T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI İNŞAAT TEKNOLOJİSİ TAŞIN MİMARİDE KULLANIMI

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI İNŞAAT TEKNOLOJİSİ TAŞIN MİMARİDE KULLANIMI Ankara, 2013

2 Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme materyalidir. Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir. PARA İLE SATILMAZ.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...iiii GİRİŞ... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ TAŞ MİMARİ YAPI ELEMANLARINI TANIMA Taşın Mimaride Kullanımı Taş Mimari Yapı Elemanları Temeller Duvarlar Döşemeler Merdivenler Söve, Lento, Denizlik ve Eşikler Şebekeler Ayaklar Sütunlar Sütun Başlığı Sütun Gövdesi Sütun Kaidesi Silmeler Çörtenler Bacalar Kemerler Örtüye Geçiş Elemanları Tromp Pandantif Türk üçgeni Mukarnas Tonozlar Kubbeler UYGULAMA FAALİYETİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ TAŞ DUVAR YAPIMI Taş Duvarların Mimari Özellikleri Geleneksel Taş Duvar Yapım Teknikleri Moloz Taş Duvar Kaba Yonu Taş Duvar İnce Yonu Taş Duvar Kesme Taş Duvar Almaşık Duvar Birleşim Teknikleri ve Bağlantı Elemanları Harçlı Birleşim Agrega Bağlayıcı Katkı maddeleri i

4 Geleneksel Harç Türleri Harç Yapımında Dikkat Edilecek Hususlar Geçmeli Birleşim Metal Elemanlarla Birleşim Dikey Bağlantı Elemanı (Zıvana) Yatay Bağlantı Elemanı (Kenet) Taş Duvar Yapımında Dikkat Edilecek Hususlar UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ KONTROL LİSTESİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARLARI KAYNAKÇA ii

5 AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL İnşaat Teknolojisi Restorasyon Taşın Mimaride Kullanımı Taşın mimaride kullanım amaçlarını anlatan, taştan yapılan mimari yapı elemanlarını ve özelliklerini tanıtan, geleneksel taş duvar yapım tekniklerini ve birleşim detaylarını gösteren öğrenme materyalidir. Tarihi Eserlerde Tespit ve Belgeleme, Taş Oyma ve Doğal Taşları Sınıflandırma ve Tespit Etme modüllerini almış olmak. YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Taşı mimari yapıda kullanmak Genel Amaç Gerekli ortam ve tarihi eserlerde gözlem olanakları sağlandığında, herhangi bir tarihi kârgir yapı inşa edilirken temelden örtüye kadar hangi yapı elemanlarının kullanıldığını kavrayarak bunları doğru isimlendirebilecek; geleneksel yöntemler ve birleşim teknikleriyle taş duvar yapabileceksiniz. Amaçlar 1. Taş mimari yapı elemanlarını ve özelliklerini ayırt edip bunları doğru isimlendirebileceksiniz. 2. Geleneksel yapım ve birleşim tekniklerini kullanarak taş duvar yapabileceksiniz. Ortam: Gözlem yapılabilecek tarihi eserler, Atölye ya da şantiye ortamı Donanım: Mimari yapı sözlüğü, Fotoğraf makinesi, Bilgisayar, Projeksiyon cihazı, Taşçı aletleri (kalem, murç, keski, çekiç, tarak, vb.), metre, ip, gönye, terazi, kurşun kalem, taş, kum, tuğla kırığı/tozu, taş kırığı/tozu, kıtık, kireç, kürek, mala, demir kenet, kurşun, kurşun eritmek için tüp ya da ocak, iş elbisesi Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen ölçme araçlarıyla kazandığınız bilgileri ölçerek, kendi kendinizi değerlendirebileceksiniz. Öğretmeniniz, modül sonunda, hazırlanan ölçme aracını uygulayarak kazandığınız bilgi ve becerileri değerlendirecektir. iii

6 GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Arkeolojik kalıntılardan 20. yüzyıl mimari eserlerine kadar tüm tarihi mimari mirasımızın korunması, öncelikle onların doğru olarak anlaşılmasına bağlıdır. Ölçeği ne olursa olsun bir tarihi eser için planlanacak tüm koruma ve onarım müdahalelerinin öncesinde, eserin bileşenlerini ayırt etmek ve elemanlarını iyi analiz etmek gereklidir. Bunun için; taş yapı malzemesinin hangi amaçla kullanıldığını anlamak, taşıyıcı görevi olan yapı elemanlarını tanımak, yapının temelden örtüye hangi elemanlarla inşa edildiğini okumak, yapı elemanlarını özellik ve işlevlerine göre doğru adlandırmak ve yapıda yüklerin nasıl aktarıldığını çözmek önemlidir. İnceleme ve araştırma aşamasında tespitlerinizi ne kadar ayrıntılı yapar ve bunları ne kadar doğru bir terminolojiyle tarif edebilirseniz; uygulamada o kadar faydalı çözümler üretebilirsiniz. Yapıyı oluşturan duvarların hangi teknikle ve hangi birleşim detayları kullanılarak inşa edildiği doğru anlaşılırsa hasarlı bir duvarın onarılması ya da özgün niteliklerine uygun olarak yeniden yapılması mümkün olabilir. Yukarıda bahsedilen yeterlikleri kazandığınızda; herhangi bir tarihi yapının restorasyonunda çalışırken gerekli ön mimari bilgiyi elde etmiş olacaksınız. Geleneksel taş duvar yapım ve birleşim tekniklerini bilecek; böylece hem duvar yapımı/onarımı hem de bunun kontrolü için yeterli beceri ve donanıma sahip olacaksınız. Taşın Mimaride Kullanımı başlıklı bu modül ile tarihi mimari mirasımızın tüm dönemlerinde ağırlıklı bir yere sahip olan taş yapı elemanları, özellikleri ve yapım teknikleri hakkında bilgi edinebilecek, geleneksel tekniklerle taş duvar yapabileceksiniz. Modülde, tarihi eserlerde en yaygın olarak karşılaşılan mimari yapı elemanları seçilerek anlatılmış ve mümkün olduğuı kadar farklı coğrafyalardan görsel örneklerle zenginleştirilmiştir. Siz de bu modülde edindiğiniz temel bilgileri ileride farklı yapı örneklerini inceleyerek ve araştırma yaparak derinleştirebilirsiniz. 1

7 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ Bu modül ile taşın mimaride kullanım amaçlarını ve mimari yapı elemanlarını öğrenecek; restorasyon öncesinde, sürecinde ve sonrasında yapacağınız her türlü tespit, belgeleme, raporlama, onarım ve uygulama işlerinde yapının elemanlarını ve özelliklerini açıkça tanımlayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Mimari terimler ya da yapı elemanları sözlüklerinden faydalanarak, seçeceğiniz bir tarihi yapıda kullanılmış olan yapı elemanlarını belirleyiniz ve özelliklerini yazınız (Örnek olarak, sütunlar başlığını ele alınız, sütun ve sütunu oluşturan elemanları, yapıdaki işlev ve özelliklerini anlatan terimleri çıkararak bir liste hazırlayınız ve terimlerin karşılıklarını dikkatle inceleyerek kendi ifadenizle yazmaya çalışınız.) Yakın çevrenizdeki birkaç kargir yapıyı yerinde gözlemleyerek, yapıların özelliklerini not ediniz; fotoğraflarını çekerek, üzerlerine yapı elemanlarının isimlerini yazınız. Detay ve elemanları gösteren eskiz ve şemalar çiziniz. 1. TAŞ MİMARİ YAPI ELEMANLARINI TANIMA Taş; tuğla, ahşap, demir, kireç gibi malzemeler ile birlikte, tarihi kârgir yapıları oluşturan geleneksel yapı malzemelerinin başında gelir. Antik çağlardan bugüne kadar yapılarda ve anıtlarda kullanılan önemli bir yapı malzemesi olan taş, kullanılacağı yere bağlı olarak çeşitli şekillerde işlenip şekillendirilerek yapıdaki yerini alır. Yapının önemine, işlevine, büyüklüğüne ve bulunduğu coğrafyaya göre, çeşitli bölümlerinde farklı cinslerde taştan yapılmış olan mimari elemanlar kullanılabilmektedir Taşın Mimaride Kullanımı Taşın mimari yapıda kullanım amaçlarını dört ana başlık altında özetlemek mümkündür: Taşıyıcı olarak: Taş, doğrudan yapı taşı olarak, başka bir ifadeyle taşıyıcılık işlevi verilerek yapıda kullanılabilir (Resim 1.1). Yapının duvarları tamamıyla taştan inşa edilebilir. Bununla birlikte, düşey (sütun, ayak, vb.) ya da yatay (lento, arşitrav, vb.) taşıyıcı elemanlar olarak da yapıda kullanılabilir. 2

