Küreselleşme Çağında Japonya-ABD İlişkileri ve Japon Dış Politikasında Yeni Açılımlar

Transkript

1 Küreselleşme Çağında Japonya-ABD İlişkileri ve Japon Dış Politikasında Yeni Açılımlar Hakan Gönen Giriş Soğuk Savaş süresince Japonya nın uluslararası sistemdeki rolü Batı bloğunda yer almak şeklinde tezahür etmiştir. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve İngiltere tarafından bu blok içinde daima ikincil önemde addedilen Japonya, bu dönemde güçlü siyasi pozisyonlar üretme mantığını ya hep ertelemiş ya da bu mantığın arkasına gizlenmiştir. Fakat bu tezahür Japonya yı herhangi bir siyasi çatışma riski altına girmeden geniş mali imkânlara sahip bir ekonomik güç haline getirmiş 1 ve ABD nin de yardımıyla ulusal güvenliğini garanti altına almasını sağlamıştır. Ne var ki parametreleri Batı özellikle de ABD tarafından belirlenen Japonya nın bu düşük profilli dış politika ve güvenlik anlayışı Soğuk Savaş ın bitimiyle yavaş yavaş nitelik değiştirmeye başlayacaktır. Derinlemesine bir incelemeye girildiğinde, esasen, Japon dış politikasındaki bu değişimin temel nedenini, düşük profilli dış politikanın ve güvenlik stratejisinin Japon ekonomisini güçlendirirken, ülkenin siyasal anlamda dünya lideri olma kapasitesine sahip olma imajına zarar vermesinde aramamız mümkündür. Bu bakımdan makalede öncelikle Japon dış politikasının Soğuk Savaş sonrası on yıllık süreçte edindiği yeni açılımlar incelenecek, sonrasında da 11 Eylülün uluslararası sistemde yol açtığı dramatik değişimin Japon dış politika perspektifinde algılanış tarzı ABD ile ilişkiler çerçevesinde kısaca irdelenmeye çalışılacaktır. Soğuk Savaş Sonrası Yeni Tehdit Algılamaları Araştırma Görevlisi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı. 1 Doğal kaynaklardan yoksun olması ve ülke topraklarının yeterince geniş olmaması uluslararası ilişkilerde bir dezavantaj yaratırken, ülkenin dış politikada Batıyla bütünleşmesi, gerek siyasi gerekse de ekonomik ve askerî ilişkilerde ABD ile sıkı işbirliği çabaları ve ekonomik kapasitesi Soğuk Savaş döneminde Japonya yı uluslararası ekonomik sistemin yönetiminde önemli bir aktör konumuna getirmiştir.

2 Soğuk Savaş ın bitimine kadar Sovyetler Birliği ne (SSCB) karşı ABD nin güvenilir bir müttefiki olarak anılan Japonya, iki kutuplu sistemin yıkılması ile beraber siyasi ve ekonomik ilişkilerini yeniden gözden geçirmek zorunda kalmıştır. Nitekim 1990 lı yılların başından itibaren ABD nin hegemon konumunun zayıflamaya başlaması, Japonya nın dünyanın geri kalanıyla da güvenli ilişkiler tesis etmesini gerekli kılmış ve güvenlik algılamalarını değiştirmiştir. 2 SSCB den kaynaklanan tehdidin azalması ve ABD nin kendi iç problemleriyle daha çok ilgilenmek durumunda kalması Japonya ya İkinci Dünya Savaşı nın bitiminden beri sahip ol(a)madığı bağımsız hareket edebilme olanağını sağlamıştır. Bununla birlikte, değişen uluslararası güvenlik ortamının getireceği sonuçlar bazı siyasi çevrelerde, özellikle de Japonya ya komşu ülke hükümetlerinde, Japonya da yeniden militarist politikalar benimseneceği endişesini de akıllara getirmiştir. 3 Fakat güçlü bir ülke olmak için gerekli her türlü sanayi, bilimsel araştırma, geniş mali kaynaklara sahip olan Japonya nın askerî güç olma yönünde imkânları nispetinde çaba sarf ettiğini söylemek mümkün olmamıştır. 4 Esasen bu durumu biraz da ülkenin 2 Tsuyoshi Kawasaki, Postclassial Realism and Japanese Security Policy,The Pacific Review, V. 14, N. 2, 2001, ss Thomas U. Berger, From Sword to Chrysanthemum: Japan s Culture of Anti-militarism, International Security, V. 17, N. 4, (Spring 1993), s Mustafa Kibaroğlu, Kitle İmha Silahlarının Yayılması Sorunu ve Japonya nın Güvenliği, Avrasya Dosyası, Japonya Özel, C. 5, S. 2, (Yaz 1999), s. 23.

