Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 56, Ekim 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 56, Ekim 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Yrd. Doç. Dr. Kamil DOĞANCI Uludağ Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Eskiçağ Tarihi kamil@uludag.edu.tr ROMA İMPARATORLUĞU NUN BITHYNIA PONTUS EYALETİNDE UYGULADIĞI ASKERİ POLİTİKALAR 1 Öz MÖ 74 de Bithynia kralı IV. Nikomedes in vasiyetiyle Roma toprağı olan Bithynia, Senato eyaleti olarak organize edildi. Augustus un daha çok askeri nedenlerle eyaletleri yeniden düzenlemesinden sonra da bu statüsünü korudu. Ancak Roma nın doğudaki sınırlarının genişlemesiyle eyaletin stratejik önemi arttı ve Nero (MS 54-68) Bithynia Pontus u geçici olarak imparator eyaleti statüsüne aldı. İmparator Traianus (MS ), Bithynia yı ekonomik ve askeri nedenlerle tekrar kendi kontrolüne aldı ve Plinius u legatus Augusti pro praetore unvanıyla geniş yetkilerle donatarak eyalete vali olarak gönderdi. Roma imparatorluk döneninden itibaren eyalette sabit askeri birlikler bulunmakla birlikte bunların sayısı çok fazla değildi. Ancak doğuya sevk edilen lejyonlar Bithynia dan geçtiği dönemlerde eyalette askeri hareketlilik artıyordu. Bithynia nın coğrafi konumu imparatorların buradaki yol ağıyla özel olarak ilgilenmelerini gerektiriyordu. Bazı imparatorlar yol inşaa ve tamir işlerini organize etmekle görevlendirdikleri procurator larını eyalete göndermişlerdir. Stratejik konumu nedeniyle doğudaki siyasi gelişmelere paralel olarak Bithynia Pontus eyaletinin statüsü dönem dönem değişmiştir. Bununla birlikte eyalet her dönemde Roma nın doğuda uyguladığı askeri politikaların önemli bir parçası olmuştur. Anahtar kelimeler: Roma İmparatorluğu, Bithynia, Parth İmparatorluğu, Plinius 1 Bu makale Doktora tezinden üretilmiş olup Alanya Alaattin Keykubad Üniversitesi evsahipliğinde düzenlenen II. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu'nda sözlü bildiri olarak sunulmuştur.

2 MILITARY POLICIES OF THE ROMAN EMPIRE IN THE PROVINCE OF BITYHIA ET PONTUS Abstract Giriş Bithynia became Roman land by the will of Nicomedes IV in 74 BC and was organized as a senatorial province. Even after the Augustan reorganization of the provinces, Bithynia preserved its statue. However, with the expansion of the eastern territory of Rome, the province s logistical prevalence increased and by the time of Nero (54-68 AD) Bithynia Pontus was temporarily turned into an imperial province because of the Parthian threats in the east. Later, Trajan ( AD) turned it into an imperial province again because of the economic and military problems. He appointed Pliny to the administration of the province with the title of legatus Augusti pro praetore, with extraordinary powers. There were constant military troops in the province, but the number of them was not very much. Roman emperors take special care of the road network of Bithynia et Pontus because of its strategic location. Some of them sent their procurators to the province and assigned them for road constructions and repairs. As a result, the status of Bithynia et Pontus changed periodically in parallel with the political developments in the east due to its strategic position. Keywords: Roman Empire, Bithynia, Parthian Empire, Pliny Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için öncelikle Bithynia bölgesinin coğrafi konumuna ve siyasi tarihine kısaca değinmek gerekir. Anadolu nun kuzeybatısında görece dağlık bir coğrafyada yer alan Bithynia; batıda Mysia daki Rhyndakus (=Kocaçay), güneyde Phrygia ve Galatia, kuzeyde Pontus Euxenius (=Karadeniz) ve doğuda kesin olmamakla birlikte Herakleia Pontika (=Ereğli) kenti ile sınırlanmıştı. (Strab. XII.4.1; Boyana 2015: 61; Işık 2001: 7, 23; Bosch 1935: 67; Doğancı 2013: 169; Boyana 2006: 172). Nikomedia (İzmit), Nikaia (=İznik), Prusa (=Bursa), Kios (=Gemlik), Khalkedon (=Kadıköy), Prusias, Klaudiopolis (=Bolu) gibi kentler bölgedeki en önemli yerleşimlerdi. Rhyndakus, Sangarios, Billaeus (=Filyos Çayı) ve Parthenius bölgenin başlıca akarsularıydı. Askanios (=İznik Gölü) ve Apolloniatis (Apollont) göllerinde taşımacılık ve balıkçılık yapılıyordu. (Plin. nat. V.143; Arr. an. I.29.5; Curt. III ; Işık 2001: 7). Bithynia nın güneyi boyunca uzanan Olympos (=Uludağ) dağ silsilesi bölgenin güney sınırını belirliyordu. (Strab. XII.8.1; Doğancı 2013: 170). Bithynia, antikçağda ve günümüze önemli deniz yollarından biri olan Karadeniz ticaret yolunun ve Mezopotamya, Mısır ve Anadolu yu Balkanlar üzerinden Avrupa ya bağlayan karayolunun geçiş noktası üzerinde yer alır. (Güney 2007: 1470). Batıda Propontis (=Marmara Denizi), kuzeyde ise Pontus Euxenius ile çevrilmiş olan bölge, Bosphorus (=İstanbul Boğazı) aracılığıyla Karadeniz in kuzeyindeki zengin tahıl alanlarına erişim imkanına sahipti. Bu denizlerin sahillerinde Nikomedia, Chios, Apameia, Prusias, Tios vb. gibi önemli liman kentleri kurulmuştu. Deniz ve karayollarının geçiş noktası üzerinde yer alması ve jeopolitik konumunun sağladığı avantajlar sayesinde bölge, tarihin her döneminde iskana uğramış ve gelişmiş şehirlere evsahipliği yapmıştır. (Bosch 1937: 5). 69

