T.C. KAHRAMANMARA SÜTÇÜ MAM ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ TAR H ANAB L MDALI

Transkript

1 T.C. KAHRAMANMARA SÜTÇÜ MAM ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ TAR H ANAB L MDALI RUS KAYNAKLARINA GÖRE DO U ANADOLU DAK ERMEN FAAL YETLER ( ) YÜKSEK L SANS TEZ KAHRAMANMARA Ocak

2 T.C. KAHRAMANMARA SÜTÇÜ MAM ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ TAR H ANAB L MDALI RUS KAYNAKLARINA GÖRE DO U ANADOLU DAK ERMEN FAAL YETLER ( ) Danı man: Doç. Dr. Orhan DO AN YÜKSEK L SANS TEZ KAHRAMANMARA Ocak 2007

3 KAHRAMANMARA SÜTÇÜ MAM ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ TAR H ANAB L M DALI RUS KAYNAKLARINA GÖRE DO U ANADOLU DAK ERMEN FAAL YETLER ( ) YÜKSEK L SANS TEZ Kod No : Bu Tez 5/01/2007 Tarihinde A a ıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birli i ile Kabul Edilmi tir. mzası.. mzası. mzası Doç. Dr. Orhan DO AN Doç. Dr. Ahmet EY C L Yard. Doç. Dr. Lütfi ALICI DANI MAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen ö retim üyelerine ait oldu unu onaylarım... Doç. Dr. Haluk ALKAN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve ba ka kaynaktan yapılan bildiri lerin, çizelge, ekil ve foto rafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

4 KAHRAMANMARA SÜTÇÜ MAM ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ TAR H ANAB L M DALI ÖZET YÜKSEK L SANS TEZ RUS KAYNAKLARINA GÖRE DO U ANADOLU DAK ERMEN FAAL YETLER ( ) DANI MAN: Doç. Dr. Orhan DO AN YIL: 2007, Sayfa: 98 Jüri: Doç. Dr. Orhan DO AN Doç. Dr. Ahmet EY C L Yard. Doç. Lütfi ALICI XIX. yüzyılda Batılı güçlerin izledikleri sömürgeci politikalar XX. yüzyılın ba larında iyice yo unla mı tır. Bu dönemde, Osmanlı Devleti ni parçalamak ve payla mak Batılı devletlerin izledikleri siyasetin en önemli parçalarından biri h line gelmi tir. Çarlık Rusya da Kafkaslar, Do u Anadolu ve Bo azlar üzerindeki tarihsel amellerini gerçekle tirmek için bu durumu fırsat bilerek Osmanlı Devleti nden pay alma hesapları içerisine girmi tir. Di er Batılı devletlerin Anadolu nun muhtelif bölgelerinde Osmanlının Gayr-i Müslim tebaasını (özellikle Ermeniler) kendi amaçları do rultusunda kullandıkları gibi, Ruslar da Do u Anadolu yu i gal ederken bölgedeki Ermenileri bu amaç do rultusunda kullanmı lardır. Do u Anadolu daki Ermeniler Rus birliklerine her ekilde yardım ederek (isyanlar çıkararak, yataklık yaparak, bölge hakkında Rus birliklerini bilgilendirerek, casusluk yaparak vb.) Rus i galini desteklemi ve Rus birliklerine katılarak yüz yıllar boyunca birlikte ya adıkları Müslüman halkı Büyük Ermenistan hayalini gerçekle tirmek amacı ile katletmi lerdir. Anahtar Kelimeler: I. Dünya Sava ı, Ermeniler, Çarlık Rusya, Do u Anadolu, Güney Kafkasya I

5 DEPARTMENT OF HISTORY INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARA SÜTÇÜ MAM ABSTRACT MA Thesis ARMENIAN ACTIVITIES IN THE EASTERN ANATOLIA ACCORDING TO RUSSIAN SOURCES ( ) Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Orhan DO AN Year: 2007, Pages: 98 Jury: Assoc. Prof. Dr. Orhan DO AN Assoc. Prof. Dr. Ahmet EY C L Asist. Prof. Dr. Lütfi ALICI Emperialist policies pursued by The Western Powers in the 19th century was intensified in the begining of the 20th century. One result of this policy was the division and sharing of the Ottoman Empire by these poewers. In this circumtances Tsharist Russia tried to establish her control over the Caucasias, Eastern Anatolian and Straits. Other European big powers used non-muslims, especialy the Armenians, in Eastern Anatolia in order to pursue their own policies. The Russians also used the Armenians their goals during the war. The Armenians of the region helped Russian armies, by providing intelligence revolting against the Ottomans and fighting in the Russian armies, because they wanted to establish A Greater Armenia by the help of Russian. By doing this they betrayed the Turks with whom they had lived for centuries in peace. Key Words: World War I, The Armenians, Russia, Eastern Anatolia, South Caucasia. II

6 ÖN SÖZ Ermeni meselesi, ülkemizin dı politika gündeminin en önemli konularının ba ında gelmektedir. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ba layarak Batılı devletler, Rusya ve Ermenilerin kar ılıklı çıkar ili kileri sonucunda suni olarak uluslararası bir mesele hâline getirilen Ermeni sorunu, Osmanlı Devleti nin parçalanması ve payla ılması için olu turulmu politikaların bir sonucu olarak ortaya çıkmı daha sonra ise Türkiye Cumhuriyeti nin uluslararası platformdaki etkinli ini zayıflatmak için kullanılan bir araç h line dönü türülmü tür. Ermeni Komitelerinin XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, hayalini kurdukları Büyük Ermenistan ı vücuda getirmek için Batılı devletlerin dikkatini çekmek amacı ile yapmaya ba ladıkları propagandalar bu devletlerin diplomatlarının yardımıyla da amacına ula mı ve Batı dünyası bu yalan bilgilere inandırılmı tır. Ermenilerin iddialarına göre, Osmanlı Devleti içerisinde ya ayan Ermeniler devlet tarafından nedensiz olarak sürekli baskı altında tutulmu, a ır ekonomik ve sosyal ko ullar altında ya amaya mecbur kılınmı ve gelinen son noktada da soykırıma tabi tutularak Anadolu daki Ermeni varlı ına son verilmi tir. Ermenilerin bu asılsız iddiaları, birçok Türk ve yabancı ara tırmacı tarafından özellikle son yıllarda ba ta Osmanlı ar iv ve kaynakları olmak üzere yabancı kaynaklara dayanılarak yapılan çalı malarla çürütülmü olmasına ra men ne Ermeniler ne de Batılı siyasetçiler, tarih gerçekleri kabullenmeyi çıkarlarına uygun bulmadıkları için bu durumu görmezlikten gelmektedirler. Ancak, Ermenilerin ve Batılı siyasetçilerin bu tutumuna ra men Ermeni konusunda yapılan ara tırmalar büyük önem arz etmekte ve özellikle yabancı ar iv belgelerine ve kaynaklarına dayanılarak yeterli düzeyde ara tırma yapılmalıdır. Bizim bu çalı madaki amacımız, I. Dünya Sava ı sırasında Ermenilerin, Osmanlı Devleti ne kar ı aldıkları tavrın nedenlerini; Çarlık Rusya nın bölgede izledi i Ermeni politikasının özelliklerini; Ermeni faaliyetlerinin amaçlarını; Ermenilerin zorunlu isk na tabi tutulmalarının nedenleri ve bölgede ya anan Ermeni ölümlerinin asıl sebeplerini Rus kaynaklarına dayanarak ortaya koymaktır. Kullandı ımız Rusça kaynakların büyük bir bölümünü Sovyet dönemi Ermeni tarihçilerinin eserleri olu turmaktadır. Bu çalı mamızda, yılları arasında Rusça yayınlanmı bazı dergi ve gazeteler, Rusça yayınlanmı Ermeni ar iv belgeleri ve Rus ar iv belgelerine de ba vurulmu tur. Beni bu çalı maya yönlendiren ve çalı malarım sırasında yardımlarını eksik etmeyen danı man hocam sayın Doç. Dr. Orhan Do an a te ekkürü borç bilirim. AH N DO AN III

