EKONOMİK VE HUKUKSAL BOYUTLARIYLA ALT İŞVEREN

Transkript

1

2 ISTANBUL TICARET ODASı YAYıN NO: EKONOMİK VE HUKUKSAL BOYUTLARIYLA ALT İŞVEREN HAZıRLAYAN Prof. Dr. NUSRET EKIN ISTANBUL

3 Bu eserin tüm telif hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nun ve yazarının ismi kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. Bu kitapta öne sürülen fikirler eserin yazarına aittir. İstanbul Ticaret Odası'nın görüşlerini yansıtmaz. EKİM 2002 İSTANBUL ISBN İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Etüt ve Araştırma Şubesi Ticari Dokümantasyon Servisi'nden elde edinilebilir. Tel: (212) Faks: (212) E-posta: BASKI ACAR MATBAACILIK A.Ş. Tel: (212)

4 ÖNSÖZ Gelişen ve değişen ekonomik yapının beraberinde ortaya çıkan küreselleşme iş yaşamını daha karmaşık hale getirmekte ve şiddetlenen rekabet ortamı ise işletmeleri sürekli değişen koşullara uyum için yapısal değişime zorlamaktadır. İşletmelerin farklı özelliklerdeki ürünler üretmek zorunda kalması ve ürünlerin farklı özellikleri nedeniyle uzmanlaşma gerektirmesi işletmeleri taşeron (alt işveren) kullanmak zorunda bırakmaktadır. İlk olarak imalat sanayiinde başlanan taşeronluk uygulaması günümüzde oldukça gelişmiş bir yapı sergilemekte olup giderek tüm sektörlerde vazgeçilmez bir yöntem haline gelmektedir. Alt işveren kullanımı herşeyden önce işletmelere büyük bir esneklik sağlamakta ve değişen üretim yapısı nedeniyle farklı alanlara sürekli olarak yatırım yapma maliyetinden kurtarmaktadır. Kaliteden ödün vermeksizin maliyetlerin düşmesine yardımcı olan bir uygulama olan alt işveren uygulaması, işi veren ile işi üstlenen işletmeler ve çalıştınlanlar açısından tüm taraflann haklannın güvence altına alınması ihtiyacı nedeniyle beraberinde pek çok yasal düzenleme zorunluluğuna yolaçmış bulunmaktadır. İş yaşamında bu konudaki gelişmeler ve yenilikler sonunda ortaya çıkan bilgi açığının kapatılmasına katkı sağlamak amacıyla Odamızca bir çalışma yapılması ve çalışma raporunun böylesi karmaşık bir konuyu farklı boyutlarıyla ele alması kararlaştırılmıştır. Araştırmada ayrıca, alt işveren kavramları, dünyadaki uygulamalar, uygulamalardaki farklılıklar, alt işveren uygulamasına neden olan faktörler, benzer kavramlar ile birlikte alt işveren uygulamasının Türkiye'deki durumu ve bu konuda ülkemizde mevcut yasal düzenlemelere ayrıntılı olarak yer verilmesi suretiyle üyelerimizin farklı sorunlarına ve beklentilerine yanıt verilmesine çalışılmıştır. Araştırmayı Odamız adına gerçekleştiren Prof. Dr. Nusret Ekin'e titiz çalışması nedeniyle teşekkür ederken üyelerimize, karar alıcılara ve diğer ilgililere yararlı olmasını dilerim. Genel Sekreter Prof. Dr. İsmail Özaslan

