T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ

Transkript

1 i T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YOĞUN BAKIMDA YATAN ÇOCUK HASTALARIN ANNELERİNİN MANEVİ BAKIM (SPİRİTÜEL BAKIM) GEREKSİNİMLERİ HEMŞİRELİK PROGRAMI YÜKSEK LİSANS TEZİ ESMA SÜLÜ DANIŞMAN ÖĞRETİM ÜYESİ DOÇ. DR. ZÜMRÜT BAŞBAKKAL İZMİR / 2006

2 ii

3 iii ÖNSÖZ Mesleki gelişimimde büyük katkısı olan ve çalışmamın planlanması, yürütülmesini yönlendiren, her aşamasında katkıda bulunan danışmanım sayın Doç.Dr.Zümrüt BAŞBAKKAL a, Araştırmamda bilgi ve görüşleriyle bana destek veren sayın Prof. Dr. Zeynep CONK, Prof.. Dr. Sevgi MİR, Prof. Dr.Ayla BAYIK, Yard.Doç.Dr. Sibel Sönmez, Arş. Gör. Şafak Ergül e, Çalışmam sırasındaki yardımlarından dolayı Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı Yoğun Bakım Ünitesi hemşire ve doktorlarına, bu deneyimi yaşamamı sağlayan annelere, Her zaman olduğu gibi bu çalışma sırasında da bana büyük destek veren aileme teşekkür ederim

4 iv İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.iii İÇİNDEKİLER iv ŞEKİL VE TABLOLAR.vii BÖLÜM I.1 GİRİŞ Problemin Tanımı Araştırmanın Önemi Araştırmanın Amacı GENEL BİLGİLER Yoğun Bakım Pediatrik Yoğun Bakım Pediatrik Yoğun Bakıma Yatışta Anne Baba Reaksiyonları Spiritualite Spirituel İnançların Yaşam Dönemlerine Göre Gelişimi Bebeklik Dönemi Çocukluk Dönemi Adölesan Dönemi Yetişkinler Yaşlı İnsanlar Din ve Spiritualite Yaşamın anlamı ve spiritualite Yoğun Bakımda Yatan Çocukların Manevi Gereksinimleri Ailelerin Spirituel Gereksinimleri Bireylerin Spirituel Gereksinimlerinin Değerlendirilmesinde İzlenecek Adımlar Spirituel Bakım Spirituel Bakım Aşamaları Tanılama Planlama Uygulama Spirituel Bakımda Hemşirenin Rolü... 41

5 v Hemşirelik Eğitiminde Spiritualite BÖLÜM II GEREÇ VE YÖNTEMLER Araştırmanın Tipi Kullanılan Gereçler Çocuk Ve Anneye İlişkin Bilgi Formu Görüşme Formu Kullanılan Yöntem Araştırmanın Sınırlılıkları Araştırmanın Yeri Ve Zamanı Araştırmanın Evren Ve Örneklemi Verilerin Toplanması Ve Süresi Verilerin Analizi Araştırma Etiği Tanımlamalar BÖLÜM III BULGULAR Ailelerin Tanıtıcı Özelliklerine İlişkin Bulgular Manevi Gereksinimlerin Belirlenmesine Yönelik Bulgular Manevi Gereksinimleri Karşılamak İçin Yapılan Uygulamalara Yönelik Bulgular Sağlık Personelinin Manevi Gereksinimleri Karşılama Durumuna Yönelik Bulgular Sağlık Personelinden Manevi Gereksinimlerin Karşılanmasındaki Beklentilere Yönelik Bulgular BÖLÜM IV TARTIŞMA

6 vi 4.1. Manevi Gereksinimlerin Belirlenmesine Yönelik Bulguların İncelenmesi Manevi Gereksinimleri Karşılamak İçin Yapılan Uygulamalara Yönelik Bulguların İncelenmesi Sağlık Personelinin Manevi Gereksinimleri Karşılama Durumuna Yönelik Bulguların İncelenmesi Sağlık Personelinden Manevi Gereksinimlerin Karşılanmasındaki Beklentilere Yönelik Bulguların İncelenmesi BÖLÜM V SONUÇ VE ÖNERİLER SONUÇLAR Manevi Gereksinimlerin Belirlenmesine Yönelik Sonuçlar Manevi Gereksinimleri Karşılamak İçin Yapılan Uygulamalara Yönelik Sonuçlar Sağlık Personelinin Manevi Gereksinimleri Karşılama Durumuna Yönelik Sonuçlar Sağlık Personelinden Manevi Gereksinimlerin Karşılanmasındaki Beklentilere Yönelik Sonuçlar ÖNERİLER BÖLÜM VI ÖZET SUMMARY BÖLÜM VII YARARLANILAN KAYNAKLAR EKLER EK-I EK-II EK-III EK-IV EK- V ÖZGEÇMİŞ