7 KISALTMALAR Ans. Ansiklopedisi bs. Baskı, Basım bk. bakınız C. Cilt çev. Çeviren vd. ve devamı hzl. Hazırlayan zd. zdatelstvo LL. Listı M. Miladi M.Ö. Milattan Önce M.S. Milattan Sonra Op. Opis RG A Rossiyskiy Gosudarstvennıy storiçeskiy Arhiv s. Sayfa ss. Sayfa sayısı S. Sayı IV

8 Ç NDEK LER KAHRAMANMARA...I KAHRAMANMARA... II ÖZET...I ABSTRACT... II ÖN SÖZ...III KISALTMALAR... IV Ç NDEK LER...V Ç ZELGELER L STES... VI 1. G R I. DÜNYA SAVA I NIN BA LAMASI VE OSMANLI DEVLET N N SAVA A G R Sava ın Ba laması Osmanlı Devleti nin Sava a Giri i Kafkas Cephesi nin Açılması ve Sarıkamı Harekatı I. DÜNYA SAVA I VE ERMEN LER Ermeni Gönüllü Birlikleri Ermeni Gönüllü Birliklerinin Rus Ordusu na Katkıları Ermeni Gönüllü Birliklerinin Yaptı ı Katliamlar DO U ANADOLU DA ERMEN LER N ÇIKARDIKLARI SYANLAR Van syanı TEHC R, GÖÇ VE HASTALIKLAR Tehcir Nüfus Göç Kıtlık ve Salgın Hastalıklar RUS GAL ALTINDA DO U ANADOLU Rusların Do u Anadolu da Tasarladıkları dari Yapı RUSYA DA BOL EV K HT LAL VE KAFKAS CEPHES NDEK GEL MELER Rusya da Ya anan Siyasî Geli melerin Kafkas Cephesine Yansımaları Maveray-ı Kafkasya Komiserli i ( Zakavkom ) Barı Görü meleri ve Brest Litovsk Barı Antla ması ERMEN LER N YAPTI I KATL AMLAR ( ) SONUÇ...92 KAYNAKÇA...93 ÖZ GEÇM EKLER V

9 Ç ZELGELER L STES Çizelge 5.1: Osmanlı Devleti nin Nüfusu...61 Çizelge 5.2: Osmanlı Devleti nin Do u Vil yetlerindeki Nüfus.62 Çizelge 5.3: Kafkaslar daki Ermeni Göçmenlerin Sayısı 63 Çizelge 5.4: Kafkaslar daki Ermeni Göçmenlerin Sayısı 64 Çizelge 6.1: Rusların Anadolu da Olu turdukları dari Birimler Ve Bu Birimlere Atanan Yöneticiler 75 VI

10 G R 1. G R Ermeniler kendilerini Hayk, Ermenistan ı ise Hayastan olarak adlandırırlar (Gürün, 1988: 19). Armenia adı ise ilk defa M. Ö. 518 tarihli Behistun yazıtında geçmektedir. Pers Kralı I. Darius, bu yazıtta Ergani- Elazı bölgesinde ayaklanan bir kavim olarak Armina ve Arminia dan söz etmektedir. M. Ö. 188 de kurulmu olan Artaksias Krallı ı zamanında Armenia, Mu ve Ahlat bölgeleri için kullanılan ve Aremice Yüksek/Yukarı Ülke anlamına gelen bir co rafî terim olarak kullanılmı tı. Armenia adını daha sonraları Romalılar, orta ve yukarı Murat suyu ile Kür ve Aras nehirleri civarı için kullanmı ve bu ifade Avrupalılar tarafından benimsenmi tir (Türközü, 1982: 1 2). Görüldü ü gibi Armenia Ermenistan terimi bir ırk veya millet adı olarak de il, çe itli ırk ve kültürlere mensub insan toplulu unun bulundu u bölgeyi ifade etmek için bir co rafî terim olarak kullanılmı daha sonra ise o bölgede ya ayanlar bu isimle anılmı tır (Küçük, 1997: 7). Günümüzde Ermenilerin men ei hakkında kesin bir sonuca varılamamı ancak bu konu hakkında bazı tezler ileri sürülmü tür. Ermenilerin men ei hakkında ileri sürülen bu tezlere göre; 1. Ermeniler, Balil den gelen Hayk ile Balkanlardan göç eden Armenlerin karı ımından ortaya çıkmı lardır. 2. Ermeniler, Hitit neslinin devamıdır. 3. Ermeniler Hayasalılardandırlar. 4. Ermeniler, Urartuların torunlarıdır. 5. Ermeniler, Frigyalılarla birlikte Anadolu ya gelmi lerdir. Yukarıda da belirtti imiz gibi ileri sürülen bu tezlerin hiç biri do rulanamamı ve bu nedenle Ermenilerin men ei meselesi günümüzde bilimsel ara tırmalar yapılması gereken konular arasında olma özelli ini korumaktadır (Türközü, 1982: 4 5). Ermeniler eski ça larda ya adıkları toprakları Büyük Ermenistan ( Asıl Ermenistan ) ve Küçük Ermenistan olmak üzere iki kısma ayırıyorlardı. Büyük Ermenistan, Batı da Fırat nehrinden Do u da Kür nehrine kadar olan bölgeyi ifade ediyordu. Büyük Ermenistan 15 vilayete bölünmü tü. Küçük Ermenistan ise Kızılırmak kaynaklarına kadar uzayan bir bölgeyi içine alıyordu. Küçük Ermenistan da 3 vilayete ayrılmı tı. Ayrıca, Asıl Ermenistan nın ortadan kaldırılmasından sonra bir de Küçük Ermenistan veya Kilikya Ermeni Krallı ı adıyla belirtilen prensli in Kilikya daki toprakları sahil ve da lık olmak üzere iki kısma ayrılmı tı. M.S. VI. yüzyılda, Bizanslılar ele geçirdikleri Ermenistan bölgelerini 4 bölgeye ayırdılar. Bizanslıların yaptı ı bu taksime göre, I. Ermenistan; Erzurum, Bayburt, Trabzon, Giresun, Ye ilırmak boyundaki Satala ve Nikopolis; II. Ermenistan; Sivas Bölgesi; III. Ermenistan; Malatya çevresi; IV. Ermenistan; Tunceli Diyarbakır bölgelerini ihtiva etmekteydi. Araplar, Ermenistan terimiyle, Kür nehri ile Hazar Denizi arasındaki bölgeyi adlandırmı ve bu bölgeyi tamamen farklı bir ekilde tasnif etmi lerdir. 1