3 M.Ö. 74 yılında son Bithynia kralı IV. Nikomedes vasiyetle krallığını Roma ya bırakınca Roma Senatosu nun belirlediği ilkeler çerçevesinde Bithynia eyaleti kuruldu ve sınırlar, Bithynia Krallığı nın sınırları esas alınarak yeniden belirlendi. (Vell. II.4.1; App. Mithr. 71; Mem. XLIII.1; Eutr. VI.6.1; Boyana 2006: 175; Macro 1980: 665; Magie 1950: 320; Ridley 1987: 287; Sherwin-White 1977: 67; Boyana 2015: 63). Ancak daha sonra çevredeki bazı bölgeler ve kentler eyalete dahil edilerek sınırlar genişletildi. MÖ 64/3 yılında Romalı general Pompeius, Pontus Kralı VI. Mithridates i yenip krallığına son verince, bu krallığın bir kısım topraklarını Bithynia eyaletine bağladı ve bu tarihten itibaren eyaletin ismi Pontus et Bithynia olarak değiştirildi. (Cass. Dio XXXVII.20.1; Strab. XII.3.1; Vell. II.38.6; Plut. Pomp. XLII.1-2; Arslan 2007: 490; Oktan 2008: 52). Pompeius, Bithynia yı 12, Pontus u ise 11 kent bölgesine ayırdı ve Pontus kesiminde yeni kentler kurdu. (Strab. XII.3.1; Doğancı 2013: 173; Magie 1950: 1232; Oktan 2008: 60; Arslan 2007: 487; Broughton 1934: 212). Pompeius un Pontus ta kurduğu kentler yeni eyaletin sınırlarına dahil edildi. (Kaya 1998: 165 vd.; Kaya 2005a: 17). Pontus Krallığı topraklarının bir kısmı ise vassal Galatia kralı Deiotarus a bırakıldı. (Radice 1969: 18; Ridley 1987: 209; Kaya 1998: 165 vd.). Bithynia nın Paphlagonia ile olan sınırında da zaman zaman değişiklikler yapıldı. Principatus Dönemi nin (MÖ 27-MS 284) başlarında Paphlagonia daki Hadrianopolis in territorium unda bulunan Kimistene ve Karzene, Bithynia Pontus eyaletine eklendi ve eyaletin bu yeni bölgesi Caesareis Proseilemeniatai olarak adlandırıldı. (Mitchell 1993: 92; Kaya 2005a: 17). Bithynia eyaletinin kuruluş süreci tamamlandıktan sonra M. Aurelius Cotta eyaletin ilk valisi olarak atandı. (Badian-Sherk 1984: 89; Ryan 1994: 185; Doğancı 2007: 69). Cotta ile birlikte Bithynia praetor unvanlı valiler tarafından yönetilen bir Senato eyaleti oldu. Önceleri cursus honorum larının 2 henüz başındaki deneyimsiz isimler eyalete vali olarak atanırken, imparator Vespasianus dan (MS 69-79) itibaren daha deneyimli ve tecrübeli valiler görevlendirilmiştir. (Baz 2013: 265; Levick 1979: 125). Örneğin MS deki Bithynia valisi M. Salvidienus Asprenas, bu görevinden iki yıl sonra consul 3 seçilmiştir. (Rémy 1989: 35-36; Doğancı 2007: ; Baz 2013: 265). Aynı şekilde MS yılı Bithynia valisi A. Bucius Lappius Maximus üç yıl sonra suffect consul 4, MS Bithynia valisi L. Iulius Marinus ise üç yıl sonra consul seçilmiştir. (Doğancı 2007: ; Baz 2013: 265; Rémy 1989: 37-42). Bu atamalar, doğuda Partlarla olan mücadeleler nedeniyle eyaletin öneminin arttığını göstermektedir. İmparator Nero nun uygulamaya koyduğu yeni doğu politikasını selefi Vesapasianus önemli bir değişiklik yapmadan uygulamaya devam etmiş ve MS 72 de tamamen askeri nedenlerle Kappadokia ve Galatia eyaletlerini birleştirmiştir. Bu politika paralelinde Melitene ve Stala kentlerine askeri garnizonlar yerleştirilmiş ve bu yeni eyalete çok deneyimli valiler atanmıştır. (Baz 2013: 266). Bu tarihten sonra doğuda Parth larla olan mücadelelere bağlı olarak Bithynia Pontus eyaleti bazı dönemlerde askeri açıdan önem kazanırken, bazı dönemlerde sıradan bir eyalet haline gelmiştir. Takip eden bölümlerde önce eyaletteki askeri durum hakkında bilgi verilecek, daha sonra bu süreç kronolojik olarak ayrıntılı biçimde ele alınacaktır Soylu bir Roma yurttaşının memuriyet kariyerindeki yükselme aşamaları, diğer bir deyişle kamu hayatının üzerine kurulduğu kariyer basamaklarıdır. Cursus honorum da en düşük basamak quaestorluk, en yüksek basamak ise consul lük idi. (Goldsworthy 2014: 588; Tekin 2008: 319; Berger 1953: 422). 3 Roma Cumhuriyet döneminde bir yıllığına seçilen en yüksek devlet memurudur. Her yıl eşit yetkilere sahip iki consul seçilirdi. Başlangıçta sadece patricii den (soylu aileler) seçilirken MÖ 367 de kabul edilen Lex Licinii-Sextii ile plebs lerden (halk) de consul seçilmiştir. (Dürüşken-Özbayoğlu 1999: 49-50; Berger 1953: 411; Tekin 2008: 319). 4 Consul lerden birinin ölmesi sonucu onun yerine seçilen görevlidir. Suffect consul seçilen kişi yerine geldiği consul un görev süresi bitene kadar görevde kalırdı. (Dürüşken-Özbayoğlu 1999: 50; Berger 1953: 412).

4 Eyaletteki Roma Askeri Varlığı Epigrafik ve edebi kaynaklar, Senato eyaleti statüsünde olduğu dönemler de dahil olmak üzere, Bithynia Pontus eyaletinde daima askeri birliklerin konuşlandığına işaret eder. Bu konuda birçok araştırmaya imza atmış olan M.A. Kaya ya göre; Bithynia Pontus eyaleti sınırları içerisinde en fazla askeri birlik görülen eyaletlerden biriydi. (Kaya 2003: 84). Bununla birlikte dönemin Yahudi tarihçisi Iosephus un eyalette askeri birlik olmadığı şeklindeki ifadesi araştırmacıları ikilemde bırakmaktadır. (Ios. bell. Iud. II.368). Oysa Iosephus un burada ima ettiği lejyon 5 birliği olmalıdır. Yoksa aşağıda ayrıntılı olarak ele aldığımız epigrafik belgeler MÖ 1. yüzyıldan itibaren eyalette askeri birliklerin konuşlanmış olduğunu açıkça gösterir. Sinope de bulunan MÖ 1. yüzyıl sonlarına tarihlenen mezar yazıtı kentte Cohors 6 Augusta adlı askeri birliğin varlığına işaret eder. (AE 2004: 1375; IK 64: 124; Şenocak 2014: 118, 180). Yazıtta adı geçen askerin görevi sırasında burada öldüğü anlaşılmaktadır. Aynı kentte MS 1. yüzyıl başlarında cohors Cypria adlı diğer bir askeri birliğin varlığına şahit oluyoruz. (Baz 2013: 275; Speidel French 1985: ). Bithynia Pontus eyaleti sınırları içerisindeki Amaseia kentinin garnizon olarak kullanıldığını gösteren yazıtlar bulunmuştur. Traianus un Parth Savaşı na (MS ) katılan Ala I Flavia Augusta Britannica birliği savaştan sonra Amaseia da konuşlanmıştır. (Şenocak 2014: 86). Kentte bulunan ve aşağıda tam metnini verdiğimiz yazıtta süvari birliği olan Ala I Flavia Augusta Britannica nın adı geçer. (Anderson vd. 1910: 104). [I(ovi)] o(ptimo) m(aximo) [Au]g(usto) s[ac(rum) Al]a I Flavia [Au]g(usta) Britan[n(ica)] (milliaria) c(ivium) R(omanorum) bis to[r]- [q]uata o[b v]i[rtu]tem, cui [praeest] [ ]us Bon[ ] Aynı kentte bulunan ve MS 2. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlenen aşağıdaki yazıt ise Ala Claudia Nova adlı diğer bir süvari birliğinden bahseder. (Anderson vd. 1910: 105). Ayrıca Amaseia da Ala Claudia Nova birliğindeki askerler hakkında bilgi veren başka yazıtlar da bulunmuştur. (Anderson vd. 1910: 106; IGRR III 102; Kaya 2003: 86). L. Sempronius, L(ucii) [fi(lius)], Sca[p(tia)] Alti[ni] M[a]- cedo, dec(urio) alae Claudia[e] nova[e]. Amaseia da konuşlanan diğer bir askeri güç Legio V Macedonia ya bağlı cohors X birliğiydi. Kentte bulunan bir yazıttaki Leg(ionis) V / Mac(edonicae) / coh(ors) X ifadesi birliğin eyaletteki varlığını kesin olarak kanıtlar. (AE 1990, nr. 893; Şenocak 2014: 184). MS 1. yüzyılda Moesia Inferior daki Legio V Macedonica ve bağlı birlikler P. Verus komutasında Pontus a sevk edilmişlerdir. (Mitford 1980: 1204; Şenocak 2014: 65). Bu asker sevkiyatı Roma da erken dönemde 4000 piyade ve 300 atlıdan oluşan askeri birlik. Cumhuriyet dönemi sonlarında legion daki asker sayısı 6000 e yükseltilmiş, Principatus döneminde ise 5000 e düşürülmüştür. Lejonerlerin görev süresi 25 yıldı. (Berger 1953: 541; Şenocak 2014: 212; Goldsworthy 2003: 215) 6 Geç cumhuriyet ve imparatorluk dönemi lejyonlarında 480 askerden oluşan tabur. (Şenocak 2014: 200; Berger 1953: 394)