7 vii TABLOLAR Tablo 1. Pediatrik Yoğun bakım ünitelerinin tarihsel gelişimi Tablo 2. Maneviyat (spiritualite) tanımları Tablo 3. Hemşirelik literatüründeki spirituel gereksinimlerin kategorileri Tablo 4. ASSET modeli Tablo 3.1. Görüşme yapılan annelerin, eşlerinin ve çocuklarının tanıtıcı bulguları. 59

8 1 BÖLÜM I GİRİŞ 1.1.PROBLEMİN TANIMI İnsanın biyolojik olarak gelişimi, döllenmeden başlayarak, yaşamın sonuna kadar devam eden ilerleyici bir dönemi kapsamaktadır. İnsanı sosyal ve kültürel bir varlık haline getiren şey yaşadığı çevredir. Bir bütünlük içinde insan, tüm boyutlarla sürekli olarak etkileşen bir varlıktır. Bu etkileşimler her alan için farklı olduğu gibi, her birey içinde farklı özellikler göstermektedir. Her insan içinde yetiştiği ve yaşadığı kültürel yapı dil ve iletişim biçimleri, sağlık inanç ve uygulamaları, gelenek ve ritüelleri, dini inanç ve uygulamaları gibi bir çok alanı kapsayan özelliklere sahiptir. Bu nedenle insan değerlendirilirken; biyolojik, sosyal, psikolojik, kültürel ve manevi (spritüel) boyutları ile bir bütün olarak ele alınmaktadır (21, 28). Spiritualite sözlük anlamında manevi-ruhani değerlere bağlılık olarak tanımlanan, anlaşılması zor, soyut bir kavramdır. Literatürde spirituel boyutun tanımında tam olarak bir görüş birliği yoktur. Latince de hayatın niteliğini geniş bir konseptte ele alan ve nefes almak, hayatta olmak anlamlarına gelen spiritus kelimesinden gelmiştir. Daha geniş anlamıyla hayatı hissetmektir (15,21). Spritualizm terimi, sözcük anlamı olarak maddenin dışında ruhun varlığına inanan bir öğretiyi ifade etmek için kullanılır. Bu sözcük ilk olarak bu anlamıyla 18. yüzyılda kullanılmaya başlanmış, günümüze kadar gelmiştir. Batı dillerinde ruhçuluk anlamı veren sözcük spiritism şeklindedir ve Türkçe ye spiritizma yada ispritizma şeklinde geçmiştir (13).

9 2 Spirituel gereksinimlerin tanımı holistik hemşirelik bakımının temel kompanentleri olarak kabul edilmektedir. Literatürde holistik bakım beden, akıl ve manevi bakım olarak tanımlanır. Türk Dil Kurumunun sözlüğünde (TDK 2003) maneviyat; maddi olmayan manevi şeyler (görülmeyen, duyularla sezilebilen, soyut, tinsel) olarak tanımlanmıştır. Manevi gereksinimler ise; Manevi yoksunluğu azaltacak veya bireyin manevi gücünü destekleyecek gereksinimlerdir, Bireyin üstün güçle/tanrıyla (kişi nasıl tanımlıyorsa) dinamik ilişkisini sürdürmesi için gerekli faktör veya faktörlerdir şeklinde tanımlanmıştır. (3,21). Hemşirelik literatüründe yaygın olarak tanımlanan şekliyle maneviyat; dini bir bağlılığın ötesinde herhangi bir tanrısal inanç olmadan yaşamın anlamı, amacı, iç huzur için çaba sarf etme olarak tanımlanmıştır. Maneviyatın boyutları; evrenle (kainatla) uyum içinde olmak için uğraşma, sonsuzluğa ilişkin cevapları bulma konusunda çaba sarf etme ve bireyin duygusal stres, fiziksel hastalık veya ölüm durumlarına odaklandığı bir noktadır (32). Maneviyat, hemşirelik mesleğinin ilk oluşumundan beri hemşirelikte önemli bir kavramdır. Hemşirelik tarihinde hemşireliğin yalnızca fiziksel bakım veren bir meslek olarak tanımlandığı herhangi bir dönem yoktur. Hemşireliği meslek olarak var eden Florence Nightingale, sadece geleneksel Hristiyanlık değerlerini değil otonomi, profesyonellik gibi bazı modern hemşirelik değerlerini de ortaya koymuş holistik bir bakış açısına sahip düşünürdü. Günümüzde, hemşirelik bakımı gelişmiş teknolojiye dayandırılabilen fiziksel görevler, ekonomik güç ve hastanelerin hastadan müşteriye geçişi üzerinde odaklanmaktadır. Geçmişte hemşireler manevi bakıma daha fazla önem vermekteydiler. Hemşirelik bakım vermektir. Hemşirelik manevidir.