11 G R Ermeniler, ya adıkları bu bölgelerde hiçbir zaman ba ımsız ve mill bir devlet kuramamı, küçük küçük prenslikler hâlinde ba ka devletlere tabi olarak çe itli bölgelerde da ınık bir ekilde ya amı lardır: ( lter, 2003: 3-10 ) Ermeniler, M.Ö. 521 den 344 e kadar Pers vilayetinin, 334 den 215 e kadar Makedonya mparatorlu u nun, 215 ten 190 a kadar Selefkitlerin idaresinde ya amı lardır. Daha sonra ise 190 dan M.S. 220 lere kadar Romalılarla Partlar arasında sık sık el de i tirmi, 220 lerden V. yüzyıl ba ına kadar Sasanilerin, V. yüzyıldan VII. yüzyıla kadar Bizanslıların, VII. yüzyıldan itibaren de Arapların egemenli i altına girmi lerdir. X. yüzyılda ise tekrardan Bizans a ba lanmı lardır. XI. yüzyılda ise bölgeye Türkler gelmeye ba lamı ve 1018 yılında Ça rıbey in, Van Gölü çevresinde bulunan küçük bir Ermeni Prensli inin topraklarına Azarbeycan dan getirdi i Türk göçmenlerini yerle tirmesiyle de ilk Türk Ermeni ili kileri ba lamı tır. Daha sonra ise Sultan Alparslan 1064 yılında, Bizans tarafından 1045 yılında varlı ına son verilen Ani yi el geçirmi tir. Bizans yurtta ı olarak Orta Anadolu ve Kilikya da ya ayan Ermeniler Türkleri bir kurtarıcı olarak görmü lerdir (Hocao lu, 1976: 10; Öke, 2003: ). Ermeniler Selçuklulardan sonra di er Türk devletlerinin ve özellikle de Osmanlıların hâkimiyetini kabul etmi lerdir. Rusya ve bazı Avrupa devletlerinin kı kırtmalarının ba ladı ı XVIII. yüzyılın sonları ile XIX. yüzyılın ba larına kadar Türklerin idaresi altında refah içinde kendi gelenek ve inançları ile ya amı lardır (Saray, 2005: 11). Ermeniler, Osmanlı Devleti nin kurulu u döneminde Karamano ulları, Ramazano ulları beylikleriyle Fatih ve Yavuz zamanına kadar Akkoyunlu ve Karakoyunlu devletlerinin yönetimi altında ya ıyorlardı. Kilikya Ermeni Prensli i nin yıkılmasıyla birlikte Ermeniler Karamano ulları topraklarına da ılarak Konya, Eski ehir, Kütahya yörelerine yerle tiler senesinde Bursa, Osmanlı Devleti nin merkezi hâline gelince bu yörelere yerle mi olan Ermeniler Bursa ya göçtüler. Aynı zamanda Ermeni Patri i de Bursa ya yerle ti. Fatih Sultan Mehmet in stanbul u feth etmesinden sonra Bursa da bulunan Ermeni Patri i Hovakin stanbul a getirildi. Ayrıca Bursa dan getirilen Ermeniler stanbul un Kumkapı, Yenikapı, Samatya, Balat, Edirnekapı ve di er semtlerine yerle tirildiler Osmanlı idaresindeki Ermeniler, Devletin güçlü dönemlerinde ellerinde kötülük yapmak imkanı olmadı ı için sadık tebaa olarak göründüler, Osmanlı idaresinin tanıdı ı geni haklardan yararlandılar ve bu sayede sanat, ticaret ve ziraatta ilerledikleri gibi 1839 Tanzimat Fermanı, 1856 slahat Fermanı ve 1862 de de Nizamn me-i Millet-i Ermeniyan ile çok geni hukukî ve siyasî haklara sahip oldular (Hocao lu, 1976: 22 27). Ancak, XIX. yüzyılda, Osmanlı Devletin deki gayrimüslümler, Batı nın fikir ve tecrübelerini takip edecek ve ekonomik güçlerinin yanı sıra siyasî amaçlar gütmeye ba layacaklardır. Gayrimüslimlerin siyasî amaçlarının özü ise etnik tabana dayalı devletler kurmak olacaktı. Fakat Osmanlı Devleti kar ısında güçsüz kalaca ını gören ayrılıkçı unsurlar büyük devletlerin deste ini zaruri olarak görüyor ve bu deste i ba ımsızlık yolunda atılan ilk adım olarak de erlendiriyorlardı. Büyük devletler de Osmanlı uyruklarını himayeleri altına almakta geçikmeyecek ve bu ki ilere konsolos ve sefaretleri aracılı ı ile himaye beratları vererek milliyetlerine geçireceklerdir. Ayrıca, büyük devletler, Osmanlı Devleti uyru undaki 2

12 G R gayrimüslimlerin hukukî ve siyasî avantajlar elde edebilmesi için baskı uygulayarak bu konuda yukarıda belirtti imiz gibi yeni düzenlemeler isteyecektir (Öke, 2003: 81 83) Büyük devletlerin Osmanlı uyru u gayrimüslimleri himayesine almakta büyük çıkarları vardı. Bu devletlerin Osmanlı uyru undaki gayrimüslimler konusunda izledi i bu siyasetin sebeplerini anlayabilmemiz için XIX. yüzyılda Batılı devletler tarafından ortaya konan Do u Sorunu konusu üzerinde durmamız gerekmektedir: Bir siyaset terimi olan Do u Sorunu, ilk kez 1815 Viyana Kongresi nde (Yıldırım,1990: 3) Avrupa lı devletler tarafından Osmanlı Devleti için kullanılmı tır. Bu tarihten itibaren de hem diplomaside hem de tarih biliminde Osmanlı Devleti nin kaderi meselesi anlamında kullanıla gelmi tir. Do u sorunu, Avrupa nın büyük devletleri için Osmanlı Devleti ni ve Mısır ın da içerisinde bulundu u Osmanlı Devleti ne ba lı toprakları kimin ele geçirece i ve bu ekilde kimin Do u daki çok önemli yollara ve Karadeniz e sahip olaca ı; Do u sorununu hangi ülkenin kendi lehine çözümleyerek kendi kudretini kat kat artıraca ı ve Avrupa da kendi pozisyonunu güçlendirece i meselesi idi (Averbuh vd., 1939: 374). Osmanlı Devleti nin iki yüz yıl boyunca parçalanması meselesi Do u Sorunu nun çekirde ini olu turmaktaydı. E er resmî ideolojilere ve diplomatik belgelere bakılırsa, bu belgelerde Osmanlı nın mirası için yapılan mücadelenin ezilen Hıristiyan halkın korunması, Balkan halklarının özgürle tirilmesi ve Türklerin Avrupa dan kovulması vb. nedenlere dayandırıldı ı görülür. Fakat gerçeklere ve rakamlara baktı ımızda çe itli devletlerin Ortado u daki ekonomik rekabetinin Do u Sorunu nun temelini olu turdu u anla ılır. Osmanlı Devleti XIX. yüzyılın ilk yarısından ba layarak önce ticarî daha sonra da finans ve endüstri alanlarında olmak üzere Batı kapitalinin nüfuzu altına girmeye ba ladı. Aslında Osmanlı Devleti, Avrupa ile kar ılıklı ticarî ili kilere çok daha önceleri girmi ti. XVI. yüzyılda ngiltere de Company of Merchants of The Levant isimli ünlü ticaret irketi kurulmu ve kısa bir süre sonra da Osmanlı Devleti nin hemen hemen bütün dı ticaretini tekeline geçirmi ti. Fransa da, bir dizi kapitülasyonlar sayesinde (1535, 1604, 1679) kendi tüccarlarına Osmanlı Devleti nin bütün liman ehirlerinde serbest ticaret yapma hakkını almı tı. Sonuç olarak buna benzer haklar, ticarî anla malar yoluyla veya güç kullanılmak suretiyle Rusya, Avusturya, Hollanda gibi di er devletler tarafından da elde edildi (Gurko-Kryajin, 1924: 7) XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti nin Avrupa devletleri ile yaptı ı ticaret, hem hacim hem de özellikleri açısından önemli bir de i ikli e u radı. XIX. yüzyılın ortalarına gelinceye kadar Osmanlı Devleti nin (kendi üretti i ve transit mallar) ihracatı Avrupa dan yapılan ithalattan oldukça fazla idi. Bununla birlikte Osmanlı Devleti nin ihracatının büyük bir bölümünü kuma, çuha, iplik gibi yerli endüstri ürünleri olu turmaktaydı. XIX. yüzyılın ortalarında Avrupa devletleri, Osmanlı Devleti ile kendilerine önemli çıkarlar sa layan serbest ticaret anla maları imzaladılar. Bu anla malarda ithal mallara uygulanan vergi oranı % 3, transit mallara uygulanan vergi oranı ise % 1 olarak belirlenmi ti; fakat Türk parasının de erinin dü ük olması nedeniyle ithal mallara uygulanan vergi oranı hiçbir zaman % 1 i 3