3 anti-militarist kültüründe aramak gerekmektedir. Savaş sonrası dönemde kazanılan/kazandırılan bu söylem, demokratik düzenin tehdit edilmemesi için ülkedeki mevcut askerî yapının devamlı surette izlenmesi ve gerektiğinde sınırlandırılması temeline dayandırılmıştır. Anti-militarist motifli bu görüş Japon siyasi sisteminde kurumsallaşmış ve sadece kamuoyu tarafından değil aynı zamanda Japonya nın siyasi ve ekonomik eliti tarafından da geniş ölçüde destek bulmuştur ların başından itibaren, Japonya cephesinde ABD-Japonya Güvenlik İttifakı nın temel mantığı da yeniden sorgulanmaya başlanmıştır. Bu güvenlik ittifakı geliştirilmeli mi, yoksa iki ülke arasında yeni bir ilişki mi tesis edilmeli ekseninde gelişen tartışma, genelde üç farklı düşünce üzerine odaklanmıştır. Bunlardan birincisi, Japonya nın mevcut rolünü ve politikalarını koruması, diğeri ABD den tamamıyla özerk bir dış politika anlayışının benimsenmesi, sonuncusu ise özerk bir role soyunmadan Japonya nın dış politika ve güvenlik alanında uluslararasılaşmasını öngören ekol. 6 Şüphesiz, Soğuk Savaş döneminin sonuna doğru yavaş yavaş şekillenmeye başlayan bu görüşler temelde Japonya nın düşük profilli dış politika ve güvenlik anlayışının değiştirilmesi isteğinde de katalizör rolü oynayarak ön plana çıkmıştır. Örneğin Soğuk Savaş ın ardından Birleşmiş Milletler in (BM) çalışma alanında yeni perspektifler açılmış ve faaliyet sahası bu dönemden itibaren genişletilmiştir. Uluslararası sistemde BM Güvenlik Konseyi nin gittikçe önem kazandığı yeni koşullar altında Japonya da BM Barış Gücü Operasyonlarına katılımda daha aktif rol oynamaya başlamıştır. Bunun yanında Japon hükümetleri BM Güvenlik Konseyi nde temsil edilebilme yönünde alternatif arayışlar içinde olmuş ve bu çerçevede Japonya tarafından Güvenlik Konseyi nin yeniden yapılandırılmasına yönelik reform istekleri Genel Kurul da sürekli gündeme getirilmiştir. 7 Akademik ve siyasi çevrelerde bu gelişmeler değişim sinyallerinin Japon dış politikasında güçlenmeye başladığının belirtisi olarak da yorumlanmıştır. Yine bu sorgulama çerçevesinde, 1990 lar ABD-Japonya ittifakının yeniden tanımlanmasına yönelik bir takım gelişmelere de sahne olmuştur de Başkan 5 Berger, 1993, s Young-sun Song, Prospect for US-Japan Security Cooperation, Asian Survey, V. 35, N. 12, (December 1995), s Bu konu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Kazuhiko Togo, Japan s Foreign Policy , The Quest for a Proactive Policy, Brill, Leiden-Boston, 2005, ss

4 George Bush ile Başbakan Miyazawa Kiichi arasında imzalanan ABD-Japonya Küresel Ortaklık Tokyo Bildirgesi, 1996 da Başkan Bill Clinton ile Başbakan Hashimato Ryutaro arasında güvenlik üzerine imzalanan ortak bildirge ve yine 1997 de iki ülke arasında savunma alanında işbirliğine yönelik 1978 de imzalanan metnin revize edilmesi gibi gelişmeler karşılıklı işbirliğinin geliştirilmesine yönelik girişimlerin habercisi olmuştur. Japonya nın düşük profilli dış ve güvenlik politikasında değişim sinyallerinin artmasına yol açan gelişmelerden biri de Kitle İmha Silahları nın (KİS), özelikle Soğuk Savaş sonrası dönemde, gittikçe yaygınlaşması ve bunların hedefe gönderilmesini sağlayan balistik füzelerdeki teknolojinin gelişmesi olmuştur. Örneğin, Ekim 1998 de ABD ile Kuzey Kore arasında balistik füzelerin sınırlandırılması üzerine yapılan bir oturumda, Kuzey Kore açık bir dille kendi füze sistemlerini geliştirmeye devam edeceğini ve ileriki yıllarda yapılacak füze denemelerinin de egemen bir devletin meşru hakkı olduğunu beyan etmiştir. Kuzey Kore den kaynaklanan bu nükleer tehdit Japonya da büyük bir rahatsızlık yaratmış, buna karşı ne tür önlemlerin alınacağı en üst düzeyde tartışılmıştır. Tartışmalar daha ziyade üç seçenek üzerinde yoğunlaşmıştır;

