ÇOCUKTA SAĞKALIM İLKELERİ VE TOPLUMDA ÇOCUK SAĞLIĞI ÖLÇÜTLERİ. Prof. Dr. Gülbin Gökçay İstanbul Üniversitesi Çocuk Sağlığı Enstitüsü

Transkript

1 ÇOCUKTA SAĞKALIM İLKELERİ VE TOPLUMDA ÇOCUK SAĞLIĞI ÖLÇÜTLERİ Prof. Dr. Gülbin Gökçay İstanbul Üniversitesi Çocuk Sağlığı Enstitüsü

2 Amaç Öğrencilerin çocuk için öncelik taşıyan hizmetleri tanımaları Toplumda çocuk sağlığını değerlendirmede kullanılan temel ölçütler hakkında bilgi sahibi olmaları (pediatrik epidemiyoloji)

3 Öğrenim Hedefleri 1. Sosyal tıbbın üç ilkesini sayabilmeli 2. Öncelikli sağlık hizmetlerinin en az bir özelliğini sayabilmeli 3. Pediatrik epidemiyolojide kullanılan yaş dilimlerini ve mortalite- morbidite ölçütlerini bilmeli 4. Çocuk sağlığı ölçütlerini değerlendirebilmeli 5. Toplumda çocuk sağlığını etkileyen faktörleri ve sağkalım ilkelerini sayabilmeli 6. Dünyadaki çocuk sağlığı konusundaki programları anlatabilmeli

4 Tıp tarihindeki gelişmeler Sorunu olanın sorununu ortadan kaldırmak Klinik-patolojik ilgi: Seyrek görülen, tedavisi olmayan sorunlarla uğraşmak. Dikkat-Bilim ve Teknoloji insanlığı öldürüyor Schorlman Sosyal tıp: İnsan çevresi ile bütündür. Hastalıkların biyolojik nedenleri fizik çevreyle, fizik çevre de sosyal çevre ile ilgilidir. En önemli sorun toplumda en çok görülen, en çok öldüren sorundur.

5 Çocuk sağlığının temel belirleyicileri 1. Yoksulluk ve gelir dağılımında eşitsizlik 2. Aileler ve ilişkiler 3. Beslenme 4. Fizik ve sosyal çevre 5. Sosyal değer yargıları 6. Tehlikeli davranışlar 7. Genetik 8. Sağlık hizmetinin sunumu

6 Yoksulluk ve gelir dağılımında eşitsizlik Çocuklar sosyo-ekonomik durumdan en fazla etkilenen yaş grubunu oluştururlar Mutlak yoksulluk: Gelirin artırılması Göreceli yoksulluk: Gelir dağılımının düzeltilmesi gerekir: Ortalama milli gelirin % 50 sinden daha az kazananların oranı

7 Göreceli yoksullukta yaşayan çocukların oranı BMJ 2000;320:162 Türkiye % 20 İngiltere % 20 ABD % 22 Almanya % 12 Fransa % 8 İsveç % 3

8 Milli Gelirin % 20 lik dilimlere dağılımı ( (TUIK, 2005) Nüfus 15 yaş altı GSM Hane yıllık Dilimleri nüfus gelir ortalaması Milyon kişi % Milyar TL 1. % , % , % , % , % ,

9 Bebek Ölüm Hızı (binde) Türkiye Batı Doğu

10 yaş altı ölüm hızı Türkiye Batı Doğu

11 Yoksulluğun çocuk sağlığına etkileri Yetersiz ve uygunsuz besin: Yetersiz beslenme, malnutrisyon, şişmanlık Nemli ve soğuk ev: Solunum yolu enfeksiyonları Küçük, kalabalık ev: Enfeksiyon riski Oyun alanının olmaması: Kaza riski Düşük özdeğer ve güçsüzlük: Sağlam ilişkiler kurmada zorluk