10 3 Maneviyat özeldir (11). Maneviyat bireye/hastaya ve ailesine hastalık durumunda veya ölümle sonuçlanabilecek güç durumlarda bazı duygularına yönelik kavramsal bir yapı sağlar. Sağlıkla ilgili beklenmeyen değişiklikler sıklıkla hastalarda ve ailelerinde yaşamın anlamını ve amacını sorgulama, hastalıkta umut etme şeklinde yansımalara neden olur. Maneviyat hastalık ve acı çekme durumlarında bireyin baş etme mekanizmalarından birisidir (4). Maneviyat destek, umut sağlar ve hayattan bir anlam, amaç ve yol bulmayı içerir. Hayatlarını değiştiren olaylar sırasında insanlar genellikle rahatlık, umut ve stresten kurtulma için maneviyata yönelirler. Birçok araştırmacı maneviyatı insan olmanın önemli bir parçası ve diğer bütün insan boyutları ile ilişkili ve bağlantılı olarak ele almaktadır. Bir hastalık krizi sırasında başa çıkmanın önemli bir parçası olabilir ve birinin tepkisini pozitif yönde etkileyebilir. Maneviyat, hastalık zamanlarında bireyin kendi nin tanımlamasına yardımcı olabilir. Bir kişinin yüksek olarak algıladığı birisiyle yada tanrıyla kişisel ilişkisi destek sağlayabilir ve pozitif sonuç için bir umut kaynağı olabilir (52). Manevi yönü gelişmiş hastaların fiziksel, duygusal, sosyal yönden daha sağlıklı olduğu yönünde pek çok araştırma sonucu vardır. Bu hastaların ümit düzeyleri yüksek, depresyon ve izolasyon eğilimleri düşüktür, stresle daha iyi baş ederler ve yaşam kaliteleri yüksektir (14). İnsanın manevi yönü fiziksel, duygusal, sosyal yönü kadar önemlidir ve tüm bu boyutlarla ilişkilidir. Böyle olmasına karşın sağlık elemanlarının çoğunluğu bireyin bu yönünü göz ardı etmekte veya bu yönde bakım verme konusunda

11 4 rahatsızlık duyma eğilimi göstermektedirler (11, 14). Bireyde fonksiyon değişikliğine neden olan hastalık, hastaneye ve özellikle yoğun bakım ünitesine yatırılma hasta kadar aile üyelerinin de yaşam biçimlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Ebeveynlerin yüz yüze kaldığı en büyük mücadelelerden bir tanesi çocukları ile ilgili ciddi problemlerle baş etmektir. Anneler çocukları için olası ölüm yada sakatlık içeren hemen yada uzun zamanlı sonuçların belirsizliği nedeniyle stres altına girerler. Hasta çocuklarını hastane ortamında görmek onların endişesini arttırır. Hasta çocuklarına nasıl yardım edebileceklerini bilmemekten kaynaklanan çaresizlik onların stresini arttırır. Bu endişeler ve sıkıntılarla yüzleşen anneler çocuklarına iyileşmeleri ve mücadele etmeleri için ve kendilerine de çocuklarının problemleri ile başa çıkabilmeleri için yollar bulmaya çabalarlar. Birçok anne için rahatlık, güç ve güven duyguları kendi maneviyatından gelmektedir (11, 52). Spiritualitenin; hastalıkları önleme, sağlığı ilerletme, hastalıktan iyileşme veya bireylerin hastalıkla ve güçlüklerle baş etmesi gibi yararlar sağladığı saptanmıştır. Buna karşılık bireyin spiritüel gereksinimleri, fiziksel gereksinimlere göre daha soyut ve karmaşık olup aynı zamanda ölçümü de güçtür. Bu nedenle bireyin sağlık bakımında daha net ve kolaylıkla ölçülebilen fiziksel gereksinimler öncelikle ele alınmakta, buna karşılık spiritüel gereksinimler gözden kaçabilmektedir. Ancak bireylerin spiritüel gereksinimlerinin de tanımlanması ve gerekli bakımın sağlanması gereklidir (50).

