.Ş KARADAYI PETROL ÜRÜNLERĐ SAN.TĐC.LTD.ŞTĐ BAYSAN BOYA VE TEKSTĐL SAN. TĐC. A.Ş AKOVA UN VE YEM SAN. A.Ş AYDIN ÖRME SANAYĐ TĐCARET A:Ş: SEHER MENSUCAT TEKSTĐL SANAYĐ LDT.ŞTĐ TIRSAN REYLER SANAYĐ TĐCARET A.Ş Kaynak: Đl Çevre ve Orman Müdürlüğü,2008 Đlimizde bulunan yüzeysel sulara deşarj eden işletmelerin düzenli numuneler alınarak kontrolleri yapılmaktadır. Özellikle içme ve kullanma suyu olarak kullanılan akarsu ve göller daha sıklıkla kontrolleri yapılmakta ve rapor düzenlenerek Bakanlığımıza sunulmaktadır. Sakarya Nehrinde belli parametrelere göre 2007 yılı içinde yapılmış analiz sonuçları aşağıdadır. Kimyasal Oksijen Đhtiyacı (KOI), mg/l 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0, Mekece B.Kapağı ALĐFUATPAŞA S.KÖPRÜSÜ ALTI E. SAKARYA KÖPR. S. NEHRĐ-ÇARK BĐR.YERĐ KARASU 213

230 Biyokimyasal Oksijen Đhtiyacı (BOI),mg/L 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0, Mekece B.Kapağı ALĐFUATPAŞA S.KÖPRÜSÜ ALTI E. SAKARYA KÖPR. S. NEHRĐ- ÇARK BĐR.YERĐ KARASU Sülfat Đyonu(SO42-),mg/L 300,00 250,00 200,00 150,00 100,00 50,00 0, Mekece B.Kapağı ALĐFUATPAŞA S.KÖPRÜSÜ ALTI E. SAKARYA KÖPR. S. NEHRĐ-ÇARK BĐR.YERĐ KARASU 214

231 ph 8,50 8,40 8,30 8,20 8,10 8,00 7,90 7,80 7,70 7,60 7, Mekece B.Kapağı ALĐFUATPAŞA S.KÖPRÜSÜ ALTI E. SAKARYA KÖPR. S. NEHRĐ-ÇARK BĐR.YERĐ KARASU Kurşun (Pb),mg/L 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0, Mekece B.Kapağı ALĐFUATPAŞA S.KÖPRÜSÜ ALTI E. SAKARYA KÖPR. S. NEHRĐ-ÇARK BĐR.YERĐ KARASU 215

232 Demir (Fe), mg/l 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0, Mekece B.Kapağı ALĐFUATPAŞA S.KÖPRÜSÜ ALTI E. SAKARYA KÖPR. S. NEHRĐ-ÇARK BĐR.YERĐ KARASU Çinko (Zn),mg/L 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0, Mekece B.Kapağı ALĐFUATPAŞA S.KÖPRÜSÜ ALTI E. SAKARYA KÖPR. S. NEHRĐ-ÇARK BĐR.YERĐ KARASU 216

233 Toplam Krom, mg/l 0,20 0,18 0,16 0,14 0,12 0,10 0,08 0,06 0,04 0,02 0, Mekece B.Kapağı ALĐFUATPAŞA S.KÖPRÜSÜ ALTI E. SAKARYA KÖPR. S. NEHRĐ-ÇARK BĐR.YERĐ KARASU Amonyum Azotu,(NH4 -N),mg/L 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0, Mekece B.Kapağı ALĐFUATPAŞA S.KÖPRÜSÜ ALTI E. SAKARYA KÖPR. S. NEHRĐ-ÇARK BĐR.YERĐ KARASU Đlimizde bulunan işletmelerin proses ve evsel atıksularının alıcı ortama deşarj edilen atıksuları ve standart değerlerle karşılaştırılması aşağıdaki tablolarda verilmiştir. Ak Gıda Sanayi ticaret A.Ş. PARAMETRELER Numunenin Alındığı Tarih: Deşarj Değerleri Biyokimyasal Oksijen Tablo 5.3-Tablo Saatlik Deşarj Standartları Đhtiyacı (BOI 5, mg/l) Kimyasal Oksijen Đhtiyacı (KOI, mg/l)

234 Askıda Katı Madde (AKM, mg/l) Yağ ve Gres (mg/l) ph AK GIDA SAN. VE TĐC A.Ş. ye ait arıtma tesisi deşarj noktasından alınan atık su numunesinin ölçüm ve analiz sonuçları, 2872 sayılı Çevre Kanununa istinaden tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren S.K.K.Y. nin Tablo 5.3 Sektör: Gıda Sanayii (Süt ve süt ürünleri) ve Tablo Sektör: Evsel Nitelikli Atıksular (Sınıf 1: Kirlilik yükü ham BOĐ 5 olarak 5-60 kg/gün den küçük Nüfus<1000) standartları ile karşılaştırıldığında; Biyokimyasal Oksijen Đhtiyacı (BOI 5 ), Kimyasal Oksijen Đhtiyacı (KOI), Askıda Katı Madde (AKM), Yağ ve Gres ve ph parametrelerinin standartlara uygunluk sağlamaktadır. AS TAVUKÇULUK TARIM ĐŞLETMELERĐ TĐC. VE SAN. LTD.ŞTĐ PARAMETRELER Numunenin getirildiği Tarih: Arıtma Tesisi Çıkışı 2 Saatlik Kompozit Atık su Numunesinin Alıcı Ortama Deşarj Standartları Kimyasal Oksijen Đhtiyacı 90 (KOI, mg/lt) 250 Yağ ve Gres <30 30 ph 6, Biyolojik Arıtma Tesisi çıkış suyundan alınan atık su numunesinin ölçüm ve analiz sonuçları, 2872 sayılı Çevre Kanununa istinaden çıkarılan S.K.K.Y. Tablo 5.6. Sektör: Gıda Sanayii (Mezbahalar ve Entegre Et Tesisleri) standartları ile karşılaştırıldığında; Kimyasal Oksijen Đhtiyacı (KOI), yağ ve gres ve ph parametrelerinin standartlara uygunluk sağlamaktadır. 218

235 ASAŞ ALÜMĐNYUM SAN. VE TĐC. A.Ş Numunenin alındığı Tarih: Deşarj Değerleri Tablo15.2 ve Tablo için kısıtlayıcı olan alıcı Ortama Deşarj Standartları (2 saatlik) PARAMETRELER Kimyasal Oksijen Đhtiyacı, (KOI, mg/l) Askıda Katı Madde, (AKM, mg/l) Yağ ve Gres (mg/l) Amonyum Azotu (NH4-N) mg/l 1, Nitrit Azotu (NO2-N) mg/l 2,89 10 Sülfür (S -2,mg/l ) 0,007 2 Toplam Krom (mg/l) 0,788 1 Krom (Cr +6, mg/l) 0,448 0,5 Toplam Siyanür, (CN - ) mg/l 0,002 0,2 Kadmiyum (Cd, mg/l) 0,001 0,1 Alüminyum (Al, mg/l) 1,05 3 Florür (F -, mg/lt) 2,11 30 Bakır, (Cu, mg/l) 0,06 1 Nikel, (Ni, mg/l) 0,02 1 Çinko (Zn, mg/l) 0,256 3 ph 7,9 6-9 Đşletmenize ait endüstriyel atıksu numunesinin ölçüm ve analiz sonuçları, 2872 Sayılı Çevre Kanununa bağlı olarak çıkarılan tarih ve sayılı Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nin 26. Madde (f) fıkrası: Aynı sanayi kuruluşu içinde birden fazla sektörün bulunması halinde, bu sektörler için ayrı ayrı verilen değerler arasında en kısıtlayıcı olanlar esas alınır. hükmü gereğince; sözkonusu Yönetmelikte yer alan Tablo: 15.2 ve Tablo:15.12 standart değerleri ile karşılaştırıldığında; bütün parametreler standartları sağlamaktadır. 219

236 AYDIN ÖRME SANAYĐ TĐCARET A.Ş. PARAMETRELER Numunenin Getirildiği Tarih: Ölçüm Değerleri 2 Saatlik Kompozit Atık su Numunesinin Alıcı Ortama Deşarj Standartları Biyokimyasal Oksijen Đhtiyacı (BOI 5, mg/l) Kimyasal Oksijen Đhtiyacı (KOI, mg/l) Sülfür, (S -2, mg/l) 0,07 0,1 Fenol, (mg/l) Çinko, (Zn, mg/l) 0, Ph Yapılan ölçüm ve analizlerin, S.K.K.Y. Tablo Sektör:Tekstil Sanayii (Sentetik Tekstil Terbiyesi ve Benzerleri) standart değerleri sağlamaktadır. K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği Sakarya Đli toprakları genel itibari ile tarıma elverişlidir. Merkez I.O.S.Bölgesi I.sınıf tarım arazisi üzerinde kurulmuş olup, 150 ha büyüklüğündedir. Đlimizde bulunan işletmelerden Đşletmeler verimli tarım arazisi üzerinde faaliyetlerini sürdürmektedirler. Tarım arazisi olmayan alanlarda kurulması, tarıma hayat kaynağı toprağın kirlenmesine engel olacaktır. K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği Plansız kentleşme sonucu yerleşim alanları, ulaşım araçları, endüstriyel kuruluşlar, teknoloji eskiliği ve eğlence yerlerinden oluşmaktadır. Đşitme sağlığını yitirme, stres ve algılama eksikliği meydana getirmektedir. Özellikle mermer, kaynak işleri yapan kuruluşlar, mobilya atölyeleri v.b. işletmelerde yüksek derecede gürültü yayılmaktadır. Bir kereste atölyesine ait gürültü değerleri Tablo K.9. da verilmiştir. 220

237 Tablo K.9. Kereste Atölyesi Gürültü Analizi Alet veya Makine Adı Gürültü Ölçümü Ort.DBA Max, DBA G.K.Y dba Biçme Tezgahı (100 lük) (Ek-I) Biçme Tezgahı (80 lik) (Ek-I) Şerit Bileme En yakın meskene 1 m.mesafeden tezgahlar çalışıyorken (Tablo-4) En yakın meskene 1 m. Mesafeden tezgahlar çalışmazken (Tablo-3) Şehir kenarı konutları Kaynak: Çevre Đl Müdürlüğü, Sakarya, 1997 Sakarya Đli Akyazı Đlçesi,Kuzuluk Beldesinde Faliyette olan Sakız Ana Kır Lokantası Đşletme sınırında yapılan ölçüm Tablo K.10 da gösterilmiştir. Tablo K.10. Sakız Ana Kır Lokantası Đşletme sınırında yapılan ölçüm Ölçüm Noktası Leq Lmax Lmin Sınır Değer Sakarya Đli Akyazı Đlçesi,Kuzuluk Beldesinde Faliyette olan Kuzuluk Kaplıca Evleri Balkon ve Yatak Odasında yapılan ölçüm Tablo K.11 de gösterilmiştir. Tablo K.11. Kuzuluk Kaplıca Evleri Balkon ve Yatak Odasında yapılan ölçüm Ölçüm Noktası Leq Lmax Lmin Sınır Değer Ölçüm Noktası Leq Lmax Lmin Sınır Değer

238 Tablo K.12. Taşıtlar için Đzin Verilebilir Üst Gürültü Değerleri Taşıt Türü Gürültü Seviyesi Otomobil 75 Otobüs (kent içi) Otobüs (kent dışı) Ağır Müteharrik Araç (sürücü kabininde ve kamyon 80 km/sa hızda) 85 Lokomotif (Dizel motorlu tam güçte ve yükle çalışırken 80 km/sa hızda) 85 Elektrikli Tren Lokomotifi 80 Vagonların Đçinde 70 Kaynak: Çevre Bakanlığı, Gürültü Kontrolü Yönetmeliği, 1986 Parametreler Birim Çamur Örneği Tehlikeli Atıkların Kontrolü Tehlikeli Ek.11.A Đnert Atık Metaller için analiz sonucu (mg/kgr) Ph Toplam Organik Madde mg/l <200 - Arsenik(As) < < Kurşun(Pb) < <5 40 Kadmiyum(Cd) < Krom(Cr +6 ) < Bakır(Cu) < Nikel(Ni) < Civa(Hg) < Çinko(Zn) Fenol <10 - Florür <5 - Amonyum Azotu <50 - Klorür(Cl - ) <500 - Siyanür(CN - ) < <0.1 - Sülfat(SO 4 ) < Nitrit(NO 2 ) <3 - Halojenli Organik Bileşikler <0.3 - Yukarıda verilen atık çamur analiz raporunda TÜBĐTAK Marmara Araştırma Merkezi; atıkların yer üstü katı atık depo tesislerine depolanabilme kriterlerine uygun olduğu ve eluat konsantrasyonu tehlikeli atıklar için belirlenen alt sınır ve inert atıklar için belirlenen üst sınır arasında olduğundan tehlikesiz atık olarak sınıflandırılmıştır. denilmektedir. 222

239 K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar Đşletmelerin proses ve evsel atıksularının arıtılması sonucu arıtma tesisi tabanında atık çamur oluşmaktadır. Boyahanesi olan işletmelerde ise boya atıkları, üstübüler, kirli eldivenler vs. bulunmaktadır. Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği gereğince işletmelere çamur analizi yaptırılarak tehlikeli olanlar Đzmit ĐZAYDAŞ a taşınarak C formu kopyası Bakanlığımıza gönderilmektedir. Geri kazanılacak olan atık hurdalar değerlendirilmektedir. Tırsan Treyler San. Tic. ve Nakliyat A.Ş. nin arıtma tesisi tabanında oluşan çamurun TÜBĐTAK Marmara Araştırmasına gönderilerek atık çamur analizi yapılmıştır. Yapılan çamur analizi aşağıdaki tabloda verilmiştir. K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı Đlimizde çeşitli sanayi sektörlerine göre firmaların uygulamakta olduğu acil durum planları mevcuttur. 223

240 L.1. Altyapı L.1.1.Temiz Su Sistemi L. ALTYAPI, ULAŞIM ve HABERLEŞME Sakarya ilinin içme-kullanma suyu olarak Sapanca Gölünden temin edilmektedir. Menba ve kaynak suları bakımından ilimiz oldukça zengindir. Đlçelerde kendi bölgelerindeki kaynak suları ve yeraltı sularını kullanmaktadır. Kaynak sular bazı firmalar tarafından kiralanarak otomatik dolum sistemiyle dağıtım yapmaktadırlar. Merkez Đlçe su şebeke hattından alınan numunelerin analizleri ve standartlarla karşılaştırılması. (Temmuz 2009) Tablo L.1. de verilmiştir. Tablo L.1. Sakarya Đli su şebeke analiz sonuçları Parametreler T.S.E 266 Su numunesi Tavsiye edilen sonuçları Sıcaklık ( o C) 25,1 20,2 - ph 7,58 7,67 6,5-9,5 Koku Normal Normal Normal Đletkenlik Klorür (mg/l) 9,26 9,20 0,250 Nitrit 0,006 0,006 0,500 (mg NO - 2 /l) Nitrat (mg NO - 3 /l) ,000 Demir (mg Fe/l) 0,021 0,024 0,200 E.coli - - 0/100 ml Koliform - - 0/100 ml Kaynak: Adasu Genel Müdürlüğü, 2009 L.1.2. Atıksu Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi Đlimizin kot itibariyle ova konumunda olması yağmur suları ve kanalizasyon sularının akmasında sıkıntı oluşturmaktadır. Buna rağmen kanalizasyon ağı geniştir. Mücavir alan içinde bulunup, ancak kenarda bulunan yerleşim birimlerinde yeni yeni kanalizasyon sistemleri yapılmaktadır. Kanalizasyon sistemi şehir içi yolların altına döşenmiş durumdadır. Merkez itibariyle şebekesiz yerleşim yeri bulunmamaktadır. Yağmur suları ve evsel atıksular Adapazarı Belediyesi kanalizasyon şebekesine verilmek suretiyle uzaklaştırılmaktadır. Evsel atık sular arıtıma tabi tutulmadan merkezden geçen Çark Deresine verilmekte idi.1998 yılı ortalarında Adapazarı Belediyesi tarafından Çark Deresi ihale edilerek ıslah çalışmaları büyük bir hızla devam etmektedir. Büyük bir kısmı tamamlanmak üzeredir. 224