5 nın temel nedeni doğuda Parthlarla olan mücadelelerdir. (Kaya 2003: 86). Eyalette garnizon olarak kullanılmış diğer bir merkez ise, Ala Moesica adlı birliğin konuşlandığı Zela (=Zile) kentiydi. Bu atlı birliğin Zela da konuşlandığına dair mezar yazıtları bulunmuştur. (Mitchell 1993: 136; Kaya 2003: 86). Khalkedon da ele geçen ve MS 2. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen mezar yazıtında Cohors II Luciensium un adı geçer. (IK 20: 56; AE 1986: nr. 642; Şenocak 2014: 116, 178). Cohors II Luciensium un eyalette kalıp kalmadığını yada ne kadar süre kalmış olduğunu bilemiyoruz. Bu dönemde Parthlarla olan mücadeleler nedeniyle Bithynia üzerinden doğuya sık sık asker sevkiyatlarının olduğu biliniyor. Yazıtta adı geçen askerin mensubu olduğu Cohors II Luciensium birliği bu tarihlerde doğuya gönderilmiş olabilir. Bithynia Pontus da varlığını bildiğimiz diğer bir askeri birlik ise eyalet valisi Genç Plinius un imparator Traianus a yazdığı mektuplardan bildiğimiz cohors VI equestris tir. (Plin. epist. X ; Marek 2003: 59; Baz 2013: 275). Diokletianus döneminde Pontus un güvenliğini sağlamak amacıyla kurulan Legio I Pontica Trapezus da konuşlanmıştı. (CIL III 6746; Mitford 1980: 1209; Şenocak 2014: 46). Yazıtta (CIL III 6746) geçen dedicavit leg(io) P(ontica) vestra, agent(e) Trocundo prefaec(to) ifadesinden Legio I Pontica ya Trocundus adlı birisinin komutan olarak atandığı anlaşılmaktadır. Bithynia Pontus eyaletindeki diğer askeri merkez Byzantium dan sonra Anadolu daki ilk konaklama noktası olan Dakibyza (=Gebze) kentiydi. Batıdan gelip doğuya giden askeri, ticari ve dini yollar buradan geçiyordu. Dakibyza da bulunan yazıtlar Ala VI Equitata adlı askeri birliğin bölgeden geçtiğine işaret etmektedir. (Magie 1950: 1459; Mitchell 1993: 129; Kaya 2003: 87). Ancak bu birliğin kentte konuşlanmış olduğuna dair elimizde herhangi bir kanıt bulunmamaktadır. 72 Eyaletin Statüsündeki Değişiklikler ve Uygulanan Askeri Politikalar Augustus (MÖ 27-MS 14) eyaletlerin yönetimini kökten değiştiren bir düzenleme yaptı. Bu düzenlemeyle bazı eyaletlerin valilerini tayin etme yetkisi Senato dan alınarak imparatora verildi. İmparatorun denetimine verilen eyaletler ekseriyetle sınırlarda yer alıyordu. (Strab. XVII.3.25; Cass. Dio LIII.12.2 vd.). Eyaletlerin yönetimindeki bu yeni düzenleme sonrasında Bithynia Pontus un statüsünde herhangi bir değişikliğe gidilmedi. Galatia hariç diğer Anadolu eyaletleri daha önceden olduğu gibi Senato ya bağlı kaldılar. Augustus, Küçük Asya daki eyaletlerin güvenliğini sağlayabilmek amacıyla doğudaki savunma hattını çok daha ileriye, Parthlar la komşu olan Syria Eyaletine kurdu. (Kaya 2005c: 89). Bu dönemde Bithynia Pontus eyaleti praetor rütbeli valilerin görev yaptığı sıradan bir Senato eyaletiydi. (Sherk 1955: 403; Kaya 2005: 24; Kaya 2003: 84). Doğudaki stabil durum ve eyaletin görece güvenli olan iç bölgede yer alması nedeniyle Augustus döneminde Bithynia Pontus eyaletinde askeri açıdan çok fazla hareket görülmez. Şüphesiz Augutus un başlattığı pax Romana nın (=Roma Barışı) yaşanan bu barış sürecine katkısı olmuştur. Augustus un haleflerinin pax Romana ya sadık kalarak onun izlediği barışçıl politikayı devam ettirmeleriyle imparator Traianus dönemine (MS ) kadar eyaletin statüsünde herhangi bir değişiklik olmadı. (Sherk 1955: 403). Augustus un halefi olan Tiberius (MS 14-37) selefinin Küçük Asya politikalarını çok büyük değişiklikler yapmadan devam ettirdi. Tiberius döneminde Bithynia Pontus eyaletinde büyük çapta yol yapım ve onarım çalışmaları görülür. Bu yollar sayesinde eyalet askeri, ticari ve idari açıdan ön plana çıkmaya başlar. Bununla birlikte eyalet iç bölgede yer aldığı ve savaş bölgelerinden uzak olduğu için imparator Claudius (MS 41-54) dönemine kadar sıradan bir Senato eyaleti olarak kaldı. Bu dönemde imparatorluğun doğu sınırında Roma aleyhine ortaya çıkan

6 gelişmeler, Bithynia Pontus eyaletini askeri açıdan ön plana çıkarmıştır. Bithynia nın doğuya sevk edilen lejyonların geçtiği güzergah üzerinde olması, buradaki ulaşım altyapısının önemini arttırmış ve imparator Claudius, Iunius Cilo adlı procurator unu askeri bir görev için MS 53/54 de eyalete göndermiştir. Cilo eyalette bulunduğu sırada Parth kralı I. Volagases in Armenia topraklarını işgal etmiş, Roma nın vassal Armenia kralı Adamistus kaçmak zorunda kalmıştı. (Tac. ann. XII.50; Doğancı 2007:101). Böyle kritik bir dönemde Bithynia yı Roma kuvvetlerinin geçişi için hazırlamakla görevlendirilen Iunius Cilo nun valilik süresi iki yıl daha uzatıldı ve MS 55 de Corbulo nun eyalete procurator 7 olarak tayin edilmesiyle Cilo nun görevi sona erdi. (Magie 1950: 541; Bosch 1935: 83-84). Nero döneminden itibaren Roma nın doğudaki askeri faaliyetleri ve Parthlar la olan mücadeleler Bithynia Pontus eyaletini yeniden askeri açıdan ön plana çıkardı. Doğuya sevk edilen lejyonlar genellikle Bithynia güzergahını takip ettiler. Bu durum eyaletin sosyo-ekonomik durumunu olumlu yönde etkiledi ve eyaletteki kentler zenginleşti. Askeri açıdan önem kazanmaya başlamasından sonra eyalette imparatorun gönderdiği procurator ların sayısında artış görülür. Bizzat imparator tarafından görevlendirilen ve ona karşı sorumlu olan procurator ların eyalette mali ve askeri olmak üzere geniş yetkileri vardı. Bithynia Pontus eyaleti Senato nun yönetiminde olduğu dönemlerde bile imparatorlar buraya procurator larını göndermekten çekinmemişlerdi. Nero nun iktidarının başlarında Iunius Cilo procurator Ponti et Bithyniae unvanıyla askeri bir görev için eyalete gönderildi. (Cass. Dio XXXIII.6; Tac. ann. 21; RG I, 3: 402, nr. 38; Marek, 2003: 48; Heichelheim 1944: 176; Baz 2013: 265). MS 58 de eyalete gönderilen diğer bir procurator olan C. Iulius Aqulia ya Apamea-Nikaia arasında yol inşa etme görevi verildi. (CIL III 346; IGR III 15; Heichelheim 1944: 176; Magie 1950: 562, 1419). MS 77/78 de L. Antonius Naso Prusa yı Propontis e (=Marmara Denizi) bağlayan bir yol inşa ettirdi. (CIL III 6993; Magie 1950: 570, 571, 1429). Tüm bu yol yapım ve tamir çalışmaları Roma nın bu tarihlerde doğuda Armenia topraklarına yaptığı seferlerle ilişkilidir. Bu seferler sırasında Doğu Avrupa daki askeri birlikler Bithynia, Paphlagonia ve Galatia üzerinden doğudaki Euphrates (=Fırat nehri) sınırına sevk edilmiştir. (Magie 1950: 662). İmparator Nero özellikle yol yapım çalışmalarını organize etmek amacıyla Bithynia ya procurator larını göndermiş olsa da, bu dönemde eyaletin Senato dan imparatora geçtiğine dair elimizde kesin kanıtlar yoktur. Dönemin tarihçilerinden Flavius Iosephus (MS ) Nero döneminde eyalette daimi bir askeri birliğin bulunmadığını açıkça belirtir. (Ios. bell. Iud. II.368; Sherk 1955: 403). Neticede günümüze kadar üzerinde sayısız araştırma yapılmış olmasına rağmen, Nero döneminde Bithynia Pontus eyaletinin statüsü konusu ilk günkü muğlaklığını korumaktadır. 73 İmparator Vespasianus (MS 69-79) kendisinden önceki imparatorlar gibi Bithynia Pontus eyaletine procurator larını göndermeye devam etmiştir. İmparator, Pamphylia nın Perge kentinin soylu ailelerinden birine mensup olan Marcus Plancius Varus u eyalete vali olarak atamıştır. (IGRR III.4; 37; RG I.2, 269, nr. 4 (Claudiopolis); 359, nr. 87 (Heraclea); RG I.3, 403, nr (Nicaea); Houston, 1972: 167). Aşağıdaki yazıttan da anlaşılacağı gibi Varus un Bithynia Pontus eyaletine legatus Augusti pro praetore unvanıyla gönderilmesi onun doğrudan imparatora bağlı olduğunu gösterir: 7 Procurator ların asıl görevleri İmparatorun özel mülklerinin yöneticiliğini yapmak olsa da bazı dönemlerde imparatorun isteğiyle eyaletlerdeki vergi işlerini kontrol ederlerdi. Procurator lar genellikle azatlı yada atlı sınıfına mensuptu. (Dürüşken 1999: 49, 57; Berger 1953: 654).