13 G R a mamı tı. Politik, hukukî ve ekonomik ayrıcalıklarla güçlenen Avrupa kapitalinin, Osmanlı Devleti nin ekonomik hayatında devrim niteli inde çok önemli etkileri oldu (Adamov, 1924: 5) yılında 16 milyar Sterlin olan dı ticaret hacmi elli yıl sonra 38,5 milyar Sterlin e ula mı tı (Gurko-Kryajin, 1924: 8). Osmanlı Devleti nin hracatı 1851 yılında Avrupa dan yapılan ithalata (bütün malların % 47,5) hemen hemen e it iken 60 yıl sonra bu ticaretin ancak üçte birini (1911 yılında % 36) olu turmaktaydı (Adamov,1924: 5). Avrupa devletleri, bu dönemde Osmanlı Devleti ne öncelikle tekstil ürünleri olmak üzere hemen hemen tamamıyla kendi ürettikleri endüstri mamullerini sokmaya ba ladılar. Osmanlı Devleti nin yerli endüstrisi elbette ki Batının bu ticaret kapitalinin baskısına dayanamadı ve hızlı bir ekilde yok olmaya ba ladı. XIX. yüzyılın ba larında Halep de kuma ihracatından elde edilen gelir 100 Milyar Frank iken 50 yıl sonra bu gelir 7 8 milyar Frank a gerilemi ti; Ankara nın geli mi endüstrisi ( çuha ve ipek üretimi) Avrupa ile rekabet ortamında tamamen yok olmu tu. Batılı ülkeler her türlü endüstri ürünlerini Osmanlı Devleti ne ihraç ederken Osmanlı Devleti nden de yün, ipek, pamuk gibi çe itli hammaddeleri satın alıyordu; ancak yerli endüstrisi yok olan Osmanlı Devleti, Avrupa mallarını ithal etmek zorunda kaldı ı gibi kendi tarım ürünlerini de sürekli de er kaybeden dü ük kurlarla satmak durumunda kalıyor bu durumda devletin gelirlerini oldukça dü ürüyordu (Gurko-Kryajin, 1924: 8). Batı sermayesinin bu ticarî ba arısı sonucunda XIX. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti nin finanssal açıdan i gal edildi ini görmekteyiz. Bu finansal karma aya ra men XIX. yüzyılın 60 lı yıllarına kadar, e er hazinenin Galata Ermeni bankerlerine olan önemsiz taahhütleri göz önünde bulundurulmazsa, Osmanlı Devleti nin borcu bulunmamaktaydı. Devletin bu finanssal durumu Kırım Sava ı ndan sonra büyük bir de i ime u radı. Sava için harcanan büyük giderler ( yakla ık 80 Milyar Frank), Devletin bütçesinde görülmemi bir açı a neden oldu. Devlet bütçesinde meydana gelen bu açı ı iç operasyonlar yolu ile kapatmak artık mümkün de ildi. Ayrıca Osmanlı Devleti nin Paris Konferansı nda Avrupalı büyük devletler arasında kabul edilmesi dolayısı ile yönetimin ve Devletin Avrupalıla tırılması için yapılan harcamalar da buna eklendi Osmanlı Rus Sava ı, Osmanlı Devleti nin finans sistemine son darbeyi vurdu. Sava giderlerini kar ılamak için aldı ı borçlar 1 ve ka ıt paranın piyasaya sürülmesi dı ında Osmanlı Devleti, Rusya ya 800 milyar Frank kadar bir tazminat külfetinin altına girdi ve bu artlar altında Osmanlı Devleti, tamamıyla iflas etti ini açıklamak zorunda kaldı (Gurko-Kryajin, 1924: 9-10). Avrupa sermayesinin Osmanlı Devleti ne akı ı Osmanlı Bankası ve Devlet borçlarının yönetimi ( Duyun-u Umumiye ) aracılı ı ile gerçekle iyordu. Zamanla Devletin ekonomik hayatı Avrupalıların elinde toplanmaya ba ladı. XIX. yüzyılın sonlarından ba layarak Anadolu ya ticarî ve finanssal sermayeden sonra endüstri 1 Osmanlı Devleti nin bu dönemdeki borçlarının ülkelere göre da ılımı: Fransa yakla ık 2,5 milyar Frank (% 60,3), Almanya yakla ık 850 milyon Frank ( % 21,3 ), ngiltere yakla ık 600 milyon Frank (% 14,2), talya yakla ık 120 milyon Frank (% 3). ( Gurko-Kryajin, 1924: 12 ) 4