8 Resim 1.1: Taşın yapı taşı olarak kullanımına örnek (Didyma Antik Kenti - Apollon Tapınağı) Kaplama elemanı olarak: Taş, herhangi bir malzemenin üzerini kaplama elemanı olarak yapıda kullanılabilir (Resim 1.2). Örnek olarak, yapının duvarları taş veya tuğladan inşa edilmiş ve duvar yüzeyleri taş ile kaplanmış olabilir; ya da çatı örtüsü olarak taş kaplama yapılmış olabilir. Resim 1.2: Taşın kaplama olarak kullanımına örnek (Topkapı Sarayı - Bağdat Köşkü) 3

9 Süsleme elemanı olarak: Taş, yapının çeşitli bölümlerinde süsleme amacıyla da kullanılabilir (Resim 1.3). Süsleme üslubuna göre değişen çeşitli formlarda taşın işlenmesiyle, süsleme elemanları yapılabilir. Resim 1.3: Taşın süsleme elemanı olarak kullanımına örnek (Sivas - Çifte Minareli Medrese) Agrega olarak: Taş, çeşitli büyüklüklerde kırılıp elenerek ya da toz haline getirilerek, harç veya sıva karışımlarında agrega olarak kullanılabilir (Resim 1.4). Resim 1.4: Taş kırıklarının agrega olarak kullanımına örnek (mikroskop görüntüsü) 4

10 1.2. Taş Mimari Yapı Elemanları Temeller Temel, yapının duvarlar, ayaklar ve sütunlar aracılığıyla kendisine iletilen yüklerini zemine aktaran bölümüdür. Söz konusu yüklerin en sağlam ve güvenli şekilde zemine aktarılması, yapının inşa edileceği alanda sağlam zemine ulaşacak kadar derin bir kazı yapılması ile sağlanır. Temeller, sürekli duvarlar şeklinde olabileceği gibi; tekil (münferit) ayaklar şeklinde de inşa edilmiş olabilirler (Şekil 1.1; Resim 1.5). Şekil 1.1: Temel kesiti örneği Resim 1.5: Temel kalıntısı (sol: Sarıyer, İstanbul) ve temel ayağı (sağ: Deveciler Hanı, Tokat) Duvarlar Taşın kullanıldığı yapı elemanları arasında en önemlilerinden biri de duvarlar dır. Duvarlar, mimari özellikleri, yapım teknikleri ve birleşim detayları bakımından çeşitlilik gösterdiğinden, ayrıca ele alınacak ve Öğrenme Faaliyeti-2 de ayrıntılı olarak anlatılacaktır (bkz. Öğrenme Faaliyeti 2: Taş Duvar Yapımı). 5

11 Döşemeler Tarihi kârgir yapı döşemelerinde taş malzemenin en yaygın olarak kullanıldığı yerlerden biri de, özellikle anıtsal yapıların iç mekan ve avlularıdır. Çeşitli renk ve cinslerde farklı biçimlerde bir araya getirilen taşlarla oluşturulmuş döşeme örnekleri vardır (Resim 1.6). Beyaz Marmara mermeri, en yaygın kullanılan döşeme malzemesidir. Kaplamanın yapıldığı yere ve önemine göre, taşın türü, işlenmişlik derecesi ve boyutları farklılık gösterir. Örneğin, geleneksel olarak korunmuş bir sokakta yöreye özgü küçük levhalar halinde basitçe işlenmiş taş kaplamaya rastlanırken; önemli anıtsal yapılarda büyük boyutlu düzgün işlenmiş bloklar ya da devşirme olarak farklı taş türleriyle oluşturulan renkli ve zengin bir tasarım görülebilir. (Doğal taş türleri için; bkz. Doğal Taşları Sınıflandırma ve Tespit Etme modülü). Resim 1.6: Taş döşeme örnekleri (a.halep Ulu Cami, b,c.istanbul Yeni Cami, d.istanbul Süleymaniye Camisi, e.topkapı Sarayı, f.halep Kaleiçi) 6

12 Merdivenler Merdiven yapımında taş, temel olarak iki farklı şekilde kullanılabilir: Basamaklar, tek parça halinde blok taştan kesilerek hazırlanabilir (Şekil 1.2). Tarihi yapıların girişlerinde, eşiklerde, minarelerdeki ve iç mekanlardaki merdivenlerde taş basamaklara sıkça rastlanır (Resim 1.7). Taş, kaplama malzemesi olarak da merdivende kullanılabilir. Özellikle 20.yy yapılarında, erken dönem betonarme ile oluşturulan merdivenler, daha sonra çeşitli kalınlıklarda taş levhalar ile kaplanarak tamamlanmışlardır. Şekil 1.2: Taş basamak detayları Resim 1.7: Taş merdiven örnekleri (a.kapadokya, b.dara/ Mardin, c.kayseri Döner Kümbet) 7

13 Merdivenin çıkış yönüne, mekanın büyüklüğüne, şekline ve sahanlığın yerine göre, merdivenler de çok çeşitli tiplerde inşa edilebilirler (Şekil 1.3) Söve, Lento, Denizlik ve Eşikler Şekil 1.3: Merdiven tipleri Pencere ve kapı açıklıklarının iki yanına düşey olarak yerleştirilen mimari elemanlara söve ; bu boşluğun üzerindeki duvar yüklerini taşımak için yerleştirilen yatay atkı ya da kirişe ise lento ya da başlık denir (Şekil 1.4). Bu açıklıkların alt sınırını ise; pencerelerde denizlik, kapılarda eşik işlevi gören elemanlar oluşturur (Resim 1.8). c b a Şekil 1.4: Taş pencere açıklığını çevreleyen elemanlar (a. Denizlik, b. Söve, c. Lento/Başlık) Taşlar, tek parça (yekpare, monoblok) halinde kesilip işlenerek hazırlanır ve pencere/kapı boşluğunu dört yandan çevreleyecek biçimde monte edilirler. Söve, lento ve denizliklerin üzerinde, yapının ait olduğu mimari döneme ve üslubuna göre çeşitli profiller işlenmiş olabilir. Profillerin zenginliği, tarihi yapının cephe estetiğinde önemli ve belirleyici yer tutar. 8

14 Resim 1.8: Eşik örnekleri Şebekeler Oymalı ve kesme süslemeli ahşap, taş, metal veya döküm (alçı, vb.) parmaklıklara şebeke denir. Şebeke ile parmaklık arasındaki fark, şebekenin kafesi andıran bir görünüme sahip olmasıdır. Çok sayıda geometrik desen içeren bu elemanlar, özel bir taş işçiliğinin ürünüdür. Mermer şebekeler, mermerin oyularak şekillendirilebilme özelliğinden dolayı özellikle Osmanlı dönemi mimarlığında en yaygın olarak görülenleridir. Korkuluk veya parmaklık işlevinin gerekli olduğu minare şerefeleri, minber, mahfil, revakların ikinci katı gibi üst seviyelerde ya da sebillerde, bahçe ve avlu kenarlarında yapılmışlardır (Resim 1.9). Resim 1.9: Şebeke örnekleri (a.milas Firuz Bey Camisi, b,c.topkapı Sarayı - Bağdat Köşkü) 9

15 Ayaklar Örülerek yapılmış olan kalın kesitli düşey taşıyıcılar ayak olarak adlandırılır. Ayaklar, serbest ya da duvara bitişik olarak yapılabilir. Taş, tuğla veya almaşık olarak inşa edilen bu ayakların kesiti, kare, dikdörtgen, çokgen gibi belirgin bir geometrik form ya da köşeleri pahlanmış dörtgen biçiminde olabilir (Resim 1.10). Anıtsal yapılarda orta mekanda yer alan iri boyutlu ana taşıyıcı ayaklar için fil ayağı/ filpaye terimleri de kullanılır Sütunlar Resim 1.10: Taş örme ayak (a.germir/ Kayseri, b.halep) Silindir biçimli düşey taşıyıcı elemanlara sütun denir (Resim 1.11). Sütunlar, yük aktarım sırasına göre yukarıdan aşağıya doğru üç ayrı birim halinde incelenir: Sütun başlığı, Sütun gövdesi, Sütun kaidesi. Bu üç elemanın oransal bütünlüğü, yapının estetik değerlerindendir. Başlık Gövde 10 Kaide