7 M(arco) Planc[io?. f(ilio)] / Varo, Xviro stl(itibus) / iud(icandis), q(uaestori) pro pr(aetore) pro / vinciae Ponti et / Bithyniae, tr(ibuno) pl(ebis) / pr(aetori), leg(ato) pro pr(aetore) pro / vinciarum Acha / iae et Asiae/ P(ublius) Cornelius P(ubli) f(ilius) / Fab(ia) Pro[.. (Houston 1972: 168). Bu durum Nero döneminde eyaletin statüsünde geçici olarak yapılan değişikliğin Vespasianus döneminde hala yürürlükte olduğunu gösterir. Vespasianus un Bithynia Pontus eyaletine gönderdiği diğer bir procurator L. Antonius Naso dur. (Heichelheim 1944: 177). MS 78 de procurator olarak eyalete gelen Naso ağırlıklı olarak yol tamir ve yeni yol yapım işlerini organize etmiştir. (CIL III 6993; ILS 253; Magie 1950: 570 vd.). Naso imparatorluk yolları için ayrılan fonu kullanmada eyalet valisinden bağımsız olarak hareket etme yetkisine sahipti. Bithynia da basılan ve yol yapımında çalışan işçilere maaş olarak dağıtılan sikkeler üzerinde Antonius Naso ismine yer verilmiştir. (RG I.2: 236, nr. 7-8; Doğancı 2007: 101). Bu dönemde doğudaki durum henüz kritik bir aşamaya gelmemiş olmakla birlikte imparator Vespasianus un bölgeye bazı seferler yaptığını biliyoruz. MS. 2. yüzyıldan itibaren yoğunlaşan Parth seferleri nedeniyle Avrupa dan başlayarak Byzantium-Bithynia-Ankyra-Tarsos-Syria güzergahını takip eden askeri yol önem kazanmaya başlar. (Güney 2013: 1481; Dönmez Öztürk 2007: 84). Bu yüzyılın başında Roma tahtına çıkan imparator Traianus (MS ) Bithynia Pontus eyaletiyle yakından ilgilenmiştir. Sherk e göre imparator ekonomik nedenlerle eyaletin statüsünü değiştirmiş ve eyaleti kendi kontrolü altına almıştır. (Sherk 1955: 403; Magie 1950: 596; Kaya 2005a: 24). Gerçekten de eyaletteki kentlerin ekonomik durumlarını yakından tetkik ettiğimizde, bu dönemde kentlerin ağır bir ekonomik kriz içerisinde olduklarına şahit oluruz. Plinius un imparator Traianus a yazdığı mektuplar, eyalet kentlerinin içinde bulunduğu ekonomik kriz hakkında önemli ipuçları verir. Plinius, eyaletin önde gelen kentlerinden olan Prusa nın ekonomik durumu hakkında imparatora yazdığı mektupta durumun vahametini şöyle aktarır: 74 Şimdilerde Prusalıların kamu harcamalarını, gelirlerini ve borçlarını incelemekteyim; ayrıntılara girdikçe de bu incelemenin gerekliliğini daha fazla anlıyorum. Çünkü çeşitli nedenlerle özel kişiler yüksek miktarlarda paraları alıkoyuyor. Ayrıca, bazı paralar da devlet hazinesinden yasal olmayan yollarla harcanıyor (Plin. epist. X.17A) Plinius diğer mektubunda eyaletin önemli kentlerinden Nikaia daki yolsuzluklara değindikten sonra bu yolsuzlukların ve suiistimallerin kent ekonomisi üzerindeki olumsuz etkilerinden bahseder: Efendim, Nikaia daki, büyük bir kısmı inşa edilmiş ama yarım bırakılmış bir tiyatro için, işittiğime göre, (çünkü bu yapı hakkında gerekli araştırma yapılmadı) on milyon sestertius tan fazla harcandı; korkarım, boşu boşuna (Plin. epist. X.39). Bir başka mektubunda eyalet metropolis i Nikomedia daki ekonomik sorunlara değinir ve imparatorun yardımını ister: Efendim, Nikomedialılar, bitirmeden bıraktıkları ve hemen yıkılan bir su kemerine 3 milyon 329 bin sestertius harcadılar. Yeniden bir başka kemere iki yüz bin sestertius ödediler. Bu da bitirilmeden bırakılınca, bu kadar büyük bir parayı yok yere harcayanlar suya sahip olmak için yeni bir masrafla karşı karşıya kaldılar (Plin. epist. X.37). Plinius un imparatora yazdığı bu mektuplardan onun eyalete gönderilmesinin tamamen ekonomik nedenlere dayandığı sonucu çıkarılabilir. Ancak konu üzerinde çalışan bilim adamlarının