12 Yoksulluğun çocuk sağlığına etkileri Anne-baba stresi ve çatışması: Davranış problemleri, çocuk istismarı Uyarı ve oyun eksikliği: Okul başarısında düşüklük Denetim eksikliği: Kaza riski, davranış problemleri Sosyal sermaye eksikliği, suç, şiddet: Endişe, dayılanma, madde bağımlılığı, anne-baba hastalığı

13 Çocuk sağlığının temel belirleyicileri 1. Yoksulluk ve gelir dağılımında eşitsizlik 2. Aileler ve ilişkiler 3. Beslenme 4. Fizik ve sosyal çevre 5. Sosyal değer yargıları 6. Tehlikeli davranışlar 7. Genetik 8. Sağlık hizmetinin sunumu

14 Aileler ve ilişkiler Aile yapısı: Geniş aile, çekirdek aile, apart aile, tek ebeveyn Parçalanmış aile, aile içi anlaşmazlıklar: İlk evliliklerin % 40 ı boşanma ile sonuçlanıyor (İng) Duygusal ve sosyal sorunlar Anlaşmazlıkları çözmede ve insan ilişkilerinde güçlük Çocuk istismarı riski Yoksulluk Çocuklara şiddet uygulanma riski

15 Aileler ve ilişkiler Bebeklikte ebeveyn-çocuk ilişkisi: Özgüven, yeterlilik, oto-kontrol, bağımsızlık ve arkadaşları ile iyi ilişkiler Çocuklukta ve ergenlikte ebeveyn-çocuk ilişkisi: Yetkin Otoriter İhmalkar Sınır koyamayan

16 Çocuk sağlığının temel belirleyicileri 1. Yoksulluk ve gelir dağılımında eşitsizlik 2. Aileler ve ilişkiler 3. Beslenme 4. Fizik ve sosyal çevre 5. Sosyal değer yargıları 6. Tehlikeli davranışlar 7. Genetik 8. Sağlık hizmetinin sunumu

17 Beslenme Beş yaş altı ölümlerin % 35 inden sorumlu. İlk 2 yaşta kritk Sağlıklı yiyeceklerin fiyatı ve ulaşılabilirliği, sağlıksız yiyeceklerin kolaylığı Ebeveynlerin deneyimi, yemek pişirmek için zamanı Kültürel değerler (pazarlama teknikleri ile belirlenen)

18 Beslenme Çocukların % 20 si meyve yemiyor. Sigara karşıtı kampanyalardan sonra kansere karşı en etkin strateji meyve yemek Sağlık eğitimi tek başına etkili değil ancak okullarda beslenme eğitimi ve meyvesüt dağıtımı etkili

19 Çocuk sağlığının temel belirleyicileri 1. Yoksulluk ve gelir dağılımında eşitsizlik 2. Aileler ve ilişkiler 3. Beslenme 4. Fizik ve sosyal çevre 5. Sosyal değer yargıları 6. Tehlikeli davranışlar 7. Genetik 8. Sağlık hizmetinin sunumu

20 Çevrenin çocuk sağlığı üzerine etkileri Aşırı araba kullanımı: Kazalar, şişmanlık, hareketsizlik Sosyal izolasyon: Sosyal destek azlığı, öldürülme korkusu Güvenli oyun alanlarının olmaması: Kazalar, şişmanlık, hareketsizlik

21 Çevrenin çocuk sağlığı üzerine etkileri Yetersiz hava ve su kalitesi: Solunum yolu hastalıklar, ishaller Kötü konutlar: astım, solunum yolu hastalıkları Televizyon: Şişmanlık, konuşmada gecikme, şiddet, hiperaktivite

22 Çocuk sağlığının temel belirleyicileri 1. Yoksulluk ve gelir dağılımında eşitsizlik 2. Aileler ve ilişkiler 3. Beslenme 4. Fizik ve sosyal çevre 5. Sosyal değer yargıları 6. Tehlikeli davranışlar 7. Genetik 8. Sağlık hizmetinin sunumu

23 Sosyal değer yargıları Çocuk Hakları Beyannamesi Türkiye çocuk merkezli bir ülke Eti senin kemiği benim ; Çocuğunu dövmeyen dizini döver ; Su küçüğün söz büyüğün Çocuk işçiler önemli bir sorun