5

6 SUNUŞ XX. Yüzyılın sonuna doğru yeni bir çağ açan Bilgi Devrimi, teknolojik, ekonomik, siyasal ve sosyal yapı değişiklikleriyle bir bütün halinde insanlığın önünde yeni bir devrimin köklü değişimlerini getirmektedir. Bu değişimin farklı cepheleri kuşkusuz çok sayıda bilimin ve politikanın tartışma konuları olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu dönüşümlere uyum gösteren ve yapısal reformlarını gerçekleştiren ülkelerin "sürdürülebilir kalkınma politikaları" ile katlamalı bir biçimde gelirlerini artırdığı, istihdamlannı genişlettiği ve ekonomik ve teknolojik zenginliklerle gelişmiş bilgi toplumlarına doğru hızla yol aldıklan gözlenmektedir. Bunu gerçekleştiremeyen toplumlar ise, peşpeşe ortaya çıkan ekonomik krizler, sosyal ve siyasi çalkantılar, işsizlik ve yoksulluk, saptınimış dini inançlar, daralan özgürlükler, yüksek enflasyon ve dış borçlar ile "üçüncü sınıf" bir az gelişmiş ülke grubuna doğru içe dönük yapılar oluşturmaktadırlar. Bu dönüşümlerin altın anahtarı, kuşkusuz bilgi teknolojileri (BT)'dir. Özellikle, bilgisayarlar, geri besleme teknolojileri, kayan bant sistemleri, bilgi teknolojilerine ilaveten iletişim ve ulaşım teknolojileri ve enerji kaynaklarıyla toplumların yaşamlarını köklü bir biçimde değiştirmektedir. Bu teknolojilere bağlı olarak, hemen peşisıra küreselleşme diyeceğimiz bir "yeni ekonomi"nin birlikte geldiğini görüyoruz. Bu ekonominin en göze çarpan özelliğini ihraç ekonomileri ve rekabet gücü oluşturmaktadır. Rekabet gücü, temelde kaliteyle başlayan bir dizi ekonomik değerin gerçekleşmesine bağlı gözükmektedir. Bunu hemen takip eden faktör, kuşkusuz düşük maliyetler ve tüketici odaklı ürünler, temel stratejik faktörleri oluşturmaktadır. İlaveten, bir dizi ekonomik ve işletmecilik faktörünün gündeme geldiği gözlenmektedir. Böylece, verimlilik, ücret dışı maliyetlerin düşürülmesi, yeni üretim ve yönetim teknikleri, bütünsel kalite uygulamaları tartışılmaktadır. Ekonominin bütününde ise, çokuluslu şirketlerin yükselişi, yabancı sermaye direkt ve endirekt yatırımları, KOBİ'lerin önem kazanması, e - ticaret, sanal şirketler, dünya ticaretinde artış, bölgesel ve küresel ekonomik birlikler ve bütünleşmeler, sermaye akışının hızlandırılması ve güvenceleri vb. dönüşümler ele alınmaktadır. Kuşkusuz, böyle bir dönüşümde alt işveren uygulaması, toplumun büyüme hedeflerinde en stratejik faktör olan kalite ve maliyet faktörlerine yapacağı dolaysız katkılarla en çok tartışılan temel faktörlerden biri haline gelecektir. Alt işveren kuruluşlannı bir ölçüde KOBİ olarak niteliyebileceğimize göre, alt işverenleri bir KOBİ olarak hızla büyüme stratejilerinde önemle dikkate almak zorundayız.