12 ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ İnsan, biopsikososyal bir varlık olarak bilinse de bütüncül olarak bakıldığında spiritüel boyuta sahiptir. Dünya sağlık örgütü sağlığı Sağlık, yalnızca hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, fiziksel, sosyal ve ruhsal yönden tam bir iyilik halidir şeklinde tanımlamıştır. Bu durumda bireyin iyilik halini sürdürebilmesi için fiziksel, ruhsal ve sosyal sağlığının yanı sıra manevi (spiritüel) sağlığının da değerlendirilmesi gereklidir. Tüm bu boyutların denge içinde olması durumunda ancak sağlıktan söz edilebilmektedir. Bir boyutta yaşanan bir sorunun diğer boyutları da etkilediği ve insanın dengesini bozduğu da bilinmektedir (40). Maneviyat insanları bir araya getiren, kültürleri bağlayan, evren ve doğa için anlam veren bir yoldur. Maneviyat kavramı; bireyin kişiliğinin bir parçasıdır ve bireyin insancıl ve içsel imajlarını, inançlarını ve bunlar arasındaki ilişkileri tanımlar. Bu bağlamda insanın daha üstün ve güçlü bir armoni ile uyum içinde yaşaması amaçlanır (40). Bir bireyin varoluşunun tüm boyutlarını korumasında, sürdürmesinde veya elde etmesinde ona yardımcı olmak iyi hemşirelik bakımının temelidir. Geçmişte, bireyin ruhsal boyutu yalnızca dinsel bağlantılarla sınırlı kalarak değerlendirilmekteydi. Bireye sağlık bakımının holistik bir yaklaşımla verilmeye başlanmasıyla, manevi boyut; fiziksel, emosyonel, psikolojik ve sosyal boyut kadar iyi değerlendirilerek giderek önem kazanmıştır. Holistik bakım terimi Rogers, Parse, Newman (1980) gibi hemşire teorisyenlerle hemşirelik literatürüne girmekle birlikte, tarihsel süreçte hemşireler bireylere geleneksel olarak holistik bir yaklaşım içinde bakım vermişlerdir. Hemşire teorisyenlerin 1960 lı yılların sonlarından beri, bireyin fiziksel emosyonel ve psikososyal boyutu kadar manevi boyutuna da giderek

13 6 büyüyen bir ilgi gösterdikleri görülmektedir (3). Hemşirelik politikalarında maneviyatın kabulü sağlanmıştır. Uluslararası Hemşireler Birliği (ICN) hemşirelik kodları içinde spiritüaliteyi de ele almıştır. Victor Frankl, Carl Jung, Joyce Travelbee gibi kuramcılar yaşamın anlamını sorgulamışlar ve anlamlandırmanın önemi üzerinde durmuşlardır. Bunun için hastanın özellikle manevi değerlerine odaklanmış, bu alandaki gereksinimlerinin karşılanmadığı durumda sorunların ortaya çıkışının önemini vurgulamışlardır. Bununla birlikte, Amerika Birleşik Devletlerinde pek çok ruh sağlığı organizasyonu hastanın dinsel ve manevi gereksinimlerini ve düşüncelerini desteklemiş ve kabul etmişlerdir. Spiritüel bakım, 1994 yılından beri Amerikan Hemşireler Birliği (American Nursing Association) (ANA) tarafından Psikiyatrik Ruh Sağlığı Klinik Uygulama Standartları na yerleştirilmiştir. Bu standarda göre; bireylerin, aile ya da toplumun ruhsal ve duygusal iyilik halini etkileyebilecek; kişiler arası, sosyo-kültürel, spiritüel ya da çevresel koşulların/olayların ele alınması gerekmektedir. Kuzey Amerikan Hemşirelik Tanılama Derneği (North American Nursing Diagnosis Association) (NANDA) hemşirelik tanı listesinde spiritüel sıkıntı ve spiritüel boyutun güçlendirilmesi potansiyeli tanıları yer almaktadır. Hemşireler için ANA kodlarında ele alınan spirituel konular ise, insan inanç ve değerleri ve her bireyin ulusal, etnik, dinsel, kültürel, politik, ekonomik, gelişimsel, rol ve seksüel farklılıklar olmaksızın eşit sağlık bakımı hakkına sahip olduğudur (3, 40). 21. yüzyıl hemşirelerinin; ailelerin manevi (spiritüel) gereksinimleri, dini ve kültürü hakkında daha fazla bilgiye sahip olma ihtiyacı duyduğu gözlenmiştir. Bununla birlikte hemşirelerin sağlık bakımında maneviyatın önemini anlamaları

14 7 gereği vurgulanmaktadır. Ancak hemşirelerin genellikle maneviyatı hastaları ile konuşma konusunda rahat olmadıkları saptanmıştır. Günden güne hemşirelik bakımında maneviyatın, hastanın tedavisinde çok önemli bir öğe olduğu görülmekte ve hemşireler tarafından hastaların ve ailelerinin manevi gereksinimlerinin tanımlanmasının gerekliliği de ortaya çıkmaktadır. Hasta hemşire ilişkisi içerisinde spiritualitenin çeşitli alanlarda yada temalarla ifade edilmiştir ( umut, büyüme, güç, otorite, inanç vb.). Hastanın sağlığı ve hastalığı ile ilişkisinde maneviyatın nasıl gösterileceği hemşirelik süreci için çok önemlidir (9). Spiritualizm, kendini aşabilme bilinciyle ulaşılan bir varoluş biçimi ya da insanın Yüce olarak algıladığı şeylerle varlığını, yaşamını ve değerlerini özdeşleştirmesidir. Spiritualitenin bireyin yaşamda anlam bulmasına yardım eden insancıl bir olgu olduğuna inanılmakta ve kabul edilmektedir. Spiritüalite, kültürüne, inanç ve değerlerine bağlı olan insanlar için önemli bir gereksinim ve uygulamadır, aynı zamanda iç huzurun ve iç barışın kazanılmasında da etkilidir. Boyun eğme ve ümitsizliğin tam tersi, sorunlarla baş etmek için pozitif ve aktif bir yoldur. Özellikle mevcut durumun değiştirilemediği ya da sorunların çözülemediği durumlarda yararlı ve gereklidir. Spiritüel gereksinimlerini karşılayan insan yaşam deneyimlerinde kendini güçlü hisseder. Bu durumda, spiritualitenin bileşenleri yaşamın anlamı, amacı ve misyonudur (26, 40). Bireylerin sağlığının korunmasında ve geliştirilmesinde ailenin son derece önemli bir yeri vardır. Birey yada ailelerin manevi gereksinimlerinin desteklenmesi hastalığın iyileşmesinde önemli bir faktördür. Sağlık sistemi içinde ekibin 24 saat hizmet veren ekibin üyesi olarak hemşirenin bu konudaki bilgi, beceri ve yaklaşımlarının profesyonel düzeyde istendik olması zorunludur (15, 40).