5 Silah kontrolünü ve silahsızlanmaya yönelik görüşmeleri de kapsayan diplomatik önlemler, ABD nin bu konudaki caydırıcılığına güvenme, Füze savunma sistemi inşa etme. Genel itibariyle bakıldığında bu önlemlerin her biri bir diğerini tamamlayıcı unsur içermektedir ve Japon hükümeti tarafından da bu önlemler bir bütün olarak değerlendirilmiştir. 8 Bütün bu gelişmeler göz önüne alındığında, Soğuk Savaş sonrası dönemin ilk on yılında Japonya nın dış politikasında, realist ve idealist yaklaşım ekseninde iki önemli değişiklik göze çarpmaktadır. Bunlardan bir tanesi, Japonya da ABD ile yapılan güvenlik ittifakının sağlam bir zemine oturtulmaya çalışılması ve bu ittifakı güçlendirmek amacıyla gereken sorumluluğu alma niyetinin gösterilmesi. 9 Bu yaklaşım Japon dış politikasındaki realist dış politika anlayışının devam ettirilmesi olarak algılanmalıdır. Diğeri ise, 1990 ların başından itibaren Japonya nın, idealist bir dış politika yaklaşımı da sergileyerek, çok taraflı faaliyetlerin bir parçası olarak aktif bir şekilde dünya düzenine katkıda bulunmasıdır. Japonya bu çerçevede çok sayıda insani yardım amaçlı operasyonlara katılmış, çevre koruma faaliyetlerine destek vermiş ve resmî kalkınma yardımları aracılığıyla birçok ülkeye maddi yardımlarda bulunmuştur. 10 9/11 Sonrası Japon Savunma ve Güvenliğindeki Nitel Değişiklik 11 Eylül terör saldırılarının ardından Japonya da Başbakan Koizumi 12 Eylül sabahı resmi bir kınama yazısı yayınlamış ve Japon hükümetinin uluslararası terörizme karşı mücadelede ABD ve öteki ilgili devletlerle işbirliği içerisinde bulunacağını bildirmiştir. Tokyo yönetimi bununla da kalmayarak mecliste acil bir oturum düzenlemiş ve bu oturumda Öz Savunma Kuvvetleri Yasası nda bir takım 8 East Asian Strategic Review, , The National Institute for Defense Studies, Tokyo, Japan, 1999, s İki ülke arasında yapılan taahhütler, anlaşmalar ve bildirgeler güvenlik ittifakının güçlendirilmesindeki önemli adımlar olarak değerlendirilmiştir. 10 Elena Atanassova, Towards a major power Role: Japan s Foreign Policy After The Cold War Mirrored Through The US-Japan Alliance And Japan-Europe Relations, Yayımlanmamış Bildiri, The Second NAJS Conference on the Study of Contemporary Japanese Society, 2005, ss

6 düzeltmeler yapılmış ve Anti-Terörizm Özel Önlemler Yasası meclisten geçirilmiştir. 11 Anti-Terörizm Özel Önlemler Yasası özünde şu temel noktaları içermektedir. Öncelikle yasa 11 Eylül terör saldırılarına karşı Japon hükümetinin alacağı önlemlerle sınırlandırılmıştır. Yine yasaya göre alınacak önlemlerin bir tehdit oluşturmayacağı vurgulanmış ve yasaya Japon Öz Savunma Kuvvetleri nin silah kullanabileceği durumları sınırlandırıcı bir hüküm konumuştur. Japon hükümeti savunma ve güvenlik meselelerinde ülkenin daha etkin olmasını sağlayan güvenlik ile ilgili bu yasaları meclisten geçirerek ABD nin önemli bir müttefiki olduğunu kanıtlamak istemiştir.. Aslında Japonya nın güvenlik algılamaları bağlamında yaptığı bu nitel değişikliklerin temelinde, bir anlamda Soğuk Savaş sonrası dönemde Asya-Pasifik bölgesinde ortaya çıkan dinamiklerin dizginlenmesi, Kuzey Kore nin nükleer silah geliştirme prgramının önlenmesi, Irak ve Afganistan daki yeniden inşa faaliyetlerinde aktif rol oynama güdüsü de yatmıştır. Nitekim Başbakan Koizumi nin Başkan Bush ile olan yakın dayanışması, Japonya nın bu bölgedeki güvenlik gereksinimlerinin Washington un bölgesel politikaları içerisinde ön sıralarda yer almasıyla sonuçlanmasını sağlamıştır East Asian Stategic Review, 2002, The National Institute for Defense Studies, Tokyo, Japan, 2002, s Sheila A. Smith, Japan s Future Strategic Option and the US-Japan Alliance, Benjamin L. Self ve Jeffrey W. Thompson (ed.), Japan s Nuclear Option: Security, Politics and Policy in the 21st Century, The Henry L. Stimson Center, Washington, 2003, ss. 4-5.