16 Resim 1.11: Sütun örnekleri (a.urfa, b.didyma, c.magnesia, d.klaros antik kenti) Sütun Başlığı Üzerindeki yapı yüklerini sütun gövdesine aktarma işlevi gören mimari elemana sütun başlığı denir. Yükün düşey taşıyıcı eleman olan sütunun dar kesitine, emniyetli biçimde iletilmesini sağlar; bu nedenle geniş olan üst yüzeyi kare, sütun gövdesine birleşecek olan daha dar kesitli alt yüzeyi ise daire şeklindedir. Tek parça halindeki bir taş bloğu, önce boyutlarına göre kabaca kesilir; ardından istenen form verilmek üzere çeşitli aşamalarda işlenerek başlık hazırlanır (Şekil 1.5). Şekil 1.5: Bir sütun başlığının işlenme aşamalarını gösteren şema Antik Dönem de, kronolojik sırayla üç temel üslup ortaya çıkmış, sütun başlıkları da bu üç üslubun kendine özgü stillerinde farklı şekillerde yapılmıştır: Dor, İyon ve Corinth stili (Şekil 1.6; 1.7). 11

17 Şekil 1.6: a.dor, İyon, Corinth düzenleri, b.çeşitli stillerde sütun başlıkları Şekil 1.7: Sütun başlıklarından örnekler (a.iyon, b.corinth, c.karma/kompozit) Osmanlı Mimarlığı nda, Türk üçgeni, mukarnas, stalaktit gibi başka formlar kullanılarak da çok çeşitli tiplerde sütun başlıkları inşa edilmiştir (Resim 1.12). 12

18 Resim 1.12: Başlık örnekleri (a.amasya Arkeoloji Müzesi, b.halep, c.pergamon Antik kenti) Sütun Gövdesi Sütun gövdesi, sütunun başlık ile kaide arasında yer alan kısmıdır (Şekil 1.8). Gövde, tek parçadan (yekpare) ya da üst üste dizilen silindirik taş elemanlardan oluşabilir. Sütunun çok parçalı olması durumunda, bu parçalardan her birine tambur adı verilir (Resim 1.13). Şekil 1.8: Sütunların hazırlanışı ve ocaktan çıkarılışı 13

19 Resim 1.13: Tambur örnekleri (a.sardis Antik Kenti, b.klaros Antik Kenti) Ek yerinin belli olmaması için, tamburların birbiri üstüne oturacak yüzeylerinin dışa yakın kısımları perdahlanarak düzeltilmiş; merkeze yakın kısımları prüzlü bırakılmıştır. Bu alanın işlenmeden bırakılması anathyrosis adı verilen bir tekniktir. Bu işleme tekniği, duvar yapımı için hazırlanan taşlarda da uygulanmıştır (Şekil 1.9) Sütun Kaidesi Şekil 1.9: Anathyrosis tekniği Yükün daha geniş bir yüzeye yayılarak zemine aktarılması amacıyla, sütun gövdesinin üzerine oturtulduğu altlığa sütun kaidesi denir (Şekil 1.10; Resim 1.14). Başlığın aksine, kaidenin üst yüzü daire, alt yüzü ise dörtgen şeklindedir. 14

20 Şekil 1.10: Sütun kaidesi örnekleri Resim 1.14: Kaide örnekleri (a.efes - Serapis Tapınağı, b.ayasofya Müzesi, c.pergamon, d.didyma, e.sardis) Sütun başlığı gibi, tek parça halindeki bir taş bloğu, önce boyutlarına göre kabaca kesilir; ardından istenen form verilmek üzere işlenerek kaide hazırlanır (Şekil 1.11; 1.12). Tarih boyunca farklı dönemlerde, çok çeşitli profillere sahip kaide örnekleri uygulanmıştır. Kaidenin yüksekliği, sütunun boyutlarına, formuna ve profillerin zenginliğine göre değişir. 15

21 Şekil 1.11: Sütun kaidesinin hazırlanma aşamaları Şekil 1.12: Sütun kaidesinin hazırlanma aşamaları Silmeler İç ve dış cephelerde yapı boyunca yatay olarak ya da vurgulanmak istenen bir mimari elemanı çevrelemede kullanılan elemanlara silme ya da korniş denir (Şekil 1.13). Süslemenin yanında, birleşim detaylarını gizleme ve estetik bir bitiş sağlama gibi amaçlarla da kullanılır. Dış cephelere yapılan kat silmeleri, cepheye gelen yağmur suyunu dışarı doğru yöneltme işlevini de üstlenirler (Resim 1.15). 16

22 Şekil 1.13: Silme profilleri Resim 1.15: Silme örnekleri (a.sivas Behram Paşa Hanı, b.ayasofya Müzesi, c,d.germir / Kayseri) 17

23 Silmeler, düz ya da profilli olarak çeşitli şekillerde yapılabilir. Mimarlık tarihi boyunca, form ve malzeme açısından çok çeşitli silme örnekleri görmek mümkündür (Şekil 1.14) Çörtenler Şekil 1.14: Silme profilleri Üst örtüye gelen yağmur ve kar sularını yapının duvarlarından uzaklaştırmak için dışarı doğru uzanacak şekilde yapılmış olan oluklara çörten denir (Şekil 1.15; Resim 1.16). Taş çörtenler, duvar örülürken yerleştirilir ve çeşitli formlarda yapılarak konsol teşkil ederler. Kurşun, vb. çatı kaplama malzemesi çörtenin içinde de devam ettirilerek taş sürekli sudan korunmuş olur. 18

24 Şekil 1.15: Çörten örnekleri Resim 1.16: Çörten örnekleri Bacalar Dumanı ya da kirli havayı çekip dışarı vermeye yarayan düşey kanallardır (Resim 1.17). Taş ya da tuğla gibi ateşe dayanıklı malzemelerden, genellikle kare planlı olarak inşa edilirler. Üzerleri taş, tuğla ya da kurşun, çinko gibi malzemelerle kaplanabilir. Resim 1.17: Taş baca örneği 19

25 Kemerler Mimaride herhangi bir açıklığı geçmenin iki yolu vardır: birincisi lento denilen düz yatay atkı ya da kiriş yapmak, ikincisi ise eğrisel bir yapı elemanı yani kemer inşa etmektir (Şekil 1.16; 1.17). Formundan dolayı, üzerindeki yükleri aşağıya aktarmada düz atkıdan daha emniyetli ve uzun vadede yapı için daha olumludur. Bu nedenle, yükün güvenli bir şekilde zemine aktarımında önemli işlevi olan bir taşıyıcı elemandır. Şekil 1.16: Bir kemerde yük aktarım şeması Şekil 1.17: İki katlı bir yapıda taşıyıcı kemerler Bazı tarihi yapılarda, pencere ve kapı açıklıklarında yer alan lentonun üzerine bir de kemer inşa edildiği görülür: buna hafifletme kemeri ya da boşaltma kemeri denir (Resim 1.18). İşlevi, lento üzerine etki edecek düşey yükü iki yana dağıtarak azaltmak; böylece lentoda meydana gelebilecek bir kırılma ya da çatlamayı önlemektir. 20

26 Resim 1.18: Taş hafifletme kemeri (Şehzade İmareti, İstanbul) Bir kemerin iki kolunun oturduğu ve eğrisel kısmın başladığı seviyeye üzengi, burada yer alan ve yatay olarak yerleştirilen iki taşa da üzengi taşı adı verilir. Kemerin orta aksı hizasında, tepe noktasında yer alan taşa ise kilit taşı denir (Şekil 1.18). Şekil 1.18: Kemerin bölümleri (1.Kemer ayakları, 2.Kemer açıklığı, 3.Kemer ekseni, 4.Üzengi noktası, 5.Üzengi seviyesi, 6.Kemer yayının merkezi, 7.Kemer yüksekliği, 8.Takye/ tepe noktası, 9.Kemer kenarları, 10.Kemer alnı, 11.Kemer karnı, 12.Kemer sırtı, 13.Kemer kalınlığı, 14.Kemer genişliği, 15.Üzengi yatağı, 16.Üzengi taşı, 17.Kilit taşı, 18.Kemer taşları) 21