15 8 Ailelerde anne olmanın öneminin çok büyük olması ve birçok kadının hayatında maneviyatın büyük yer kaplaması nedeniyle annelerin çocuklarının hastalığındaki kriz dönemi sırasında maneviyatı nasıl kullandıklarını anlamak önemlidir. Maneviyat, çocuk hasta olduğunda ya da ölmek üzere olduğunda pozitif bir baş etme etkisi yaratır ve aile kendisini yalnız hissetmez. Maneviyatın kişisel doğası verildiğinde annelerin maneviyatla deneyimlerini anlamak, onların kendi anlatımlarının ya da tanımlarının bir analizidir. Aile gereksinimlerinin dikkate alınması, hasta bakımında bütüncül yaklaşım için gereklidir. Ebeveynler umuda ve desteğe ihtiyaç duyduklarını anlamayan sağlık çalışanlarına güvenlerini kaybedebilirler. Bu nedenle sağlık çalışanları, ailelerin manevi ve varoluş gereksinimleri için saygılı bireyselleştirilmiş bakım sunmalıdırlar. Sağlık açısından maneviyatın önemi tüm çalışanlar tarafından benimsenmelidir (40,52) ARAŞTIRMANIN AMACI Bu araştırma yoğun bakımda yatan çocuk hastaların annelerinin manevi bakım (spiritüel bakım) gereksinimlerini belirlemek amacıyla niteliksel bir çalışma olarak yapılmıştır. Alt Amaçlar: - Yoğun bakımda yatan çocuk hastaların annelerinin manevi gereksinimlerini karşılamaya yönelik uygulamalarını belirlemek, - Sağlık personelinin yoğun bakımda yatan çocuk hastaların annelerinin manevi gereksinimlerini karşılama durumlarını belirlemek, - Yoğun bakımda yatan çocuk hastaların annelerinin manevi gereksinimlerinin karşılanmasına yönelik sağlık personelinden beklentilerini belirlemektir.

16 GENEL BİLGİLER YOĞUN BAKIM Bireyin gelişim süreci ve çevre ile etkileşimi zarar görebilir ve fizyolojik fonksiyonları tehlikeye girebilir. Bedensel fonksiyonun bozulması yaşamı tehdit eden kriz veya kronik hastalığın şiddetlenmesi ile meydana gelebilir.fizyolojik fonksiyonu bozulan bireyin yaşamını sürdürmede dinamik dengeyi sağlamak incelikli girişimler gerektirir (1). Yoğun bakım kısmen veya tamamen fonksiyonlarını yitirmiş olan organ veya sistemlerin bu fonksiyonlarının yerlerini geçici olarak doldurması ve hastalığı oluşturan temel nedenlerin tedavi edilebilmesi için kullanılan yöntemlerin tamamıdır(43). Yoğun bakım ünitesi ise" fizik durumu ağır olan hastaların, monitörize edilerek, yaşam fonksiyonlarının desteklendiği, özel işlemler ve bakım ekibiyle tedavi edildiği birimler" olarak tanımlanmaktadır. Pediatrik yoğun bakım üniteleri ise, pediatri hastalarında oluşan, sıklıkla multidispliner yaklaşım gerektiren, travmatik, cerrahi ve dahili hastalıklar, hızlı değişiklikler, ilerleyici ve kompleks hastalara büyük oranda bakım sağlayabilen ünitelerdir (46). Kinney e göre (1966) Yoğun Bakım Ünitelerinde (YBÜ) şu nitelikte olmalıdır: 1. Bakımın en iyi şekilde yürütülebilmesi için; donanımlı ve istekli bir YBÜ ekibine ek olarak, uygun araç ve gereç gereklidir. 2. Bir YBÜ en az dört, en fazla 12 yataktan oluşmalıdır.