241 Çark Deresi boyunca ve şehir merkezi yerlerine döşenecek olan pissu boruları Merkez Karaman Köyü hudutlarında birleşerek Pissu Arıtma tesisine verilerek arıtılacaktır. Arıtma Tesisi çalışmaları devam etmekte olup, inşaat kısmı tamamlanmıştır. Şehir merkezinden geçen Çark Deresi, Sapanca Gölünden suni olarak açılmış bir deredir. Sapanca Gölünü besleyen akarsular ve yağmur taşkınlıklarından kaynaklanan suların gölü korumak amacıyla açılmıştır. Altyapıda, dayanıklı borular kullanılmak suretiyle, yağmur suları ve evsel atıkların ayrık sistemde toplanması su kirliliğini büyük ölçüde giderecektir. Yağmur suları alıcı ortama direkt verilirken, evsel atıksularda arıtmadan geçirilerek standartlar çerçevesinde alıcı ortama verilmesi su kirliliğini önleyecektir. Evsel katı atıkların depolandığı çöp sahasının Sakarya nehrine yakın olmasından dolayı nehir kirletilmektedir. Merkez belediye yeni Katı Atık Depolama Alanı için yer seçimi çalışmalarını yapmış olup, ÇED Yönetmeliği çerçevesinde Çevre Bakanlığı tarafından tarihinde Çevresel Etkileri Önemsizdir kararı verilmiştir. Eski çöp sahası rehabilite edilmelidir. L.1.3. Yeşil Alanlar Sakarya bol yeşil alanlara sahiptir. Đkliminin yağışlı olması, kışları ılık geçmesi bitkiler açısından istenen iyi bir ortamdır. Maki, çalılık, çamlık ve meşeliklerle kaplı olan bitki örtüsü çarpık kentleşme, sanayileşme, tarla açmacılığı ve erozyon sebebiyle yeşil alanlar tahrip edilmektedir. Đlçelerin yeşil alanları çok fazla olup, merkezde yeşil alanlar parklarda kalmıştır. Özellikle Sapanca civarının çarpık kentleşmesi sonucu yeşil alan tahribatı oldukça fazladır. Villaların göle yakınlığı nedeniyle koruma alanları içine yapılarak su havzasını tehdit etmektedir. Merkez belediye sınırları içinde kalan parklar itibariyle; 1. Atatürk Parkı 2. Atatürk Bulvarı parkı 3. Sigorta kavşağı Dudayev Parkı 4. Tepekum mah. Gençlik parkı 5. Yenidoğan mah. Keklik sok. Gençlik Parkı 6. Mithatpaşa mah. Kapalı spor salonu yanı Gençlik Parkı 7. Adnan Menderes Cd. Sait Faik Abasıyanık Parkı L.1.4. Elektrik Đletim Hatları Sakarya Đli, oldukça geniş elektrik iletim hatlarına sahiptir. Đl sınırları içerisinde elektrik dağıtımını sağlayan yüksek gerilim hatlarının yanı sıra, ilimizin coğrafi konumundan dolayı, çevrede bulunan diğer illere elektrik sağlayan yüksek gerilim hatları da ilimizden geçmektedir. Sakarya Đli sınırları içerisinde elektriği olmayan yerleşim alanı bulunmamaktadır. Yapımı süren Adapazarı-Gebze doğalgaz çevrim santralinde üretilecek elektrik yeni yapılacak elektrik iletim hattı ile Gebze bölgesine ulaştırılacaktır. L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları Đlimiz, Đstanbul-Ankara doğalgaz boru hattı güzergahı üzerinde bulunmasına rağmen, maalesef Adapazarı şehri doğalgazın nimetlerinden yararlanma imkanına kavuşamamıştır. Şehre doğalgaz getirilmesi ile ilgili çalışmalar devam etmektedir.sakarya Đlinde bulunan iki adet fabrika yakıt olarak doğalgaz kullanmaktadır. 225

242 Yapımı sürmekte olan Adapazarı-Gebze Doğalgaz Çevrim Santralinin doğalgaz ihtiyacını karşılayacak olan hat, Bilecik sınırından Đlimize girecek ve Pamukova-Geyve- Adapazarı güzergahı ile santralin bulunduğu Taşkısığı Köyü ne ulaşacaktır. L.2. Ulaşım L.2.1. Karayolları L Karayolları Genel Durumu Sakarya Đli, en önemli iki merkezi Đstanbul ve Ankara yı birbirine bağlayan kara ve demiryolu üzerinde yer alan önemli bir kavşak noktası halindedir. Türkiye nin en önemli karayollarından biri olan D-100(Eski E-5) karayolu ile yeni hizmete açılan Ankara-Đstanbul T.E.M. Otoyoludur. Ulaşım ağının en fazla olduğu bölge Marmara Bölgesidir. Akdeniz i Anadolu ya ve Đstanbul a bağlayan karayollarının kesim noktası ilimizden geçmektedir. Halen en büyük ulaşımı bu yol sağlamaktadır. Sakarya-Eskişehir arası ulaşım D-80(Eski adı E-25) karayolu ile sağlanır. Ayrıca Sakarya-Bursa, Sakarya-Bilecik, Sakarya-Bolu, Sakarya-Zonguldak arası ulaşım karayolu ile sağlanmaktadır. Đl içerisinde yolu olmayan hiçbir Đlçe ve belde bulunmamaktadır. Ayrıca Đlimizin orman bölgesi olması nedeniyle Orman Bölge Müdürlüğü tarafından 1502 km. orman yolu ve 190 km. yangın-emniyet yolu yapılmıştır. Sakarya ilinin komşu il ve kendi ilçelerine olan uzaklıkları; Sakarya - Đller arası; Sakarya - Ankara km. Sakarya - Zonguldak km. Sakarya - Bursa km. Sakarya - Đstanbul km. Sakarya - Bolu km. Sakarya - Bilecik km. Sakarya - Đzmit km. Sakarya ile ilçeler arası; Sakarya - Kocaali km. Sakarya - Taraklı km. Sakarya - Karasu km. Sakarya - Pamukova km. Sakarya - Kaynarca km. Sakarya - Hendek km. Sakarya - Geyve km. Sakarya - Akyazı km. Sakarya - Karapürçek km. Sakarya - Ferizli km. Sakarya - Söğütlü km. Sakarya - Sapanca km. 226

243 Sakarya Karayolu ulaştırma istatistikleri Tablo L.2. de verilmiştir. Tablo L.2. Sakarya ulaşım istatistikleri 1994 (km.) 1995 (km.) 1996 (km.) 1997 (km.) Karayolları Devlet Yolları Đl Yolları Otoyollar Toplam Yollar Kaynak: Sakarya Đli Đktisadi Raporu, Adapazarı Ticaret ve Sanayi Odası, 1998 L Ulaşım Planlaması Ulaşım ağının yanlış planlama sonucu hava, su ve toprak kirliliği yönünden olumsuz etkiler yaşanmaktadır. Đlimizin Đstanbul a yakın olması nedeni ile hareket eden yolcu sayısı bir hayli fazladır. Bazı ilçe yollarının kısmen bozuk olmaları nedeniyle bakımlarına ihtiyaç vardır. Şehir merkezinden geçen Ankara- Đstanbul yolu 1967 yılında şehir dışına çıkarılmış ancak bugün şehir içinde kalmıştır. Sanayinin bulunduğu kesimlerde halen genişletme çalışmaları yapılmıştır. Yolların ulaşımı aksatmaması için transit yollarının (çevre yolları) faaliyete geçmesiyle şehir içinde trafik nispeten azalmıştır. Halen şehir içi yol çalışmaları sürmekte olup, çevre yollar ve istimlak yapılarak açılan geniş yol çalışmaları sürmektedir. L Toplu Taşıma Sistemleri Kent içi taşımacılıkta minibüs, belediye otobüsleri, taksi dolmuşlar kullanılmaktadır. Sakarya ili yerleşim alanı kısalığı itibariyle ulaşım çok rahattır. Toplu taşımacılığı en fazla minibüsler ve taksi dolmuşları oluşturmaktadır. Toplu taşımanın yapılması hava kirliliğini azaltmada büyük etken olmuştur. Yakıt olarak mazot, benzin ve LPG gazı kullanılmaktadır. L Kent içi Yollar Şehir içi trafiğine yön verilmek suretiyle ulaşım hızlanmış ve trafik lambalarının bulunması itibariyle kazaların önüne geçilmeye çalışılmaktadır. Ekzoz gazı kontrol ekiplerinin şehir merkezine giren arabalarda yapmış oldukları kontrollerle hava kirliliğinin önlenmesi sağlanmaktadır. Gürültü, trafik sıkışıklığı verilen yönlerle azaltılmaya yönelik çalışmalar sürdürülmektedir. L Araç Sayıları Ulaşımı sağlayan ve yük taşımacılığı olarak kullanılan araçlar otomobil, minibüs, otobüs, kamyonet, kamyon olmak üzere çeşitlidir. Araç itibariyle Sakarya Đli Türkiye payında %1 lik kesimde kalır. Đl Merkezi Toplam Araç Sayısı : Đl Geneli Toplam Araç Sayısı : Kaynak: Sakarya Emniyet Müdürlüğü(Trafik Den.ve Tes.Şb.Müd.)Aralık

244 L.2.2. Demiryolları L Kullanılan Raylı Sistemler Đlimizde sadece raylı sistem olarak şehirler arası taşımacılıkta kullanılan tren demiryolları mevcuttur. Metro, tramvay raylı sistemleri mevcut değildir. Đstanbul u Ankara ve diğer Anadolu illerine bağlayan demiryolu, Sakarya ilinden geçer. Merkez Arifiye Beldesi Đstasyonu ve Merkez Gar istasyonu mevcuttur. Sakarya Gar ı 1898 de hizmete açılmıştır. Anadolu nun her yerine tren seferleri düzenlenmektedir. Ayrıca Sakarya- Đstanbul arası irtibatlı hergün karşılıklı olarak tren seferleri yapılmaktadır. Arifiye beldesinde geliş-gidişler için 6 adet ray yolu ve 3 adet üstü kapalı peron bulunmaktadır. L Taşımacılıkta Demiryolları Şehir içinde kullanılan banliyö treni ve metro bulunmamaktadır. Sadece Arifiye- Đstanbul arası elektrikli tren kullanılmaktadır. Daha çok şehirler arası taşıma ve yük taşıma amaçlı kullanılmaktadır. Günlük kişi sefer yapmaktadır. Demiryolunun şehir merkezinden geçtiği için çevresinde bulunan yerleşim alanlarında gürültü kirliliği oluşturmaktadır. Gürültü ölçümü 20 metre mesafeden Tablo L.3. de verilmiştir. Tablo L.3. Sakarya Đli Demiryollarında yapılan gürültü ölçümü Ölçüm Yapılan Yer Ölçüm yapılan Saatler Demir Yolu Gürültüsü (06:00-19:00) Mithatpaşa Gündüz Kaynak: Çevre Đl Müdürlüğü, 1997 Gürültü Ölçüm Değerleri Ort, dba Max, dba L.2.3 Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı L Limanlar Đlimiz sınırlarından denize kıyısı bulunan ilçeler Karasu, Kocaali ve Kaynarca ilçeleri olup, Karasu ilçemizin Yeni mahallesinde denize dökülen Sakarya Nehri ağızda küçük bir liman bulunmakta olup, taşımacılıkta kullanılmamaktadır. Mevcut limanda balıkçı tekneleri barınmaktadır. Karasu Đlçesinde yeni bir liman inşaası için çalışmalar yürütülmektedir. L Taşımacılık Đlimizde Kocaeli Đli körfezinden giriş yaparak Sapanca Gölü kenarından Sakarya Nehrine açılacak kanallar vasıtasıyla yapılacak olan proje çalışmaları bulunmaktadır. Sakarya Nehrinin, nehir taşımacılığına elverişli olacağı düşüncesiyle Sakarya Nehrinin denize döküldüğü Karasu Đlçesi Yeni mahalleden Doğançay Ölçme Đstasyonuna kadar olan 82 km. lik kısmının Sakarya Üniversitesine Fizibilite Raporu hazırlatılarak bu nehrin su taşımacılığına elverişli olduğu kanıtlanmıştır. Bu önemli proje Sakarya-Bilecik-Kocaeli, Eskişehir ve Bolu Đllerini etki alanı içine almakta; taşımacılık yapılacak kesim başlangıçta Karasu-Sakarya arasındaki nehir kısmı olmakla birlikte, gelecekte Sakarya Nehri üzerinden Bilecik-Eskişehir e ve bundan da 228

245 önemlisi Sakarya-Sapanca-Đzmit arası yapay bir kanalla bağlanarak Karadenizden Marmaraya, Đstanbul Boğazından başka yeni bir su geçiş yolu potansiyeli bu yolla Tuna Nehri ile Ren Nehrinin birleşmesi sonucu Karadenizden Kuzeydenizine ve Avrupa içlerine, Volga ve Don Nehrinin birleşmesi ile Azak Denizi üzerinden Hazar Denizine ve bu yollarla Türk Cumhuriyetlerine açılma imkanı sağlayacaktır. Kaynak: Cumhuriyetimizin 75.Yılında Sakarya Đl Yıllığı-1998 L.2.4. Havayolları Đlimizde havaalanı mevcut değildir. L.3. Haberleşme 1998 yılı itibariyle otomatik santral kapasitesi hatta ulaşmıştır. Sakarya ili haberleşmede en önde gelen illerimizden biridir. Telefonsuz hiçbir köy ve yerleşim birimi kalmamış, her telefon abonesinin otomatik olarak yurtiçi ve yurtdışı haberleşme ortamı sağlanmıştır. Şehir merkezinde yeraltı hatlar %90, ilçelerde ise %65-70 civarındadır. Haberleşmede netlik sağlaması açısından 300 km fiber optik kablo (F.O), 84 km koaksiyel kablo, 582 km dış şebeke hatları mevcuttur. Fiber optik kablo aynı anda abonenin konuşmasına imkan sağlamaktadır. Đlimizdeki haberleşme hizmetleri Tablo L.4 de verilmiştir. Tablo L.4. Sakarya Đli Haberleşme Kriterleri Haberleşme Türü Abone Sayısı(adet) Tam Otomatik Santral 138 Tam Otomatik Santral kapasitesi Konuşan Telefon Abone Bekleyen Aboneler Cep Telefonu (G.S.M.) Çağrı Cihazı 320 Ankesörlü Telefon(ilin muhtelif yerlerinde) 860 Telex 34 Araç Telefonu 866 Modemle Giriş Yapan Dial Up 85 Fax. 800 Kaynak: Türk Telekom Başmüdürlüğü, Sakarya, 1998 Not: Yeni bilgiler istenmiş olmakla birlikte Telekom un özelleştirmesinden kaynaklı gönderilemeyeceği açıklanmıştır. L.4. Đlin Đmar Durumu 2000 yılında Büyükşehir statüsüne kavuşan Adapazarı Belediyesi tarafından Đmar planı ile ilgili çalışmalar titizlikle yürütülmektedir Marmara depremi felaketi sonrası büyük kayıpların yaşandığı Adapazarında ve yeni yerleşim alanı olarak belirlenen Karaman-Camili yöresinde Đmar Planı çalışmaları Bayındırlık ve Đskan Bakanlığınca belirlenen kriterler doğrultusunda büyük ölçüde tamamlanmıştır. 229

246 Ayrıca 2005 yılında Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından başlatılan ilimiz 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planı çalışmaları 5302 sayılı Đl Özel Đdaresi Kanunu uyarınca sonuçlandırılması için Valiliğimize gönderilmiş olup Sakarya Büyükşehir Belediye Meclisi ve Đl Genel Meclisi tarafından onaylanarak yürürlüğe girecektir. L.5. Đldeki Baz Đstasyonuları Bakanlığımız Genelgesi doğrultusunda cep telefonu yer (baz) istasyonları ile ilgili çalışmalar yürütülmektedir. Đldeki tüm yer istasyonları ile ilgili genel çalışma için, Türk Telekom Müdürlüğünden, bunların adresleri, sayıları ve hangi şirkete ait oldukları hususunda bilgiler istenmiştir. Ayrıca yer istasyonu ile ilgili şikayetler Đl Müdürlüğümüzce değerlendirilmektedir. 230