8 önemli bir bölümü Traianus un bu kararı vermesinin altında askeri nedenlerin yattığını ileri sürerler. Elbette ki her iki görüşün de kendine göre haklı tarafları var. Şimdi bu iki görüşü edebi kaynaklar ve yazıtlar ışığında değerlendirip bir sonuca varmaya çalışacağız. Plinius un Bithynia valisi olarak atanmasına ilişkin aşağıdaki yazıtlar bu konuda az da olsa fikir verir: legat(us) pro pr(aetore) provinciae Pon[ti et Bityhniae pro]consulari potesta[te] in eam provinciam e[x Senatus consulto ab] Imp(eratore) Caesar(e) Nerva Traiano Aug(usto) German[ico Dacico p(atre) p(atriae) missus]. (Eck 2010: ; Baz 2013: 266). ex s(enatus) c(onsulto) pro»consulari potestate legatus pr(o) pr(aetore) provinciae ponti et Bithyniae et legatus»in eam ab Imp(eratore) Caes(are) Nerva Traiano Aug(usto) missus. ( Baz 2013: 266). Yukarıdaki yazıtlarda dikkati çeken nokta Plinius un eyalete Senatus Consulto 8 ile gönderildiğinin belirtilmesidir. (Baz 2013: 266; Oktan 2008: 55). Her ne kadar Nero döneminden itibaren eyalete procurator lar gönderiliyor olsa da bu kez durum daha farklıdır. Önceki dönemlerde Senato nun atadığı eyalet valisi iş başındayken imparatorun görevlendirdiği procurator lar da eyalette bulunabiliyorlardı. İmparator Traianus bu duruma son vermiş ve Senato nun atadığı valiler yerine doğrudan kendi seçtiği legatus Augusti pro praetore lere valilik görevini vermiştir. Ancak yazıtlarda imparatorun neden böyle bir görevlendirme yaptığına dair herhangi bir bilgi bulunmaz. Bunun sebebini bulmak için dönemin siyasi ve askeri gelişmelerini değerlendirmek gerekir. 75 Bazı araştırmacılara göre Plinius un MS 111 yılında eyalete legatus Augusti pro praetore olarak gönderilmesi imparator Traianus un Parth seferiyle ilişkilidir. (CIL V 5262; Magie 1950: 596, 1454). Bu görüşü savunan araştırmacılar tezlerini imparatorluğun doğu sınırındaki askeri gelişmelere dayandırırlar. Şöyle ki; bu tarihlerde Parth kralı II. Pacorus ölmüş ve akabinde Armenia topraklarında Roma aleyhine olan gelişmeler ortaya çıkmıştır. Armenia nın coğrafi konumu her iki imparatorluk için hayati önem taşıyordu. Armenia Krallığı, Roma ile Parthlar arasında tampon bölge görevi görüyor ve bu iki büyük devletin doğrudan çatışmalarını engelliyordu. Bu durum her iki imparatorluğun da yararına idi. Hem Romalılar hem de Parthlar Armenia toprakları üzerinde egemenlik politikası güdüyor ve kendi politikalarına uygun adayların Armenia tahtına çıkması için çaba sarfediyorlardı. Roma için Armenia nın Parthlar ın elinde olması tüm Anadolu eyaletlerinin güvenliğinin tehdit altında olması demekti. Öte yandan aynı şey Parthlar için de geçerliydi. Armenia ya hakim olan bir Roma İmparatorluğu her an Parth ülkesini ele geçirebilirdi. Bu bağlamda Parth kralı II. Pacorus un ölümü bölgedeki dengeleri değiştirdi. Romalılar II. Pacorus un küçük oğlu ve mevcut Armenia kralı olan Axidares i destekliyordu. Axidares MS 110 da babası II. Pacorus tarafından Armenia kralı olarak atanmıştı. Roma nın desteğiyle MS arasında Armenia tahtını elinde tutmayı başardı. Ancak I. Osroes in Parth tahtını ele geçirmesinden sonra Axidares, Armenia tahtını kardeşi Parthamasiris e kaptırdı. Parthamasiris MS arasında Armenia kralı olarak kaldı. (Schottky 1996: 373). I. Osroes in Armenia Krallığı nın içişlerine müdahale etmesi ve kendine yakın olan Parthamasiris i tahta geçirmesi Roma-Parth ilişkilerinin bozulmasına yol açtı. Parthamasiris in Armenia kralı olması Romalı komutan Corbulo nun MS 66 da Parthlara karşı kazandığı zafer sonrasında imparator Nero nun 8 Senatus kararı. Yazıt ve sikkelerde SC olarak kısaltılmıştır. (Tekin 2008: 327).

9 doğuda oluşturduğu düzeni ciddi bir biçimde tehdit ediyordu. Doğu eyaletlerinin Parth tehdidi altına girdiğini düşünen imparator Trainaus Parthlara karşı savaş açtı. (Schottky 2000a: 88). Trainaus MS 114 yılında Elegia da Parthamasiris ile bir araya geldi ve onun Armenia tahtındaki hak iddialarını reddetti. Bununla da yetinmeyerek devletlerarası hukuku hiçe sayıp Parthamasiris i öldürttü ve Armenia Krallığını Roma ya bağladı. (Schottky, 2000b: 361) Armenia nın MS arası Roma eyaleti statüsüne alınması doğuya giden yolların ve lojistik merkezlerin önemini arttırdı. Traianus un özel ilgisini çeken Bithynia Pontus eyaleti bu yolların başlangıç noktasında yer alıyordu. İşte tam da askeri açıdan karışık böyle bir ortamda imparator Traianus, Plinius u eyalete gönderdi. Bu noktada Plinius un esas görevi eyalette bozulan düzeni yeniden tesis etmek ve Bithynia dan geçen yolların emniyetini sağlamaktı. Plinius un mektuplarından bu dönemde eyalette bir askeri hareketlilik olduğunu öğreniyoruz. Plinius imparator Traianus a yazdığı mektubunda Karadeniz kıyısının praefectus u 9 olan Gabius Bassus un emrindeki askerlerin azlığından şikayet ettiğini belirtiyor: Karadeniz kıyısının praefectus u olan Gabius Bassus çok saygılı ve hizmete hazır bir tavırla beni ziyarete geldi ve birkaç gün benimle birlikte oldu. Gözlemleyebildiğim kadarıyla, seçkin ve hoşgörüne yaraşır bir şahıs. Ben ona, kumandanı olmamı istemiş olduğun askeri birliklerden, on özel asker, iki atlı ve bir centurio komutanı ile yetinmesini emretmiş olduğunuzu bildirdim. Bu sayının kendisine yetmeyeceğini ve bunu sana yazacağını belirtti (Plin. epist. X.21). İmparatorun Plinius a yazdığı cevabi mektuptan Bassus un imparatora da aynı isteklerle bir mektup yazdığı anlaşılıyor: 76 Gerçekten de Gabius Bassus bana, kendisine verilmesini emrettiğim sayıdaki askerin yetmeyeceğini yazdı. Senin haberin olsun diye, ona yazmış olduğum yanıtın bu mektuba eklenmesini emrettim. Koşullar mı gerektiriyor, yoksa insanlar daha geniş bir yetki mi kullanmak istiyor, ayırdına varmak önemli bir iştir. Biz ise halkın çıkarını gözetmeliyiz ve elden geldiğince askerleri birliklerden çağırmamaya özen göstermeliyiz. (Plin. epist. X.22). Mektuptan açıkça anlaşılacağı gibi imparator Traianus, Bassus un bu isteğine mesafeli yaklaşıyor ve Bassus un emrine fazla asker vermenin gerçekten gerekli olup olmadığını sorguluyor. Bu mektuplar bize imparator Traianus zamanında Karadeniz kıyısının güvenliğini sağlayan bir askeri birliğin varlığını kesin olarak ispatlar. Plinius un imparatora yazdığı diğer bir mektuptan eyalette cohortis sextae equestris adlı birliğin konuşlanmış olduğunu anlıyoruz: Efendim, cohortis sextae equestris in centurio su P. Accius Aquila benden kızının hukuki durumuyla ilgili hoşgörünü talep ettiği dilekçesini sana göndermemi istirham etti. Askerlerin isteklerine sabır ve insancıllıkla yaklaşmaya ne kadar alışık olduğunu bildiğimden dilekçesini reddetmenin katı bir tutum olacağını düşündüm. (Plin. epist. X.106). MS 3. yüzyıla tarihlenen yazıtlar adı geçen askeri birliğin eyaletteki varlığına dair yeterli kanıtlar sunarlar. (IGR III 1396; IGR III 1411; SEG II 666; Magie, 1950: 603, 1459; Sherk, 1955: 403, Kaya, 2003: 85). Yazıtların MS 3. yüzyıla tarihlenmesi tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Bu durum, adı geçen askeri birliklerin kısa süreliğine eyalete gelmediklerini ve kalıcı olduklarını gösterir. Plinus un işaret ettiği gibi, askeri birlikler başta eyalet metropolis i Nikomedia olmak üzere, eyaletteki birçok kente konuşlanmıştı. Hatta eyalet valisinin imperium yet- 9 Auxilia da ala yada bölük komutanı. (Şenocak 2014: 219; Goldsworthy 2003: 216)