14 G R sermayesi girmeye ba ladı. Bu endüstri sermayesinin geli imi ise büyük bir oranda Ba dat, Suriye, zmir gibi demir yollarının sayesinde gerçekle ti. Anadolu nun Avrupa sermayesinin akınına u ramasını sadece Almanya nın özellikle Ba dat Demir yolu aracılı ı ile Orta Do u ya yayılmasıyla açıklamak do ru de ildir. Elbette ki Almanya, var gücüyle Osmanlı Devleti nde sermaye birikimini hızlandırmaya çalı mı tır ancak çok açıktır ki Almanya ya, ba ta Fransa olmak üzere ngiltere, Rusya ve talya da e lik etmi tir (Gurko-Kryajin,1924: 13 14). Fransa, Orta Do u da Suriye bölgesini uzun bir zaman önce kendi etki alanı olarak seçmi ti. Bu bölge do al zenginlikleri açısından önemli bir bölge de ildi. Ancak Suriye bölgesinin ticarî ve stratejik önemi vardı. Bu bölgeye sahip olmak demek aynı zamanda büyük devletlerin sömürgelerine olan ula ımı kesebilmek anlamına geliyordu (Gurko-Kryajin, 1924: 21). Bölgedeki ipekçili in en önemli merkezi olan Lübnan da ilk kez mekanik tezgâhların kullanıldı ı ipek atölyesi 1840 yılında açıldı. Bunu takip eden yıllarda kültür ipekçili i geli ti ve ipek atölyeleri ba ta Lion firmaları olmak üzere Fransız firmaları tarafından mekanik tezgâhlar verilerek desteklendiler. Bu atölyelere önceden verilen kaporalarla ipek iplik ve koza alımında Fransız firmaları tekel olu turdular. Bununla birlikte Fransa, Suriye ile ticaretini artırmak için Beyrut ve Yafa gibi önemli liman kentlerinde bankalarının ubelerini açtı. Bu bankaların faaliyetleri sayesinde Fransa Suriye ticaretinde Avrupa devletleri arasında ikinci devlet konumuna geldi. hracat da ise birinci sıradaydı. Fransa, bu bölgede 788 km. lik demir yolu a ı kurarak ( bölgenin bütün demir yolu a ının % 40 ı ), Beyrut Limanı nı in a ederek, tramvay hatları olu turarak, elektrik ve telefon hatları kurarak bu bölgenin ekonomik hayatına tamamen girmi ti Fransa nın Kilikya daki ekonomik pozisyonu ise tamamen farklı idi. Suriye bölgesinin aksine bu bölge tarım kültürünün geli mesi için oldukça uygun özelliklere sahip idi. Bölgenin toprak yapısının uygun ve sulama olanaklarının olması nedeniyle ile pamuk üretimine oldukça elveri li bir bölgeydi. Bu bölgedeki pamukçulukla ilk önce Almanlar ilgilendi yılında Alman Levantskoe pamuk irketini kurdular. Bu irket kısa bir süre için pamuk alımını tekeline geçirdi ve birkaç büyük çırçır fabrikası kurdu (Gurko-Kryajin, 1924: 22-23). Fransız tekstil endüstrisinin sürekli olarak pamu a ihtiyacı vardı. Pamuk üretimi ABD (%70) ve ngiltere nin ( % 15 Hindistan ve % 5 Mısır ) elinde toplanmı tı. Bu durumda Fransız tekstil fabrikaları bu ülkelere tamamen ba ımlı idiler (kullandıkları pamu un % 92,6 sı). Bu nedenle Fransa, bu ba ımlılıktan kurtulmak için teorik olarak ihtiyacı olan bütün pamu u sa layabilece i Kilikya ya ilgi duymu tu. Ancak, Fransa I. Dünya Sava ı na kadar bu bölgede ekonomik olarak güçlenmeyi ba aramadı. Kilikya daki bütün büyük i letmeler, ba ta Rumlar olmak üzere Almanlara ve ngilizlere ait idi. Fransa nın 1913 yılında Mersin Limanı na gönderdi i mallar toplam ithalatın % 2,7 sini, Adana Vilayeti nden çıkardı ı mallar bütün ihracatın %5,3 nü olu turmasına ra men Fransa, Kilikya bölgesini Orta Do u da kendi etki alanında olan bir bölge olarak görmeye devam etti. Bu görü ü de Kilikya bölgesi nin hem co rafîk hem de ekonomik olarak Suriye nin kuzeydeki bölünmez bir uzantısı oldu u temeline dayandırdı (Gurko-Kryajin, 1924: 24). 5

15 G R Fransa, nasıl Suriye bölgesini etki alanı olarak seçmi ise aynı ekilde ngiltere de Mezopotamya bölgesini kendi etki alanı olarak seçti. Ancak Mezopotamya, birçok özelli i bakımından Suriye bölgesinden farklılıklar gösteriyordu. Mezopotamya nın çok büyük siyasî ve ekonomik önemi u üç faktöre dayanmaktaydı: 1) Bölgede verimli toprakların bulunması 2) Büyük petrol yataklarına sahip olması 3) Bu bölgedeki yolların ran Körfezi ile ran ı birbirine ba layan yollarla kesi mesi (Gurko-Kryajin, 1924: 25). ngiltere, tabii olarak Fırat ve Dicle nehirleri üzerinden yapılan ticaret üzerinde etkili oldu. Linç irketi, Fırat ve Dicle üzeride nehir ta ımacılı ı firmasını kurdu. Bu firmanın kurulmasından sonra da ngiltere hemen hemen bütün nehir ula ımını eline geçirdi. Osmanlı ile ngiltere arasında imzalanan bir dizi anla ma ile Linç Firmasının hakları geni letildi. ran Körfezi ndeki bütün ticarî gemi ula ımı da ngilizlerin eline geçmi ti. Bütün bu geli meler ngilizleri Mezopotamya dı ticaretinin en önemli gücü hâline getirdi.1912 yılında ran Körfezi ne u rayan gemilerin % 90 nı ngiliz bayra ı ta ımaktaydı. Sadece Almanya nın bu bölgeye sokulma çabaları ngiltere nin bu bölgede uzun bir dönem sürmü olan h kimiyetini sarstı. ngiltere nin bu bölgedeki ticaret hacmi dü meye ba ladı. Linç Firması ise Deutsce Bank ile 1912 yılında bir anla ma yapmak zorunda kalarak Do u da Nehir Ta ımacılı ı irketi ( Societe des transports fluviaux en Oriend ) adında ortak bir irket kurdu. Mezopotamya ticaretinin yanında bu bölgede bulunan petrol de ngiliz sermayesinin ilgi oda ıydı. XIX. yüzyılın sonlarında Alman ve ngiliz jeolog ve gezginleri, Musul dan ba layan ve Bender Abbas a ( ran Körfezi ne kadar) kadar uzanan çok geni bir alanda petrol rezervleri ke fetmi lerdi. Bu bölge ise Osmanlı Devleti nin ve ran ın sınırları içerisindeydi ve hızlı bir ekilde bölge, imtiyaz elde etmek isteyenlerin ilgi oda ı hâline geldi. lk önce ran da önemli ba arılar elde edildi (Gurko-Kryajin, 1924: 26). Mezopotamya için yapılan siyasî ve ekonomik mücadele, ngiltere için sadece genel plânının bir bölümünü olu turmaktaydı çünkü ngiltere, Mısır dan ran Körfezi ne kadar olan Arap topraklarının bütününü siyasî olarak kendisine ba lamak istiyordu. I. Dünya Sava ı nın öncesinde ngiltere, Mezopotamya, ran Körfezi ve Kızıl Deniz de ekonomik durumunu güçlendirmeyi ba armakla kalmayıp askerî ve diplomatik çalı malarla önemli deniz yollarını ve bu bölgeyi kontrolü altına almayı ba ardı. Rusya nın, çok önceden Hasta Adam ın mirasından kendine pay olarak seçti i Anadolu da ekonomik alanda kök salması süreci oldukça yava geli ti. Bu bölge her yöne do ru uzanan çok yüksek da larla kaplı bir bölgeydi: Ala Da, Bingöl Da ı, Karadeniz Da ları ve Toroslar çok önemli ekonomik bir de ere sahip de ildi. klimin sert olması ve tarım kültürüne uygun alanların sınırlı olması nedeniyle bu bölgede büyük bir tarım ekonomisi geli tirmek mümkün de ildi. Do u Anadolu nun mineral zenginlikleri çok az incelenmi ti. Bu bölgede iyi yolların bulunmaması bu tür ara tırmaların yapılmasını oldukça güçle tiriyordu. Bu bölgenin do usunda kalan Rusya Ermenistanı ında bulunan maden yataklarının sadece %5 ini i lemi olan Rusya nın, Do u Anadolu nun yalnız mineral ve maden rezervleri ile ilgilenmesi mümkün de ildi (Gurko-Kryajin, 1924: 28). Do u Anadolu, Rusya için her zaman büyük bir öneme sahip idi ancak bu önem, bölgenin ekonomik zenginliklerinden çok stratejik konumundan kaynaklanmaktaydı. 6