24 Çocuk sağlığının temel belirleyicileri 1. Yoksulluk ve gelir dağılımında eşitsizlik 2. Aileler ve ilişkiler 3. Beslenme 4. Fizik ve sosyal çevre 5. Sosyal değer yargıları 6. Tehlikeli davranışlar 7. Genetik 8. Sağlık hizmetinin sunumu

25 Tehlikeli davranışlar ve ergenler Ergenler çocukluktaki büyükleri model alır Ergen risk almayı sever Sigara, madde bağımlılığı Güvenli olmayan ve erken cinsel yaşam Özgüveni ve özdeğeri yüksek çocuk yetiştirmek ergen sağlığı açısından çok önemlidir

26 Çocuk sağlığının temel belirleyicileri 1. Yoksulluk ve gelir dağılımında eşitsizlik 2. Aileler ve ilişkiler 3. Beslenme 4. Fizik ve sosyal çevre 5. Sosyal değer yargıları 6. Tehlikeli davranışlar 7. Genetik 8. Sağlık hizmetinin sunumu

27 Genetik Genetik yatkınlık çocuk sağlığında önemli rol oynar Bazı özgün genetik bozukluklar özgün genetik sorunlara yolaçar Bazı etnik gruplarda bazı genetik hastalıklar daha sıktır. Bu durumlarda akraba evlilikleri genetik hastalıkların sıklığını artırabilir. Genetik danışma ve taramalar

28 Çocuk sağlığının temel belirleyicileri 1. Yoksulluk ve gelir dağılımında eşitsizlik 2. Aileler ve ilişkiler 3. Beslenme 4. Fizik ve sosyal çevre 5. Sosyal değer yargıları 6. Tehlikeli davranışlar 7. Genetik 8. Sağlık hizmetinin sunumu

29 Sağlık hizmetlerinin sunumu Sağlık hizmetleri tek başlarına toplumun sorununu çözemez ancak sağlık bakımında önemli rol oynar. Sağlık hizmetleri ulusal ve bölgesel düzeyde eşitliği sağlar nitelikte olmalı (en az gereksinimi olana en fazla hizmet gitmemeli) Sağlık hizmetleri bütüncül yaklaşım içinde olmalı

30 Bir çocuğun sağlık sorunu olduğu nasıl anlaşılır? Öykü Muayene Laboratuar incelemeleri

31 Bir toplumdaki çocuk sağlığı sorunları nasıl anlaşılır? Hastalıklarla ilgili bilgi de toplanır ancak değerlendirme zor (tanı kriterleri, tanı araçları, sağlık hizmetlerinin ulaşılabilirliği) Prevalans (sıklık) İnsidans (yeni vaka görülme hızı) Mortalite (ilgili nüfusta o nedenden ölüm riski) Fatalite (o hastalığa yakalanmada ölme şansı) Ölüm bilgileri kullanılır. Tanısı kolay Saklanmaz Her yerde görülür.

32 Pediatrik yaş dilimleri Embriyo Fetus Preterm Perinatal Neonatal Bebek 1-5 yaş 6-12 yaş yaş <22 gebelik haftası >22 gebelik haftası <37 gebelik haftası Doğum+ilk 7 gün İlk 28 gün (yenidoğan) İlk 365 gün (süt çocuğu) Oyun çocuğu Okul çocuğu Ergenlik

33 Bebek (süt çocuğu) ölüm hızı-böh Belirli bir nüfusta bir yaşını doldurmadan ölen çocuk sayısının aynı yılda canlı doğan bebek sayısına oranının 1000 ile çarpılması sonucu elde edilir.