247 M.YERLEŞĐM ALANLARI VE NÜFUS M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama M.1.1. Kentsel Alanlar M Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri Sakarya da topoğrafik yapısı itibarıyla kentsel gelişim genellikle şehir merkezine yakın düz bölgelerdir. Bunun yanında merkez ilçe olan Adapazarı nda bulunan Hızırtepe, Maltepe ve Serdivan da da yerleşim oldukça yaygındır. Đl bazında Şehir genellikle verimli Sakarya ovasında gelişmiştir. Ayrıca Đlimizin doğu tarafından geçen Sakarya Nehri de Đlin o yönde gelişimini olumsuz yönde etkileyen doğal bir engeldir. Kuzeyinde Karadeniz bulunan Sakarya nın, batısında Kocaeli, doğusunda Bolu, güneyinde ise Bilecik bulunmaktadır. Tarımsal olarak çok verimli toprakların bulunduğu Sakarya ve çevresinde kuvarternede alüvyon oluşumu gerçekleşmiştir. Yörenin tektoniği ile ilgili yapılan çalışmalarda Hersiniyon ve Alp orojenezilerinin bölgede etkili olduğu, Silüriyen ve Devoniyen yaşlı sedimantasyonlarla beraber ilk kıvrımlanmada Hersiniyen orojenezi etkisi altında olmuştur. Dalım eksenleri kuzey yönünde, devrilme ve yatımlar ise güneye doğrudur. Bölgenin güneyinde metamorfik faaliyetler etkin olmasına karşın, kuzeyde bu etki çok az olmuştur. M Kentsel Büyüme Deseni XIII.Asrın sonlarına doğru Osman Gazinin Komutanlığında bugünkü Adapazarı havzası fethedilmiştir. Đlk olarak batı Türkistan ve Azerbeycan dan gelen göçebe Türk boyları buralarda köyler ve kentler kurmuşlardır. Adapazarı Sakarya Nehri nin iki kolu arasında meydana gelen kara parçası (ada) üzerinde kurulmuştur yılına ait bir vesika ve 1581 yılında Akyazı Ada Kadılığına yazılan ve bu yöreden nahiye diye bahseden bir ferman bugünkü şehrin mazisini aydınlatan ilk ışıklardan biridir. II. Mahmut zamanında (1837) Adapazarı kaza haline gelmiştir. 19. Asrın sonlarına doğru Kocaeli Vilayetinin kazası olmuştur. 22 Haziran 1954 tarihinde 419 sayılı kanunla Đl olmuş ve Sakarya adını almıştır. M Planlı Kentsel Gelişme Alanları Sakarya bir ova şehri olduğundan şehrin gelişmesini sınırlayan doğal bir engel bulunmamaktadır. Özellikle son yıllarda Đstanbul, Kocaeli gibi şehirlerde gelişmesini tamamlayan sanayi kuruluşları yeni yerleşim yeri olarak Sakarya yı tercih etmektedirler. Tabi bunda ulaşım kolaylığı TEM otoyolunun buradan geçmesi ve sanayinin teşvik edilmesi gibi nedenler etkili olmaktadır. Sanayinin gelişmesiyle birlikte Sakarya göç alan ve nüfusu devamlı artan bir şehir olmuştur. Nüfus arttıkça konut talebi artmakta, üretilen konutlar ihtiyaca cevap verememektedir. Buda çarpık ketleşmeye yol açmaktadır. Ayrıca ev, arsa gibi gayrimenkul fiyatları da hızlı bir şekilde artmaktadır. 17 ağustos depremi sonrası yeni yerleşim alanı olarak belirlenen ve deprem konutlarının da yapıldığı Karaman-Camili bölgesi istikametinde yeni yerleşimin yoğunlaşması planlanmaktadır. 231

248 M Kentsel Alanlarda Yoğunluk Tablo M.1. Merkez Đlçe Belediyeler ve toplam köyler nüfusu aşağıdaki gibidir. Tablo M 1 Mrkez Đlçe Belediyeler ve toplam köyler nüfusu Adapazarı Belediyesi Arifiye Belediyesi Erenler Belediyesi Serdivan Belediyesi Yazlık Belediyesi Güneşler Belediyesi Hanlı Belediyesi Nehirkent Belediyesi Köyler Toplamı Toplam M Kentsel Yenileme Alanları Adapazarı Đlinde kentsel yenileme alanları çalışmaları çerçevesinde; Yenidoğan Mahallesi ile Mithatpaşa Mahallesi Hudutlarında bulunan eski ve düzensiz yapılar istimlak edilerek yıkılıp, yerine çift şeritli Bosna Hersek Caddesi yapılarak hizmete açılmış ve yapımı bitirilerek faaliyete alınan çevre yoluna bağlantısı tamamlanmıştır. Ayrıca Đzmit Caddesini çevre yoluna bağlamak amacıyla Yenicami ve Akıncılar Mahallesi hudutlarında bulunan eski ve düzensiz yapılar istimlak edilip yıkımı yapılmış ve cadde yapılması amacıyla çalışmalar devam etmektedir. 17 ağustos depremi sonrası yeni yerleşim alanı olarak belirlenen ve deprem konutlarının da yapıldığı Karaman-Camili bölgesi istikametinde yeni yerleşimin yoğunlaşması planlanmaktadır. M Endüstri Alanları Yer Seçimi Bu bölüm Sanayi ve Teknoloji Kısmında incelenmiştir. M Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar Tarihi, kültürel, arkeolojik alanlarla ilgili bilgiler M.3.4 de verilmiştir. Sakarya ilinde turistik özellikli alanlar arasında, Karadeniz kıyısında bulunan Karasu ve Kocaeli Đlçeleri ile, Sapanca Đlçesi, tarihi Türk evleri ile donatılmış Taraklı, Poyrazlar Gölü, Akgöl, Soğucak, Karagöl, Dikmen Yaylaları gibi yaylalar görülmeye değer yerlerdir. M.1.2.Kırsal Alanlar M Kırsal Yerleşme Deseni Adapazarı Đli kırsal alan yerleşiminde belirli bir plan olmamakla beraber, sadece Köy Hizmetleri Đl Müdürlüğü kuruluş Kanunu kapsamına giren konularda, köy nakli gereken durumlarda yeni yerleşim alanları Bayındırlık ve Đskan Müdürlüğünün iskan çalışmalarını yönlendiren planlı yerleşim düzeni kurulmaktadır. Köylerdeki mevcut serbest yerleşimlerde herhangi bir plan söz konusu değildir.yörenin topoğrafik yapısına tarım yapılabilen arazi coğrafyasına, ormanlık alanlara, akarsu, dere, çay, göl, gölet varlıkları da baz alınmak suretiyle yerleşme deseni bölgesel olarak farklılık göstermektedir. 232

249 M Arazi Mülkiyeti Adapazarı kırsal alan yerleşimi birçok ilimiz kırsal alanında olduğu gibi genellikle hazine arazisi üzerinde oluşmuştur. Serbest yerleşimlerde köy arazilerinin büyüklüğü konusunda herhangi bir sınırlama olmadığı gözlenmiştir. M.2.Altyapı Altyapı çalışmaları yeni yerleşimler için devam etmekle birlikte büyük oranda tamamlanmıştır. M.3.Binalar ve Yapı Çeşitleri M.3.1.Kamu Binaları Sakarya Đlinde kamu binaları şehrin muhtelif yerlerinde dağınık olarak serpiştirilmiş durumdadır. Valilik Binasında ise, Sağlık Đl Müdürlüğü, Tapu Kadastro, Nüfus Müdürlüğü, Milli Eğitim Müdürlüğü bulunmaktadır. Ancak Merkez Korucuk yeni yerleşim bölgesinde yapılmakta olan hükümet konağı ile birçok kamu kurumunun aynı yerde olması sağlanacaktır. M.3.2. Okullar Đlimizde, Milli Eğitim Bakanlığına bağlı okullar ile özel okullar faaliyet göstermektedir. M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri Đlimizdeki hastaneler, sağlık ocağı ve sağlık evlerinin ilçelere itibariyle durumları dağılımı aşağıdaki Tablo M.2 de verilmiştir. 233

250 Tablo M.2. Sakarya Đli Sağlık Ocağı ve Sağlık Evleri Đlçeler Hastane Sağlık Ocağı Sağlık Evi Dispanser Merkez Akyazı Ferizli Geyve Hendek Karapürçek Karasu Kaynarca Kocaali Pamukova Sapanca Söğütlü Taraklı Toplam Kaynak: Sağlık Đl Müdürlüğü (2005) Akyazı ve Pamukova Đlçelerinde 50 yataklı devlet hastanesi, Taraklı ve Karasu Đlçelerinde 30 ar yataklı Devlet Hastanesi inşaatları devam etmektedir. Sakarya da resmi ve özel 318 uzman doktor, 334 pratisyen doktor, sağlık personeli hizmet vermektedir. Sakarya da 2005 yılı itibariyle kişiye yeşil kart verilmiştir. M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler Jüstinianus köprüsü:adapazarı nda bulunan tarihi eserler arasında en önemlisi bizans döneminden kalan jüstiniaus köprüsüdür. Milattan sonra 553 yılında yapımına başlanan köprü 561 yılında bitirilmiştir. Köprü 8 kemer üzerinde olup 429 metre uzunluğundadır. Büyük kemerin açıklığı 23 metre, ayaklarının uzunluğu 6.5 metre olan köprü geçtiğimiz yıllarda restore edilmiştir. Orhan Cami:Bu cami yeni camilerdendir. Adapazarı nın daha köy olduğu zamanlarda buralarda Orhan Gazi adına yaptırılmış bir cami vardı. Zamanla yıkılınca yerine yine aynı adı taşıyan cami yaptırılmıştır. Bugünkü Orhan Cami yıllarında Adapazarı nda kaymakamlık yapan Nüzhet Paşa nın girişimi ve halkın yardımlarıyla inşa edilmiştir. Tozlu Cami:Adapazarı nın eski hayırseverlerinden Gubarı (tozlu) tarafından yaptırılmış bir ahşap cami olduğu söylenir. Bir zamanlar çevresi mezarlıklarla dolu idi. Bu mezarlıklar, Adapazarı nın ilk mezarları olduğundan taşları da eski tarihleri taşıyordu. Zamanla söz konusu mezarlıklar kaldırılarak yerine bugünkü cami yaptırılmıştır. 234

251 Đlimizde Tescili Yapılmış Kültür Varlıklar Tablo M.3. Camiler Yapılış Tarihi Orta Camii Adapazarı / Merkez 1760 Ağa Camii Adapazarı / Merkez yaklaşık 200 yıllık Orhan Camii Adapazarı / Merkez 1894 Yukarı Mahalle Camii Adapazarı / Kazımpaşa 1908 Yeni Camii Adapazarı / Merkez 1948 Đhsaniye Camii Adapazarı / Merkez 1951 Şerefiye Camii Adapazarı / Merkez 1953 Đstiklal Camii Adapazarı / Serdivan 1958 Hasırcılar Camii Adapazarı / Merkez 1965 Çelemen Camii Adapazarı / Aşağıdere Köyü 1908 Yeni Camii Akyazı / Merkez 1945 Süleyman Paşa Mescidi Geyve / Merkez Osmanlı Dönemi Büyük Camii Hendek / Merkez 1837 Merkez Camii Karasu / Merkez 1795 Aziziye Camii Karasu / Merkez 1911 Büyükkaynarca Camii Kaynarca / Topçu Köyü Rüstempaşa Camii Sapanca / Merkez 1555 Cedid Camii Sapanca / Merkez 1899 Rahime Sultan Camii Sapanca / Uzunkum 1892 Hasan Fehmipaşa Camii Sapanca / Mahmudiye 1885 Yunuspaşa Camii Taraklı / Merkez 1517 Yusufbey Camii Taraklı / Merkez 1930 Hacımurat Camii Taraklı / Merkez 1961 Tablo M.4. Mezarlık Şehitlik ve Türbeler Adapazarı Şehitliği ve Asri Mezarlığı Dağdibi Mezarlığı Đbni El - Zeyd Türbesi ve Emirdağ Mezarlığı Aşağıdere Köyü Mezarlığı Aşağıdere Köyü Aşağı Mah. Mezarlığı Büyük Karasu Mezarlığı Aşağı Đncilli Mezarlığı Kaynarca Mezarlığı SMahmut Bey ve Arkadaşları Anıtı Vecihi Kapısı ve Kemer Mezarlığı Erenler Mezarlığı Yanıkköy Mezarlığı Yanıkköy Şehitliği Ünlüce Mezarlığı Kabaklar Mezarlığı Adapazarı / Merkez Adapazarı / Merkez Adapazarı / Merkez Adapazarı / Aşağıdere Köyü Adapazarı / Aşağıdere Köyü Karasu /Merkez Karasu / Merkez Kaynarca / Merkez Hendek / Merkez Sapanca / Merkez Sapanca / Merkez Sapanca / Yanıkköyü Sapanca / Yanıkköyü Sapanca / Ünlüce Köyü Taraklı / Hacıyakup Köyü 235

252 Tablo M.5. Çeşmeler Bahçıvan Sokak Çeşmesi Kömürpazarı Çeşmesi Uzunköy Çeşmesi Taşoluk Köyü Çeşmesi Yusufbey Mah. Çeşmesi Adapazarı / Merkez Adapazarı / Merkez Adapazarı / Merkez Kaynarca / Taşoluk Köyü Taraklı / Merkez Tablo M.6. Köprüler Beşköprü (jüstinyen Köprüsü) Sakarya Köprüsü Alifuatpaşa Köprüsü Adapazarı / Merkez Adapazarı / Merkez Geyve / Alifuatpaşa Beldesi Tablo M.7. Hamamlar Cumhuriyet Hamamı Millet Hamamı Söğütlü Hamam ve Çeşmesi Taraklı Hamamı Adapazarı / Merkez Adapazarı / Merkez Söğütlü / Merkez Taraklı Merkez Tablo M.8. Đmaretler Elvanbey Đmareti Geyve / Merkez Tablo M.9. Kaleler Harmantepe Kalesi Adliye Kalesi Seyifler Kale kalıntıları Çobankale Paşalar Kalesi Mekece Kalesi kalıntıları Söğütlü Kalesi Adapazarı / Harmantepe Köyü Adapazarı / Adliye Köyü Ferizli / Seyfiler Geyve / Merkez Pamukova / Paşalar Köyü Pamukova / Mekece Köyü Söğütlü / Merkez Tablo M.10. Sivil Mimari Örneği Konutlar Konut, 38 adet Konut, 1 adet Konut, 5 adet Konut, 6 adet Konut, 23 adet Konut, 85 adet Adapazarı / Merkez Akyazı / Kuzuluk Köyü Karasu / Merkez Pamukova / Merkez Sapanca / Merkez Taraklı / Merkez 236

253 Tablo M.11. Doğal Anıtlar Çınar ağacı, 1 adet Çınar ağacı, 3 adet Çınar ağacı, 6 adet Selvi ağacı, 3 adet Çınar ağacı,8 adet Çınar ağacı, 2 adet Çınar ağacı, 2 adet Çınar ağacı, 2 adet Adapazarı / Süleymanbey Köyü Adapazarı / Batak Köyü Akyazı / Çengelköy Kaynarca / Topçu Köyü Sapanca / Merkez Sapanca / Fevziye Köyü Sapanca / Akçay Köyü Taraklı / Merkez Tablo M.12. Sit Alanları Jüstinyen Köprüsü Arkeolojik Sit Alanı Akarca Köyü Arkeolojik Sit Alanı Đkizce Köyü Arkeolojik Sit Alanı Poyrazlar Gölü Doğal Sit Alanı Kulfalar Köyü Arkeolojik Sit Alanı Akçakaya Köyü Arkeolojik Sit Alanı Hayrettin Köyü Arkeolojik Sit Alanı Vakıf Otel Yolu Doğal Sit Alanı Arifiye Sapanca Arası Doğal Sit Alanı Kırkpınar Civarı Doğal Sit Alanı Akçay Köyü Doğal Sit Alanı Taraklı Kentsel Sit Alanı Taraklı Doğal Sit Alanı Adapazarı / Merkez Adapazarı / Akarca Köyü Adapazarı / Đkizci (Osmaniye) Köyü Adapazarı / Poyrazlar Köyü Geyve / Kulfalar Köyü Pamukova / Akçakaya Köyü Pamukova / Hayrettin Köyü Sapanca / Merkez Sapanca Sapanca / Kırkpınar Beldesi Sapanca / Akçay Köyü Taraklı / Merkez Taraklı / Merkez Sosyal Tesisler : Sakarya Şehir merkezinde 1 tanesi belediyeye ait olmak üzere 3 adet sinema salonu mevcuttur. Belediyeye ait olan Abasıyanık Sanat merkezinde tiyatro, konferans, panel gibi faaliyetler de yapılmaktadır. Sakarya da profesyonel futbol müsabakalarının oynandığı 1 adet şehir stadyumu mevcuttur. Çark caddesinin sonunda bulunan stadyuma ulaşım oldukça kolaydır. Ayrıca Sakarya Nehrinin Rüstemler de Gençlik ve Spor Đl müdürlüğüne ait amatör ve profesyonel sporcuların kamp çalışmalarını ve antremanlarını yaptıkları, içinde futbol sahaları, spor salonu, kamp tesisleri ve sosyal tesislerin bulunduğu bir spor kompleksi mevcuttur. Bunun yanında Karaaptiler, Erenler, Serdivan (Arabacıalanı), Maltepe, Arifiye ve Goodyear fabrikasında bulunan sahada amatör müsabakalar yapılmaktadır. Sakarya Đline bağlı tüm ilçelerde amatör futbol müsabakalarının yapıldığı sahalar mevcuttur. Gençlik ve Spor Đl Müdürlüğüne bağlı Sakarya Đl ormanında bulunan atış poligonunda amatör ve profesyonel atıcılara hizmet vermektedir. Lokal Skeet kuleleri ve 15 trap makinasının bulunduğu tesis Türkiye nin en iyi atış poligonlarından birisidir. M.3.5. Endüstriyel yapılar Bu bölüm Sanayi ve Ticaret kısmında incelenmiştir. M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar Bu Konuda yapılan herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. 237