17 10 3. YBÜ oluşturma aşamasında planlayıcı bir ekip olmalı, bu kişiler YBÜ nün kuruluş hedeflerini, hangi tip hastaların kabul edileceğini belirlemeli, hastaların kalacağı ortalama süreleri öngörmelidir (1) li yıllarda poliomiyelit ve tüberkülozlu hastalarda akut mental rahatsızlıkların ; postoperatif dönemde, özellikle kalp ameliyatı olan hastalarda bazı psikososyal bozuklukların geliştiği rapor edilmeye başlanmıştır. Farklı sürelerle hastanede kalan bu hastaların ortak noktaları, hemen hemen hepsinin hastanede kalışları sırasında ventilatöre bağlanmış olmalarıdır. Bu hastaların tedavisi için o yıllarda özel üniteler geliştirilmiş ve bunlara post-op bakım üniteleri ve yoğun bakım üniteleri adı verilmiştir (43). İlk olarak 1953 yılında akut hastalar için Kuzey Carolina Memorial Hastanesinde "Özel Bakım Ünitesi" açılmıştır. Bu ünite hemşirelerin zamanında hasta bakımını sağlamaları amacıyla oluşturulmuştur. Öncesinde özel bakım üniteleri hastaların finanssal güçleriyle orantılı olarak sağlanmaktaydı. Çeşitli akut seviyelere sahip hastalar klinikte aynı şartlar altında bakılmakta acil yada daha yoğun bakım gerektiren hastalar yetersiz bakım almaktaydı (46) PEDİATRİK YOĞUN BAKIM Pediatrik yoğun bakım üniteleri son 20 yıldır oldukça hızlı bir ilerleme göstermiştir. Hayatı tehdit edici süreçlerin fizyopatolojilerinin bilinmesi ve monitörizasyon teknolojisinin ilerlemesi bu sürecin hızla gelişmesini sağlamıştır(47). Pediatrik yoğun bakıma ilgi 4 yaşında hayatı tehdit edici solunum problemi olan bir çocuğun arkasından bir yönetici hemşire, bir şef anestezist, bir hastane yöneticisi ve otolaringolojistin bir araya gelmesiyle tüm kritik hastalıklı çocukların

18 11 bir odaya alınması ve acil durum gerektiğinde müdahale edilmesi fikri ile doğmuştur(49). İlk pediatrik özel yoğun bakım ünitesi kritik hasta yeni doğan ve erişkinlere özel bakım verildiğinde hasta sonuçlarının düzelmesiyle açılmıştır. 1920' lerden 1950' li yılların başlarına kadar akut poliomyelit epidemileri polio vakalarında solunum yardımı kullanmayı gerektirmiştir. İlk tanımlanan negatif basınçlı ventilasyon Drinker ve Shav tarafından Boston'da yapılmıştır. Bunu tabiken trekeal entübasyon ve pozitif basınçlı ventilasyon Lassen tarafından Copenhagen da yapılmıştır. Boston Çocuk Hastanesi'nde pediatrist olan James Wilson 1952 yılında 4 negatif basınçlı ventilatörü planlamıştır. Downes bunun "vital organ yetersizliği olan pediatrik hastalar için dünyadaki ilk ünite olabileceğini" belirtmiştir. İskandaniv ülkelerinde çocukların ölüm oranının erişkinlerden daha fazla olması nedeniyle bu özel poliomyelit solunum ünitelerine yer verilmiş ve bunun sonucunda Uppsala ve Stockholm' de çocuklar için özel bakım üniteleri geliştirilerek pediatrik solunum üniteleri ayrılmıştır (46, 49) yılı Ocak ayında Philadelphia çocuk hastanesinden John J. Downes ve arkadaşları Amerika'daki ilk multidisipliner pediatrik yoğun bakım ünitesini kurmuşlardır. Bu ünite 6 tam monitörize yatak, bir işlem odası ve yoğun bakım kimya laboratuarını içermekteydi. Downes bu ünitenin açılmasında kendisini hemşirelik yöneticisi Erna Goulding'in ikna ettiğini belirtmiştir. Bayan Goulding bu ünitelerde iyi eğitimli nitelikli hemşirelerin çalışması gerektiğini belirtmiştir(46,47,49). Pediatrik yoğun bakım ünitelerinin tarihsel gelişimi Tablo 1 'de verilmiştir (46).