34 Süt çocuğu ölüm nedenleri Gelişmekte olan ülkeler: Pnömöni İshal Perinatal nedenler (Prematürelik dışı) Endüstrileşmiş ülkeler: Konjenital anomaliler Gebelik yaşına ve doğum kilosuna bağlı nedenler Ani Bebek Ölüm Sendromu

35 Süt çocuğu ölümüne yolaçan faktörler Anne eğitim düzeyinin düşük olması Evlilik dışı doğumlar Adölesan gebelikler Doğum sayısının fazla olması (Yüksek parite)

36 Bir toplum, bir millet erkek ve kadın denilen iki cins insandan oluşur. Mümkün müdür ki, bir kitlenin br parçasını ilerletelim. Diğerini görmezlikten gelelim de kitlenin tümü ilerlemeye imkân bulabilsin? Mümkün müdür ki, bir toplumun yarısı topraklara zincirlerle bağlı kaldıkça diğer kısmı göklere yükselebilsin? (1925 ) (Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Cilt:II, 1952)

37 Süt çocuğu ölüm hızı (Kaynak: Unicef Dünya Çocuklarının Durumu 2008) En düşük Singapur 2/1.000 İtalya 4/1.000 ABD 6/1.000 Brezilya 19/1000 Çin 20/1000 Türkiye 24/1000 Mısır 29/1000 İran 30/1000 Afganistan 165/1000

38 Süt çocuğu ölüm hızı BM verilerine göre Dünya ortalaması 1960 da 120/1000 iken, günümüzde 50/1000 civarında, Aşılama oranlarında paralel bir durum var. DBT ile aşılanmış çocuk oranı 1974 lerde %5-10 iken 1990 larda % 75. Bu yükselme 1990 lı yıllardan sonra düzleşti!

39 Beş yaş altı çocuk ölüm hızı Belirli bir nüfusta beş yaşını doldurmadan ölen çocuk sayısının aynı yılda canlı doğan bebek sayısına oranının 1000 ile çarpılması sonucu elde edilir.

40 Beş yaş altı çocuk ölüm hızı Toplumdaki Çocuk Sağkalımının barometresi gibi: Gelişim sürecinin bir sonucu (çıktısı): Kişi başına doktor sayısı vb gibi bir girdi değer değil Toplumdaki çok çeşitli girdilerin bir sonucu: Anne eğitim düzeyi, gelir dağılımı, güvenli fizik ve sosyal çevre Ortalama milli gelir gibi bazı aldatmaca değerlerden daha güvenli bir ölçüt: Sağlıklı küçük bir azınlığın tüm toplumun sağlığını değiştirmesi mümkün değil. Ancak çok zengin küçük bir azınlık tüm toplumun ortalama milli gelir düzeyini yükseltebilir

41 Beş yaş altı çocuk ölüm hızı Dünyada hergün beş yaşından küçük çocuk genellikle önlenebilir nedenlerden hayatını kaybetmektedir. Bu ölümlerin üçte biri ilk 28 günde meydana gelmektedir.

42 Beş yaş altı çocuk ölüm hızı dünyadaki gelişmeler ( yılları) (Kaynak: Unicef Dünya Çocuklarının Durumu 2008) Bölge Gözlenen Beklenen Afrika % 1 % 10.5 O. Doğu ve N Af. Latin Amerika Doğu Asya % 3.4 % % 4.4 % % 4.0 % 5.1 Endüs. ülkeler 10 6 % 3.2 % 6.6 Dünya %1.6 % 9.4

43 Beş yaş altı ölüm nedenleri Gelişmekte olan ülkeler Zatürre İshal Sıtma ve AIDS

44 Beş yaş altı ölüm nedenleri Endüstrileşmiş ülkeler: Kazalar Konjenital anomaliler Kanserler

45 Temiz olmayan içme suyu El yıkama ve pişirme için yetersiz su ve çevre sağlığı koşulları Çocuklardaki ishale bağlı ölümlerin %88 inden sorumlu.

46 Dolar O, Gökçay G, Bulut A, Neyzi O. İSTANBUL DA BEŞ YAŞ ALTI ÇOCUK ÖLÜMLERİNİN EPİDEMİYOLOJİSİ: 12 YILDA NELER DEĞİŞTİ? Nüfus Bilim Dergisi\Turkish Journal of Population Studies 2005;27:35-48.