254 M.3.7. Otel, motel ve turizm amaçlı diğer yapılar Adapazarı Đli sınırları içerisinde Turizm Đşletme Belgeli olarak faaliyet gösteren dört adet otel bulunmaktadır. Bunlardan üç tanesi şehir merkezinde, bir tanesi Karasu Đlçesindedir.Söz konusu belgeye sahip olarak faaliyet gösteren toplam on tane de yemeiçme ve dinlenme tesisi bulunmakta olup bunların tümü Sapanca Đlçesi sınırları içerisindedir Ayrıca Sapanca Đlçesinde toplam 101 adet de tatil sitesi bulunmaktadır. Turizm işletme belgesi bulunmayan 16 adet Đlimiz merkezinde, 19 adet Karasu da, 6 adet Sapanca da, 4 adet Hendek te, 2 adet Akayazı da, 2 adet Pamukova da, 3 adet Kocaali de, 2 adet Geyve de, 1 er adet ise Kaynarca ve Taraklı da olmak üzere toplam 56 adet Otel-motel pansiyon v.b. tesisler bulunmaktadır. M.3.8.Bürolar ve dükkanlar Adapazarı Đlinde iki ana cadde olan Çark caddesi ve Atatürk Bulvarı nın sağlı-sollu iki tarafında dükkanlar bulunmakta, aynı yerlerde birçok pasaj ve bu pasajların içerisinde dükkan ve bürolar yer almakta, yine merkezde Uzun Çarşı Darsokak gibi alışveriş merkezleri bulunmaktadır. Merkezden uzaklaştıkça büro ve dükkan sayıları seyrekleşmektedir. Ayrıca ilimizde hipermarket türünden alışveriş merkezleri de bulunmaktadır. M.3.9.Kırsal alanda yapılaşma Adapazarı Đli kırsal alan yerleşiminde belirli bir plan olmamakla beraber, sadece Köy Hizmetleri Đl Müdürlüğü kuruluş Kanunu kapsamına giren konularda, köy nakli gereken durumlarda yeni yerleşim alanları Bayındırlık ve Đskan Müdürlüğünün iskan çalışmalarını yönlendiren planlı yerleşim düzeni kurulmaktadır. Köylerdeki mevcut serbest yerleşimlerde herhangi bir plan söz konusu değildir. Yörenin topoğrafik yapısına tarım yapılabilen arazi coğrafyasına, ormanlık alanlara, akarsu, dere, çay, göl, gölet varlıkları da baz alınmak suretiyle yerleşme deseni bölgesel olarak farklılık göstermektedir. Köylerde çoğunlukla ahşaptan yapılmış ev ve barakalara rastlanmaktadır. Çok fazla olmamakla beraber betonarme yapılara da rastlanmaktadır. M Yerel mimari özellikleri Sakarya Đlinde, merkezde 38 adet, Akyazı Kuzuluk da 1 adet, Karasu de 5 adet, Pamukova da 6 adet, Sapanca da 23 adet ve Taraklı da ise 85 adet sivil mimari örneği konut bulunmaktadır. Ayrıca Đlimizde yeni yapılan yapılarda mimari değeri yüksek yapılaşma göze çarpmaktadır. Rekreasyon değeri yüksek yerlerde dublex, triblex yapılara sıkça rastlanmakta, müstakil yapılarda çatı katı ve teras kavramlarına önem verilmektedir. M Bina yapımında kullanılan yerel materyaller Đlimizde bina yapımında kullanılan malzemelerin büyük bir kısmının üretimi yapılabilmektedir. Bunlardan bazıları çimento fabrikaları tuğla kiremit biriket fabrikaları mineral dış cephe kaplama malzemeleri, mermer atölyeleri ve kum çakıl ve stabilize malzeme ocakları v.b şeklinde sayılabilir.bu işletmelerin sayısının fazlalığı da yapılan binalarda mimari değerlerin yüksek olmasını sağlamaktadır. Özellikle yeni yapılan binaların dış görünümlerindeki çeşitlilik ve özen hemen farkedilmektedir. 238

255 M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı M.4.1. Đş Alanları ve Đşsizlik M.4.2. Göçler Ülkemizin Doğu bölgesinde meydana gelen terör olayları sonucunda artan işsizlik sebebiyle bu bölgede oturan insanlar özellikle batı bölgesindeki Đllere göç etmişlerdir. Sakarya da bu göçten payını almıştır. Ayrıca Sakarya ya gelen mevsimlik işçilerin bir kısmıda burada kalarak yerleşmişlerdir. Bu insanlar şehrin dışında bir yerleşim merkezi olan Van Mahallesine yerleşmişlerdir. Tabi burada hiçbir planlama, alt yapı çalışmaları yapılmamış olduğundan sağlıksız yapılaşma sonucunda bir gecekondu bölgesi ortaya çıkmıştır. Bunun yanında buradaki insanlar kalifiye olmadıklarından çoğunlukla inşaat sektöründe çalışmaktadır. Ancak şehirdeki inşaat sektörü bütün bu insanlara iş verecek kadar geniş iş hacmine sahip olmadığından işsizlikte giderek artan bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. M.4.3. Göçebe Đşçiler (Mevsimlik) Sakarya ya yaz döneminde özellikle doğu Đllerinden yoğun bir mevsimlik işçi akını olmaktadır. Bu işçiler Karasu, Kocaali, Hendek gibi Đlçelerde fındık toplamak amacıyla gelmektedir. Ailesini de yanında getiren bu mevsimlik işçiler çadırlarda yaşamaktadır. Ağustos un ilk günlerinde gelip Temmuz ayının ilk günlerinde dönerler. Bu işçilerin bir kısmı da orman Bölge Müdürlüğünde ağaç dikimi, kesimi gibi işlerde geçici işçi olarak çalışmaktadır. M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı Bu konuda yapılmış bir araştırma bulunmamaktadır. M.4.5. Konut Yapım Süreçleri Sakarya da artan nüfusla birlikte konut ihtiyacı da gün geçtikçe artmaktadır. Şehirde özellikle kooperatiflçilik oldukça yaygındır. Bunun yanında çeşitli özel şirketler ve müteahhitler tarafından yapılan özel siteler ve apartmanlar da vardır. Ayrıca şehirde yaşayanlar kendilerine ait arsalarda müstakil bahçeli evlerde yapmaktadırlar. Ancak bütün bunlar artan konut ihtiyacına cevap verememekte ve bunun sonucunda da Van Mahallesi gibi bir takım gecekondu bölgeleri ortaya çıkmaktadır. Daha önceki yıllarda devlet tarafından yapılan afet evleri ve Bulgaristan göçmenleri için yapılan evlerde mevcuttur. Kooperatifler özellikle Serdivan, Erenler, Beşköprü civarlarında yoğunluk gösterirler. M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri Göçler bölmünde değinildiği üzere Adapazarı, çoğunluğu doğu illerimizden olmak üzere göç kabul eder durumdadır. Göç sayısındaki bu hızlı artış, hem çarpık yapılaşmayı hem de gecekondulaşmayı beraberinde getirmiştir. 239

256 M.5. Yerleşim yerlerinin çevresel etkileri M.5.1. Görüntü Kirliligi M.5.2. Binalarda ses izolasyonu M.5.3. Havaalanları ve çevresinde oluşturulan gürültü zonları M.5.4. Ticari ve endüstriyel gürültü M.5.5. Kentsel Atıklar Sakarya Büyükşehir belediyesi tarafından merkeze bağlı Karakamış Köyü Yılgın yamaçları mevkiinde katı atık deponisi yapılmıştır yılı başında faaliyete geçmiştir. Adapazarı kentinde bugün için tekniğine uygun modern bir kanalizasyon sistemi mevcuttur. Kentin pis suları Karaman yerleşiminde bulunan evsel atıksu arıtma tesisinde arıtıldıktan sonra Çark Deresine buradan da Sakarya Nehrine boşaltılmaktadır. M.5.6. Binalarda ısı yalıtımı Bu konuda ilimizde yapılmış bir çalışma bulunmamaktadır. M.6. Nüfus M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Gelişimi 1997 yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre; Đlde , Đlçelerde ve köylerde olmak üzere Đlin toplam nüfusu 'dür. Nüfus yoğunluğu km 2 ye 142 kişi düşmektedir yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre ise olan ilimizin ü şehirlerde (%71), i ise köylerde(%21) yaşamaktadır. Nüfus yoğunluğu olarak km 2 ye il genelinde 173, Đl Merkezinde ise 760 kişi düşmektedir. 240

257 Đlçeler Kaynak: DĐE 2007 Adrese Dayalı Nüfus Sayımı Sonuçları Toplam Şehir % Oran Köyler % Nüfus Nüfusu Nüfusu Oran Yüz ölçümü Nüfus Yogun. Merkez Akyazı Ferizli Geyve Hendek Karasu Karapürçek Kaynarca Kocaali Pamukova Sapanca Söğütlü Taraklı Toplam

258 Đlimiz nüfusu pek çok nedenlerden dolayı ( hızlı sanayileşme ve iş gücü ihtiyacı, zengin ve verimli toprakları, gelişmeye müsait coğrafi yapısı, iklim ve bitki örtüsünün elverişliliği, büyük şehirlere yakınlığı, yatırım ve teşviklerin fazlalığı v.s.) çok hızlı bir şekilde artma eğilimi göstermektedir. Đl nüfusunun hızla artmasında, yurdun çeşitli yerlerindeki iç göçler ile dış göçler etken olmuştur. Dış göçler özellikle Kafkasya dan ve Balkan Savaşı, I. Dünya Savaşı ve ardından Lozan Barışı ile Yunanistan, Romanya ve Bulgaristan dan olmuştur. Bu durum 1955 yılından itibaren yapılan nüfus sayımlarında da açık bir şekilde görülmektedir. Tablo M.13. Sakarya Đli Nüfusunun Yıllara Göre Gelişimi Yıllar Şehir Nüfusu Şehir Nüfusu (%) Köy Nüfusu Köy Nüfusu (%) Nüfus Yoğunluğu kişi/km2 Yıllık Ortalama Nüfus Artış Hızı Şehir- Köy Nüfus Grafiği Şehir Nüfusu Köy Nüfusu

259 M.6.2.Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Sakarya nın toplam nüfusu kişi olup, bu nüfusun u Kadın, i Erkek olduğu, ayrıca 18 yaşından küçük olanların sayısının olduğu ve okuryazarlık oranının ise 1990 senesine göre %2.3 artarak %95 seviyesine ulaştığı bilinmektedir. M.6.3. Đl ve Đlçelerin Nüfus Yoğunlukları Tablo M.14. Đlçeler itibariyle şehir ve köy nüfusları Đlçeler Toplam Nüfus Şehir Nüfusu Köyler Nüfusu Merkez Akyazı Ferizli Geyve Hendek Karapürçek Karasu Kaynarca Kocaali Pamukova Sapanca Söğütlü Taraklı Toplam ToplamNüf us Köy lernüf usu ŞehirNüf usu Grafik M.1. Şehir ve Köy Nüfus Oranları 243

260 M.6.4. Nüfus Değişim Oranı Adapazarı nda bir önceki nüfus sayımına göre kişilik bir artış olduğu belirlenmiştir nüfus sayımları arasındaki farkın kişi olduğu hatırlanırsa nüfus artış oranında bir önceki sayıma oranla azalma olduğu görülmektedir. Şehir ve Köy nüfuslarının karşılaştırılmasına bakıldığında ise köyden kente göçün diğer yıllara göre arttığı, buna rağmen nüfusun yarısından fazlasının ise köylerde yaşadığı görülmektedir. Turizm ve Seyahat Sakarya, coğrafi konumuyla doğanın doyumsuz güzelliklerinin sergilendiği manzaralarla dolu bir yurt köşesidir. Bu nedenle turistik cazibelere sahiptir. Kıyıları, doğal güzellikleri, şifalı suları ve iklim özellikleri ile Karasu, Kocaeli, Sapanca ve Akyazı Đlçelerinin Đl in turizminde önemli bir yeri vardır. Yerleşim alanı olma özelliğinin çok eskilere uzanmadığı Sakarya da tarihi, kültürel ve arkeolojik değerlerin uzanımı da, bu zaman kavramıyla birlikte seyreder. Bizans döneminden günümüze ulaşan Jüstiniaus köprüsü ve tarihi akış içerisinde yörede; cami, kale ve imaret gibi ölmez eserlerle kendini gösteren Osmanlı izleri Đl in belli başlı kültürel kaynaklarıdır. Ayrıca Taraklı Đlçesinde bulunan tarihi evlerde oldukça ünlüdür. Karadeniz kıyısında yaklaşık 60 km uzunluğunda bir şeride sahip olan Sakarya, özellikle Karasu ve Kocaali ilçelerinde kilometrelerce uzanan kumla kaplı doğal plajları mevcuttur. Sapanca ve çevresi, son derece çarpıcı doğal güzellikleri ile başta Đstanbul olmak üzere, çevredeki büyük kentlerin özellikle hafta sonları taleplerine açık bir merkez niteliğindedir. Milli ve uluslararası sörf, yelken ve kürek müsabakalarının yapıldığı Sapanca Gölü, bu organizasyonlarla, sportif amaçlı çok sayıda ziyaretçinin Đlimize gelmesine, dolayısıyla görmesine ve tanımasına da katkıda bulunmaktadır. Sapanca Gölünü kuşbakışı seyreden Đl ormanı ise temiz havası, yeşil örtüsü ile insanları kent yaşamının stresinden arındırmaya en uygun yerdir. Ayrıca civardaki illerden Adapazarı na günübirlik veya birkaç günlük turistik geziler düzenlenmekte ve Đl in Rekreatif ve peyzaj değeri yüksek yöreleri turistlerin beğenisine sunulmaktadır. Özetle yaz mevsiminde Karasu, Kocaali gibi Karadeniz in kıyısında bulunan turistik bölgelerde ve Sapanca Đlçesinde nüfus artmaktadır. Bu durumda bu bölgelerde gerekli önlemler alınarak çeşitli çevre problemlerine meydan verilmesini önlemek gerekir. Đşsizlik Ülke genelinde olduğu gibi Sakarya Đlinin de en önemli sorunlarından biri işsizliktir depremi ve sonrasında yaşanan ekonomik kriz sebebi ile işsizlik Đlimizde % 25 artış göstermiştir. KAYNAKLAR 1 - Genel Nüfus Sayımı,DĐE, Đl ve Bölge Đstatistikleri, DĐE, Tarihte ve Günümüzde Sakarya, Sakarya Valiliği, Cumhuriyet in 50. Yılında Sakarya, Sakarya Valiliği, Đl Sağlık Müdürlüğü Verileri(2005) 6 - Adapazarı Belediyesi Verileri 7 - Nüfus Müdürlüğü verileri 8 - Adapazarı Belediyesi 2030 Kent Makroformu verileri 244