19 12 Tablo 1 : Pediatrik Yoğun Bakım Ünitelerinin Tarihsel Gelişimi Yıl Hastane 1955 Goteburg Çocuk Hastanesi, Isveç 1961 Stockholm, İsveç 1963 Paris St. Vincent de Paul Hastanesi, Fransa 1963 Melbourne Royal Çocuk Hastanesi, Avusturalya 1964 Liverpool Alder Hey Çocuk Hastanesi, İngiltere 1967 Philadelphia Çocuk Hastanesi, Amerika 1969 Pittsburgh Çocuk Hastanesi, Amerika 1969 Yale-New Haven Tıp Merkezi, Amerika 1971 Massachusetts Genel Hastanesi, Boston, Amerika 1970'lerin sonlarında pediatrik yoğun bakım programları için pediatrik yoğun bakım uzmanları gelişmiştir. 1985' de American Board of Pediatrics pediatrik yoğun bakım tıbbi için alt uzmanlığın olmasına inanmışlar ve bu alt uzmanlık sertifika programı için kriterler geliştirmiştir. The American Board of Medicine, Cerrahi ve Anesteziyoloji alt uzmanlığını tanımıştır. 1980'lerin ortalarında Yale Üniversitesi, Pennsylvania Üniversitesi ve California Üniversitesinde akut pediatrik hastaların bakımında ileri hemşirelik uygulamaları programı açılmıştır. Teknik ve bilimsel ilerlemeyle birlikte kritik hastalıklı ya da yaralanmış çocukların özel gereksinimlerinin karşılandığı pediatrik yoğun bakım üniteleri geliştirilmiştir. Günümüzde ciddi pediatrik hastaların bakımını sağlamak için her merkezde pediatrik yoğun bakım üniteleri bulunmaktadır. 1982'de Amerikan Hastaneler Birliği 328

20 13 pediatrik yoğun bakım ünitesi belirlemiş ve bu sayı 1998'de 441'e çıkmıştır (46, 49) PEDİATRİK YOĞUN BAKIMA YATIŞTA ANNE-BABA REAKSİYONLARI Yoğun bakıma yatırılan kritik hasta çocuğun anne-babalarının bazı karar ve reaksiyonları çocuğun yaşına bağlı olarak değişir. Kritik hasta yeni doğanın ebeveynleri anne-baba olarak yeni durumlarıyla ilgili karmaşık duygulara sahiptirler. Genellikle onlar büyük ümitlerle çocuklarına kavuşmayı beklerler. Suçluluk, yetersizlik ve bozuklukla birlikte anne-babalar çocuklarının sağlığına kavuşamayacağını düşünürler. Onlar anne-baba rolünü geliştirmede ve çocuklarının bakımında önemli olduklarına inanmaları için yardıma gereksinim duyarlar. Annebabalar mümkün olduğunca çocuklarının bakımına katılma konusunda desteklenmelidirler. Ailenin katılabileceği, yeni doğanın bakımında oldukça önemli olan çocuğun temizlenmesi, altının alınması, kucaklanması, şarkı söylenmesi ve beslenmesi gibi aktivitelere katılmaları desteklenmelidir (44, 46). Oyun çocuklarının anne-babaları, çocuklarının yaşamlarındaki merkezi rolü sürdürmeleri için desteklenmeye gereksinim duyarlar. Onların varlığı çocuklarının distresini azaltmada yardımcı olabileceğinden oldukça önemlidir. Eğer çocuk kaza ya da sakatlık nedeniyle hastaneye yatırıldıysa anne-babalar oldukça fazla suçluluk duyabilirler. Annebabalar bazen kaza nedeniyle birbirlerini suçlayabilirler ve bazı kızgınlık duygularını çözümlemek için yardım ve desteğe gereksinim duyabilirler. Çocuklarına yardımcı olabilecek faydalı aktivitelere katılmaları yarar sağlayacaktır. Oyun çocuklarının anne-babaları çocuğun verbal ve nonverbal iletişiminde, rutinlerinde ve davranışlarını yorumlamada, anlamada çok değerlidirler(46, 47).

21 14 Okul öncesi dönem boyunca disiplin, mastürbasyon ve seksüel merakın başlaması hakkındaki davranışları anne-babaların hastaneye ilgilerini etkileyebilir. Anne-babalar hastaneye yatış süresince çocuğun regresyonundan dolayı kızgınlık duyabilirler. Ayrıca bu yıllar süresince çocuğun anne-babasıyla ilişkisi oedipal kompleksle etkilenebilir. Genelde okul öncesi çocukların anne-babaları, çocuğun anlayabileceği bir dille uygulanan tedaviyi ve işlemleri açıklamada oldukça yardımcı olabilirler. Kitap okuma, oyun oynama gibi bakım verme ve rahatlatma aktivitelerine anne-babaların katılımları da çocuklar için önemli yer tutar (46). Okul çağı süresince, anne-baba-çocuk ilişkisi çocuğun bağımsızlık ve ev dışı ilişkilerine göre değişir. Anne-babalar bir kazaya neden olan bağımsız aktivitelere izin verdikleri için suçluluk duyabilirler. Özellikle oğullarının cesur olmasını isteyen babalar için çocuğun regresyonunu kabul etmeleri zor olabilir. Anne-babalar çocuğun değişken, ısrarcı ve reddedici davranışlarını anlayabilmede yardıma gereksinim duyabilirler. Aile üyeleri çocuğun hastalığı nedeniyle içinde bulunduğu alanda aktivitelerle ilgisini çekerek sıkıntısını ve yalnızlığını giderebilirler. Bu süreç boyunca, arkadaşlarından okul ve evden haberler vermeleri çocuğun psikolojik olarak iyi olmasında oldukça önemlidir. Anne-babalar aynı zamanda rahatlığın sağlanması ve çocuk için açıklamaların yapılmasında yardımcı olabilirler. Ancak büyük çocuklar bakım aktivitelerinin hemşire tarafından yapılmasını tercih edebilir(24, 46, 47). Adölesanın hastaneye yatışından önce herhangi bir tartışma ya da anlaşmazlık adölesanın kritik bir hastalığı olmasıyla anne-babaların kendilerini suçlamalarına neden olabilir. Eğer adölesan bir kaza sonucu yaralandıysa, anne-babalar çocuklarını kazadan koruyamadıkları için suçluluk ve hayal kırıklığı hissedebilirler. Adölesanlar