16 G R Mezopotamya nın çukurlukları ve Anadolu yaylaları üzerinde yükselen do al bir kale konumunda olan Do u Anadolu, Orta Do u için stratejik bir geçi noktasıydı. Çarlık yönetimi, Do u Anadolu yu ele geçirme çabası içerisindeyken bu bölgeyi her zaman Güney Kafkasya nın Güney sınırında bir tabya, aynı zamanda ele geçirilmesi durumunda Kuzey ran, Anadolu ve Irak üzerinde hâkimiyet kurmayı sa layacak bir kale olarak görüyordu (Gurko-Kryajin, 1924: 28 29). Rusya, tamamen askerî nedenlerden dolayı bu bölgedeki ekonomik geli meleri hızlandırmak yerine tamamen yava latmaya çaba göstermi ti. Osmanlı Devleti ile olacak bir sava durumunda Rusya, Kafkasya daki kendi sınırları için tehlike do urabilece ini görerek bu bölgedeki demir yolu ve ose yollarının in asına engel olmu tu. Abdülhamit yönetimi de yine aynı nedenlerden dolayı Do u Anadolu daki ekonomik geli meyi yava latmı tı ( Korsun, 1946: 11). Bu nedenlerden dolayı ülkenin merkezindeki Erzurum dan Rus sınırına kadar I. Dünya Sava ı öncesi nitelikli ose yollar bulunmamaktaydı. Hatta Erzurum ve Kars arasında telgraf ba lantısı dahi kurulmamı tı. Osmanlı Bankası nın Erzurum daki ubesi, Rusya için havale kabul etmiyordu; aynı ekilde Postane de ne para havalesi ne de Rusya ya mal gönderimini sa lamıyordu. Bu ko ullar altında Do u Anadolu ile önemli ticarî ili kiler kurmak neredeyse imkânsızdı. Ancak Rusya nın Do u Anadolu ya olan ilgisi nedeniyle I. Dünya Sava ı öncesi Rusya, bu bölge ile olan ticaretinde bir miktar geli me sa layabildi yılında Van Vilayeti ne gelen malların yakla ık % 30 u Rusya ya ait idi. Yine aynı yıl Do u Anadolu nun bütün vilayetlerine Rusya dan Pud ( 1 Pud = 16,3 kg. ) mal getirilmi ti. Rusya nın ba lıca ihraç etti i mallar eker, alkol, demir ve gazya ı iken, bu bölgeden hayvan, pamuk ve i lenmemi deri satın alıyordu. Bu dönemde büyük bir Rus taciri olan D.. Davidov, sanayi ve ticaret temsilcilerinin toplantısında Rusya nın Do u Anadolu ticareti ile ilgili sundu u bildiride unları söylüyordu: Rusya, Osmanlı Devleti ile çok yakın kom u olmasına ra men, Erzurum a binlerce mil uzaklıkta bulunan Avrupalı devletlerin yaptı ı ticaretle kar ıla tırılınca çok geride kalmı tır; Avrupalı Devletler, sadece Erzurum Vilayeti nde yıllık 20 Milyon Ruble den fazla ticaret yapmaktadırlar. E er Ticaret Bakanlı ı gibi kurumlar buna gerekti i önemi verirlerse Do u Anadolu kolay bir ekilde Rusya nın pazarı hâline gelebilir. (Gurko-Kryajin,1924: 29) Rusya, Karadeniz ticaretinde de bazı ilerlemeler kaydetmi ti: Samsun, Trabzon, Giresun, Ordu ve Rize limanlarından yapılan ticarette Rusya 4,469,100 Frank ( 1910 yılı) ticaret hacmi ile birici sırada bulunmaktaydı. Ancak Rusya nın bu bölgedeki ticarî ba arıları, Fransa nın Suriye de ve ngiltere nin Mezopotamya daki ba arıları ile kar ıla tırılamayacak kadar önemsizdir. Bu durum Rusya nın Do u Anadolu daki çıkarlarının ekonomik nedenlerden çok siyasî nedenlere dayandı ını göstermektedir (Gurko-Kryajin, 1924: 29). Almanya nın dı ındaki Avrupa sermayesi Anadolu da iki yönde hareket etmi tir. Bir taraftan Osmanlı Devleti nin bütün topraklarını demir yolları a ı, bankalar ve ithalat ihracat büroları ile kaplama çabası içerisine girmi ti. Bu nedenle ngiltere ve Fransa nın Osmanlı Devleti üzerindeki çıkarları bu ülkelerin Osmanlı Devleti nin bütünlü ünü koruma politikasını izlemelerine esas te kil etmi ti. Ancak XIX. yüzyılda izlenen bu politika XX. yüzyıla kadar sürecekti. Di er taraftan Avrupa devletleri, Osmanlı Devleti üzerindeki ekonomik nüfuzlarını peki tirmek için sadece 7

17 G R ekonomik de il aynı zamanda siyasî ve stratejik alanlarda da uzun bir süreden beri çaba gösteriyorlardı. Fransa XIX. yüzyılın 40 lı yıllarında itibaren Suriye de, yakla ık olarak yine aynı dönemlerden itibaren ngiltere Mezopotamya da, Rusya ise Do u Anadolu da kendi ekonomik çıkarlarını güvence altına almaya ba ladılar. Elbette ki; Batı sermayesinin izledi i bu politika Osmanlı Devleti nin parçalanması programı ile sonuçlanacaktı (Gurko-Kryajin, 1924: 13). Bu ekilde Osmanlı Devleti üzerinde yo unla an Batı nüfuzu ile Avrupa daki dü ünceler, felsefeler ve ideolojiler Osmanlı nın gayrimüslim cemaatlerini de etkisi altına aldı. Avrupalı tüccarların gayrimüslimleri ülkedeki acenteleri olarak kullanması ve sefaretlerde tercüman olarak istihdam edilmeleriyle gayrimüslimler Batı fikirlerinin Osmanlı da ilk nüfuz etti i odaklar oldular. Batılı dü ünceler, misyonerler kanalıyla ülkeye sokuluyor ve bu kanalla yabancı diller ö retilerek, azınlıklar arasında ayrıcılık ruhunu körükleyerek ve Batının geleneklerini ülkeye sokarak ayrılıkçı etnik akımları körüklüyorlardı (Öke, 2003: 79). Batılı devletlerin izledi i bu siyaset ba arıya ula acak ve Osmanlı uyru undaki Ermeniler de ayrılıkçı akımların içerisinde yer alacaklardır. Ermeniler XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren de çe itli gizli cemiyetler ve komiteler olu turarak Osmanlı Devleti için önemli bir sorun te kil eden ayrılıkçı bir etnik hareketi ba latacaklardır.. Bu gizli cemiyetler Ermeniler tarafından 1860 lı yıllarda kurulmaya ba landı; bunlardan ilki 1860 yılında kendisine Kilikya yı yüceltme amacını edinmi olan Hayırsever Cemiyeti idi. Bu cemiyeti Fedakârlar Cemiyeti takip etti.7 Mayıs 1866 yılında stanbul da Ermeni ileri gelenlerinden Serobe Aznavur, Srapion Hekimyan, Serobe Tagvoryan, Eke yan, Mikael Ali an, Matevos Mamuryan ve Arutünyan Ser adında bir mason cemiyeti organize ettiler.1870 yılında Okul Sevenler Cemiyeti,1876 yılında Araratlı Cemiyeti, 1879 yılında Do u ve Kilikya cemiyetleri,1880 yılında Erzurum da Silahlılar Cemiyeti daha sonra Kadınlar Cemiyeti ve 1881 yılında Anavatan Savunucuları Cemiyeti, Van da1881 yılında en ünlü gizli cemiyetlerden biri olan Kurtulu için Birlik Cemiyeti ve 1882 yılında da Kara Haç Cemiyeti vb. birçok cemiyet kuruldu. Araratlı, Okul Sevenler ve Do u cemiyetleri daha sonra Ermeni Birlik Cemiyeti adı altında birle tiler. Bütün bu Ermeni cemiyetlerinin kurulu amaçlarının temelinde Ermeni toplumundaki birlik ve beraberli i sa lamak, Ermenilerin haklarını korumak gibi nedenler olu u gibi Kara Haç Cemiyeti ve buna benzer di er gizli cemiyetlerin amaçları arasında gençli in silahlanmasını sa lamak ve silahlı isyanları organize etmek gibi nedenler de mevcuttu (Sarkisyan,1972: 84-85; Gürün, 1988: 167). Yukarıda bahsedilen Ermeni cemiyetlerinden 1881 yılında Erzurum da kurulmu olan Anavatan Savunucuları Cemiyeti, partizan birlikleri olu turmu tu. Bu partizan birlikleri 400 ki iden fazla idiler ve bu ki ilere düzenli olarak askerî e itim verilmekteydi. Cemiyetin silah ve cephanesi mevcuttu. Bu cemiyetin faaliyetleri hakkında Rusya nın Erzurum Büyük Elçisi A. Deneti, 1882 yılında hazırlamı oldu u raporunda cemiyetin, Türk yönetimine kar ı silahlı bir isyan çıkarma gayreti içerisinde oldu unu, aramalar sırasında beyannameler ve silahların bulundu unu belirtmi ve cemiyet üyelerinin elde silahla anavatanın (Ermenistan) çıkarlarını koruyacakları eklinde ant içtiklerini yazmı tır. 8