261 N. ATIKLAR Endüstrileşme, nüfus artışı, ketleşme, atık yönetiminin çeşitlenmesi, tüketim alışkanlığının artması gibi gelişmeler ile Dünyamızın sahip olduğu enerji, hammadde gibi doğal kaynakların kıtlığı ve kullanılmasında maksimum ekonominin sağlanması mecburiyeti; Atık Yönetimi (Waste Management) konusunu teknik, ekonomik ve sosyal disiplinlerle çok yönlü ilişkiler içerisinde olan önemli bir faaliyet dalı olarak çıkarmış bulunmaktadır. Atık Yönetimi konusu, muhtelif atıkları geriye kazanmak, verimliliği arttırmak, maliyeti düşürmek, istihdam yaratmak yönü ile ve hem de, çevre kirlenmesinin önleyici yönü ile ülkemiz için de büyük önemi olan bir konudur. Bu maddelerin çevre ve insan sağlığına zarar vermeyecek şekilde bertarafı önemli bir problemdir. Zararlı atıkların yüksek teknolojiye bağlı olarak yeniden kazanılması, iyileştirilmesi kısmen mümkün olmakla beraber, ülkemizde bu yönde yeterli bilimsel ve teknik uygulama bulunmamaktadır. N.1. Evsel Katı Atıklar Đnsanların sanayi, ticaret, sosyal hizmet ve buna benzer alanlarda, evlerdeki çeşitli aktiviteler sonucunda ortaya çıkan sıvı ve gaz olmayan artıklara katı atık denir. Doğal kaynakların sınırlılığının anlaşılmasından sonra, kullanılan kaynakların geri kazanılması önem kazanmıştır. Uygun değerlendirme ve geri kazanma yöntemlerinin tespiti için katı atıkların miktarlarının belirlenmesi, sınıflandırılması ve özelliklerinin bilinmesi gerekmektedir. Sakarya Đli hızla gelişmektedir. Bu hızlı gelişim Sakarya nın mevcut olan çevre sorunlarının artmasına neden olmaktadır. Đlimizde çevre ile ilgili sorunların başında evsel katı atıkların Çevre Kanununa uygun olarak bertaraf edilememesi olmuştur. Bu nedenle 2006 yılında yapımına başlanan Đlimiz, Adapazarı Đlçesi, Emirdağ Mezarlığının karşısındaki katı atık deponi sahasının inşaatı 2008 yılı sonunda tamamlanmıştır.2009 yılı Ocak ayı ile birlikte evsel katı atık alımına başlanmıştır.bu tarihten sonra Sakarya Büyükşehir Belediyesi mücavir alanı içersindeki Đlçe Belediyeleri tarafından toplanan evsel katı atıklar bertaraf edilmek üzere söz konusu tesise taşınmaktadır. Büyükşehir Belediyesi mücavir sınırı dışında bulunan Đlçe Belediyeleri katı atıkların bertaraf edilmesi ile ilgili Bakanlığımıza iştermin planı vermişlerdir.ayrıca Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği gereğince ambalaj atıkları evsel katı atıklardan ayrı olarak toplanmakta ve depolama sahasına ambalaj atıkları kabul edilmemektedir. Böylece depolama sahalarının kullanım süreleri de uzamış olacaktır. N.2. Tehlikeli Atıklar Çevre problemlerinin çoğu sebep ve potansiyel çözümlerine göre, kimyasal maddelerden kaynaklanan sorunlardır. Günümüzde kimyasal maddelerin sayısı büyük boyutlara ulaşmıştır. Kimyasal abstrakt serviste (Chemical Abstract Service) kayıtlı 5 milyon kimyasal maddenin den fazlası ticari amaçla üretilmekte ve günlük hayatta kullanılmaktadır. Dünya ticaretinin % 10 unu kimyasal maddeler üzerine yapılan ticaret oluşturmaktadır. A.B.D. Ulusal Araştırma Konseyi nin kullanımı yaygın olan kimyasal maddeden aldığı örneklerden zirai mücadele ilaçlarının yalnızca % 10 u ve ecza ilaçlarının % 10 u için komple sağlık tehlikesi değerlendirmeleri yapılabilmiştir. Toksik Maddeler 245

262 Kontrol Kanunu uyarınca envanteri yapılmış ticari ürün ve süreçlerde kullanılan kimyasal maddelerin % 80 i için toksite verileri yoktur. Ayrıca belirtilmesi gereken bir husus, bu tehlikeli atıkların % 90 ının gelişmekte olan ülkelerde üretilmekte olmasıdır. Atıkların tehlikeli olarak sınıflandırılmasında baz olarak kullanılan listeler; a) Maddelerin atılma sebeplerine göre, b) Atılma işlemlerine göre, c) Tehlikeli atıkların kökenlerine göre, d) Atıkların tehlikeli atıklar olmasına neden olan bileşenlerine göre, e) Tehlikeli özellikler listesine göre, f) Atık oluşturulan faaliyetlere göre, hazırlanmaktadır. Tehlikeli atıklar, teknolojik gelişmeye bağlı olarak ortaya çıkan, çevre ve insan sağlığını tehdit eden endüstriyel nitelikli atıklardır. Dolayısı ile bu tür atıklar doğrudan alıcı ortamlara verilemez. Bunlar uygun deponi alanlarında gömülmeli ve meydana gelen sızıntı sularının yeraltı suyuna karışmaları önlenmelidir. Sakarya Đlinde bulunan sanayi kuruluşlarından tehlikeli ve zararlı atık oluşturanlar, atıklarını geçici olarak kapalı variller ve konteynerlerde toplayarak depolamaktadırlar. Sadece Toyota Otomotiv Sanayii nde tehlikeli ve zararlı atıklar için özel depo sahası bulunmaktadır. Bu depolama sahası sızdırmasız olup tekniğine uygun olarak yapılmıştır. Tehlikeli ve zararlı atık oluşturan diğer sanayi kuruluşları atıklarını geçici olarak depolamakta olup, bu atıklar ĐZAYDAŞ ın atık bertaraf tesisinde zararsız hale getirilmektedir. ĐZAYDAŞ, Đzmit Atık, Artık, Yakma ve Değerlendirme Anonim Şirketinin kısaltılmış adıdır. Şirket Büyükşehir Belediyesi tarafından 1996 da kurulmuştur. Tehlikeli atıklar ĐZAYDAŞ tesislerinde yakma ve usulüne uygun depolama yöntemi ile bertaraf edilerek, çevre ve insan sağlığı açısından zararsız duruma getirmektedir. Đlimizde 20 ye yakın işletme ĐZAYDAŞ a atıklarını taşıyarak usulüne uygun bir şekilde bertaraf edilmektedir. 246

263 TE SĐ S N O TESĐS ADI VERGĐ DAĐRESĐ ADI VERGĐ DAĐRESĐ ĐLĐ VERGĐ KĐMLĐK NO ADRES BĐLGĐLERĐ TELEFON NO FAKS NO TESĐS ANA FAALĐYET KONUSU ATIK BEYAN FORMU 1 AGDAŞ A.Ş. ALĐ FUAT CEBESOY SAKARYA Tuzla Mahallesi, Ticaret Borsası yanı Bila no Adapazarı Doğalgaz dağıtımı VAR 2 ADAPAZARI ELEKTĐRĐK ÜRETĐM A.Ş. BEŞĐKTAŞ ĐSTANBUL Taşkısığı Mahallesi Çayırtarla Mevkii SAKARYA Elektrik üretimi VAR 3 4 ARMA FĐLTRE SĐS.SAN.TĐC.A.Ş. ALĐ FUAT CEBESOY SAKARYA ASAŞ ALĐMĐNYUM SAN.TĐC.A.Ş. BOĞAZĐÇĐ ĐSTANBUL Organize Sanayi Bölgesi No:28 Hanlı- SAKARYA Aspiratör filtre ve beyaz eşya aksesuar imalatı VAR Küçücek Sanayi Alanı -Akyazı-SAKARYA Alimünyum profil imalatı VAR 5 ATAMĐS ĐLAÇ SAN.A.Ş. SARIGAZĐ ĐSTANBUL AYDIN ÖRME SAN.TĐC.A.Ş. DIŞ TĐCARET ĐSTANBUL Tem Yolu Adapazarı Çıkışı Kandaklar Mevkii-SAKARYA Beşeri Đlaç Üretimi VAR Küçücek Sanayi Alanı -Akyazı-SAKARYA Tekstil ve kumaş boyama VAR BAYRAMLAR YAPI SAN. TĐC.LTD.ŞTĐ. BAŞAK TRAKTÖR ĐŞ VE TAR. MAK.SAN.VE TĐC A.Ş. ALĐ FUAT CEBESOY SAKARYA ALĐ FUAT CEBESOY SAKARYA BAYSAN BOYA VE TEKS.SAN.TĐC MARMARA Sakarya Sanayi Sitesi Odabaş Sok.Erenler- SAKARYA E-5 Karayolu Üzeri Sakarya Köprüsü Yanı-Erenler- SAKARYA Bina iç ve dış cephe kaplama malz.üretimi VAR Traktör montajı VAR Küçücek Sanayi Alanı -Akyazı-SAKARYA Tekstil boyama VAR 10 B PLAST BURSA PLASTĐK, METAL ĐNŞ. TURZ. SAN. TĐC. A.Ş. ERTUĞRULGAZĐ BURSA OSB 3. YOL NO:1 HANLI/SAKARYA Otomobil yan sanayi VAR 11 CORUS YASAN METAL SAN.VE TĐC.A.Ş. BOĞAZĐÇĐ ĐSTANBUL Organize Sanayi Bölgesi, Hanlı Beldesi SAKARYA galveniz kaplı rulo sac üzerine organik boya kaplama tesisi VAR 247

264 12 COŞKUNLAR HAVAĐ FĐŞEK OYUNCAK KĐMYA SAN. TĐC. LTD. ŞTĐ. ALĐ FUAT CEBESOY SAKARYA ÇAK TEKSTĐL SAN.TĐC.A.Ş. DIŞ TĐCARET ĐSTANBUL ÇAMSAN AĞAÇ SAN. VE TĐC. A.Ş. BOZTEPE SAKARYA DANONE HAYAT ĐÇECEK VE GIDA SAN. VE TĐC. A.Ş. ANADOLU SAKARYA EGE KĐMYA SAN.TĐC.AŞ. BOĞAZĐÇĐ ĐSTANBUL EGE SĐL KĐMYA SAN.TĐC.A.Ş KAĞITHANE ĐSTANBUL EGE PROFĐL TĐC.VE SAN.A.Ş. HASAN TAHSĐN ĐZMĐR FEDERAL ELEKTRĐK A.Ş. ALĐ FUAT CEBESOY SAKARYA FEDERAL MOGUL SAPANCA SEGMAN VE GÖMLEK ÜRETĐM TĐCARET A.Ş. SAPANCA SAKARYA GEBZE ELEKTRĐK ÜRETĐM A.Ş. BEŞĐKTAŞ ĐSTANBUL GOOD YEAR LASTĐKLERĐ T.A.Ş. DIŞ TĐCARET ĐSTANBUL HEDEF ECZA DEPOSU SAN. TĐC. A.Ş. BÜYÜK MÜKELLEFLER ĐSTANBUL ĐC ĐÇTAŞ ĐNŞ. SAN. Ve TĐC. A.Ş. ÇANKAYA ANKARA ĐMAJ GRUP TEKS.ĐŞLT.SAN.TĐC.A.Ş. AKYAZI SAKARYA G.S.P Mahallesi Soğanlıklar Mevkii Geyve/SAKARYA Havai fişek-piroteknik ürün imali VAR Küçücek Sanayi Alanı -Akyazı-SAKARYA Tekstil boyama VAR Sakarya II. OSB Hendek/SAKARYA Orta yoğunluklu lift levha üretimi, YOK Çamlıca Beldesi Hendek/SAKARYA Su dolum tesisi VAR Okul Sokak - Nehirkent-SAKARYA Kimyasal madde üretimi VAR Okul Sokak - Nehirkent-SAKARYA Kimyasal madde üretimi YOK 1.O.S.B 5.No'lu yol No:4 Hanlı-Adapazarı pvc profil üretimi VAR 1. OSB 1. Yol Hanlı/SAKARYA Alçak gerilim Elektrik malzemeleri VAR Hasanpaşa Mah.Segman Cad. No:14 Kırkpınar- Sapanca-SAKARYA Piston Segmanı -Silindir Gömleği VAR Taşkısığı Mahallesi Çayırtarla Mevkii- SAKARYA Elektrik üretimi VAR Beşköprü Mevkii - Adapazarı araç lastiği üretimi VAR Güllük Mah. Köprü Sk. No:1 SAKARYA Đlaç Dağıtımı YOK Karasu Liman Đnşaatı P.K Karasu- SAKARYA Liman Đnşaat Yapımı VAR Kuzuluk Beldesi Topçu Sırtı Mevkii Yazaki Caddesi Akyazı- SAKARYA Tekstil boyama VAR 248

265 26 NEUTEC ĐLÇA SAN. TĐC. A.Ş. ALĐ FUAT CEBESOY SAKARYA NOKSEL ÇELĐK BORU SAN.A.Ş. HĐTĐTLER ĐSTANBUL ONDULĐNE AVRASYA ĐNŞ.MALZ.SAN.VE TĐC.A.Ş. BOĞAZĐÇĐ ĐSTANBUL OTOKAR OTOBÜS KAROSER SAN.A.Ş GÜMRÜKÖNÜ SAKARYA OTOYOL SAN.A.Ş.B24 DIŞ TĐCARET ĐSTANBUL SADIRLAR TEKSTĐL SAN.VE TURZ. TĐC. LTD. ŞTĐ. MARMARA ĐSTANBUL SAMET TEKSTĐL SAN.TĐC.LTD.ŞTĐ. MEVLANA KAPI ĐSTANBUL SAZCILAR OTOMOTĐV SANAYĐ VE TĐC. A.Ş. ERTUĞRULGAZĐ BURSA SELÇUK ECZA DEPOSU SAN.VE TĐC.A.Ş. BÜYÜK MÜKELLEFLER ĐSTANBUL SUBOR BORU SAN.TĐC.A.Ş. DIŞ TĐCARET ĐSTANBUL TOYOTA OTOMOTĐV SANAYĐ TÜRKĐYE A.Ş. ALĐ FUAT CEBESOY SAKARYA TOYOTA BOSHOKU OTOMOTĐV SAN.TĐC.A.Ş. TIRSAN TREYLER SAN.TĐC.VE NAK.A.Ş. ALĐ FUAT CEBESOY SAKARYA ALĐ FUAT CEBESOY SAKARYA OSB 1. YOL No:3 Hanlı/Sakarya Tem Bağlantı Yolu 2.Km Hendek- SAKARYA Çelik boru üretimi VAR Yanıkköy Mevkii Sapanca-SAKARYA Çatı kaplama malzemesi ve levhaları ile temel ve çatı su yalıtımı membran üretimi VAR Atatürk Cad.No:9 Arifiye-SAKARYA Otomotiv üretimi VAR Atatürk caddesi No:22-24 Arifiye-SAKARYA Otomotiv üretimi VAR Geyve OSB No:1 Geyve/SAKARYA Örgü kumaş boyama ve terbiyesi YOK Kargalıhanbaba Köyü /Hendek-SAKARYA Tekstil boyama VAR 1. OSB 1 Nolu Yol No:21 Hanlı Beldesi SAKARYA Otomotiv yan sanayi YOK Tuzla Mahallesi, Hal Caddesi No:27 Güneşler-Adapazarı toptan ilaç ticareti VAR Ahmetler Mahallesi Akyazı Caddesi Karapürçek-SAKARYA Plastik boru VAR P.K.161 Nehirkent Hanlı-SAKARYA Otomobil üretimi VAR 1.Organize Sanayi Bölgesi, Hanlı Beldesi P.K SAKARYA Meşelik Mevkii, Adliye Köyü-Adapazarı Otomotiv Yan Sanayi (Koltuk - kapı içi üretimi) VAR treyler üretimi VAR 249