7 Japonya nın siyasi gündemini meşgul eden güvenlik ve savunma politikaları ve ABD ile yapılan ittifak ilişkisi çerçevesinde 2003 de de nitel değişikliklere devam edilmiştir. Bunlardan en önemlisi Koizumi hükümetinin Irak ta yeniden inşa faaliyetlerine ve insani yardımlara katılmayı öngören özel önlemler yasasını Temmuz 2003 de meclisten geçirmesi olmuştur. Bu yasa Japonya nın Irak taki yeniden inşa faaliyetlerinde daha aktif bir rol oynamasına olanak sağlamıştır. 13 Bu bağlamda Japon Öz Savunma Kuvvetleri yaklaşık kişilik bir birlikle Şubat 2004 de Irak a konuşlanmıştır. Şüphesiz bu gelişme Japonya nın gerek İkinci Dünya Savaşı sonrasından bu yana süregelen dış politika anlayışında gerekse de ABD ile ittifak ilişkilerinde çok önemli bir dönüm noktası teşkil etmiştir. Esasen Japon hükümetinin böyle bir girişim sergilemesinin temelinde uluslararası güvenlik yapılanmasında ülkenin ekonomik gücüyle daha orantılı bir rol oynama anlayışı yatmaktadır. İnsani amaçla da olsa Japon askerî birliklerini bu bölgeye konuşlandırma kararı Koizumi hükümeti için çok kolay olmamıştır. Fakat ülkenin ulusal çıkarları göz önüne alındığında, bu karar açık bir şekilde hak olarak görülmüştür. 14 Sonuç Japonya nın son elli yıllık dış politika çizgisine bakıldığında ekonomik dev, siyasi cüce sıfatını hak ettiği görülecektir. Yenilgiye uğramış, işgale maruz kalmış bir devletken iktisadi bakımdan dünya gücü haline gelmesi, şüphesiz ki çok akıllı politikaların ve ABD nin güvenlik şemsiyesinin altına sığınmasının bir ürünü olarak değerlendirilmelidir de bağımsızlığın yeniden kazanılmasının ardından Japonya, ülkenin ekonomik rehabilitasyonuna öncelik vermiş, dış politikası ve ittifak ilişkileri Washington tarafından şekillendirilmiştir. Kısacası savaş sonrası dönemde Japonya nın uluslararası sistemdeki rolü galip devletlerin ve Japon siyasi liderlerinin ülkeye getirdiği siyasi düzenin bir ürünü olmuş ve 15 uluslararası ortama karşı Tokyo 13 E. Atanassova, 2005, s Japon ekonomisi yüzde 90 oranında Orta Doğu dan gelecek petrole bağımlı durumdadır. Dolayısıyla bu bölgede istikrar önemli bir öncelik arz etmektedir. Bkz. internet adresi, Balbina Y. Hwang, Japan s Troop Dispatch to Iraq: The End of Checkbook Diplomacy, < 15 Bu dönemde Japonya nın pasifist tutumu, genellikle savaş dönemi yaşanan sarsıntının, koşulsuz teslimiyetin, nükleer nefretin, 1946 Anayasası nın getirdiği kısıtlamaların ve bazen de bürokratik durağanlığın bir ürünü olarak yorumlanmaktadır. Bütün bu faktörler Japonya nın savaş sonrası dönemdeki uluslararası rolünün muhtevasını oluşturmaktadır.

8 ekseriyetle Washington un güvenlik şemsiyesinden ayrılmayan pasif bir dış politika yaklaşımı benimsemiştir. Bu şemsiye bir bakıma Soğuk Savaş döneminde Tokyo daki karar vericilerin bağımsız hareket edebilme kabiliyetini engellerken, 1990 lardan itibaren Japonya nın dünya düzenine aktif olarak angaje olması yönünde de baskı oluşturmuştur. Neticede ABD ile ittifak ilişkisi 1990 sonrası dönemde hem özellikle savunma ve güvenlik konularında Japonya nın uluslararası faaliyetlere iştirak etmesinde itici güç unsuru olmuş hem de daha iddialı bir dış politika anlayışına sahip olmasına vesile teşkil etmiştir. Japonya küreselleşme çağında da ABD ile ve dünyanın geri kalanıyla ilişkilerinde realist ve idealist yaklaşımları kullanmaya devam edecektir. Ülkenin güçlendirilmiş askerî profili ve deniz aşırı operasyonlarda görev tanımının yavaş yavaş belli olması (insani yardım amaçlı da olsa) ile Uzakdoğu daki bu müttefik ülke ABD nin Soğuk Savaş ın bitiminden itibaren dile getirdiği güvenlik alanında yük paylaşımı çağrısına kulak vermiş gibi görünmektedir.