27 Kemerlerde, taş-tuğla veya iki renkli taşın ardışık olarak dizilmesiyle ya da farklı geçme detayları kullanılabilir. Tarihi eserlerde, bu şekilde oluşturulan çeşitli almaşık kemer örneklerini görmek mümkündür (Resim 1.19; 1.20). Resim 1.19: Kemerde geçme detayı ve iki renkli taş kullanımı (a. İstanbul Şehzade İmareti, b.amasya Yörgüç Paşa Camisi) Resim 1.20: Kemerlerde çeşitli geçme detayları ve iki renkli taş kullanımı (a, b. Halep, c. İstanbul Yeni Cami, d. Topkapı Sarayı - Bağdat Köşkü) 22

28 Kemerler, oluşturdukları eğrinin formuna göre, çeşitli tiplere ayrılırlar: Yarım daire kemer; yüksekliği, açıklığının tam yarısı olan yarım daire şeklindeki kemerdir (Şekil 1.19; 1.20). Şekil 1.19: Yarım daire kemer Şekil 1.20: Yarım daire kemer Basık Kemer; yüksekliği, açıklığının yarısından az olan kemerdir (Şekil 1.21). Şekil 1.21: Basık kemer 23

29 Sivri Kemer; yarıçapı kemer açıklığının yarısından büyük olan ve tepe noktasında birleşen iki daire yayının meydana getirdiği kemerdir (Şekil 1.22; Resim 1.21). Çift merkezli kemer de denir. Şekil 1.22: Sivri kemer çeşitleri 24

30 Resim 1.21: Sivri kemer örnekleri (Halep) Kaş Kemer; ikisinin merkezi kemerin içinde, diğer ikisininki dışında olan dört ayrı daire yayından meydana gelen kemerdir; dört merkezli kemer de denir. Kemerin sağ ve sol kollarında, birisi içbükey, diğeri dışbükey olmak üzere ikişer yay bulunur (Şekil 1.23; Resim 1.22). Şekil 1.23: Kaş kemer 25

31 Resim 1.22: Kaş kemer örnekleri (a.istanbul Yeni Cami, b.istanbul Ayasofya Hamamı) Bursa Kemeri; üst kısmında yatay bir doğru ile bağlanan iki çeyrek daireden meydana gelen kemerdir (Resim 1.23). Resim 1.23: Bursa kemeri (Küçük Mustafa Paşa Hamamı) Örtüye Geçiş Elemanları Taşıyıcı duvarlar ile örtü sistemi arasındaki geçişi sağlamak amacıyla yapılan elemanlardır. Dörtgen ya da çokgen şeklindeki plan şemasından, tabanı daire şeklinde olan kubbe örtüsüne geçiş, önemli mimari sorunlardan biri olmuştur. Hem üst örtünün yükünü güvenli bir şekilde duvarlara aktarmak, hem de mekansal bütünlüğü bozmadan estetik bir geçiş sağlamak gereklidir. Bunun için çeşitli dönemlerde akılcı çözümler geliştirilmiş ve uygulanmıştır Tromp Tromp, kare mekandan kubbe yuvarlağına geçişi sağlayan, küçük tonoz biçiminde örülen bir elemandır; tonoz bingi olarak da adlandırılır (Resim 1.24). Üzeri örtülecek mekanın köşelerine yerleştirilerek, örtülecek alanın planını sekizgen hale getirir. Böylece, daire planlı kubbenin oturtulabilmesi için daha elverişli bir alt yapı hazırlanmış olur. Özellikle Osmanlı mimarlığında dilimli, mukarnaslı gibi çeşitli formlarda yapılan tromp örnekleri görülebilir. 26

32 Resim 1.24: Tromp (Tokat Yağbasan Medresesi) Pandantif Pandantif, kare mekandan kubbe yuvarlağına geçişi sağlayan ve kubbeyi taşıyan kemerler ile bu kemerlere oturan kubbe kaidesi arasında kalan, küresel ters üçgen biçimli geçiş elemanıdır (Şekil 1.24; Resim 1.25). Pandantif, bingi, küresel üçgen bingi ya da aslan göğsü olarak da adlandırılır. Mukarnaslı olarak yapılan ya da üzeri kalem işi, çini, vb. süslemeler içeren çeşitli örnekleri görülebilir. 27

33 Şekil 1.24: Pandantif Resim 1.25: Pandantif (a. Kayseri Kurşunlu Cami, b. Halep te bir cami) Türk üçgeni Türk üçgeni, yan yana yerleştirilmiş ters ve düz üçgenlerden oluşmaktadır (Şekil 1.25). Tromp ya da pandantifin aksine Türk üçgeni, yalnızca kubbeye geçişi sağlayan bir eleman 28

34 değildir. Önemli bir mimari form olarak, kare planlı minare kaidesinden çokgen ya da daire planlı minare gövde kesitine geçişte, sütun başlıklarında ve iç mekanlarda süsleme amacıyla çeşitli elemanlarda görülebilir (Resim 1.26). Şekil 1.25: Türk üçgeni Resim 1.26: Türk üçgeni örnekleri (a.tire Tahtakale Hamamı, b.bağdat Köşkü, c.süleymaniye Camisi, d.divriği Ulu Cami) Geçiş yapılan elemanların ölçeği küçüldükçe üçgenlerin boyutları da azaldığından, Türk üçgeni genellikle tuğla gibi kırılarak şekillendirilmesi kolay olan malzemelerden yapılır. 29

35 Mukarnas Mukarnas, düşey bir yüzeyden üzerinde bulunan daha taşkın bir yüzeye geçmede kullanılan ve küçük prizmalar şeklinde birbiri üzerine oturan bindirmeliklere verilen genel addır (Şekil 1.26). Şekil 1.26: Mukarnas Mukarnas, tek başına devam eden bir kuşak halinde kubbe geçişini sağlayabilir ya da tromp, pandantif gibi elemanlarda kullanılabilir. Kubbeye geçişin yanında, özellikle anıtsal yapı girişlerini oluşturan taç kapılarda, nişlerde, sütun başlıklarında ya da cephelerde süsleme elemanı olarak çeşitli detaylarda uygulanmıştır (Resim 1.27). 30

36 Resim 1.27: Mukarnas örnekleri (a.kayseri Hunat Hatun Külliyesi, b.sivas Gök Medrese Şantiyesi, c.tokat Müzesi, d.sivas Çifte Minareli Medrese, e.kayseri Hacı Kılıç Camisi) Tonozlar 31

37 Taşıyıcı kârgir duvarların oluşturduğu mekanı, yine kârgir bir sistemle örtmek üzere mimarlık tarihi boyunca çeşitli çözümler geliştirilmiştir. Bunları, form ve yapım tekniği bakımından tonoz ve kubbe olarak iki ana başlık altında sınıflandırmak mümkündür. Ahşap ve metal çatı sistemleri, bu başlık altında ele alınmayacaktır. Temel prensip olarak bir kemerin ötelenmesiyle meydana getirilen kargir örtü sistemine tonoz denir (Şekil 1.27). Tarihi yapılarda, örttüğü mekanın geometrik biçimine, işlevine ve kesitini oluşturan eğrinin formuna göre çok çeşitli tonoz örnekleri geliştirilmiş ve uygulanmıştır (Şekil 1.28). Şekil 1.27: Tonoz örtü Şekil 1.28: Tonoz çeşitleri Beşik Tonoz; yarım silindir biçimindeki tonozdur. Kesit eğrisini oluşturan kemer, yarım daire biçimindedir. En yaygın görülen tonoz tipleri arasındadır. Özellikle 32

38 anıtsal yapıların revak, avlu, koridor, galeri gibi mekanları ile çarşı, han gibi uzun dikdörtgen planlı yapıların üst örtülerinde sıkça kullanılmıştır (Resim 1.28; 1.29). Resim 1.28: Beşik tonoz (Hacı Kılıç Camisi ve Medresesi, Kayseri) Resim 1.29: Beşik tonoz (Germir / Kayseri) Tonozu oluşturan kesit eğrisi basık kemer ise tonoz Basık Tonoz ; sivri kemer ise Sivri Tonoz adını alır (Resim 1.30). Resim 1.30: Sivri tonoz (Halep, Kaleiçi) 33