266 39 YAZAKĐ OTOMOTĐV YAN.SAN.TĐC.A.Ş. AKYAZI SAKARYA Topçusırtı mah.yazakisa Cad.Kuzuluk-Akyazı- SAKARYA Otomotiv kablo donanımı üretimi VAR 40 1.ANA TAMĐR FABRĐKASI GÜMRÜKÖNÜ SAKARYA Arifiye-SAKARYA 41 AĐRFEL ISITMA VE SOĞUTMA SĐS. SAN. TĐC. A.Ş. GAZĐ KENT Tırtıllı araçların tasarım, imalat yenileştirme, modernizasyon ve bakım-onarım faaliyetleri VAR 2. OSB Hendek/SAKARYA Panel radyatör üretimi Yok 42 AK GIDA BÜYÜK MÜKELLEFLER ĐSTANBUL Gökgöz Köyü Pamukova/SAKARYA Süt ve sür ürünleri,meyveli içecekler,ketçap,mayonez ve toz ürünleri üretimleri Yok 43 FORMFLEKS YALITIM ÜRÜN. A.Ş. ERTUĞRULGAZĐ BURSA Çaybaşı-Yeniköy Kocaavlu mevkii SAKARYA Basmak Plaka üretimi YOK 44 AYDIN ENDÜSTRĐ SAN. VE TĐC. A.Ş. AFCEBESOY SAKARYA ĐZ REKLAM LTD. ŞTĐ. GÜMRÜKÖNÜ SAKARYA WĐEGEL HENDEK GALVENĐZ SANAYĐ VE TĐC. A.Ş. HENDEK SAKARYA balsu gıda san. ve tic. A.ş. KOZYATAĞI ĐSTANBUL Türk Telekomünikasyon A.Ş. Sakarya Đl Müdürlüğü D-100 KARAYOLU SAKARYA KÖPRÜSÜ YANI KOZLUK MEVKĐĐ SAKARYA sünger ve tel üretimleri Yok Atatürk Cad. No:107 Arifiye/SAKARYA Endüstriyel etiket üretimi Yok 2. OSB Hendek/SAKARYA Metal çinko kaplama YOK BALSU CAD. NO:2 HENDEK Fındık ezmesi, paketlenmesi vb. Maltepe Dörtyol SAKARYA Malzeme Deposu Kaynak: Đl Çevre ve Orman Müdürlüğü,

267 N.3. Özel Atıklar N.3.1. Tıbbi Atıklar Sağlık kuruluşlarından kaynaklanan patolojik ve patolojik olmayan enfekte atıklar ve kesici - delici malzemeler tıbbi atıklardır. Sakarya Đlinde Đlçelere göre sağlık kurumlarının dağılımı Tablo N.2 de verilmiştir. Sakarya da bulunan Tıbbi Atık Kaynakları ve Sayıları Tablo N.3 de, günlük tıbbi atık miktarı Tablo N.4 de verilmiştir.tablo N.5 de Sağlık kurumlarına ait tıbbi atık listesi verilmiştir. Tablo N.1. Sakarya Đli nde Đlçelere Göre Sağlık Kurumlarının Dağılımı ĐLÇELER HASTANE SAĞLIK OCAĞI SAĞLIK EVĐ DĐSPANSER Adapazarı 7 (4 ü özel has.) (Verem Savaş) Akyazı Arifiye Erenler 3 Ferizli 4 3 Geyve Hendek Karapürçek 2 2 Karasu Kaynarca Kocaali Pamukova Sapanca Söğütlü 1 1 Serdivan 2 (2 si de özel ) 7 1 Taraklı 1 2 TOPLAM Kaynak: Đl Sağlık Müdürlüğü ( 2009) 251

268 Tablo N.2. Adapazarı ndaki Tıbbi Atık Kaynakları ve Sayıları Tıbbi Atık Kaynağı a-kamuya ait hastaneler(5 adet) Devlet Hastanasi SSK Doğumevi Toyota Sa Adapazarı Bel. Esnaf Polik. b- Özel Hastaneler(4 adet) Adatıp Hastanesi Vatan Hastanesi Beyhekim Kliniği Hayat Hastanesi (Yeni hayat hastanesi 50 yatak kapasiteli olarak inşaa edilmektedir.) c-dispanser ve Sağlık ocakları Kapasitesi 400 yatak, % 80 doluluk oranı 275 yatak, % 90 doluluk oranı 160 yatak, %85 doluluk oranı 70 yatak, % 65 doluluk oranı Ayakta tedavi görülmekte, pansuman ve enjeksiyon yapılmakta, cerrahi müdahale yapılmamaktadır. 60 yatak, % 50 doluluk oranı 25 yatak, % 50 doluluk oranı 18 yatak, % 50 doluluk oranı 10 yatak, % 50 doluluk oranı d-đlaç Fabrikaları (1 adet) e- Muayeneler ve Đşyeri Revirleri(47 adet) ( Kadın doğum uzm.:20, Bevliye Dokt.:8, Genel Cerrahi: 19) Tablo N.3. Günlük Tıbbi Atık Miktarı a Kaynak : 905 Yatak x 0.8 x 0.6 Kg / gün. yatak = 435 Kg / gün b Kaynak : 113 Yatak x 0.5 x 0.6 Kg / gün. Yatak = 34 Kg / gün c Kaynak : 16 Adet x 2 Kg / gün = 32 Kg / gün d Kaynak e Kaynak : 47 Adet x 2 Kg / gün = 100 Kg / gün Toplam Miktar = = 601 Kg / gün = % 25 fazlası ile = 750 Kg / gün Tıbbi atıkların evsel atıklardan ayrı toplanması ve imha edilmesi insan ve çevre sağlığını etkilediği gibi maliyet faktörünü de etkilemektedir. Tıbbi atıklar sıkıştırma mekanizması olmayan özel araçlarla taşınmalıdır. Đç yüzey paslanmaz ve kolay temizlenecek nitelikte, aracın dışı ise turuncu renkte, ön ve arkasında Uluslararası klinik atıklar amblemi sağ ve sol yüzeylerde ise DĐKKAT TIBBĐ ATIKLAR ibaresi bulunmalıdır.hastane ve benzeri kuruluşlarda tıbbi atıkların ayrıştırılarak toplanması işlemine başlanmış olup, evsel nitelikli atıklar ile tıbbi atıklar ayrı ayrı toplanmaktadır. 252

269 Oluşan tıbbi atıklar Sakarya Büyükşehir Belediye Başkanlığı nın sözleşme yapmış olduğu Era Medikal ve Çevre Teknolojileri Sanayi Ticaret Ltd.Şti tarafından toplanarak Kocaelinde bulunan ĐZAYDAŞ a bertaraf edilmek üzere götürülmektedir. Tablo N.4. Sağlık Kurumlarına Ait Tıbbi Atık Listesi(2007) SIRA ÜNĐTENĐN ATIĞIN NO Adı Adresi Miktarı 1 Ada Tıp Merkezi Kazımpaşa Yolu Bilge Has. Bankalar Cd. No: ADP.Yeni Kent Has. Karaman - Adapazarı Devlet Has. Adnan Menderes Cad Doğum ve Çocuk Has Fabrika Cad. Pabuçcular Mh Nefro-Med. Merkezi Adnan Menderes Cad Beyhekim'Has Patates hali 59 8 Yağcılar Pik. Ankara Cad.No: Dr.Abdülkadir Canik Orta Mh. Küçükhamam Sk. NO: Toyota-Sa Has. A. Kirazca - Adapazarı Marmara Göz Kliniği Cumhuriyet Mh.Dr.Kamil Sk.No: Karaağaç Poliklinik Kömürpazarı Cad.No: Yenicami Sağlık Oc. YenigünMh.YağızSk.No: Bahçelievler Sağ.Oc. Bahçelievler Tüvasaş M.Egemenlik Cd.No: Tepekum Sağlık Oc. Karasu Cad. Efe Sk. Adapazarı Detay Pataloji Ankara Cd.Toplar Han No: Erenler Sağlık Oc. Erenler Cd.No:53 Adapazarı Hacıoğlu Sağlık Oc. Hacıoğlu 9 20 Karaman Sağlık Oc. Karaman - Adapazarı 5 21 Hızırtepe Sağlık Oc. Hızırtepe Mh.Akdal Sok Dr.E.Tümbek Sağ. Oc. M. Egemenlik Cd.No: Kemalpaşa Sağlık Oc. Kemalpaşa Mah. Belediye Cad. Belediye Loj. No: Özel Ada Diyaliz Kat:1 Merkez B.Belediye Merkezi Polikliniği Adapazarı Piyade Tugayı 1. Piyade Tugay Kom Can Poliklinik Sakarya Cad. Yazar sk.no: Nolu A.Ç.S.A.P Sakarya Kızılay Kan Otogar A.Ş. Merkez 6 31 Yeşiltepe Sağlık Ocağı Merkez 7 32 Doğa Tıp Merkezi izmit Cad Merk.Blk. Pik. (karaman) Karaman - Adapazarı 2 34 Serdivan Sağlık Oc. Arabacı Alanı Mah. Ünlü Sk Vatan Hastanesi itfaiye Cad. No: Şeker Sağlık Oc. Şeker Mah ENKA Enerji Merkez Taşkısığı mah Hızırtepe Verem Savaş Hızırtepe Mh.Akdal Sok Aziziye Sağlık Ocağı Sakarya Cad. No: Camili Sağlık Oc. Camili-Adapazarı 5 41 Inte -Med Diyaliz Merk. Semerciler Mh.Milli Egemenlik Cad Öz Yayla Kent Sitesi Adapazarı 0 43 Tekeler Sağlık Oc. Karasu Cd. Efe Sk. Adapazarı 4 44 Güneşler Sağlık Oc. Köyiçi Cad Ankara Poliklinik 4 46 Arifiye sağlık Oc. Arifiye - Adapazarı 9 253

270 47 Beyaz Tıp 0 48 Otoyol A. Ş. Atatürk Cad. No:22-24 Arifiye 0 49 Đnci Göz Kliniği Yeni Camii Palmiye Cd.Kurbanlar Sok Erenler Belediyesi Pik. Sakarya Cad. Erenler Esentepe Sağlık Ocağı Merkez serdivan beldesi 5 52 Bahçelievler Lab. Bahçelievler Kampus Saü Mediko Esentepe Evler Sağlık Ocağı merkez 9 55 Akyazı Devlet Has. Akyazı Akyazı Belediyesi Akyazı 0 57 Hendek Hastanesi hendek Sakarya Ağız ve Diş Merkez Ana Bakım Hedef Ecza Deposu Merkez 0 61 Özel Bilim Laboratuvarı Özel Sakarya Sevgi 7 63 Özel Sakarya Dental Ege Profil Tic.ve Merkez Nehirkent Beldesi 1 65 Mustafa San.A.Ş. Yetim 0 66 Yazaki Otomotiv Yan Akyazı Good Year Lastikleri Arifiye Merkez Tıbbi Tahlil Merkez 1 69 ÇAK Tekstil Küçücek sanayi alanı Özel Kartepe Ağız ve Merkez 1 71 Diş Hekimi Dr.Zuhal 0 72 Diş Hekimi Nurhan 0 73 TIRSAN Treyler Merkez 0 74 FEDERAL Elektrik 2 75 Baysan Boya Tekstil Akyazı 2 76 Sapanca Tic.A.Ş. ilçe Has Sapanca Sakarya sağlık Ana çocuk sağlığı 9 79 Verem savaş dispanseri Adapazarı şeker fab. Merkez 2 81 Merkez laboratuarı Merkez 7 82 Yüzevler 8 83 Bekirpaşa S.O Merkez bekirpaşa beldesi 4 84 Kurtköy Sapanca kurtköy 6 85 Kırkpınar Sapanca kırkpınar Kazımpaşa s.o Merkez kazımpaşa beldesi Ozanlar Merkez Salmanlı 7 89 Hanlı sağlık ocağı Merkez hanlı beldesi 8 90 Bahçelievler Budaklar Merkez budaklar köyü 4 92 Altınova sağlık ocağı 3 93 pamukova Pamukova 1 94 mekece Pamukova 2 95 Fatma Hanım sağlık 4 96 Bahçelievler Ocağı Kan Mrkz. 3 TOPLAM Kaynak: Đl Çevre ve Orman Müdürlüğü,

271 SAĞLIK KURUMLARINDAN TOPLANAN TIBBĐ ATIK MĐKTARI-2007 KG OCAK ŞUBAT MART NĐSAN MAYIS HAZĐRAN TEMMUZ AYLAR AĞUSTOS EYLÜL EKĐM KASIM ARALIK N.3.2. Atık Yağlar Sıvı yağlar genellikle yıkama - yağlama ünitesinin bulunduğu Akaryakıt Đstasyonları ile Sanayi Sitelerinden kaynaklanmaktadır. Sakarya Đlinde bulunan akaryakıt istasyonlarından bazılarının yıkama - yağlama işlemine göre genel durumları Tablo N.5 de verilmiştir. Akaryakıt Đstasyonları, yağlama işlemi sırasında artan atık yağını kapalı kaplarda muhafaza ederek değerlendirmektedirler. Atık yağların analizi yapıldıktan sonra, analiz sonucunda çıkan kategorilerine göre enerji geri kazanım, rejenerasyon ve rafinasyon yolu ile geri kazanım veya yakma tesislerinde yakılarak zararsız hale getirilmesi sağlanmaktadır. Sapanca Gölü ne yakın mesafe de bulunan akaryakıt istasyonlarının ise yıkama - yağlama yapmasına müsaade edilmemektedir. Tablo N.5. Sakarya Đlinde Bulunan Bazı Akaryakıt Đstasyonlarının Genel Durumları Akaryakıt Đstasyonunun Adı Yıkama Yağlama Özen Petrol ve Petrol Ürünleri San. Sapanca Belediyesi Bakım - Onarım Atölyesi Karel Türk Petrol (Ofis Karşısı) Karel Akaryakıt(Çark Cad.) Çelebi Akaryakıt Tantaoğlu Petrol Var Var Var Var Var Var Yok Var Yok Var Var Var 255

272 Metin Dinlenme Tesisleri Silan Petrol Đlhan Tan Deryaoğlu Akaryakıt Đstasyonu Aydın Petrol Filizler Dinlenme Tesisleri Saraçoğlu Tesisleri N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar N.3.4. Pil ve Aküler Var Yok Var Var Var Yok Var Yok Yok Var Var Var Yok Yok Büyükşehir Belediyesi sınırları içersinde 442 adet atık pil toplama kutusu yerleştirilmiştir. Bu toplama kutularına atılan piller Büyükşehir Belediyesi Teknik Birimler bahçesinde bulunan konteynerlerde ara depolanmaktadır. Konteyerde bulunan atık piller belirli periyotlarla TAP tarafından alınarak bertaraf edilmektedir. N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller Diğer katı atıklarla birlikte maalesef vahşi depolama ile bertaraf edilmektedir. N.3.6. Tarama Çamurları Dip taraması faaliyeti olmadığından tarama çamurları hususunda bir problem ilimizde yaşanmamaktadır. N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar Lisanslı bertaraf tesislerine verilmektedir. N.3.8. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar Kullanım ömrü bitmiş araçlar küçük sanayi tesislerinde parçalanmakta, kullanılabilecek kısımları ayrılmakta, diğer bölümleri ise hurdacılara satılmak sureti ile bertaraf edilmektedir. Ayrıca Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü yönetmeliğine göre lastiklerin bertarafı sağlanmaktadır. 256

273 N.4. Diğer Atıklar N.4.1. Ambalaj Atıkları Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliğine gereğince, ilgili Đlçe Belediyesinin sözleşme yapmış bulunduğu ve Bakanlığımız tarafından onaylanan ambalaj atıkları atık yönetim planında belirtilen toplama ayırma tesisleri tarafından evsel katı atıklardan ayrı olarak toplanmaktadır. Tesis içinde ayrılan ambalaj atıkları daha sonra geri dönüşüm için lisanslı tesislere gönderilmektedir. N.4.2. Hayvan Kadavraları Đlimizdeki hayvan kadavraları, diğer katı atıklarda olduğu gibi vahşi depolama ile bertaraf edilmektedir. N.4.3. Mezbaha Atıkları Mezbahalarda oluşan sakatatlar ve yan ürünler Đlimizde bulunan rendering tesislerinde işlenerek yem katkı maddesi haline getirilmektedir. N.4.4 Radyoaktif Atıklar Radyasyonlar canlı vücudunu hava cereyanlarıyla, beslenmeye veya absorbsiyonla etkileyebilir. Radyasyon hücrelerin erken veya geç bölünmesine ya da hiç bölünmemesine sebep olur. Bu sebeple radyoaktif atıkların, kontrollü özel tedbirlerle uzaklaştırılması gerekmektedir. Bakanlığımız ve TAEK arasında Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezine gönderilmek üzere numune alımı yapılmaktadır. N.5. Atık Yönetimi Atıkların düzenli toplanması ve çevre teknolojilerine uygun bertarafı hususunda sanayi kuruluşlarının denetimi ve Belediyelere yönelik eğitim-bilgilendirme çalışmaları Đl Müdürlüğümüzce yürütülmektedir. Đlimiz, Adapazarı Đlçesi, Emirdağ Mezarlığının karşısındaki katı atık deponi sahasının inşaatı 2008 yılı sonunda tamamlanmıştır.2009 yılı Ocak ayı ile birlikte evsel katı atık alımına başlanmıştır.bu tarihten sonra Sakarya Büyükşehir Belediyesi mücavir alanı içersindeki Đlçe Belediyeleri tarafından toplanan evsel katı atıklar bertaraf edilmek üzere söz konusu tesise taşınmaktadır. Büyükşehir Belediyesi mücavir sınırı dışında bulunan Đlçe Belediyeleri katı atıkların bertaraf edilmesi ile ilgili Bakanlığımıza iştermin planı vermişlerdir Sanayi kuruluşlarından kaynaklanıp tehlikeli atık sınıfına giren katı atıkların Đzmit te kurulu bulunan ĐZAYDAŞ tesislerinde bertaraf edilmesi sağlanmaktadır. Đlimizde bulunan tıbbı atıklar Sakarya Büyükşehir Belediye Başkanlığı nın sözleşme yapmış olduğu firma tarfaından Yönetmeliğe uygun olarak toplanmakta ve Đzmit te kurulu bulunan ĐZAYDAŞ tesislerinde bertaraf edilmesi sağlanmaktadır. 257