22 15 anne-babalarını oldukça etkileyen, kafalarını karıştıran hem bağımlı hem de bağımsız davranışlar gösterirler. Anne-babalar çoğunlukla çocuklarının regresyonunu kabul edemezler ve bunun normal ve geçici olduğunun onlara anlatılması, güven verilmesi gerekir. Anne-babalar adölesanların kendi bakımları konusundaki kararlara dahil edilmesi için desteklenmelidirler. Diğer aile üyeleri ve arkadaşlarının ziyareti adölesanın akran gruplarıyla ilişkisini sürdürmesi için özellikle önemli bir noktadır (24, 46, 47) SPRİTUALİTE İnsan, biopsikososyal bir varlık olarak bilinse de bütüncül olarak bakıldığında spirituel boyuta da sahiptir. Dünya Sağlık Örgütü sağlığı sağlık yalnızca hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, fiziksel, sosyal ve ruhsal yönden tam bir iyilik halidir şeklinde tanımlamıştır. Bu durumda bireyin iyilik halini sürdürebilmesi için fiziksel, ruhsal ve sosyal sağlığının yanı sıra spiritüel sağlığının da değerlendirilmesi gereklidir. Tüm bu boyutların denge içinde olması durumunda ancak sağlıktan söz edilebilmektedir. Bir boyutta yaşanan bir sorunun diğer boyutları da etkilediği ve insanın dengesini bozduğu da bilinmektedir (3, 30, 40). Spritualizm terimi, sözcük anlamı olarak maddenin dışında ruhun varlığına inanan bir öğretiyi ifade etmek için kullanılır. Bu sözcük ilk olarak bu anlamıyla 18. yüzyılda kullanılmaya başlanmış, günümüze kadar gelmiştir. Batı dillerinde ruhçuluk anlamı veren sözcük spiritism şeklindedir ve Türkçe ye spiritizma yada ispritizma şeklinde geçmiştir (13). Arıkdal (2001), Metapsişik Terimler Sözlüğü nde ruhçuluk için

23 16 Maddeciliğin karşıtıdır. Ruh veya canın maddeden veya vücuttan ayrı cevher tarzında hakikatler olduğunu kabul eden her mezhep, yol ve doktrin spiritüalisttir. açıklamalarını yapmaktadır. Spiritualite sözlük anlamında manevi-ruhani değerlere bağlılık olarak tanımlanan, anlaşılması zor, soyut bir kavramdır. Literatürde spirituel boyutun tanımında tam olarak bir görüş birliği yoktur. Latince de hayatın niteliğini geniş bir konseptte ele alan ve nefes almak, hayatta olmak anlamlarına gelen spiritus kelimesinden gelmiştir. Daha geniş anlamıyla hayatı hissetmektir (13, 15, 21). Spiritualite zaman içinde farklı şekillerde tanımlanmıştır. Bunlar; kutsal ve dinsel arayış, ilahi ya da daha üst güç yaşantısı için gereksinim; fiziksel ya da sonu olan varoluştan geçerek evrenin anlamını bulma isteğidir. Spirituel boyutun geçmişte dini gruplardan etkilendiği fakat şimdi daha çok bireyin içselliği ile ilgili olduğu belirtilmiştir. Bazı insanlar için spiritualite, insanın fiziksel veya dışardan etkilenmeyen iç kısmıdır. Bir diğer bakış açısı ise olmak ve yapmak kavramları ile ilgilidir. Olmak daha kalıcı bir durumu açıklarken, yapmak daha geçici ve kısa olanı açıklamaktadır. Bu durumda yapılan sona erse de olan varlığını sürdürmektedir(40). Narayanasamy (1999) maneviyat kavramının tek bir otoriteye dayalı tanımının olamayacağını vurgulamaktadır. Cawley (1997) maneviyat kavramının standart olarak tanımlanamayacağını çünkü bunun bireyin yorumuna açık olduğunu ifade etmiştir (4). Hemşirelik literatüründe yaygın olarak tanımlanan şekliyle maneviyat; dini bir bağlılığın ötesinde herhangi bir tanrısal inanç olmadan yaşamın anlamı, amacı, iç