7 Gerçekten, yapılan çalışmalar bir yandan KOBİ'lerin yeniliklere daha yakın, ihracata yönelik, üstün nitelikleri dolayısıyla küresel ekonominin en çekici kuruluşları olmalanna yol açtıklannı gösterirken, diğer yandan bu küçük işletmeler, yarattıktan yeni istihdamla küreselleşmenin getirdiği işsizlik sorunlarına da en iyi çözümleri üretmektedirier. Böylece, küçük işletmeler adeta gelişme stratejilerinde bir taşla iki kuş vurmaktadıriar. Alt işveren kuruluşlan böylece bir KOBİ olarak değeriendirildiğinde, dinamik ihraç piyasalarında bunlann ne kadar önemli fonksiyon gördüğü kendiliğinden anlaşılacaktır. Alt işveren uygulaması, küresel çağın getirdiği birçok faktöre benzer şekilde toplumlarda özellikle sosyal yönden üzerinde çok fazla tartışılan bir konu niteliğindedir. Küreselleşmenin bizatihi kendisi köklü tartışmaların konusu olurken, biraz da ona bağlı olarak ortaya çıkan esneklik, alt işveren uygulaması, özelleştirme, standart dışı çalışma vb. alanlar sendikaların yoğun tenkitlerine yol açan konulan oluşturmaktadır. Aslında çalışma hayatında dönüşümler bununla da bitmemekte, bir yandan işgücünün sektör dağılımı ve yapısı hızla değişirken, sanayi çağının geleneksel örgütleri olan işçi - işveren sendikaları yeni yapı değişikliklerine zorianmakta, toplu sözleşme süreçleri hızla değişmektedir. Ülkemizde alt işveren tartışması özellikle 1990'lardan sonra hukuki boyutlarıyla yoğun bir tartışma konusu olmuş, Yargıtay Kararian'yla bu tartışma çok yönlü bakış açılarını ortaya çıkarmıştır. Bu tartışma döneminde, esas itibarıyla çok sayıda makalenin ve kitabın yayınlandığını görüyoruz. Ne var ki, bunlardan çok azı konuyu ekonomik ve işletmecilik boyutlarıyla ele almış ve küreselleşme sürecindeki dönüşümlerde esneklik yaklaşımının bir parçası olarak değeriendirmiştir. İstanbul Ticaret Odası'nm böyle çok yönlü ve birbirine benzeyen çok sayıda kavramın kaynaştığı ve günümüz Batı toplumlarında da yaygın bir uygulaması olan bir konuyu, değişik boyutlanyla tekrar gündeme getirmesini teşekkürie karşılamak gerekir. Özellikle bu alandaki çalışmayı bir sistem bütünlüğü içinde ele almamıza olanak sağlayan Yönetim Kurulu'na ve onun değerii Genel Sekreteri Sayın Prof. Dr. İsmail Özaslan ile yardımcılan Sayın Dr. Renan Baykan ile Sayın Dr. Cengiz Ersun'a gösterdikleri ilgi ve destekten dolayı en içten teşekkürierimi sunanm. Diğer bir içten teşekkürüm ise, bölümümüz Araştırma Görevlilerinden Süleyman Özdemir'e ve eşim Ceyhan Ekin'e dir. Bu araştırmanın, Türk bilim hayatına yeni boyutlar getirmesi, daha hızlı büyüme ve ihracat politikalarına katkıda bulunması en içten dileğimdir. Suadiye, Temmuz 2002 Dr. Nusret EKİN

8 IÇINDEKILER ÖNSÖZ 3 SUNUŞ 5 ÎÇİNDEKÎLER 7 TABLO VE ŞEKİLLER 13 KISALTMALAR 15 GİRİŞ DİNAMİK EKONOMİ, FARKLILAŞAN ÜRETİM SÜRECİ VE İŞGÜCÜ YAPISI PİYASALARDA YENİ KEŞFEDİLEN BİR GÜÇ: "ALT İŞVERENLER" TÜRKİYE'DE ALT İŞVEREN UYGULAMASI İŞ YASASI REFORMU VE YENİ DÜZENLEMELER KONUNUN ARAŞTIRILMASINDAKİ GÜÇLÜKLER 21 BİRİNCİ BÖLÜM ALT İŞVEREN UYGULAMASINI DOĞURAN NEDENLER I. DEĞİŞEN DÜNYA VE ÇALIŞMA YAŞAMI 24 A. BİLGİ ÇAĞI VE ÇALIŞMA YAŞAMINDA DÖNÜŞÜM 24 B. BÜYÜMENİN TEMELİ: "REKABET GÜCÜ" 26 C. REKABET GÜCÜNÜ ARTIRAN FAKTÖRLER Rekabet gücünü Artırmaya Yönelik Olumsuz Girişimler 31 a. "Kirli Rekabet" ve "Sosyal Damping" 32 (1) UÇÖ ve Uluslararası Rekabetin Düzenlenmesi İhtiyacı 32 (2) AB ve "Sosyal Damping"e Karşı Savaşım 33 b. "Ucuz İşçilik" Rekabeti 35 c. Kayıtdışı İstihdam ve Yoksulluk 36 d. Daralan Endüstri İlişkileri Rekabet Gücünü Çağdaş Yollarla Artıran Faktörler 38 a. Artan Esneklik 38 (1) İş İlişkisinin Değişen Niteliği 39 i. "Tipik İş İlişkisi" 39 ii. "Atipik İş İlişkisi" 37 (2) Tüm Çalışma Yaşammın Esnekleşmesi 40 i. Esneklik Çeşitlenerek Artıyor 45 ii. Esneklik mi, Standartdışı Çalışma mı? 46 (3) Esnekleşmenin "İç ve Dış" Boyutları 46