274 N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu Tablo N.6. Katı Atık Üretimi ÖZGÜL KATI ATIK MĐKTARI (kg/kişi.gün) KIŞIN YAZIN ÜST GELĐR GRUBU ORTA GELĐR GRUBU ALT GELĐR GRUBU ORTALAMA Tablo N.7. Katı Atık Yoğunlukları YOĞUNLUK(ton/m 3 ) KIŞ YAZ ÜST GELĐR GRUBU ORTA GELĐR GRUBU ALT GELĐR GRUBU ORTALAMA 0.31 Tablo N.8. Gelir Seviyelerine Göre Katı Atık Miktarı Katı Atık Madde Üst Gelir Orta Gelir Alt Gelir Grupları Birim Yaz Kış Yaz Kış Yaz Kış Đnce Çöp % Ağır Organik Çöp Kağıt Plastik Cam Tekstil Demir Diğer Metaller Diğerler TOPLAM

275 Tablo N.9. Sakarya Đli Katı Atık Miktarının Gelişimi Atık Miktarının Gelişimi (Ton / Gün) Atıkların Yaz Kış Yaz Kış Yaz Kış Yaz Kış tipi Evsel Endüstriyel Moloz Tablo N.10. Belediyelere Ait Atık Miktarı Belediye K.Atık Miktarı (Ton / Yıl) Adapazarı Belediyesi Serdivan Belediyesi Erenler Belediyesi Güneşler Belediyesi Yazlık Belediyesi Tablo N.11. Sakarya Katı Atık Bileşeni Katı Atık Bileşim Oranları (Ağr %) KIŞ YAZ Kazı Toprağı ve Đnşaat Artığı 5 8 Kül 20 - Evsel Atık Toplam Katı atıkların %60 ını Organik atıklar teşkil etmektedir. Atıklar Kompost işleme tesisinde işleneceğinden %40 ı Katı Atık Depolama alanına götürülecektir. Sakaryada 1997 yılı nüfus artışlarına göre artış hızı %2.2 olarak belirlenmiştir yılı itibariyle Merkez Adapazarı nüfusu olmuştur. 20 yıl sonra Adapazarı Merkez Nüfusu olacaktır. Bir kişi günde 1 kg katı atık oluşturursa günde yaklaşık 504 ton çöp oluşur. 504 ton/0.89 x365 = m 3 /yıl x0.40 = m 3 /yıl x 20 = m 3 /20 yıl N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarım Merkezleri Sakarya Đlinde katı atıklar çoğunlukla 20 lt lik gaz tenekelerinde, bir miktarı 200 lt lik bidonlarla, az bir kısmı da 400 lt lik tekerlekli standart tip konteynirlerde toplanmaktadır. Adapazarı Belediyesi nde katı atığın kışın % 75 i, yazın % 73 ü 20lt. lik kaplarda, kışın % 24 ü, yazın % 25 i 200 lt lik bidonlarda ve kışın % 1 i diğer kaplarda toplanmaktadır. Sakarya Đlindeki biriktirme kaplarının genel durumu Tablo N.12, N.13, N.14 de verilmiştir. 259

276 Tablo N.12. Adapazarı Belediyesinin Biriktirme Kaplarının Durumu Biriktirme Şekli Biriktirme Oranları (%) KIŞ YAZ Evlerin Önüne Açıkta / Poşette bırakma - - Gaz Tenekesi (20 lt) Bidon (200 lt) Standart Biriktirme Kabı 1 2 Tablo N.13. Serdivan ve Erenler Belediyelerinin Biriktirme Kaplarının Durumu Biriktirme Şekli Biriktirme Oranları (%) KIŞ YAZ Açığa dökme 4 2 Gaz Tenekesi (20 lt) Bidon (200 lt) 8 9 Biriktirme Kabı (400 lt) 1 2 Tablo N.14. Güneşler ve Yazlık Belediyelerinin Biriktirme Kaplarının Durumu Biriktirme Şekli Biriktirme Oranları (%) KIŞ YAZ Gaz Tenekesi (20 lt) Bidon (200 lt) Açığa Dökme Adapazarı Belediyesi ile Özel bir şirket arasında yapılan sözleşme ile çöp toplama işlemi özel şirket tarafından yapılmaktadır. Atıkların toplanıp taşındığı araçların sayı ve kapasitesi Tablo N.15 da verilmiştir. Tablo N.15. Atık Toplama Araçlarının Sayı ve Kapasitesi Aracın Cinsi Adedi Kapasitesi (ton) Büyük Süpürge 2 - Sıkıştırmalı Kamyon Sıkıştırmalı Kamyon Sıkıştırmalı Kamyon 4 10 Damperli Kamyon 4 10 Traktör Kepçe 2 - Sıkıştırmalı Kamyon

277 Çöp toplama işlemi 150 işçi ile yapılmaktadır. Tıbbi atıklar için ayrıca araç tahsis edilerek atıkların toplanması ve bertarafı sağlanmaktadır. N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri N.8.1. Katı Atıkların Depolanması Đlimiz, Adapazarı Đlçesi, Emirdağ Mezarlığının karşısındaki katı atık deponi sahasının inşaatı 2008 yılı sonunda tamamlanmıştır.2009 yılı Ocak ayı ile birlikte evsel katı atık alımına başlanmıştır.bu tarihten sonra Sakarya Büyükşehir Belediyesi mücavir alanı içersindeki Đlçe Belediyeleri tarafından toplanan evsel katı atıklar bertaraf edilmek üzere söz konusu tesise taşınmaktadır. Büyükşehir Belediyesi mücavir sınırı dışında bulunan Đlçe Belediyeleri katı atıkların bertaraf edilmesi ile ilgili Bakanlığımıza iştermin planı vermişlerdir N.8.2. Atıkların Yakılması Đlimizde atık yakma tesisi bulunmamaktadır. N.8.3. Kompost Đlimizde Kompost tesisi bulunmamaktadır. N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi Değerlendirilebilir atıkların kaynağında ayrı toplanması, bu atıkların katı atık ayırma tesislerinde işlenerek özelliklerine göre daha homojen gruplara sınıflanması, atıkların bu şekilde tekrar kullanılabilecek ve ikinci hammadde haline getirilebilecek nitelikte elde edilmesi Geri Kazanım olarak tanımlanır. Teneke kutular, şişeler, kağıtlar, piller, aküler ve plastikler geri kazanıma dahil olan maddelerdir. Bu maddeler çeşitli şekillerde değerlendirilmekte ve ekonomiye kazandırılmaktadır. Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği gereğince Belediyeler bölgelerinde oluşan ambalaj atıklarının kaynağında ayrı toplanması için Bakanlığımızdan geçici çalışma izni/lisans almış olan toplama ayırma tesisleri ile sözleşme yaparak ambalaj atıklarının evsel katı atıklardan ayrı olarak toplanmasını sağlamaktadır. Đlimizde ambalaj atıklarının kaynağında ayrı toplanamsı için Bakanlığımızdan geçici çalışma izni/lisans almış bulunan 5 adet tesis bulunmaktadır. 2 adet tesisinde Bakanlığımızdan Geri Dönüşüm konusunda Lisansı bulunmaktadır. Endüstriyel atıklardan geri kazanılacak olan atıklar işletme tarafından ilgilisine ücreti mukabilinde satılmaktadır. Değerlendirilemeyenler ise tehlikeli olup olmadıkları araştırılarak gerekli inceleme sonucu Tehlikeli atık Taşıma Lisansı olanlar tarafından ĐZAYDAŞ a taşınmaktadır. N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri Đlimiz, Adapazarı Đlçesi, Emirdağ Mezarlığının karşısındaki katı atık deponi sahasının inşaatı 2008 yılı sonunda tamamlanmıştır.2009 yılı Ocak ayı ile birlikte evsel katı atık alımına başlanmıştır.bu tarihten sonra Sakarya Büyükşehir Belediyesi mücavir alanı içersindeki Đlçe Belediyeleri tarafından toplanan evsel katı atıklar bertaraf edilmek üzere söz konusu tesise taşınmaktadır. Büyükşehir Belediyesi mücavir sınırı dışında 261

278 bulunan Đlçe Belediyeleri katı atıkların bertaraf edilmesi ile ilgili Bakanlığımıza iştermin planı vermişlerdir. Sakarya Đli Büyükşehir Belediye mücavir alanı dışında bulunan ilçelerin çöpleri ilkel depolama yöntemi ile bertaraf edilmektedir. Çöp alanlarından sızıntı yapan atıksular su kaynaklarını ve toprağı kirletebilmektedir. Ayrıca rüzgar gibi çeşitli meteorolojik şartlar ile çöplerin çevreye dağılması görüntü kirliliğine de yol açmaktadır. Çöp alanından sızan suların yeraltı suyuna karışması, koku problemi oluşturması, çöp yığınlarında oluşan metan gazının patlama ve yangın tehlikesi oluşturması, fare, sinek, haşere gibi zararlılar için ideal bir barınma ve çoğalma ortamı oluşturması gibi sebeplerden dolayı mevcut çöp alanında sakıncalı durumlar meydana gelmektedir. Đlimizde konutlardan ve sanayi tesislerinden kaynaklanan ambalaj atıkları Bakanlığımızdan ambalaj atıklarının toplanması ayrılması ve/veya geri dönüştürülmesi konularında lisans almış tesisler tarafından evsel katı atıklardan ayrı toplanarak değerlendirilmekte ve ekonomiye kazandırılmaktadır. Ancak bu sistemin halen oturtulamadığı özellikle büyükşehir belediye sınırı dışındaki yerlerde ambalaj atıkları evsel katı atıklarla birlikte ilkel depolama yöntemi ile bertaraf edilmektedir.ambalaj atıklarının bu şekilde bertaraf edilmesi görüntü kirliliğinin ötesinde doğada uzun süre bozunmadan kalmaları nedeni ile çevreye olan etkileri daha uzun süreli olabilmektedir. Đlimizde özellikle büyükşehir sınırları içersinde atık piller için toplama noktaları oluşturulmuş, vatandaşların atık pillerini atabileceği yerler belirlenmiştir. Atık pillerin çevreye atılması pillerin yapısında bulunan ağır metaller nedeni ile su kirliliği ve toprak kirliliğine yol açabilmektedir. 262

279 O.1. Gürültü O.GÜRÜLTÜ ve TĐTREŞĐM Ses, titreşim yapabilen herhangi bir kaynağın bütün maddesel ortamlarda yaptığı dalgalanmalar sonucu oluşan, insanda işitme organının verdiği duyumdur. Ses bir dalgalanma hareketidir. Gürültü ise istenmeyen ses olup, düzensiz titreşimlerden oluşur. Gürültü insan yaşantısında çok önemli bir etkendir. Zamanla işitme bozuklukları, dikkatsizlik, ruhsal dengesizlikler meydana getirmektedir. Đnsan kulağının en çok hassas olduğu orta ve yüksek frekansların özellikle vurgulandığı ses değerlendirilmesi birimi dba dır. Gürültü azaltılması veya kontrolünde çok kullanılan dba birimi, ses yüksekliğinin subjektif değerlendirmesi ile de ilişkilidir. Ses dalgasının bir zamandaki titreşim sayısı olan frekansın birimi Hertz dir. Đşitilebilen frekans limitleri 20 Hz 20 khz arasındaki gürültülerin en basit ölçüsüdür. O.1.1. Gürültü Kaynakları O Trafik Gürültüsü Toplumdaki gürültü kaynaklarının en önemlilerinden biri de trafik gürültüsüdür. Karayolu taşımacılığının günden güne artması, çeşitli kara nakil vasıtalarının büyük ölçüde kullanılması trafik gürültüsünün şiddetini arttırmıştır. Bunun için pek çok sanayileşmiş ülkede trafik gürültüsünü kontrol edecek ve düzeltecek idari tedbirler alınmıştır. Trafik gürültüsü kontrolü çeşitli şekillerde yapılabilir. Bunlardan bazıları şunlardır: 1)- Her bir nakil vasıtasının gürültüsünün azaltılması, 2)- Bölgelere ayırarak ve yol planlaması yapılarak hassas bölgelerdeki trafik yüklerinin dağıtılması, 3)- Trafik akışının düzenlenmesi için tek yönlü trafik gibi tedbirlerin alınması olarak sıralanabilir. Gürültü Kontrol Yönetmeliği nde Karayolları Taşıtları ile ilgili bazı sınırlamalar bulunmaktadır. Bunlardan bazıları aşağıda verilmiştir. 1)- Hiç kimse susturucusuz veya ses giderici diğer parçaları olmadan bir motorlu kara taşıtı çalıştıramaz ve çalışmasına sebep olamaz. Bakım onarım veya diğer değiştirme amacı dışında bir motorlu araç veya motosiklet üzerindeki susturucu veya ses giderici parça çıkarılamaz, çalışamaz hale getirilemez. 2)- Kamuya açık yerlerde çalıştırılan motorlu taşıtların çıkardıkları gürültülerden bazıları Tablo O.1 de verilmiştir. Tablo O.1. Motorlu Taşıt Gürültüsü Gürültü kaynakları Gürültü seviyesi LeqdBA Yük araçları (7,5 m de) 85 Yolcu taşıtları (7,5 m de) 85 Motosiklet (7,5 m de) 80 Traktör 120 Kaynak: Çevre Bakanlığı, Gürültü Kontrol Yönetmeliği 263

280 3)- Bir motorlu araç üzerinde veya içinde korna ile veya ses çıkaran başka bir cihaz ile tehlike uyarısı vasfı taşımayan ses yapmak veya yapılmasına sebep olmak yasaktır. Taşıtların sesli uyarıcıları TS ve TS e göre yapılan ölçmelerde araçtan 2.00 m uzaklıkta ve 1.20 m yükseklikte dba olmalı ve frekans spektrumu Hz arasında görünmelidir. Taşıtların iç gürültü seviyeleri, Gürültü Kontrol Yönetmeliği nde verilmiştir. Bu yönetmeliğe göre taşıtların üst gürültü seviyeleri Tablo O. 2 de verilmiştir. Tablo O.2. Taşıtların Üst Gürültü Seviyeleri Taşıt Türü Üst gürültü seviyesi (dba) Otomobil 75 Otobüs(kent içi) 85 Otobüs(kent dışı) 80 Ağır müteharrik araç (sürücü kabininde) ve 85 Kamyonlar (80 km/h hızda) Lokomotif içi (dizel motorlu tam güçte ve yükle çalışırken hız 80 km/h ve pencereler kapalı iken) 85 Elektrikli tren lokomotiflerinde 80 Vagonların içinde 70 Ulaşımı sağlayan ve yük taşımacılığı olarak kullanılan araçlar otomobil, minibüs, otobüs, kamyonet, kamyon olmak üzere çeşitlidir. Araç itibariyle Sakarya Đli Türkiye payında %1 lik kesimde kalır. Đl Merkezi Toplam Araç Sayısı : Đl Geneli Toplam Araç Sayısı : Kaynak: Sakarya Emniyet Müdürlüğü(Trafik Den.ve Tes.Şb.Müd.)Aralık-2005 Sakarya da dar ve trafiğin yoğun olduğu caddelerin isimleri Tablo O.3 de verilmiştir. Tablo O.3. Sakarya Đlinde Trafiğin Yoğun Olduğu Caddeler Cadde ismi Çark Caddesi Atatürk Bulvarı Sakarya Caddesi Adnan Menderes Caddesi Karaağaç Caddesi Ali Necdet Güven Caddesi Genel Durumu Tek Yönlü oldu Yoğun Trafik Yoğun Trafik Yoğun Trafik Yoğun Trafik Dar Đlimizin ulaşım ağında ön sırada bulunan iller arasında yer almaktadır. Otoyol, Karayolu, Demiryolu ve diğer Đller arası yollar bakımından oldukça bağlantı fazladır. D- 100(E-5) Karayolu, zamanla şehir kenarına alınmıştı ancak şehirleşmenin genişlemesi sonucu şehir içinde kalmıştır. Đlimiz içerisinde hem hava akımını artırmak hemde trafik akışında azaltmak amacıyla istimlak çalışmaları yapılarak geniş bulvarlar açılmıştır. Şehir kenarında yapılan 264