39 Tonozun başlangıç ve bitiş noktalarındaki kemerlerin yüksekliği birbirinden farklı olan tonoz; Eğik Tonoz adını alır. Uzun kenarı boyunca bir kesit alındığında rampa gibi eğik bir görünüme sahiptir; bu nedenle rampa tonoz da denir. Başlangıç ve bitiş noktalarındaki kemerlerin hem yüksekliği hem de açıklığı birbirinden farklı ise buna Konik Tonoz denir. Kesik yarım koni biçimindedir. Haçvari Tonoz, birbirini dik olarak kesen kesen iki tonozun kesişiminden meydana gelir (Resim 1.31; 1.32). Haç tonoz ya da geçme tonoz da denir. Resim 1.31: Haçvari tonoz örnekleri (a.divriği Ulu Cami, b.ayasofya Müzesi) Resim 1.32: Haçvari tonoz örnekleri (Halep) Kare şeklindeki planın üzerini örtmek için merkezdeki bir tepe noktasında birleşen dört aynı tonoz parçasından meydana geliyorsa Manastır Tonozu adını alır. 34

40 Dikdörtgen planlı bir mekanın kısa kenarlarından başlayarak yükselen iki manastır tonozunun, uzun kenarlar arasındaki tonozla birleşerek meydana getirdiği örtü, Tekne Tonoz dur. Ters çevrilmiş bir teknenin görünümüne benzer (Şekil 1.29). Mulden tonozu da denir. Şekil 1.29: Tekne tonoz Manastır tonozunun üst bölümünün yatay bir düzlemle kesilmesiyle elde edilen örtüye Aynalı Tonoz denir. Ortasında meydana gelen düz dörtgen yüzeyden dolayı bu adı alır (Şekil 1.30; Resim 1.33). Şekil 1.30: Aynalı tonoz Resim 1.33: Aynalı tonoz (Topkapı Sarayı Bağdat Köşkü) 35

41 Yelken Tonoz, kare planı örten kubbenin dört yanının birer kemer düzlemiyle kesilmesinden kalan örtüdür (Resim 1.34). Resim 1.34: Yelken tonoz Yıldız Tonoz, planda yıldız benzeri bir görünüm oluşturacak şekilde kemer ve tonozların bir araya getirilmesiyle oluşan eğrisel örtülerin genel adıdır. Çok çeşitli örnekleri görülebilir (Şekil 1.31; Resim 1.35). Şekil 1.31: Yıldız tonoz çeşitleri Resim 1.35: Yıldız tonoz örnekleri (Halep) 36

42 Kubbeler Bir kemerin merkez ekseni etrafında 360 derece döndürülmesiyle oluşan, yarım küre biçimindeki yapı örtüsüdür. Yarım daire kemer yerine basık veya sivri kemer ya da yarım elips şeklinde bir kesit eğrisine de sahip olabilir (Şekil 1.32 ve 1.33; Resim 1.36). Şekil 1.32: Kubbe çeşitleri Şekil 1.33: İstanbul Ayasofya Müzesi nin ana kubbesi Resim 1.36: İstanbul Ayasofya Müzesi nin ana kubbesi 37

43 Anıtsal yapılarda, kubbenin yükü genellikle dev boyutlu dört ana taşıyıcı kemerden, beden duvarları ya da fil ayakları ile zemine iletilir (Resim 1.37). kubbe kasnak kemer pandantif tekne tonoz beden duvarı fil ayağı Resim 1.37: Kubbeden zemine yükü aktaran elemanlar Kubbenin büyüklüğü, şekli ve örtü sistemi, örttüğü mekanın yüksekliğine ve açıklığına göre değişir (Resim 1.38; 1.39). 38

44 Resim 1.38: Taş kubbe örnekleri (a.tokat, b,c.kayseri, d.mardin) Resim 1.39: Kubbe örnekleri (a.edirne, b.halep) Ana kubbe, yerine göre yarım kubbelerle desteklenir. Osmanlı mimarisinde cami, medrese gibi anıtsal yapılarda, ana mekanı örten ana kubbe, büyüklüğüne göre iki ya da dört yönde yarım kubbelerle, payandalarla ya da ağırlık kuleleriyle desteklenebilir; son cemaat yeri, avlu, vb. mekanların örtülerinde de genellikle küçük kubbeler kullanılarak örtü sistemi tamamlanmıştır (Şekil 1.34; Resim 1.40). 39

45 Şekil 1.34: Osmanlı mimarisinde cami gelişimine paralel olarak çeşitli kubbe düzenleri 40

46 ANA KUBBE AĞIRLIK KULESİ YARIM KUBBE DİLİMLİ KUBBE Resim 1.40: Edirne Selimiye Camisi nin örtü sisteminden bir görünüm 41

47 UYGULAMA FAALİYETİ Öğrenmiş olduğunuz mimari yapı elemanlarını ve yapım tekniklerini mevcut eserler üzerinde inceleyebilmek için, bulunduğunuz çevrede ziyaret edebileceğiniz birkaç tarihi kârgir yapı ya da yapı grubu belirleyiniz ve aşağıdaki uygulama aşamalarını gerçekleştiriniz. Çeşitli yapı elemanlarını ve yapım tekniklerini görebilmek için, mümkünse farklı dönemlere ait, birbirinden ayrı mimari üsluplarda, en az iki ayrı tarihi yapıyı ziyaret ediniz. Uygulama 1: Teknik İnceleme Gezisi (Örnek: Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul) Uygulama 2: Teknik İnceleme Gezisi (Örnek: Süleymaniye Külliyesi, İstanbul) Mimari yapı elemanlarını incelemek üzere, bulunduğunuz çevrede bulunan bir tarihi kârgir yapı ya da yapı grubunu ziyaret ediniz ve aşağıdaki uygulamaları gerçekleştiriniz: İşlem Basamakları Teknik inceleme gezisi için öğretmeninizle uygun bir yer belirleyiniz. Alan çalışması için gerekli malzemeleri yanınızda götürünüz (A4 sert altlık, kareli kağıt, kalem, silgi, fotoğraf makinesi) Öneriler Mümkün olduğu kadar farklı mimari üslupta, çeşitli yapı elemanlarını görebileceğiniz yapı ya da yapı gruplarını seçmeye çalışınız. Not almak ve eskiz yapmak için yanınıza A4 altlık, kareli kağıt, serbest el çizim yapmak için uygun bir kalem, silgi ve fotoğraf makinesi alınız. Krokiye yapının adını, çalıştığınız bölümün adını ve tarihi not etmeyi unutmayınız. Öğrendiğiniz mimari yapı elemanlarını ve özelliklerini tekrar ediniz. Yapı elemanlarını detaylarıyla not etmeye çalışınız. Not alırken, malzeme, renk, boyut, yükseklik gibi ek bilgilere de yer verebilirsiniz. 42

48 Yapının mimarisi hakkında genel bir bilgi toplayınız. Yapıya giderek yerinde gözlem ve inceleme yapınız. Yapıda çeşitli mimari yapı elemanlarını bir arada görebildiğiniz bir cephe ya da bölüm seçiniz ve krokisini çiziniz. Yapıda gördüğünüz mimari yapı elemanlarının adlarını krokinin üzerine not ediniz. Yapıda gördüğünüz elemanları gösteren genel görünüm ve detay fotoğraflarını çekiniz. Çektiğiniz fotoğrafları, yer, tarih ya da konuya göre ayrı bir dosya halinde sınıflandırınız. Fotoğrafların üzerinde yapı elemanlarını gösteriniz. Çalışmanızı pafta haline getiriniz. Yaptığınız çalışmayı arkadaşlarınızla paylaşarak karşılaştırınız. Karşılaştığınız eleman, malzeme ya da yapım tekniklerinden bilmedikleriniz varsa not ediniz ve öğretmeninize danışınız. Kaynakçada belirtilen ve öğretmeninizin önereceği sözlük, ansiklopedi, makale, vb. kaynakları da inceleyiniz. Fotoğraf aktarma ve dosyalama işlemini aynı gün içinde yapmaya dikkat ediniz. Fotoğrafları unutmadan sınıflandırıp isimlendiriniz. Böylece ileride de faydalanacağınız düzenli bir arşive sahip olabilirsiniz. Pafta oluştururken, çizimi ve lejandı içine alan bir çerçeve hazırlayınız. Pafta düzenini tasarlarken, yapı ve hazırlayanlar ile ilgili bir antete de mutlaka yer veriniz. Antet, çizime göre, yatay veya düşey olabilir. Teknik inceleme gezisini, ekip halinde arkadaşlarınızla birlikte yapmanız faydalı olacaktır. ÖRNEK: Yukarıda anlatılan işlemin basamaklarını, aşağıdaki örnek üzerinden adım adım takip edebilirsiniz (Selimiye Camisi, Edirne): 1) Selimiye Camisi nin yapıldığı dönem, Mimar Sinan, yapının üslubu ve yapım tekniği hakkında genel bir bilgi toplayınız. 2) Yapıya giderek yerinde inceleme yapınız. 3) Yapının bir bölümünü seçiniz ve krokisini çiziniz. Örnek olarak; yapının revak bölümünü ya da dış cephelerden birini seçebilirsiniz. Çalışma yapacağınız bölümün, yapı elemanları ve yapım teknikleri yönünden zengin olmasına dikkat ediniz. 43