10 kisinden bağımsız bazı askeri birlikler de vardı. (Plin. epist. X.21). Buna rağmen eyalette zaman zaman güvenlik problemleri ortaya çıkıyordu. Özellikle eyaletin dağlık bölgelerinde ortaya çıkan haydutlar büyük tehdit oluşturuyordu. Hatta bu haydutlar Prusa kentinin üst düzey bir güvenlik görevlisini öldürmüşlerdi. (Robert 1937: 97; Sherk 1955: 404). Plinius un ölümünden sonra yakın arkadaşı Gaius Iulius Cornutus Tertullus (MS /115) legatus Augusti pro praetore unvanıyla eyalet valisi olarak atandı. (CIL XIV 2925; ILS 1024; Remy 1989: 47; Alföldy 1999: 237; Magie 1950: 605; Baz 2013: 272). Bu atamadan da anlaşılacağı gibi Plinius un legatus Augusti pro praetore olarak eyalete gönderilmesi geçici bir durum değildi. Traianus güvendiği yöneticileri eyalete göndererek, hem eyalet kentlerinin ekonomik durumunu düzeltmek hem de doğuya yapılacak seferler için eyaletin altyapısını hazır hale getirmek istiyordu. Diğer bir ifadeyle Plinius un eyalete gönderilmesiyle Bithynia artık kesin olarak imparator eyaleti statüsüne alınmıştır. (Alföldy 1999: 237; Baz 2013: 272; Eck 1971: ; Marek 2003: 49 vd.). MS 106 da Dacia nın Roma eyaleti haline getirilmesi ve Traianus un doğudaki Parthlar üzerine sefer hazırlıklarına başlaması üzerine Bithynia Pontus eyaletinin stratejik önemi arttırmıştır. (Baz 2013: 272; Levick 1979, 129 vd.). Traianus doğuya gidecek askeri birliklerin geçeceği güzergahta bazı tedbirler almış, Byzantium kentini küçük bir garnizonla tahkim etmiştir. Plinius, Bithynia Pontus eyaletin doğu sınırındaki Iuliopolis kenti ve civarında da benzer önlemlerin alınması gerektiğini imparatora bildirmiştir. (Plin. epist. X.77). Traianus un ölümünden sonra yerine geçen Hadrianus (MS ) döneminde de Bithynia Pontus imparator eyaleti olarak kaldı. Hadrianus, MS 17 Kasım 117 de Antiokheia da imparator ilan edilmesinin akabinde Roma ya dönüş yolunda Bithynia Pontus eyaletinin metropolis i Nikomedia ya uğradı ve kışı burada geçirdi. (SHA Hadr. 5.9 vd.; Kaya-Özcan 2016: 495; Bosch 1937: 33). Selefinin doğu politikasını tamamen terk eden Hadrianus, Augustus un dış politikasını benimsedi. (Kaya-Özcan 2016: 495). Parth Kralı I. Osroes ile bir anlaşma yaparak doğu sınırını güvence altına aldı. (Aur. Vic. XIV.1; Kaya-Özcan 2016: 497). Anlaşmaya göre Euphrates doğu sınırı olarak kabul edildi ve savunma önlemleri de buna uygun olarak alındı. İmparator doğudaki lejyonlara daha hızlı asker ve malzeme gönderilebilmesi amacıyla Anadolu da yoğun bir yol tamir ve inşa programı başlattı. Bithynia-Ankyra arasındaki kara yolunun bu dönemde tamir edildiği anlaşılıyor. (Kaya-Özcan 2016: 497; Magie 1950: 613). Hadrianus MS de imparatorluğun doğu eyaletlerine düzenlediği gezi sırasında tekrar Bithynia eyaletine uğramış ve eyaletin başkenti Nikomedia başta olmak üzere bazı kentleri ziyaret etmiştir. Hadrianus, Bithynia Pontus eyaletine selefi gibi legati Augusti pro praetore 10 unvanı taşıyan valiler göndermeye devam etmiştir. Bunların en bilinenlerinden biri olan Gaius Iulius Severus MS yıllarında eyalette görev yapmıştır. (Cass. Dio LXIX.14.4; MAMA V 60; AE 1938: nr. 144; Levick 1979: 129; Magie 1950: 626; Remy 1989: 50; Doğancı 2007: 88). Plinius ile aynı yetkilere sahip olduğu anlaşılan G. Iulius Severus un Bithynia Pontus eyaletinde görevlendirilmeden önce Akhaia proconsul lüğü yapmış olması, deneyimli bir yönetici olduğunu gösterir. Bithynia Pontus eyaleti Traianus ve Hadrianus dönemlerinde imparator legatus ları (=legati Augusti pro praetore) tarafından yönetildikten sonra Antoninus Pius la (MS ) birlikte eyaletin yönetimi tekrar Senato ya verildi. (Sherk 1955: 403; Kaya 2003: 84-85; Magie 1950: İmparatorun, kendi kontrolündeki eyaletlere atadığı valilerdir. Doğrudan imparatora karşı sorumludurlar ve onun temsilcisi olarak hareket ederler. İmparatorun legati Augusti pro praetore unvanlı temsilcileri bazen özel görevlerle Senato eyaletlerine de gönderilmişlerdir. (Berger 1953: 539; Tekin 2008: 323).

11 662). Eyaletin statüsündeki bu değişiklikte imparatorun barışçıl siyasetinin rolü yadsınamaz. Doğudaki görece barış ortamı Bithynia Pontus eyaletinin askeri önemini ikinci plana itmiş, bu durum eyaletin yeniden Senato kontrolüne verilmesiyle sonuçlanmıştır. M.S. 165 yılında Dacia da savaş hazırlıklarına başlayan imparator Marcus Aurelius (MS ) Bithynia Pontus u yeniden imparator eyaleti statüsüne almıştır. Bu tarihten itibaren eyalete tekrar ex-consul statüsündeki legatus Augusti pro praetore unvanlı valiler atanmaya başlar. (Baz 2013: 261; Magie 1950: 662, 1532; Kaya 2003: 85; Marek 1994: 86). Marek e göre Marcus Aurelius un Bithynia Pontus u imparator eyaleti yapmasının nedeni, doğuda Parth larla yaşanan çatışmalar ve Tuna nehri üzerinde konuşlandırılan askeri birliklere erzak sağlanmasında eyaletin lojistik bakımdan stratejik bir mevkide bulunmasıydı. Marek, MS 162 de yeniden başlayan Roma-Parth savaşları nedeniyle eyaletin yeni bir düzenlemeye tabi tutulduğunu ileri sürer. (Marek 1994: 86; Baz 2013: 274). Bu tarihlerde kıyı kentlerinin bastığı sikkeler üzerindeki savaş gemisi tasvirleri Parth savaşı ile ilgili olmalıdır. IV. Vologases (MS ) komutasındaki Parthların Armenia yı ele geçirmeleri üzerine Marcus Aurelius kardeşi Verus u Armenia ya göndermiştir. Romalı generaller arasındaki taht mücadeleleri sırasında Bithynia Pontus eyaletinde yoğun bir askeri hareketlilik göze çarpar. Pescennius Niger ile Septimus Severus (MS ) arasındaki mücadelede Bithynia Pontus eyaleti önemli rol oynamıştır. Pescennius Niger Suriye lejyonları tarafından imparator ilan edilince rakibi Septimius Severus la yapacağı mücadelede hareket üssü olarak Byzantion u seçmiş (SHA Sept.Sevr. VIII.13; Kaya 2006: 29) ve ordusunun idaresini Asia eyaleti valisi Asellius Aemilianus a bırakmıştı. İki generalin orduları arasındaki ilk savaş Kyzikos (=Erdek) yakınlarında oldu ve Severus un komutanlarından Tiberius Claudius Candidus un zaferiyle sonuçlandı. (Cass. Dio LXXV.6.4; Herodian. III.2.1-5; Magie 1950: 1539; Birley 1999: 110, 112; Kaya 2006: 30). Savaş sonunda Aemilianus Byzantion daki Niger in yanına kaçmak isterken yakalanarak öldürüldü. (Cass. Dio LXXV.6.3). Niger ile Severus arasındaki belirleyici savaş MS 193 de Nikaia ile Kios arasındaki dar bir geçitte (Karsak Boğazı?) yapıldı. Savaşı kaybeden Niger, ordusunun geri kalanıyla birlikte Suriye ye çekildi. (Cass. Dio LXXV.6.4 vd.; Herodian. III.4.2; SHA Sept.Sev. IX.1-2). Severus ise Niger i takip ederek Bithynia, Galatia ve Kappadokia güzergahından Antiokheia ya ulaştı. Yazıtlardan Severus un Bithynia Pontus u geçerken Prusias ad Hypium a uğradığını öğreniyoruz. (IGRR III 60 ve 62; Herodian. III.3.1; Magie 1950: 1542; Kaya 2006: 33). Septimius Severus Antiokheia dan dönüş yolunda da Bithynia ya uğramış ve Cassius Dio nun doğum yeri olan Nikaia da Askania Gölü nün meşhur balıklarından yemiştir. (Cass. Dio LXXVI.15.3 vd; Herodian. III.5.3). Daha sonra Libyssa ya (Gebze Yakınlarında?) geçerek, burada Kartacalı Hannibal in mezarını ziyaret ederek, ona beyaz mermerden bir mezar inşa ettirmiştir. (Cass. Dio XVIII.65.7; Birley 1999: 142; Kaya 2006: 34). 78 İmparator Caracalla (MS ) döneminde de Bithynia Pontus toprakları doğuya sevk edilen askeri birliklerin toplanma, konaklama ve askeri üs bölgesi olarak kullanılır. Caracalla kış mevsimini Nikomedia da geçirdikten sonra MS 215 yılının bahar ayında Parth seferine çıktı. (Dio Cass. LXXVII.17-18; Bosch 1937: 36; Ruge 1936: 475 vd.; Güney 2013: 1482). Nikomedia dan hareketle ordusunun geçiş güzergahında bulunan Prusias (Konuralp=Üskübü) kentinde konakladı ve bu esnada kent halkı orduya buğday yardımında bulundu. Roma imparatoru III. Gordianus (MS ) döneminde Bithynia yeniden askeri açıdan önem kazanmaya başladı. I. Ardashir in (MS ) Sasani tahtına çıkmasıyla doğuda Roma aleyhine gelişmeler ortaya çıkar. I. Ardashir ve oğlu I. Saphur kendilerini Pers imparatorluğu-