18 G R Bu gizli cemiyetlerin faaliyetleri bununla sınırlı kalmamı, 1862, 1865, 1875, 1878, 1879 yıllarında Zeytun, 1862 yılında Van, 1863 yılında Mu, 1865 yılında Çarsancak ta çıkan Ermeni isyanlarında rol oynamı lardır (Sarkisyan, 1972: 86). Yakla ık olarak yine bu dönemlerde, hem stanbul ve Atina da hem de Cenevre, Paris, Londra ve di er Batı Avrupa ehirlerinde okuyan Rus, Türk, ran Ermenileri arasında da Ermeni dernekleri kurulmaya ba landı. Bu Ermeni derneklerinin üyeleri, kendi millî dü üncelerine ula mak yolunda daha ba arılı olabilmek için Ermenilerin birli ini amaç edinen Ermenice gazete çıkardılar (RG A, Fond:1405, Op. : 521, Delo: 442, LL ). lk Ermeni partisi olarak bilinen Armenakan, 1885 yılında Armeniya adındaki gazetenin yayınlandı ı yer olan Marsilya da 2 kuruldu. Bu gazete ilk olarak M. Portakalyan 3 tarafından çıkarılmı tı. Armenakan Partisi, bu gazete etrafında birle mi Portagalyan nın dokuz ö rencisi tarafından kurulmu tur. Partinin merkezi Van daydı ve ran da, A.B.D. de, Kafkaslar da, Mu ta, Bitlis de, Trabzon da ve stanbul da ubeleri bulunmaktaydı. Armenakan Partisinin programında, Partinin amacı, ihtilal yolu ile Ermeni halkının kendi özgürlü üne kavu ma hakkını elde etmek oldu u belirtilirken bu amaca ula mak için ise halkı uyandırmayı, halka askerî e itim vermeyi, silah ve para elde etmeyi, askerî birlikler olu turmak ve top yükün bir mücadeleye giri mek yöntem olarak seçilmi ti. Fakat bu partinin Anadolu daki Ermenilerden destek görmesi, kendisinden bir müddet sonra kurulacak olan Hınçak (1887) ve Ta naksütun (1880) partileri tarafından engellenecektir (Koçar, 1988: 21 22). Armenakan Partisi nin programından, daha ilk siyasî Ermeni partisinin Ermeni halkının ba ımsızlı ı meselesini ve bir Ermeni devletinin kurulması gerekti ini ileri sürdü ü anla ılmaktadır. Ayrıca bu parti, kom u halkların mücadeleye hazır olmadı ını ileri sürerek sadece Ermeniler arasında faaliyetlerini sürdürmeyi amaç edinmi ti (Daha geni bilgi için bk.: Nalbandian, 1963: ; Koçar, 1988: 22). Ermenilerin kurdukları komiteler içerisinde en önemlilerinden biri olan Hınçak Komitesi, 1887 yılında Avetis Nazarbekyan, Maro Nazarbekyan, Ruben Hanzat ın içinde bulundu u bir grup Ermeni ö renci tarafından sviçre de kuruldu (Sarkisyan, 1972: 104; Uras, 1976: 431) Kafkaslar dan Batı Avrupa ülkelerine okumak için giden bu ö renciler Mekertirc Portagalyan ın çıkardı ı Armeniya gazetesinde ifade edilen dü üncelerden etkilendiler. Hınçak Komitesi nin kurulması dü üncesini ilk olarak ortaya atan Avetis Nazarbekyan bu gazetede yazılar yazıyordu. Ermenistan ın ba ımsızlık mücadelesinin ba arıya ula ması için büyük bir organizasyonun gerekti ini dü ünen bu gençler kurulacak böyle bir olu umun ba ına Portagalyan ı geçirmeyi teklif ettiler ancak Potagalyan bu teklifi geri çevirdi. Bunun üzerine kendileri yeni bir gazete çıkarmaya karar verdiler ( Armyanskiy Vestnik, 1916: No: 44; Nalbandian, 1963: 105). 2 Louise Nalbandian ve Azmi Süsülü eserlerinde Armenakan Partisinin Van da kuruldu unu ifade etmektedirler (bk.: Nalbandian, 1963: 90.; Süslü, 1990: 52). 3 Mekertitch Portagalan ( ) stanbul un Kumkapı semtinde dünyaya gelmi bir Osmanlı Ermenisidir. Ö renimini stanbul da çe itli Ermeni okullarında tamamlayan Portagalyan, daha sonra Van da kendi açtı ı okulda uzun yıllar ö retmenlik yapmı tır yılında Van da bulunması yasaklanınca Fransa ya geçmi tir (Nalbandian, 1963: 90-94; Süslü, 1990: 52). 9