47 Beş yaş altı ölüm nedenleri (%) Prematürelik dışı perinatal nedenler 24 (1.) 31 (1.) Pnömoni 17 (2.) 7.0 Prematurelik 16 (3.) 20 (2.) Diğer infeksiyonlar Konjenital anomaliler İshal Kazalar Diğer Bilinmeyen (3.) Ani bebek ölümü Metabolik hastalıklar

48 Beş yaş altı çocuk ölüm hızı Singapore 3/1.000 (189.) İsveç 3/1000 (189.) İngiltere 6/1000 (161.) ABD 8/1.000 (151.) Çin 24/1000 (101.) Türkiye 26/1000 (96.) İran 34/1000 (83) Mısır 35/1000 (81) Hindistan 76/1000 (49) Sierra Leone 283/1.000 (birinci)

49 Beş yaş altı ölüm nedenleri (dünya) Zatürre % 19 İshal % 17 Sıtma ve AIDS % 15 Yenidoğan enf. % 13 Preterm doğum % 10 Doğum asfiksisi % 8 Kızamık % 4 Konjenital anomaliler % 3

50 20.yüzyılda çocuk sağlığındaki olumlu gelişmeler Antibakteriyel dezenfektanlar Antibiyotikler Aşılar: Çiçek, poliomyelit ve kızamık eradikasyonu Hastalıklarla mücadalede beslenmenin öneminin anlaşılması: Anne sütü ile beslenmenin savunuculuğu, D vitamini desteği

51 20.Yüzyılda çocuk sağlığındaki olumlu gelişmeler Oral rehidratasyon tedavisi (Ağızdan şeker tuz tedavisi): Ters teknoloji reverse technology Çocuk sağlığının davranışsal ve sosyal özelliklerine ilginin artması: Cezalandırıcı çocuk yetiştirme yönteminden özgüven arttırıcı uygulamalara

52 20.Yüzyılda çocuk sağlığındaki AIDS: Özellikle Afrika ülkelerinde büyük sorun Ülkeler arasındaki eşitsizlik büyüyor: 10.8 milyon çocuk ölümünün % 41 i Sahra altı Afrika ülkelerinde. Bu ülkelerin nüfusu dünyanın % 10 u olumsuz gelişmeler

53 Çocuk Sağkalım Öncelikleri-1 Büyümenin izlenmesi (G) Akut ishallerde oral sıvı tedavisi (O) Anne sütüyle beslenme (B) Aşı uygulaması (I) Çocuk, gebe ve emziklilerin beslenmesi (F) Sık doğumların önlenmesi (F) Kız çocukların eğitimi (F)

54 Çocuk Sağkalım Öncelikleri-2 Akut solunum yolu enfeksiyonlarının kontrolü Yenidoğan sağlığı Kızların temel sağlık hizmetlerinden yararlanması Nitelikli doğum öncesi bakım Doğumda profesyonel yardım Anneler için acil ve cerrahi bakım olanakları

55 Sağlıklı olmak için Sağlıklı doğmak Planlı ve güvenli gebelik Sağlıklı büyümek Beslenme-erken tanı-güvenli davranış Sağlıklı çevre Temizlik-zararlı alışkanlıkların olmaması Koruyucu önlemler Aşı-sağlık eğitimi Sağlık hizmetlerinin varlık ve ulaşılabilirliği İyi yönetim, kaynakların dengeli dağılımı, ulusalcı politika

56 Kaynaklar Blair M, Stewart-Brown S, Waterston T, Crowtier R. Child Public Health Oxford University Press, 2006, Oxford H.Ü Nüfus Etütleri Enstitüsü Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2003, Ankara UNICEF Dünya Çocuklarının Durumu Black RE ve ark Lancet 2003;361:2227 Curtis Val ve ark The Lancet Infectious Diseases 2003;3:275 BMJ 2000;320:162 Lancet 2008;371: Lancet 2008;371: