GENİŞ AÇI. Kişisel mahremiyet - Savaş ve para Hukukun tanımı - Bilim - Bilgi - Dikkat. Op.Dr. Hilmi OR. Göz Hekimi

Transkript

1 Kişisel mahremiyet - Savaş ve para Hukukun tanımı - Bilim - Bilgi - Dikkat Op.Dr. Hilmi OR Göz Hekimi Bir sabah kalkıyorsunuz, yaşam değişmiş, daha doğrusu yaşamınız daha da doğrusu yaşamınızın akışı değişmiş. Ne olur bir anda: Her doğan gün ile dünyada dengeler yeniden kurulur. Çocukken ve gençken insana keyifli, heyecanlı hatta normal gelir değişimler Belli bir yaş ve konumdan sonra ise değişimler rahatsız eder ve yaşama yaklaşım konumunu korumak isteyen kalıcılık ister bir hale dönüşür. Ama yaşamın dengeleri -aynı yaşamın kendisi gibi- kalıcı değildir. Bir Afrika atasözü ve anımsattıkları Sular yükseldiğinde balıklar karıncaları, sular alçaldığında karıncalar balıkları yer. Bu Afrika atasözü Her horoz kendi çöplüğünde öter. atasözümüzün genel olarak yaşama uyarlanmış bir şekli bence Yaşamda güçlü olduğumuz yer kendi ortamımızdır. İn san (ya da canlı) olarak hangi ortamda yaşamak için tasarlanmış isek ancak o ortamda güçlü olabilir ve hayatta kalabiliriz. Günün birinde farklı şartlarda olmak durumunda kalırsak, o ortam için tasarımı daha uygun olan canlılar (bizden fiziki olarak daha güç- süz gözükseler de) bizden güçlü olacak ve bizi rahatça yok edebileceklerdir. Ya da aynı yerde bulunur ve o ortamın şartları değişirse farklı insanlar ön plana çıkacaklardır. Tarih zaten bunu anlatmıyor mu? Ay nı dünya coğrafyasında, sadece şartlar değiştiği için hem insanlar hem de diğer canlılar için farklı yaşam biçimleri oluşuyor. Bundan sonra da oluşacak Robert G. Ingersoll ise Doğada ne ödül ne de ceza vardır; her şey sonuçlardan ibarettir. diye betimlemiş doğa ve yaşamda olanları Ben ise uzun yıllardır Yaşamda iyi ya da kötü yoktur, sadece olanlar vardır. diye betimlemeyi tercih ediyorum. Neden farklı insanlar yaşamlarda benzer düşüncelere ulaşıyor? Sonuç ta hepsi aynı doğanın içinde edinilen benzer yaşanmışlıkların sonucu Objektif değil de pesimist (kötümser) ama esprili- bakmak isterseniz: Deneyim; yenilen kazıkların bileşkesidir de diyebilirsiniz :)) 49

2 Yaşama ister iyimser, ister kötümser bakın, yaşamınızın en azından bazı yönlerinin sadece size özel (mahrem) kalmasını istersiniz. Kişisel mahremiyetin bugünkü ve dünkü durumuna bir örnek eşliğinde bakalım. Kişisel mahremiyet Son on yıllarda hızla gelişen iletişim ve bilişim, sanal ortamda ve gerçek yaşamda herkesin hemen bilgisinin açıkça ortada olmasına neden oluyor. Kişiye özel bir çok bilgiye, herkese açık siteler üzerinden ya da bu bilgilerin kanuni olmayan yollardan elde edilip satılması ya da ücretsiz kullanıma sunulması ile kişiye özel bilgi nerede ise kalmamak üzere Bugün kişisel bilgilere bu kadar değer vermezken, acaba bu eski dönemlerde de böyle mi idi? Bir bakalım Birkaç ay önce bir sunum için Kay seri ye gittim. Atatürk ün Kayseri de gittiğinde kalmış olduğu ev müze haline getirilmiş, benim de naçizane gezme imkanım oldu. Eve girdiğimde değişik bir merdiven sistemi gördüm. Ne olduğunu ve ne işe yaradığını merak ettim. Müze görevlisinin açıklaması ile farklı merdivenlerden farklı katlara çıkılabildiğini, böylece eve gelen bir kişinin giriş holünden direkt ken di katına geçebildiğini, böylece diğer katların mahremiyetinin korunabildiğini öğrendim. Kişisel yaşamın korunduğu, herkesin başkasının mahremiyetine saygı göstermiş olduğu bir dönemin eseri Bundan sene öncesine kadar toplum tarafından doğal karşılanan kişisel mahremiyet, bugün bilgisayar ve iletişim teknolojisinin gel diği nokta ile nerede ise sıfır seviyesinde Bilgisayar çağı kişisel mahremiyet konusunda -olumsuz anlamda da olsa- bir kilometre taşı oldu. Peki kilometre taşı nedir? Dünyada halen kilometre taşları var mı? Kilometre taşları Romanya da -eskiden bizim ülkemizde de olan ama bugün bu işlev için sadece metal levhalar kullanılan- mesafeleri gösterme aracı olan kilometre taşları mevcut Fotoğraf 2. Kilometre taşı Kilometre taşı ya da eskiden mil taşı (İngilizce: milestone, Alman ca: Meilenstein ) hem dilimizde hem de birçok yabancı dilde yaşamda -genelde olumlu olan- yeni aşamaları ve/veya dönüm noktalarını belirtmek için kullanılan bir sözdür. Yaşamımızda geçmiş olduğumuz kilometre taşları, umarım hepimizi olumlu yerlere götürmüştür. Fotoğraf 1: Giriş katındaki farklı döner merdivenlerden farklı katlara çıkılıyor. Waterloo savaşı da tarihte hem savaş, hem de ekonomik yönü ile bir kilometre taşıdır. (Olumlu mu bir bakalım ) 50 Actual Medicine Eylül 2010

3 Waterloo Savaşı nın Ekonomik Yönü Waterloo Savaşı 1815 yılında bugünkü Belçika topraklarında İm pa ra tor Napolyon un Fransız İmpara tor luk Ordusu ile İngiliz/Prusya Müttefik Orduları arasında yapılmıştır. Napolyon un bazı hataları sonunda Fransız ordusunun büyük bir kısmı yok edilmiş, geri kalanı da esir düşmüştür. Tüm Avrupa yı ve Afrika yı fethetmeyi planlayan Na pol yon yaşamının geri kalanını sürgün olarak hasta ve yatalak bir şekilde Atlas Okyanusu nun güneyindeki küçük bir ada olan Saint Hele na adasında geçirmiştir nm arasıdır. Bu grafik göstermektedir ki, su bizim gördüğümüz dalga boylarının dışındaki ışınların çoğunu önemli derecede soğurmaktadır, diğer bir deyişle görülen dalga boylarına yakın olanlar dışındaki elektronik ışınların çoğunu geçirmemektedir. Tarihçiler Waterloo Savaşı nın 1. Dün ya Savaşı öncesindeki son kesin sonuçlu savaş olarak tanımlıyorlar. Ancak bugün işlemek istediğim konu bu değil Waterloo Savaşı ekonomistler açısından önemli bir savaş Daha önce de tarihte benzer işlemler yapılmış olabilir ancak Waterloo Savaşı tarihte ilk bilinen bankerlerin savaşan her iki tarafa da aynı anda kredi açtığı ve para veya maddi destek verdiği savaş olarak bilinmektedir. İngiltere deki bankerler savaşan her iki tarafı da destekleyerek hem savaşın devam etmesini sağladılar, hem de her iki taraftan da para kazandılar. Ekonomistler için bir kilometre taşı olan Waterloo Savaşı, bugünkü bazı savaşların hem başlama hem de bitmeme nedenine ışık tutuyor sanki Işık deyince Görme Görme deyince de gözün içindeki su ve onun ışık geçirgenliği geliyor aklıma Peki su gerçekten geçirgen mi? Suyun geçirmezliği Yaşam özneldir. Sübjektiftir. Biz çev remizdeki nesneleri algıladığımız özellikleri ile tanır ve genelgeçer kural olarak kabul ederiz. Ya şa mı mızda temel olan iki madde hava ve su İkisi de şeffaftır değil mi? Şimdi bunlardan suyu biraz mercek altına alalım: Acaba su insan gözünün ışık olarak algıladığı elektromanyetik spektrumun dışında kalan dalga boylarını ne kadar geçiriyor? Diğer bir deyişle, su diğer ışınlara karşı da geçirgen veya şeffaf mı? Suyun absorpsiyon (geçen dalga boyundaki ışını emme/soğurma) endeksi elektromanyetik dalga boyuna göre aşağıdaki grafikte görülmektedir. Kırmızı oklar ile işaretlenen kısım bizim gözümüz ile görebildiğimiz Grafik 1: Suyun absorpsiyon (soğurma) endeksi ve elektromanyetik ışınlara karşı geçirgenliği. Kırmızı oklar gözümüz ile gördüğümüz aralığın sınırlarını gösteriyor. Peki, burada enteresan olan nedir? Gözümüzün optik sistemlerinin önemli bir kısmı sudan oluşur. Bunun sonucunda: 1. Su diğer dalga boylarını geçirmediği için gözün iç tabakalarını korumaktadır. 