19 G R 1887 yılında hazırlanan parti programı 1888 yılında yayınlandı. Bu program maksimum ve minimum program olmak üzere iki bölümden olu maktaydı. Minimum programda, Osmanlı Ermenilerin siyasî ve ekonomik durumundan yola çıkılarak Türkiye Ermenistanı nda siyasî özgürlük ve millî ba ımsızlık öngörülmü tü (Koçar, 1988: 22) yılının sonlarına do ru Ermeni dernekleri arasında en önde gelen grup Cenevre de kurulmu olan Hınçak Cemiyeti ydi. Bu Cemiyet, Türk Ermenilerin özgürlü üne kavu turulmasının yanı sıra Rus ve ran Ermenilerin de özgürlü e kavu turulması ve sosyalist prensiplere dayanan ba ımsız Federatif Birle ik Ermenistan ı kurmayı kendine amaç edinmi ti (RG A, Fond:1405, Op. : 521, Delo: 442, LL ). Hınçak Partisi, millî ba ımsızlı a ula mak için yöntem olarak devrim yolunu yani zor yöntemini, isyanların yapılaca ı yer olarak da sadece Türkiye Ermenistanını seçmi ti (Koçar, 1988: 23). Hınçak Cemiyeti, suç unsuru içeren bu amaçlarının propagandasını yine örgütün adıyla aynı ismi ta ıyan bir gazete aracılı ı ile yapıyordu. Bu gazete, hem Batı Avrupa da hem de Rusya da Ermeniler arasında büyük bir ilgi görüyordu. Bununla birlikte Hınçak Cemiyeti, hem Ermeni milliyetçili inin propagandasını yapmak hem de ba ka gruplarla ili kiler olu turmak için ajanlarını, Batı Avrupa nın çe itli ehirlerine, Türkiye ye ve Kafkaslara gönderdi. Ermeni propagandacıları, millî duyguları ayakta tutmak için millî arkıları, eski Ermeni Krallı ı nın haritalarını ve tablolarını aynı zamanda silahlı Ermeni gönüllülerinin foto raflarını halk arasında yayıyorlardı (RG A, Fond:1405, Op. : 521, Delo: 442, LL ) lı yıllarda Hınçak Komitesi nin yöneticileri merkezlerini Cenevre den Londra ya ta ıdılar ve suç unsuru te kil eden faaliyetlerini burada sürdürmeye devam ettiler (RG A, Fond:1405, Op. : 521, Delo: 442, LL ). Rus devrimcileri ile yakınla an Ermeni propagandacıları, bu dönemde Londra da basılan yönetime kar ı literatürü, ran üzerinden Rusya ya sokuyorlardı. Londra da bulunan Hınçak Komitesi nin yöneticileri, Türk Ermenilerine yardım etmek, Londra dan Kafkaslara gelen Komite ajanlarının çalı malarını sa lamak ve Kafkasların çe itli bölgelerinde Komitenin ubelerini olu turmak için Tiflis de bir merkez olu turdular (RG A, Fond:1405, Op.: 521, Delo: 442, LL ). Hınçak Komitesinin ilk temsilcisi,1890 yılının Ocak ayında Trabzon da bulunan Ermeni okullarında ö retmenlik yapmak üzere gönderildi. Bu geli meden sonra Trabzon, Hınçak Komitesinin Erzurum, Karadeniz bölgesi ve stanbul daki örgütlenme faaliyetleri için bir karargâh hâline geldi. Aynı yılın Mayıs ayında da örgütlenme faaliyetleri için stanbul a bir ba ka komite üyesi gönderildi. Bu ki ilerin yaptıkları çalı malar sonucunda, çok kısa bir zamanda, Komite büyük bir a ama kat etti (Armyanskiy Vestnik, 1916: No: 44) Komite Türkiye de ve dünyanın çe itli yerlerinde geni bir propaganda kampanyası olu turdu, gizli organizasyonlar kurdu, Osmanlı Ermenilerine silah ve asker sa ladı, silahlı isyanlar çıkardı ve terör eylemlerine yürüttü. Komite, bu eylemlerle büyük devletlerin dikkatini Ermeni meselesi üzerine çekmek istiyordu; Kumkapı olayları özellikle bu nedenle yapılmı tı (Sarkisyan, 1972: ). Sasun syanı (1895), Babıali gösterisi (1895), Zeytun syanları ( 1895,1896 ) Komitenin yaptı ı eylemlerden bazılarıdır (Armyanskiy Vestnik, 1916: No: 44 ; Geni bilgi için bk.: Nalbandian, 1963: ; Gürün, 1988: 172). 10

20 G R Ermenilerin kurdukları komitelerin en önemlilerinden birisi de Ta naksütun Partisidir. Ermeni Devrimci Birli i adındaki bu örgüt ise stanbul da 4 kuruldu. Örgütün Cenevre de temsilcisi bulunmaktaydı. Partinin burada basılan programına göre bu partinin amacı üyeleri arasında devrimci fikirleri yaymak ve çe itli yerlerde devrimci partiler kurarak bu partileri yönetmek idi. Ta naksütun Partisi Dro ak ( Bayrak ) adında bir gazete çıkartıyordu (RG A, Fond: 1405, Op.: 521, Delo: 442, LL ). Ta naksütun Partisi nin ( Ermeni Devrimci Birli i) 1894 yılında kendi yayın organları Dro ak (Bayrak) dergisinde yayınladı ı parti tüzü ünün içeri i bu partinin kurulu undan itibaren ya anan tarihi süreci tamamen açıklamaktadır; Tüzükte, Partinin amacının, Türkiye Ermenistanı nda siyasî ve ekonomik özgürlük elde etmek oldu u belirtilirken bu amaca ula mak için kullanılacak yöntemler arasında halkı silahlandırılmak, sava çı gruplar olu turmak ve bu grupları hem ideolojik hem de pratik olarak yeti tirilmeleri, (Anadolu ya) insan ve silah göndermenin yollarının yaratılması, devrimci komitelerin olu turulması ve bu komitelerle sıkı ili kilerin kurulması, gruplara silah, para, insan yardımında bulunmak gibi fikirler beyan edilmi tir (Oganesyan,1991: 81 83) Ta naksütun Partisi, yılları arasında büyük bir geli me göstermi ve yaygınla mı tı; Parti, stanbul, Trabzon, Batum, Hovıy Nahçivan, Tiflis, Bakü, Gandzak, Karaba da ubeler kurdu. Bununla birlikte Ta naksütün Partisi, Balkanlar da, Mısır da, Kıbrıs ta, Cenevre de, Paris te, Marsilya da ve 1896 yılı itibari ile de Amerika Birle ik Devletleri nde Komiteler olu turmu tu. Parti üyelerinin ço unlu u propoganda ve silahlı mücadele yapmak üzere Anadolu ya gönderilmi lerdi (Oganesyan,1991: 81 83) Parti aynı zamanda, ran Artpatakan, Surmalu, Kars ve Gümrü de olu turulmu olan stoklardan Anadolu ya silah sevkıyatını organize ediyordu ve Tebriz de silah atölyesi kurmu tu (Oganesyan, 1991: 86). Rus Adalet Bakanı Y. Muravyev in 13 Aralık 1895 yılında hazırlamı oldu u, Ermenilerin Rusya, Avrupa ve Türkiye deki Milliyetçi Hareketlerinin Özellikleri ba lı ını ta ıyan raporunda, bu cemiyet üyelerinin aktif bir faaliyet içerisinde olduklarını, o dönemde Rusya daki Ermeni halkı arasında faaliyetlerinin sürdü ünü ve partinin Türkiye ye üyelerini gönderdi ini belirtikten sonra Parti nin silah almaya devam ediyor oldu unu ve 1895 yılında Tula fabrikalarından Ermeniler tarafından Tebriz e gönderilmek üzere büyük bir miktarda silah alındı ını belirtmi tir. Kafkaslarda yakalanan Ermeni hareketi içerisinde bulunan bazı ki ilerin üzerinden Ermeniler arasında da ıtılması emredilen bir mektup bulundu. Bu mektupta sosyalist dü üncelerin propagandasının yapılması ayrıca Rus ve Osmanlı yönetimine açıkça isyan etmeye zorlamak için Ermeni halkına kar ı tedhi 4. Belgede bu komitenin stanbul da kuruldu unu belirtmektedir fakat Esat Uras,Tarihte Ermeniler ve Ermeni meselesi adlı eserinde bu cemiyetin Kafkaslar da kuruldu unu belirtmektir. (bk.: Uras,1976: 442 ) Ayrıca Mehmed Hocao lu bu konun ile ilgili unları belirtmektedir: Ta nak Komitesi 1890 tarihinde Kafkasya da kuruldu.tru ak (Ermenice bayrak demektir) gazetesi komitenin dü üncelerini yansıtan bir gazete oldu undan Ta nak Komitesinin bir adı da Tru ak Komitesidir.Ta nak kelimesinin Ermenice tamı Ta nak sutuyundur ki; federasyon anlamına gelir. Komitenin asıl adı Ermeni htilal Cemiyetleri ttifakı dır ancak Ta naksutuyun kelimesi Türkçemize kısa olarak Ta nak denmi ( bk.:hocao lu,1976: ) 11