49 4) Krokinin üzerine gördüğünüz yapı elemanlarının adları ve özellikleri gibi bilgileri not ediniz (Şekil 1.35). Şekil 1.35: Cephe krokisi örneği 44

50 5) Cephenin fotoğrafını çekiniz (Resim 1.41). Fotoğraf çekerken, ışığın geliş yönüne ve yapı elemanlarının anlaşılır biçimde görülmesine dikkat ediniz. Resim 1.41: Çalışılan cephenin fotoğrafı 45

51 6) Krokideki notlarınızdan ve yaptığınız incelemeden yararlanarak fotoğrafın üzerinde yapı elemanlarını isimlendiriniz (Resim 1.42). Resim 1.42: Fotoğrafın üzerine yapı elemanlarının adlarının işlenmesi 46

52 7) Çalışmanızı pafta haline getiriniz (Resim 1.43). Paftaya yapının adını, kendi adınızı ve tarihi yazmayı unutmayınız. Resim 1.43: Çalışmanın pafta haline getirilmesi 47

53 Uygulamalarınızda fikir vermesi açısından, aşağıdaki örnekleri inceleyiniz (Şekil 1.36; 1.37). ÖRNEK: Damat İbrahim Paşa Medresesi Nevşehir: Şekil 1.36: Örnek çalışma (a.kroki, b.pafta) 48

54 ÖRNEK: Firuz Bey Camisi Milas: Şekil 1.37: Örnek çalışma (a.kroki, b.pafta) 49

55 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Bu faaliyette kazanmış olduğunuz bilgileri, aşağıda verilen soruları cevaplandırarak değerlendiriniz. Aşağıdaki maddelerden taşın mimaride kullanımı hakkında doğru olanları işaretleyiniz. 1. A. Taşıyıcı olarak ( ) B. Cephe kaplama malzemesi olarak ( ) C. Süsleme elemanı olarak ( ) D. Kırıldıktan sonra, harç içerisinde agrega olarak ( ) E. Kırıldıktan sonra, sıva içerisinde agrega olarak ( ) F. Toz halinde, harç içerisinde agrega olarak ( ) G. Toz halinde, sıva içerisinde agrega olarak ( ) Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız. 2. Sütun,.,. ve olmak üzere üç bölümden oluşur. 3. Pencere ve kapı açıklıklarının iki yanına düşey olarak yerleştirilen mimari elemanlara, bu boşluğun üzerindeki duvar yüklerini taşımak için yerleştirilen yatay atkı ya da kirişe ise denir 4. Kapı açıklığının alt sınırını oluşturan elemana..; pencere açıklığının alt sınırını oluşturan elemana ise.. adı verilir. 5..., yapının duvarlar, ayaklar ve sütunlar aracılığıyla kendisine iletilen yüklerini zemine aktaran bölümüdür. 6. Bir kemerin ötelenmesiyle elde edilen örtü elemanı. adını alır. 7. Bir kemerin iki kolunun oturduğu ve eğrisel kısmın başladığı seviyeye yerleştirilen taşa..; kemerin tepe noktasında yer alan taşa ise... denir. 8. Tonoz; kesit eğrisini oluşturan kemer, yarım daire biçiminde ise, basık kemer biçiminde ise...., sivri kemer biçiminde ise... adını alır. 50

56 Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 9. Hangisi, silmenin kullanılma amaçlarından değildir? A) Yağmur suyunu cepheden uzaklaştırmak B) Pencere boşluklarını çerçevelemek C) Birleşim detaylarını gizlemek D) Cephe estetiğini artırmak 10. Hangisi dörtgen ya da çokgen şeklindeki plan şemasından, tabanı daire şeklinde olan örtüye geçişi sağlamak üzere kullanılmaz? A) Pandantif B) Türk üçgeni C) Tromp D) Kubbe 11. Çörten, hangi amaçla yapıda kullanılır? A) Taşıyıcı eleman olarak B) Örtüye geçişi sağlamak C) Yağmur suyunu uzaklaştırmak D) Yükü hafifletmek Aşağıdaki cümlelerin sonunda boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız. 12. Türk üçgeni ve mukarnas, yalnız kubbeye geçiş elemanı olarak değil, yapıların çeşitli mimari bölümlerinde süsleme amaçlı olarak da kullanılabilir. ( ) DOĞRU ( )YANLIŞ 13. Birbirini dik olarak kesen iki tonozun birleştirilmesinden oluşan tonoz örtüsüne yelken tonoz adı verilir. ( ) DOĞRU ( )YANLIŞ 14. Kubbenin yarıçapı ve kesit eğrisi, örttüğü mekanın önemine, genişliğine ve yüksekliğine göre değişir; gerektiğinde örtü sistemi, yarım kubbelerle veya farklı ölçülerde başka kubbelerle desteklenebilir. ( ) DOĞRU ( )YANLIŞ DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 51

57 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Bu modül ile taş duvarların özelliklerini, geleneksel yapım tekniklerini, bağlantı detaylarını ve birleşimde kullanılan malzemeleri öğrenecek; bu bilgilerin yardımıyla geleneksel yöntemlerle taş duvar yapımını ve onarımını gerçekleştirebileceksiniz. ARAŞTIRMA Geleneksel taş duvar yapım tekniklerini sıralayınız. Maddeler halinde yapım aşamalarını listeleyiniz. Taş duvar yapımında kullanılması gereken aletleri, araç-gereçleri ve malzemeleri sıralayınız. Taş Oyma modülündeki bilgilerinizi gözden geçiriniz. Yakın çevrenizde bulunan bir şantiyeyi ziyaret ederek ustaların nasıl duvar ördüğünü ve harcı nasıl hazırladıklarını izleyiniz. Çevrenizdeki tarihi yapıları gözlemleyerek, duvarların hangi tekniklerle yapıldığını inceleyiniz. Getirdiğiniz örnekleri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. TAŞ DUVAR YAPIMI 2.1. Taş Duvarların Mimari Özellikleri Yapılarda mekanların sınırlarını oluşturan düşey bölme öğelerine duvar denir. Tarihi kârgir yapılarda duvarlar, bölme işlevine ek olarak taşıyıcı işlevleri de olan yapı elemanlarıdır. Kârgir yapıların taşıyıcı beden duvarları, taş, tuğla veya bunların birlikte kullanılmasıyla oluşturulur. Çeşitli malzeme ve teknikler kullanılarak bir araya getirilen taş ve tuğlalarla örülen duvarların kalınlığı, yapının büyüklüğüne ve önemine göre bazen birkaç metreye kadar çıkabilir. Bazı kârgir yapı örneklerinde, daha hafif olması istenen üst katlar ile iç duvarlarda ahşap karkas sistemin de kullanıldığı görülebilir. Taş, tuğla gibi elemanların yan yana ve üst üste örülmesiyle duvarlar inşa edilir. Geleneksel taş duvar yapımında, çeşitli derecelerde ve tekniklerle işlenmiş taşlar kullanılabilir (Şekil 52

58 2.1). Taşlar, işlenme derecelerine göre dört ana başlıkta toplanır: Moloz taş, kaba yonu taş, ince yonu taş, kesme taş. Şekil 2.1: Taşların işlenmişlik derecesine göre türleri (a.moloz taş, b. Kaba yonu taş/ çerçevesiz, c.kaba yonu taş/ çerçeveli, d.ince yonu taş, e.kesme taş/ blok, f.kesme taş/ plak) Yığma duvarların daha sağlam ve deprem gibi yanal yüklere karşı daha dayanıklı olmaları için, hatıllar kullanılır. Duvar örgüsünün içine belirli aralıklarla boydan boya ve yatay olarak yerleştirilerek yükü dağıtmaya yarayan elemanlara hatıl denir. Hatıl, hem duvarın daha dayanıklı bir bütün haline gelmesine yardımcı olur; hem de bir çeşit çerçeve sistemi oluşturarak yapım işini kolaylaştırır. Geleneksel taş duvarlarda, ahşap ya da tuğla hatıl örnekleri görülebilir: Ahşap hatıllar; duvar köşelerinde birbirlerine çeşitli şekillerde bağlanabilirler (Şekil 2.2). Özellikle anıtsal yapılarda duvarın içine gizli olarak yerleştirilen ahşap hatıllar, bazı geleneksel sivil mimari örneklerinde dışarıdan da görülebilir (Resim 2.1). Tuğla hatıllar; çeşitli sayıda tuğla sıralarının, örgü içinde belirli aralıklarla tekrar edilmesiyle yapılır (Şekil 2.3; Resim 2.2). 53

59 Şekil 2.2: Ahşap hatıl örnekleri 54

60 Resim 2.1: Geleneksel evlerde ahşap hatıl örnekleri (a.kemaliye / Erzincan, b.germir / Kayseri) Şekil 2.3: Tuğla hatıl Resim 2.2: Tuğla hatıllı taş duvar örnekleri (a.batı Anadolu, b.istanbul) 55

61 2.2. Geleneksel Taş Duvar Yapım Teknikleri Moloz Taş Duvar Ocaktan çıktığı haliyle kullanılan, işlenmemiş taşa moloz taş adı verilir. Taş, yalnızca çıkıntılı ve sivri uçları kabaca düzeltilerek yerine yerleştirilir. Tanımlı bir geometrik şekli ve düzgün yüzeyleri olmadığından; bu taşlarla yapılan duvarların örgüleri de düzenli bir görünüme sahip değildir. Moloz taş duvar yapımında, çeşitli cins ve büyüklüklerde doğal taşlar bir arada kullanılabilmektedir (Şekil 2.4; Resim 2.3). Şekil 2.4: Moloz taş duvar örnekleri Resim 2.3: Moloz taş duvar Duvar kalınlığı artırılarak ve köşelerde blok taşlar ( kilit taşı ) kullanılarak duvar daha sağlam olarak yapılabilir (Resim 2.4). 56

62 Resim 2.4: Köşede kilit taşı kullanılan bir moloz taş duvar örgüsü (Tokat) Kaba Yonu Taş Duvar Alın ve yan yüzeyleri çekiçle düzeltilerek kabaca işlenmiş olan taşa kaba yonu taş adı verilir. Moloz taş duvardan farklı olarak, yatay taş sıralarını gözle takip edebilmek mümkündür. Düzenli bir örgüye sahip olabileceği gibi, taşların büyüklükleri ve derz aralıkları değişken de olabilir (Şekil 2.5; 2.6). Şekil 2.5: Kaba yonu taş duvar örnekleri (a.devamlı yatay derzli örgü, b.kesik yatay derzli örgü, c.mozaik örgü) 57

63 Şekil 2.6: Kaba yonu taş duvar örneği (İstanbul Çardaklı Hamamı) İnce Yonu Taş Duvar Alın ve yan yüzleri düzeltilerek ince yonu şeklinde hazırlanan taşlarla yapılan duvar örgüsüdür. Kaba yonu taş duvar gibi, yatay taş sıraları açıkça görülür. Taşların büyüklükleri değişken olabilir. Yan yüzleri daha fazla düzeltilmiş olduğu için, taşlar daha köşeli ve derz aralıkları daha düzenli bir görünüme sahiptir (Şekil 2.7). Şekil 2.7: İnce yonu taş duvar örnekleri (a.kesik yatay derzli örgü, b.dıştan derzsiz örgü) Kesme Taş Duvar Tüm yüzeyleri ince yonu tekniğiyle işlenmiş, düzgün prizmatik şekle sahip olan yapı taşına kesme taş denir. Düzgün bloklar halinde kesilerek hazırlanan taşların, derzli veya derzsiz olarak bir araya getirilmesiyle duvar örülür (Resim 2.5; Şekil 2.8 ve 2.9). 58

64 Resim 2.5: Kesme taş duvar örneği (Kayseri Sahabiye Medresesi) Şekil 2.8: Derzli kesme taş duvar örneği Şekil 2.9: Derzsiz kesme taş duvar örneği 59

65 Yatayda ve düşeyde düzenli ve prüzsüz bir görünüme sahip olan bu örgü tekniği, özenli bir işçilik, zaman ve maliyet gerektirir. Bu nedenlerle, külliyeler başta olmak üzere önemli anıtsal yapıların dış duvarlarında görülen bir tekniktir. Tüm duvarların bu teknikle inşa edilmesi uzun ve pahalı olacağından, bazı tarihi yapıların sadece giriş cephelerinde görülür Almaşık Duvar Çeşitli kârgir yapı malzemelerinin (çeşitli cins ve renklerde taşlar, tuğlalar, vb.) birlikte kullanıldığı duvar yapım tekniğidir. En yaygın olarak görülenler, iki renkli taş ya da taş-tuğla almaşık duvar yapım tekniğidir (Resim 2.6). Tuğlalar, taş sıraları arasında düzenli sıralar halinde örülebilir ya da gelişigüzel yerleştirilebilir. Yapının bulunduğu coğrafi bölgeye göre, almaşık duvar yapım tekniği de karakteristik birtakım özellikler ve farklılıklar gösterebilir. Resim 2.6: Anadolu da çeşitli yapılardan almaşık duvar örnekleri 60

66 2.3. Birleşim Teknikleri ve Bağlantı Elemanları Bağlantı elemanları ve birleşim teknikleri, duvarı oluşturan temel taşıyıcı birimler olan yapı taşları ve/veya tuğlaların bir bütün olarak davranmasını sağlar. Geleneksel birleşim teknikleri, üç sınıfta incelenebilir: harçlı, geçmeli ve metal elemanlarla yapılan birleşim Harçlı Birleşim Kârgir duvarda örgüyü oluşturan öğeleri birbirine bağlamak için hazırlanan, hamur kıvamında toprak, kireç, kum gibi malzemelerin su ile oluşturduğu karışıma harç denir (Resim 2.7) Agrega Resim 2.7: İçindeki tuğla kırıkları görülen bir örgü harcı örneği Harcın katı kısmını, taş tozu, tuğla tozu, kum, kırmataş, tuğla kırığı, çakıl gibi çeşitli boyutlardaki malzemeler oluşturur; bunların bütününe agrega adı verilir (Resim 2.8). Harcın türüne göre, bu malzemelerden birkaçı, çeşitli oranlarda bir araya getirilmiş olabilir. Resim 2.8: Agrega olarak kullanılan malzemeler. 61

67 Agregalar, boyutlarına göre iki başlık altında sınıflandırılabilir: İnce agrega: Doğal kum, kırma kum (ince mıcır) ya da bunların karışımı olan ve 4,76mm kare delikli veya 7mm çaplı yuvarlak delikli elekten geçebilen parçalardır (Resim 2.9). Resim 2.9: İnce agrega (doğal taş ve tuğla kırığı - tozu) İri agrega, kaba agrega: Kırmataş (iri mıcır), çakıl ya da bunların karışımı olan ve 4,76mm kare delikli veya 7mm çaplı yuvarlak delikli elekten geçemeyen parçalardır (Resim 2.10). Resim 2.10: İri agrega (doğal taş ve tuğla kırığı) Harcın boyut bakımından bileşimine granülometri denir. Granülometrik bileşim, tanelerin tür ve boyutlarına göre karışımın içinde hangi miktarlarda bulunduklarını gösterir. Örnek olarak; aşağıdaki ifade bir granülometrik dağılımı açıklar: Harcın içindeki agreganın; %30 u 6mm altı kara kumu, %30 u 4mm altı kireçtaşı kırığı, %20 si 4mm altı tuğla kırığı ve %20 si tuğla tozundan oluşmaktadır. 62