2. Su neredeyse sadece nm arasını geçirdiği için, tam da bu dalga boylarına duyarlı retina ışık algılayıcı hücreleri (fotoreseptörler) ile suyun içinden geçen ışınları algılayabiliyoruz. Retina hücreleri başka dalga boylarına duyarlı olsa idi, su bu dalga boylarındaki ışınları absorbe ettiği için göz bir görme organı olamayacaktı. Doğaya ve dengesine hayran olmamak elde değil Çevremizdeki en önemli yaşam kay nağı suyun bazı özelliklerini bile yeni fark ediyoruz. Kanıta dayalı bilim bize bu kapıları açıyor. Biraz da eleştirel gözle bilgi ve bilime bir bakalım Bilim ve bilgi hakkında Bilimin en önemli özelliği değişken olması Bu nedenle hem bilimi ciddiye almak, hem almamak gerekiyor. Neden mi? Bir bakalım Bilim, bilginin üretildiği tarih için en doğru kabul edilen yöntem ile üretilen bilgilerin bir araya gelmesinden 51

4 oluşur. Eski Yunan filozofları bilgiyi sadece düşünsel olarak üretirdi. Batı dünyasının bugün ilk bilim adamı dediği kişi, asıl adı Abu Ali al-hasan ibn al-hasan ibn al-hayt - ham olan Avrupalıların Alhazen dediği bilim adamıdır. 985 de Basra da doğup, 1040 da Ka hi re de ölen Alhazen kanıtlarına ulaşırken bilimsel deneyler yapmıştır. Deney leri sistematik ve tekrarlanabilir idi. Bugünkü bilimin bilgi üretim sisteminin Alhazen e ilk bilim adamı dedirten özelliği ise kanıta dayalı olmasıdır. Kanıta dayalı tıp meslek hayatımızda çok sık duyduğumuz bir söz artık Bilginin üretilme yöntemi ile birlikte, iletişim ve bilgisayar teknolojilerin artması ile dünyaya yayılımı ve diğer bilim adamlarına ulaşma hızı da arttı. Bu nedenle bilgi üretilmesi ve doğru kabul edilmesi ile birlikte dünyanın her yerinde aynı anda ulaşılabilir hale geldi. 20. yüzyılın başında bilginin iki katına çıkış zamanı yaklaşık 40 sene idi. Bunun sonucunda meslek eğitimi almış bir birey, eğitimi sonrasında üzerine hiçbir şey öğrenmeden tüm meslek yaşamı boyunca mesleğini görece güncel olarak yapabiliyordu. 30 sene önce bilginin iki katına çıkış zamanı 10 sene iken, bugün 9 aya kadar inmiştir. Bunun pratikteki anlamı 2 sene içinde örneğin mesleki bilginin 6-7 katına çıktığı, bu süre içinde yeni bilgiler edinmemiş bireylerin mesleklerini güncel olarak uygulayamayacağı gerçeğidir. Günümüzde bilginin geldiği konumu kendi genel bilgimiz temelinde bir sınayalım. Çok basit bir soru soralım: Maddenin kaç hali vardır? Yanıtınız Üç mü? En azından benimki öyle olacaktı Katı, sıvı ve gaz diye bildiğim maddenin üç hali bugün değişmiş. Bilim adamları demin sorduğumuz sorunun cevabını Onbeş olarak veriyorlar: Katı, amorf katı, sıvı, gaz, plazma, süper akışkan, süper katı, dejenere katı, nötronyum, güçlü simetrik madde, zayıf simetrik madde, kuarkgluon plazma, fermiyonik yoğunlaştırma, Bose- Einstein yoğunlaştırması, acayip madde. Hımmm Sanıyorum önce bu şoku atlatmam gerekecek. Bilimsel olarak algılamayı incelemek acaba bu şok algılamamı atlatmama yardımcı olabilir mi? Bilimin son yıllarda ilgilendiği konulardan biri: Objektif-sübjektif algılama Bilim Eski Yunan filozofları za ma nında sadece düşünsel olarak bilgi üretiyordu. Bu nedenle de üretilen bilgilerin hemen hepsi insan algısının sonuçlarına bağlı idi. Yüzyıl lar boyunca bilginin objektif (nesnel) üretilmesi için çeşitli yöntemler üretildi. Sübjektif (kişiye bağlı) algılama bilimin konusu içinde görülmedi. Kanıta dayalı bilim ilerledikçe fark edildi ki, bilimdeki bilgiler insana hizmet edecek, teknoloji olarak yaşama yardımcı olacak ise, insanın sübjektif algısının ne olduğunun bilinmesi gerekiyor. Bu algıya göre de bilimin ve bilgilerin anlamı birey için değişebiliyor. İsterseniz bunu basit bir sportif olayda inceleyelim. Yapılan araştırmalara göre bir spor yarışmasında veya oyununda zamanın akış hızı sabit iken, sporcular -oyunun akışına göre- zamanın akış hızının farklılaştığını belirtiyorlar. İzleyicilerde de benzer akış hızı algılamasında yüksek amplitüdlü dalgalanmalar oluyor. İzleyiciler ise izledikleri oyunun dışındaki başka faktörlere de konsantre oldukları için, zamanın akış hızı algılamalarındaki dalgalanmalar oyuncular ile aynı fazda olmayabiliyor ve daha düşük amplitüdlü oluyor. Grafik 2: Bir spor oyununda zamanın objektif akış hızı ve sübjektif akış hızı algılaması Demek ki dikkati toplamak zaman algımızı değiştiriyor. Şimdi de kendimizde bir deneme yapalım. Dikkat ve dikkat öncesi algımızı nasıl etkiliyor? Lütfen önce birinci çizime bakınız: Lütfen kaç tane 5 olduğunu bulunuz. Sonra lütfen ikinci çizime bakınız ve aynı soruyu cevaplayınız. 52 Actual Medicine Eylül 2010

5 kurallardan (kanunlar) oluşur. Güzel bir tanım değil mi? Ama ne yazık ki doğru tanım değil... Hukuk olan fiili durumun kurallar haline getirildiği bir bilim dalı Bu bağlamda ilk duyduğumda bana ters gelen sivil itaatsizlik deyimi çok enteresan: Hukukun nasıl değiştiğini belki de en iyi ifade eden kavram sivil itaatsizlik Kanunlara uymayan birey sayısı belli bir sayının üzerine çıktığında, kanunun yaşamla uyumlu olmadığına karar verilip kanunlar değiştiriliyor. Çizim 1. Lütfen kaç tane 5 olduğunu bulunuz. Çizim 2. Lütfen kaç tane 5 olduğunu bulunuz. Hımmm İkincisinde (5 lerin farklı renkte olduğu çizimde) çok daha hızlı idi değil mi? Çünkü renk (değişen tek faktör ise) dikkat öncesidir. Yani dikkatimizi toplamadan (ki bu 200 milisaniyeden daha azdır) tek değişken olması şartı ile renk değişikliğini algılayabiliriz. Bu değişken olmadan (ilk çizimde olduğu gibi) dikkatimizi toplamak (göz hareketleri ile aramak v.s.) zorunda kalırız. Ve Dikkatin maliyeti zaman dır: 200 milisaniyenin üzerinde bir zaman geçer. Dikkat-sübjektif algılama- değişen bil giler kafamı karıştırdı. Daha somut, kalıcı ve kesin olduğunu düşündüğüm bir dala geçelim o zaman: Hukuk Hukuk üzerine küçük bir beyin fırtınası Hukuk toplumun ileri gitmesi için konulmuş ve konan Eğer tüm insanlar kanunlara, diğer bir deyimle devlet tarafından konan tüm kurallara uysa idi, tarihte herhangi bir kanunun değişmesi gerekmeyecekti. Örneğin bilinen ilk kanunlardan olan Ur Kralı Ur-Nammu nun M.Ö de koyduğu kanunlar bugün halen geçerli olacaktı (daha tanınmış olan Hammurabi kanunları 300 yıl daha sonradır: M.Ö. 1760). O zaman kanun yapıcılara da gerek kalmazdı, zira tüm kanunlar aynı kalırdı ve değiştirmek için de herhangi bir kişiye ya da kuruma ihtiyaç duyulmazdı. Zaman içinde kuralların nasıl değişebileceğine çok değişik örnekler var dır. Eski Spartalılarda senenin bir günü herkesin birbirini aldatması serbestmiş. Hatta o gün başkasını en iyi aldatan Spartalı ödüllendirilirmiş. Bugünkü hukukta bu tümüyle suç teşkil etmektedir. Sanırım bugün hemen hiç kimse bu konudaki kanunun değişmiş olmasına, değişmesi için de bazı kişilerin bu kanuna itaat etmemiş olmasına karşı çıkmayacaktır. Hukuk da aynı yaşam ve bilgi gibi devinen ve değişen bir yapıya sahip Kalıcı ve sabit olan hiçbir şey yok mu yaşamda? Temel e sormuşlar: Güzel mi olmak istersin, aptal mı? Temel düşünmüş, sonra Aptal demiş. Nedenini sormuşlar. Güzellik geçiçudur demiş. (Kendim de Karadenizli olduğum için Temel fıkralarını rahatça anlatabiliyorum:)) Bu geçici yazı bitti. Anlaşılan yaşamdaki hiçbir şeyi kalıcı yapmak mümkün gözükmüyor ama ben neşenizin ve keyfinizin kalıcı olmasını diliyorum. 53