12 nun varisi ilan ederek Roma ya ültimatom vermişler ve Pers topraklarını boşaltmasını istemişlerdi. (Magie 1950: 673, 1542; Kaya 2005b: 158). MS 236 da başlayan Sasani saldırıları sonucu Nisibis (=Nusaybin) ve Carrhai (=Harran) kentleri kaybedildi. (Magie 1950: 1560). Gordianus MS 242 de Trakya da Gotlara karşı yaptığı savaşı zaferle sonuçlandırdıktan sonra ordusuyla Bosphorus üzerinden Bithynia ya geçti ve burada Doğu seferi hazırlıklarına başladı. Sefer süresince Bithynia eyaleti lojistik merkez olarak kullanıldı. (Magie 1950: 1562; Güney 2013: 1482). Batıdan gelen asker, silah ve iaşenin Küçük Asya da toplandığı ilk yer burası idi. Bosch a göre imparator Kios, Nikaia, Iuliopolis üzerinden Ankyra ya, oradan da Pisidia Antiokheia ya (=Yalvaç) ulaşan güzergahı kullanmıştır. (Bosch, 1935: 55; Kaya, 2005b: 161). Pink bu öneriyi kabul etmez ve şöyle bir güzergah önerir: Nikomedia, Nikaia, Iuliopolis, Ankyra, Tyana (=Kemerhisar) ve Tarsos. (Pink 1935: 99). Loriot a göre imparator ordusuyla birlikte Nikaia, Nakoleia (=Seyitgazi), Antiokheia, Ikonion, Phylai Kilikia ve Tarsos kentlerinden geçerek Antiokheia ya (=Antakya) ulaşmıştır. (Loriot 1975: 767; Kaya 2005b: 161). III. Gordianus Sasaniler in ele geçirdiği Antiokheia, Carrhai (=Harran) ve Nisibis i (=Nusaybin) geri aldıktan sonra Resaina da (=Ceylanpınar) Sasanilere karşı büyük bir zafer kazandı. (SHA Gord. XXVI.3 vd.; Kaya 2005b: 162; Kottenhofen 1982: 153 ). Sonuç MÖ 74 de Roma eyaleti olarak organize edilen Bithynia, MS 1. yüzyıldan itibaren askeri açıdan ön plana çıkmaya başlamış ve bu durum MS 3. yüzyılın sonuna kadar artarak devam etmiştir. Eyalet toprakları doğuya yapılan askeri seferlerde ordunun hem sevk güzergahı hem de ikmal merkezi olarak kullanılmıştır. Askeri hareketliliğin bu derece yoğun olduğu bir Senato eyaleti düşünülemeyeceği için özellikle doğudaki savaşlar sırasında Bithynia Pontus un imparator eyaleti statüsüne alındığı, savaş sonunda tekrar Senato ya iade edildiği görülmektedir. Bazı durumlarda ise imparatorlar Senato eyaletlerinin statüsünü değiştirmeyip, olağanüstü yetkilerle gönderdikleri procurator lar aracılığıyla bu eyaletlere müdahale etmişlerdir. Doğudaki askeri gelişmelere paralel olarak Claudius (MS 41-54) döneminden itibaren Bithynia Pontus eyaletine procurator lar gönderilmiştir. İmparatorun temsilcisi olan procurator lar ağırlıklı olarak yol bakım ve onarım işlerini organize etmişlerdir. 79 Nero (MS 54-68) döneminden itibaren imparatorluk merkezinin doğuya kayması ve Parthlar la Romalılar arasında Armenia Krallığı üzerinde egemenlik mücadelesinin başlaması, Anadolu daki eyaletlerin önemini arttırdı. Armenia yı tampon bölge olarak kendi kontrolündeki vasal kralların yönetmesini isteyen Romalılar, bunun için askeri tedbirler de dahil olmak üzere, her türlü önlemi almaya çalıştılar. Bu bağlamda ilk olarak batıdaki bazı lejyonlar doğuya sevk edildi. İmparator Nero doğuya gönderilen lejyonların rahat ve güvenli bir şekilde sevk edilebilmesi için başta Bithynia olmak üzere Küçük Asya daki bazı eyaletlere procurator larını göndermiştir. İmparator Marcus Aurelius dönemine kadar imparator adına hareket eden procurator ların eyalette görevlendirildiğine şahit oluyoruz. Ancak Marcus Aurelius MS 165 yılında bu duruma son vermiş ve Bithynia Pontus u imparator eyaleti statüsüne almıştır. Bu tarihten sonra eyalet uzun bir süre Senato ya iade edilmemiştir. Elimizdeki kaynaklara göre Roma döneminde Bithynia Pontus eyaletinde kalıcı bir lejyon bulunmadığını kesin olarak söyleyebiliriz. Bununla birlikte önceki bölümde ayrıntılı olarak ele aldığımız üzere eyalet sınırları içerisinde lejyonerlere ait birçok mezar taşı bulunmuştur. Bu mezarların doğuya sevk edilirken eyalette ölen lejyonerlere ait olduğu düşülmektedir. Mezar taşlarının farklı dönemlere ve farklı lejyonlara mensup askerlere ait olması bu görüşü destekler.