68 Bağlayıcı Çimento, kireç, alçı gibi su ile karıştırıldığında plastik bir hamur veren, bir süre sonra katılaşan, daha sonra da sertleşen ve bu özelliklerinden dolayı taş ve kumu bağlamakta kullanılan maddelere bağlayıcı denir. Agrega adı verilen kuru malzemeleri birbirine bağlamak için alçı, kireç, çimento gibi maddeler suyla karıştırılır; bu da harcın bağlayıcı kısmını meydana getirir (Resim 2.11). Resim 2.11: Bağlayıcı olarak agregaya karıştırılan toz kireç Bağlayıcılar, sertleşme koşullarına göre ikiye ayrılır: Hidrolik bağlayıcılar: Hem havada hem de suda katılaşma yeteneği olan bağlayıcı maddelerdir. Bunlarla suya dayanıklı harç yapılabilir. Hidrolik olmayan bağlayıcılar: Yalnızca havada sertleşebilen bağlayıcı maddelerdir. Harcın kullanıldığı yere ve harçtan beklenen dayanıma göre çeşitli maddeler bağlayıcı olarak kullanılmış olabilir. Örnek olarak; alçı ile yapılan harçlar, dış etkilere daha az dayanıklı olduğundan iç mekanlarda daha sık kullanılmıştır. Tarihi yapılarda en yaygın olarak rastlanan harçlar, kireç bağlayıcılı olanlardır. Horasan harcı da, bu tip harçlar arasındadır (bkz Geleneksel Harç Türleri) Katkı maddeleri Harcın sertleşmesini kolaylaştırmak ya da hızlandırmak, direncini artırmak gibi sebeplerle harcın içerisine, agrega ve bağlayıcının yanında bazı katkı maddeleri eklenmiş olabilir. Puzolan ve kıtık, tarihi yapılarda özgün harçların içerisinde görülen ya da onarım harçlarında da kullanımı önerilen katkı maddelerinin başında gelir. 63

69 Puzolan ; sönmüş kireç ile reaksiyona girerek kuvvetli bağlar oluşturan ve yüksek dayanımlı malzemeler meydana getirebilen maddelerdir. Doğadaki bazı maddeler puzolanik aktiviteye sahip olduğu gibi, çeşitli işlemlerden geçirilerek yapay puzolanların da elde edilmesi mümkündür. Bazı puzolanik maddeler: cüruf, tüf tozu, yüksek ısıda pişirilmiş toprak veya kil, volkanik küller ve tuğla kırıklarıdır. Parçacığın inceliği arttıkça yani boyutu küçüldükçe puzolanik özelliği de artar. Bağlayıcı ile reaksiyona giren bu maddeler, içine katıldıkları harç ya da sıvayı sertleştirir ve güçlendirir. Roma Betonu olarak bilinen, dayanımı oldukça yüksek olan yapı malzemesi: kireç, puzolan ve tuğla-kiremit kırıklarının karıştırılıp ahşap kalıplara dökülmesiyle oluşturulmaktaydı. Kıtık ; keten ya da kendir liflerine verilen addır. İnce uzun lifler halinde kesilerek harca karıştırılan kıtık, harcın içinde donatı işlevi görür (Resim 2.12). Tarihi harçların yapımında, hayvan kılları organik katkı malzemeleri olarak kullanılmıştır Geleneksel Harç Türleri Alçı harcı; bağlayıcısı alçı olan harçtır. Resim 2.12: Kıtığın kesilerek hazırlanması Kireç harcı; bağlayıcısı kireç olan harçlara verilen genel addır. Harçtaki kalsiyum hidroksit yani Ca(OH) 2, havanın karbondioksidi (CO 2) ile birleşerek kalsiyum karbonat (CaCO 3) haline döner. Bu sırada çıkan bir molekül su, harcı yeniden ıslatır. Bu suyun buharlaşmasından sonra harç kurur ve sertleşir. Kum tanecikleri ve diğer katı parçacıklar, taş sertliğindeki kalsiyum karbonat ile birbirlerine bağlanarak tek bir taş kitlesi oluşturur. Tarihi eserlerde, farklı cins ve oranlarda agrega içeren, çok sayıda kireç harcı türüne rastlanabilir (Resim 2.13). 64

70 Resim 2.13: Kireç harcı Horasan harcı; pişmiş tuğla ve kiremit parçalarının dövülüp toz haline getirilmesinden sonra bir elekten geçirilerek elde edilen ince tozun kireç ve su ile karıştırılmasıyla yapılan, bir çeşit kireç harcıdır. İçeriğindeki maddeler sebebiyle pembemsi renktedir (Resim 2.14). Bizans ve Osmanlı mimarisinde, taş ve tuğlayla birlikte hem duvar gibi taşıyıcı elemanların hem de kubbe, tonoz gibi örtü elemanlarının yapımında tercih edilmiştir. Ayrıca su hazneleri, sarnıçlar ve hamamlar gibi yerlerde suya karşı dirençli bir harç olması nedeniyle yaygın olarak kullanılmıştır. Bugün de pek çok tarihi eserin onarımında kullanılmaktadır. Resim 2.14: Horasan harcı 65

71 Harç Yapımında Dikkat Edilecek Hususlar Tarihi yapılarda kullanılan harçların karışım oranları ve malzemeleri yapıya özgü bir karakter taşır; bazen yapıldığı döneme ya da yere göre benzerlikler gösterse de, bir yapıda bile kullanılan harçların cinsleri ve içerikleri çeşitlilik gösterebilir. Tarihi eser onarımlarında kullanılacak harç, özgün harç ile uyumlu karakterde olmalıdır. Önce yapıda onarıma ihtiyacı olan duvarda görülen harç türlerinden örnek alınır. Bir duvarda bile birden fazla harca rastlanabilir. Amaç, özgün harcın tespit edilmesidir. Harç örneklerinin analizleri, laboratuvar ortamında yaptırılır (bkz. Tarihi Eserlerde Tespit ve Belgeleme modülü Malzeme ve Bozulma Analizleri). Basit ve aletli ileri analiz yöntemleri ile harcın içeriğine dair teknik bilgiler elde edilebilir. Görsel ve petrografik analiz ile, harcın ince kesiti mikroskop altında incelenir ve harcı oluşturan; agrega türleri, agrega boyutları, agrega dağılımı, bağlayıcının türü, bağlayıcının içeriği, agrega : bağlayıcı oranı varsa katkı malzemelerinin özellikleri tespit edilir (Şekil 2.10; 2.11; 2.12). Şekil 2.10: Bir harç örneğindeki agregaların mikroskopla görsel analiz sonucu Şekil 2.11: Bir harç örneği kesitinin petrografik analiz sonucu 66

72 Şekil 2.12: Örnek bir harç içeriği Harç analizleri, konusunda uzman kişiler tarafından yapılmalıdır. Doğru ve bilimsel çalışma yapabilmek için, harç analizlerinin malzeme araştırma laboratuvarlarında yaptırılması gerekmektedir. Özgün harca uygun olarak onarım harcının içeriği belirlenir ve reçete çıkarılır (Şekil 2.13). Bu reçetenin belirlenmesi, önceki adımda yapılan laboratuvar çalışmalarına ve analiz verilerine dayalıdır, bu nedenle Malzeme Analiz Raporu hazırlatılması önemlidir. Şekil 2.13: Örnek bir onarım harcı reçetesi Agregayı oluşturan malzemelerin kuru olmasına dikkat edilmelidir. Deniz kumu kullanmayınız. Kum, tuğla kırığı, taş tozu gibi malzemeler reçetede belirtilen tane boyutunda ve kalitede olmalıdır. Örnek olarak; 5mm elek altı ocak kumu, 8mm elek altı dere kumu gibi. Tarihi yapılar için hazırlanan harçlarda, (dönemi ve yapım tekniği gereği şart olmadıkça) çimento bağlayıcı olarak tercih edilmemelidir. Çimento, doğal taş, vb. geleneksel yapı malzemelerinde çeşitli bozulmalara neden olabilmektedir (bkz. Taş Bozulmalarını Teşhis Etme modülü). Çimento esaslı malzemeler, ancak yapının dönemi ve yapım tekniği gerektirdiğinde kullanılmalıdır. Harç özenle karıştırılmalı; katı ve sıvı malzemelerin birbirine iyice karışması sağlanmalıdır. 67