281 çevre yolları açılarak uzun araç, kamyon, transit geçen araçlar vb. şehir içine girmesi yasaklanmıştır. Sakarya Đli Akyazı Đlçesi,Kuzuluk Beldesinde Faliyette olan SakızAna Kır Lokantası Đşletme sınırında yapılan ölçüm Tablo O.4 de gösterilmiştir. Tablo O.4. Sakız Ana Kır Lokantası Đşletme sınırında yapılan ölçüm Ölçüm Noktası Leq Lmax Lmin Sınır Değer Sakarya Đli Akyazı Đlçesi,Kuzuluk Beldesinde Faliyette olan Kuzuluk Kaplıca Evleri Balkon ve Yatak Odasında yapılan ölçüm Tablo O.5 de gösterilmiştir. Tablo O.5. Kuzuluk Kaplıca Evleri Balkon ve Yatak Odasında yapılan ölçüm Ölçüm Noktası Leq Lmax Lmin Sınır Değer Ölçüm Noktası Leq Lmax Lmin Sınır Değer O Endüstri Gürültüsü Endüstriden kaynaklanan gürültü, sanayinin türüne, yapı içi akustik özelliklerine ve kullanılan makine adedine bağlı olarak değişmektedir. Sanayideki gürültünün kontrolü, gürültü meydana getiren makine ve teçhizatın, gürültüsüz olanlar ile değiştirilmesi ile başlar. Đkinci yöntem, gürültülü kısımlarda meydana gelen sesin çevreye yayılmasının önlenmesidir. Bunun için motor veya makinenin etrafı ses geçirmez malzeme ile kapatılır. Üçüncü yöntem ise, fabrikada çalışanlara kulaklık verilmesidir. Bu yöntem, en çok uygulanan metottur. Gürültü Kontrol Yönetmeliği nde işitme sağlığı açısından kabul edilebilir en yüksek gürültü seviyeleri için Tablo O.6 da verilen değerler esas alınır. Tablo O.6. Đşitme Sağlığı Açısından Kabul Edilebilir Gürültü Seviyeleri Gürültüye Maruz Kalınan Max. Gürültü Seviyesi (dba) Süre (saat / Gün) / Kaynak: Çevre Bakanlığı, Gürültü Kontrol Yönetmeliği. 265

282 Sakarya da bazı sanayi kuruluşlarında yapılan gürültü ölçümleri Tablo O.7, Tablo O.8, Tablo O.9, Tablo O.10 ve Tablo O.11 de verilmiştir. Đşletmenin Adı: 3A ALÜMĐNYUM ALAŞIMLARI SAN. TĐC. A.Ş. Đşletmenin Sektörü: Külçe Alüminyum Alaşımları Gürültü Kaynağına Değişik Mesafelerden yapılan gürültü ölçümleri Tablo O.7. Sanayiden Kaynaklanan Gürültü Gürültü Seviyesi Gürültü Kaynağı Ort, dba Max, dba Fabrika Sahası Alaşım Kazanı(1 m) Depo (1) Depo (2) Đşletmenin Adı: ŞEN PĐLĐÇ Đşletmenin Sektörü: Tavuk Kesimi ve Rendering Tesisi Gürültü Kaynağına Değişik Mesafelerden yapılan gürültü ölçümleri Tablo O.8. Sanayiden Kaynaklanan Gürültü Gürültü Seviyesi Gürültü Kaynağı Ort, dba Max, dba Paketleme Ünitesi Soğuk Depo Kasa Yıkama Kesimhane (Ciğer Alma) Kesimhane(Kursak Temizleme) Kesimhane(Ciğer Temizleme) Yemekhane 70 - Fabrika Önü(D-100 Yolu kenarı) Đşletmenin Adı: DOĞANÇAY MERMER Đşletmenin Sektörü: Mermer Taşı Kesimi Gürültü Kaynağına Değişik Mesafelerden yapılan gürültü ölçümleri Tablo O.9. Sanayiden Kaynaklanan Gürültü Gürültü Seviyesi Gürültü Kaynağı Ort, dba Max, dba Fabrika Đçi Fabrika Dışı Đşletmenin Adı: OTOYOL Đşletmenin Sektörü: Otomotiv Üretimi Gürültü Kaynağına Değişik Mesafelerden yapılan gürültü ölçümleri 266

283 Tablo O.10. Sanayiden Kaynaklanan Gürültü Gürültü Seviyesi Gürültü Kaynağı Ort, dba Max, dba Montaj Atölyeleri 80 - Kaporta Atölyeleri Motor Test Odası( düşürülüyor) Đşletmenin Adı: ĐSTANBUL FRUEHAUF TAŞIT ARAÇLARI Đşletmenin Sektörü: Treyler Đmalatı Gürültü Kaynağına Değişik Mesafelerden yapılan gürültü ölçümleri Tablo O.11. Sanayiden Kaynaklanan Gürültü Gürültü Seviyesi Gürültü Kaynağı Ort, dba Max, dba Parça Hazırlık Holü Otomasyon Holü Kumlama Tamirat Hattı Montaj Hattı Fabrika Dışı O Đnşaat Gürültüsü Đnşaat gürültüleri genelde yerleşim birimleri içinde ya da yakınında oluşmaktadır. Bu nedenle inşaat gürültülerinin toplumu rahatsız etmesi ve gürültünün azaltılması bakımından önemli özellikleri vardır. Gürültü Kontrol Yönetmeliği nde şantiye gürültüleri ile ilgili olarak Tablo O.12 daki değerler verilmiştir. Tablo O.12. Şantiye Gürültü Seviyeleri Gürültü kaynağı Gündüz ( ) Leq(dBA) Şantiye Gürültüleri - Bina Yapımı (sürekli) 70 - Yol Yapımı (geçici) 75 - Darbe Gürültüleri 100 (Lmax) Kaynak, Çevre ve Orman Bakanlığı, Çevresel Gürültnün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği 267

284 Mahalle aralarında yapılan inşaatlarda gürültü oluşmaktadır. Ancak çalışmanın gündüz saatlerde yapılması ve maruz kalınan gürültü seviyesi altında kalması nedeniyle herhangi bir sorun oluşturmamaktadır. O Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler Gürültü Kontrol Yönetmeliği nde Yerleşim bölgeleri için temel gürültü kriterleri verilmiştir. Trafik gürültüsü için temel kriterler 35 dba - 45 dba aralığında seçilir. Yerleşme yerine ve gün içindeki zaman dilimine bağlı olarak Tablo O.12. deki düzeltmeler yapılır. Tablo O.13. Yerleşim Alanları Standart Gürültü Seviyesi Temel kriter Bölge Tanımı Leq: 35dBA 45 Dba I. Bölge Şehir dışı konut alanı (trafikten uzak) 0 II. Bölge Şehir kenarı konutları + 5 Şehir konut alanı (trafik akımına 100 m + 10 Uzaklıkta) Şehir konut alanı, anayolları, işyerleri + 15 (trafik akımına 60 m uzaklıkta) III. Bölge Şehir merkezi konut alanı, anayolları + 20 işyerleri (trafik akımına 20 m uzaklıkta) IV. Bölge Endüstri bölgesi veya ağır vasıta ve + 25 otobüslerin geçtiği yollar Gündüz Zaman Dilimi Gündüz ( ) 0 Akşam ( ) -5 Gece ( ) -10 Kaynak: Çevre Bakanlığı, Gürültü Kontrol Yönetmeliği. O Havaalanı Yakınında Oluşan Gürültü Đlimizde havaalanı bulunmamaktadır. O.1.2. Gürültü ile Mücadele O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri O Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri Đlimizden Otoyol, karayolu ve demiryolu geçmektedir. Araç sayısının hayli çok olduğu otoyolu Đl kenarında bulunması nedeniyle fazla gürültü oluşturmamaktadır. D- 100(E-5) karayolu ise sanayiinin yoğun olduğu ve il kenarından(nisbeten) geçmesi nedeniyle Đl içi gürültüsünde fazla etkinliği bulunmamaktadır. Ancak demiryolunun Đl 268

285 içinde istasyonu bulunması Sakarya-Đstanbul arası çalışan trenler aşırı gürültüye ve trafik aksamasına neden olmaktadır. Günde yaklaşık olarak 8 defa giriş ve çıkış yapılmaktadır. Etrafında bulunan konutlarda rahatsızlık oluşmaktadır. Okul, hastane gibi hassas bölgeler trafiğin etkin bulunan ve bulunmayan bütün bölgelere yayılmış durumdadır. Özellikle devlet hastanesi, Kadın-Çocuk Hastanesi, Sigorta Hastanesi ve özel hastane şehir içinde bulunmakta olup, gürültü oluşmaktadır. Şehir kenarında bulunan hastaneler de mevcuttur. Toyota-SA Hastanesi ve Özel Ada Tıp Merkezi bulunmaktadır. O Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri Bu konuda herhangi bir çalışma mevcut bulunmamaktadır. O.1.4. Gürültünün Đnsanlar Üzerine Olan Etkileri O Fiziksel Etkileri Fiziksel, Fizyolojik ve Psikolojik Etkisi Duyu organlarımızı ve sinir sistemimizi etkileyen istenmeyen ve gelişigüzel ses dalgalarının oluşturduğu gürültü sorunlarına insanın dayanma gücü sınırlıdır. Ayrıca aynı ses şiddetine ve kaynağına karşı, bireysel tepkiler kişiden kişiye değişmektedir. Öyle ki birisine sıkıcı gelen bir ses, diğerine kabul edilebilir gelebilir. Ancak aynı gürültüye maruz kalan kişilerin belirli bir yüzdesinin rahatsız olması, kabaca grup etkilenmesini belirler. Gürültüye karşı, kişilerin tepkilerindeki büyük değişimleri gözönüne almak üzere, sorunu karşılayan bir çözüm önerisi, ortalama bir tepkiye dayanmalıdır ki, bu 0 / 0 50 düzeyinde bir orandır. Đnsanların gürültüye karşı duyarlılığı; 1. Fizyolojik 2. Psikolojik 3. Sosyal ve kültürel faktörlere bağlıdır. Gürültünün çok çabuk ve akut tesirleri işitmenin sekteye uğramasıdır. Đşitme duygusunun kaybolması veya bozulması işitme sisteminin bir bölümünde meydana gelen hasar sebebiyle olur. Ses dalgalarının insan beynine ulaşması, bilindiği gibi orta kulaktaki örs ve çekiç kemikleri, kulak zarı ve çok ince tüy hücreleri yardımıyla olur. Đnce tüycük halindeki hücrelerin mekanik hareketleri bioelektrik sinyallerine dönüştürülür ve ses sinirleri yardımıyla beyine ulaştırılır. Akut şekildeki tesirler, kulak zarında, çok yüksek ani gürültüler neticesinde meydana gelir. Daha tehlikeli olanı, iç kulaktaki ince hücrelerde meydana gelen kronik tesirlerdir. 120 dba iç kulakta sürekli hasarın olduğu ve dengenin bozulduğu sınır olup, dba kulak sancı eşiğidir. Gürültünün sebep olduğu diğer rahatsızlıklar kalple ilgilidir. Araştırmalar, gürültünün kalp atışını değiştirdiğini, kanı koyulaştırdığını ve kan damarlarını genişlettiğini göstermiştir. Gürültünün baş ağrısı yaptığı ve insanı daha alıngan ve öfkeli yaptığı da bilinen bir gerçektir. Bunlardan başka gürültü; 1. Hipertansiyon 2. Ciltte solukluk 3. Solunum ve kalp damar sistemi bozuklukları 269

286 4. Nöro-motor tepki reaksiyonlarında gecikme gibi sağlığa zararlı etkiler yapabilmektedir. Diğer fizyolojik etkiler arasında kas refleksleri oluşması, uyku bozuklukları ve hormonal denge bozuklukları sayılabilir [19]. Değişik gürültü kademelerinin insanda oluşturduğu tahribatlar Şekil 6.1.'de verilmiştir. Đnsanların gürültüye olan tepkileri Şekil O.1 de gösterilmiştir. Şekil O.1 Đnsanların Gürültüye Olan Tepkileri Gürültüden doğan rahatsızlıkların derecesini etkileyen faktörler şunlardır; 1.Sesin şiddeti ve karakteri 2.Đçeri giren sesin süresi 3.Seste farklı frekansların varlığı 4.Başlangıcın aniliği Kaynak: Sakaryada Trafik Kaynaklı Gürültü, Đ.BAL,1998 O Fizyolojik Etkileri O Psikolojik Etkileri 270

287 O Performans üzerine etkileri Gürültü kişi başına olan verimi düşürür. Bir sigorta şirketinin yaptığı çalışmada şu sonuçlar çıkmıştır; gürültünün azalması ile hesap işlerinde çalışanların yaptığı hatalar 0 / 0 52, daktilografların yaptığı hatalar %29 azalmıştır. Diğer bir araştırma, gürültülü yerlerde çalışanların 4 saatten sonra randımanlarının 0 / 0 33 azaldığını göstermiştir. Gürültünün randıman üzerine etkisi konusunda yapılmış bir başka araştırma çok anlamlıdır; bir grup işçi çok gürültülü bir kazan yapım atölyesinin yakınında bir yerde ısı regülatörü monte etmekte idiler. Monte ettikleri 80 regülatörün 60 ı hatalı çıktı. Aynı işçiler gürültülü yerden alınıp sessiz bir yere geçirilince, aynı sürede monte ettikleri regülatör sayısı 110 a çıkmış, buna karşılık hatalı regülatör sayısı 7 de kalmıştır. Kaynak: Sakarya da Trafik Kaynaklı Gürültü, Đ.BAL,1998 O.2. Titreşim Titreşim, bir sistemin denge konumu etrafında yaptığı salınımlardır. Mekanik sistemlerin titreşimleri için yüksek sayılan frekanslar akustik bakımdan düşük frekanslardır. Bu nedenle mekanik titreşimlerden doğan ses, genellikle düşük frekanslıdır. Mekanik titreşimlerden kaynaklanan gürültüye endüstride azımsanmayacak ölçüde çok rastlanır. Kimi durumlarda da mekanik titreşimler ana kaynak olmamakla birlikte, gürültü yayılmasında aracı olurlar. Demiryolu ve karayolu taşıtlarının titreşimi de civardaki yapı ve insanlara hem katı ortamda (ray-travers-balast-temel veya yol kaplaması-zemin temel yoluyla) doğrudan doğruya, hem de havadan ses yoluyla ileterek ulaşır. Katı ortamdan iletilen titreşim genellikle ilk doğrultusal (düşey) özelliğini korur. Ses yolu ile iletilen titreşim ise en büyük etkisini yayılma doğrultusunda ve özellikle bu doğrultuya dik ve titreşebilen yüzeyler üzerinde gösterir. Uçak mühendisliğini ilgilendiren alanlar dışında, genellikle, doğrudan doğruya katı ortamdan iletilen titreşim yanında, ses ile iletilen titreşimin etkileri ihmal edilebilir. Ses ile iletilen titreşimin akustik sonuçları daha etkilidir [6] Titreşimin insanlar üzerine olan etkileri Şekil O.2. de gösterilmiştir. 271

288 Şekil O.2. Đnsanın Titreşim Etkilerine Tahammül Sınırları I: Ancak Hissedilebiliyor. II: Hoşnutsuzluğa neden oluyor; ancak, tahammül edilebiliyor. III: 5-15 dakikadan daha uzun süre ile tahammül edilemiyor. IV: Çok kısa süre (1 dk) tahammül edilemiyor. Kaynak: Sakarya'da Trafik Kaynaklı Gürültü, Đ.BAL,

289 273