13 Bu durum lejyonların eyalette kalıcı olmadıklarını açıkça gösterir. Eyalette kalıcı lejyonlar olmamakla birlikte bazı küçük askeri birlikler eyaletin bazı kentlerinde konuşlanmıştı. Bu birlikler hem eyalette barış ve sükunu sağlamış hem de doğuya yapılan asker sevkiyatlarında lejyonların güvenliğini sağlamışlardır. Yukarıda da belirtildiği gibi, epigrafik, nümizmatik ve edebi kaynaklar da bu birliklerin eyaletteki varlığını teyit eder. Her ne kadar Yahudi tarihçi F. Iosephus, Bithynia Pontus eyaletinde askeri birlik bulunmadığını ifade etse de, elimizdeki kanıtlar bunun aksini işaret etmektedir. Plinius un imparator Traianus a yazdığı mektuplara dayanarak eyalette cohortis sextae equestris adlı birliğin konuşlanmış olduğunu kesin olarak söyleyebiliriz. Ayrıca Karadeniz kıyısının güvenliğini sağlayan orae Ponticae 11 adlı ve muhtemelen eyalet valisinin imperium undan bağımsız bir askeri birlik daha mevcuttu. Nikomedia limanında sürekli olarak bir Roma donanması bulunuyor ve boğazların kontrolünü sağlıyordu. (Güney 2013: 1481). Bunların dışında eyalette cohors VI equestris, Ala I Flavia Augusta Britannica, Ala Claudia Nova gibi birçok küçük askeri birliğin varlığını biliyoruz. Eyaletteki tüm bu askeri birlikler ve deniz gücü bölgenin stratejik öneminin açık bir kanıtıdır. Neticede Bithynia Pontus eyaleti başlangıçta sıradan bir Senato eyaletiyken, MS 1. yüzyıldan itibaren Roma nın doğu politikasındaki köklü değişikliklere paralel olarak önem kazanmaya başlamıştır. Bu süreç eyaletin statüsünün değişmesiyle sonuçlanmış ve Bithynia yı Senato eyaleti olmaktan çıkarmıştır. Bithynia Pontus un imparator eyaleti statüsüne alınmasıyla Roma nın Tuna sınırındaki lejyonlarının Byzantium üzerinden Bithynia ya, buradan da doğudaki sorunlu bölgelere sevk edilmesinin önü açılmıştır. Bu dönemde eyalet, doğuya sevk edilen askeri birliklerin toplanma merkezi olmuştur. İmparator Diokletianus un (MS ) Bithynia Pontus un metropolis i Nikomedia yı (=İzmit) Doğu İmparatorluğunun başkenti yapmasıyla eyaletin önemi artmıştır. I. Constantinus un (MS ) Constantinopolis i (=İstanbul) başkent ilan etmesinden sonra da Bithynia bölgesi başkente yakın stratejik konumu sayesinde askeri, ticari ve ekonomik önemini korumuştur. MS 651 e kadar Sasanilerle, daha sonra da Müslümanlarla olan mücadeleler Bithynia yı başkentin savunmasında önemli bir noktaya taşır Bithynia Pontus eyaletinin Karadeniz kıyı bölgesinin atlı birliğinin komutanı. (Kaya 2003: 86).

14 Harita 1: Bithynia Pontus Eyaleti (Bithynia bölümü). (French 2016: 122) 81 Harita 2: Bithynia Pontus Eyaleti (Pontus bölümü). (French 2016: 123)

15 KAYNAKLAR Alföldy, G. (1999). Städte, Eliten und Gesellschaften in der Gallia Cisalpina. Epigraphischhistorische Untersuchungen. Band 30, Stuttgart. Anderson, J.G.-F. Cumont-H. Gregory. (1910). Studia Pontica III: Recueil des Inscriptions Grecques et Latines du Pont et de l Arménie. Bruxelles. App. Mithr. (Appianus, Mithridateios). Appian s Roman History, English translation by H. White, London-Cambridge: Harvard University Press, (Loeb Classical Library), Arr. an. (Arrianus. Anabasis). (ed. by P.A. Brunt). Vol. I-II. London: Loeb Classical Library, Arslan, M. (2007). Mithridates VI Eupator: Roma nın Büyük Düşmanı. İstanbul: Odin Yayıncılık. Aur. Vict. (Aurelius Victor, Epitome De Caesaribus). (ed. by Franz Pichlmayr). Teubner, Badian, E. ve Sherk, R.K. (1984). Rome and the Greek East to the Death of Augustus (Translated Documents of Greece and Rome). Cambridge: Cambridge University Pres. Baz, F. (2013). Considerations for the administrations of the province Pontus et Bithynia during the imperial period. Cedrus, I, Berger, A. (1953). Encylopedic Dictionary of Roman Law. 43 (2). New York: The American Philosophical Society. Birley, A.R. (1999). Septimius Severus: the African emperor. London-New York. Bosch, C. (1935). Die Kleinasiatischen Münzen der römischen kaiserzeit. Stutgart: Verlag von W. Kohlhammer. Bosch, C. (1937). İzmit şehrinin muhtasar tarihi. (O. N. Arıdağ çev.). İstanbul: Devlet Basımevi. Boyana, H. (2006). Nikomedeia kenti ve Tanrıça Demeter. Tarih Araştırmaları Dergisi, 39, Boyana, H. (2015). Nikomedia kenti ve Men kültü. Uluslararası Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri. (H. Selvi-M. B. Çelik ed.). cilt: I, Broughton, T.R.S. (1934). Roman landholding in Asia Minor. Transactions and Proceedings of the American Philological Association, vol. 65, Cass. Dio (Cassius Dio, Rhomaika). Roman History. with an English translation by E. Carry, London-Cambridge: Harvard University Press, (Loeb Classical Library), CIL Corpus Inscriptionum Latinarum. (1863- ). Curt. (Quintus Curtius Rufus. Historiarum Alexandri Magni Macedonis). (ed. by J.C. Rolfe). London: Loeb Classical Library, Doğancı, K. (2001). Nümizmatik ve Epigrafik Kaynakların Işığında Roma İmparatorluk Döneminde Bithynia nın Sosyo-Ekonomik Durumu (Augustus tan Diokletianus a Kadar). Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa. 82

16 Doğancı, K. (2007). Roma Principatus Dönemi (M.Ö. 27-M.S. 284) Bithynia Eyaleti Valileri (Prosopografik bir inceleme). Yayınlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara. Doğancı, K. (2013). Antik kaynaklara göre Bithynia'daki civitas'lar. Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 14 (1), Dönmez Öztürk, F. (2007). Roma Çağı Küçük Asya Kentleri Arasında Homonoia Anlaşmaları. İstanbul. Eck, W. (1971). Miszellen zum Rechtsstatus von Sardinien im 2. Jh. n. Chr. Historia, 20, Eck, W. (2010). Die groβe Pliniusinschrift aus Comum: Funktion und Monument. Werner Eck Momument und Inschrift. Gesammelte Aufsätze zur senatorischen Repräsentation in der Kaiserzeit. Berlin-New York, Eutr. (Eutropius, Breviarium Historiae Romanae). Roma Tarihinin Özeti. (Çiğdem Menzilcioğlu, çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi, French, D. (2016). Roman Roads & Milestones of Asia Minor. Vol. 3, Fas. 3.9, Ankara: British Institute. Goldsworthy, A. (2003). The Complete Roman Army. London: Thames and Hudson. Goldsworthy, Adrian (2014). Caesar. Efe Kurtoğlu (çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Güney, H. (2013). Antik Çağ da Nikomedia (İzmit) Kenti nin Jeopolitik Önemi. ICANAS, 38, (10-16 Eylül 2007), Ankara: Heichelheim, F. M. (1944). Attius Laco, the proconsul, and Iunius Cilo, the procurator, in Bithynia. American Journal of Archaeology. vol. 48, no. 2, Herodian. (Herodianus, Historia Romana). (ed. by C.R. Whittaker). Cambridge: Harvard University Press, Houston, G. W. (1972). M. Plancius Varus and the events of A.D Transactions and proceedings of the American Philological Association, Vol. 103, IGR (Inscriptiones Graecae ad Res Romanas Pertinentes), I-IV, ed. R. Cagnat, Paris, IGRR (Inscriptiones graecae ad res romanas pertinentes), ed. René Cagnat et al. 3 vols. Paris Vol. 3, fasc. 1-6, with Jules F. Toutain, Pierre Jouguet and Georges Lafaye. Paris Reprint: Chicago, Ares Ios. bel. Iud. (Flavius Iosephus, Bellum Iudaicum). (ed. by H. St. Thackeray). London: Loeb Classical Library, Işık, A. (2001). Antik kaynaklarda Karadeniz Bölgesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Kaya, M. A. (2003). Anadolu da Roma garnizonları. Tarih İncelemeleri Dergisi, XVIII/2,