9 i. ücret (Maliyet) Esnekliği 47 ii. Sayısal Esneklik 47 İÜ. İşlevsel (Fonksiyonel) Esneklik 48 iv. Çalışma Süresinde Esneklik 49 (4) Genişleyen Esneklik Uygulamaları 49 (5) Yeni İstihdam Türleri ve Değişen End. İlişkileri 51 (6) Geçici İşlerde Çalışanların Sayısı Artıyor 52 b. Türkiye 'de Geçici İşçi İstihdamı Yaygınlaşıyor 54 c. Hızlanan Özelleştirme 54 (1) Ekonomilerin Esnekleşmesi ve Özelleşme 54 (2) Özelleşme ve Alt İşveren Uygulamasının Genişlemesi 55 (3) "Korumalı Kapalıdan Çağdaş Açığa Doğru" 56 d. Yaygınlaşan Alt İşveren 57 (1) Taşeronluğun Yeniden Uyanışı ve Çok Sayıda Kavram 57 (2) Türkiye'de Taşeron Tartışması ve Kullanılan Kavramlar 58 D. REKABET GÜCÜ-SOSYAL NORMLAR ÇELİŞKİSİNDE ÇAĞDAŞ ÇIKIŞ YOLLARI Uluslararası Kuruluşlar ve "Sosyal Hükümler" Kalitenin Yükseltilmesi Teknolojik Yapılanma Çağdaş Üretim ve Yönetim Teknikleri Yüksek Verimlilik Ücretlerin Korunması Ücret dışı Maliyetler Artan Diyalog 65 IL ALT IŞVEREN UYGULAMASıNA YOL AÇAN FAKTÖRLER 65 A. ÜRETİM SÜRECİNDE DEĞİŞİM Teknolojik Dönüşümün Getirdikleri 66 a. Teknoloji, Şirketleri de Dönüştürmektedir 66 b. Teknolojik Değişimin Boyutları "Post - Fordist" Üretimde Gelişmeler "Koruyucu Esneklikten", "Uyum Esnekliğine" "Esnek Üretim" Sistemlerine Geçiş 70 a. Esnekleşen Üretim, "Esnekleşen İşletmeler" 70 b. AB Boyutuyla Esnekliğe Genel Bakış 71 c. Esnek Üretim ve Alt İşveren Uygulaması 72 B. KOBİ'LER VE ALT İŞVERENLERİN BİRLİKTE ARTIŞI İş Dünyasınm Parlayan Yıldızı KOBİ' 1er KOBİ'ler - Alt İşveren İlişkisi 76 C. ALT İŞVERENİ GENİŞLETEN DİĞER FAKTÖRLER 77

10 1. "Seyyanen Ücret Zammı Sistemleri" İşyerlerinin Bölünüp Küçülmesi Kayıtdışı Sektör ve Kirli Rekabet 80 a. tç ve Dış Kaynaklardan Beslenen Kayıtdışı İstihdam 80 b. AB 'de Kayıtdışı İstihdamla Savaş İşverenlerin Ücret Maliyetlerini Düşürme Girişimleri Standartdışı İşgücü Kullanımı 84 İKİNCİ BÖLÜM ALT İŞVEREN KAVRAMININ KURAMSAL ESASLARI I. ALT İŞVEREN KAVRAMINA YAKLAŞIMLAR 86 II. KAVRAMLAR VE ÇEŞİTLİ ALT İŞVEREN TANIMLARI 87 A. BİRBİRİNE BENZER ÇOK SAYIDA TANIM VE KAVRAM 87 B. ÇEŞİTLİ ULUSLARARASI KURULUŞLARIN TANIMLARI UNIDO'ya Göre Alt İşveren UNCTAD'a Göre Alt İşveren ILO'ya Göre Alt İşveren 91 a. Alt İşveren ve Kayıtdışı İstihdam 91 b. Önemli Bir Adım: 94 Sayılı ILO Sözleşmesi 92 C. TÜRK İŞ HUKUKU AÇISINDAN 93 L Sınırlı Yasal Düzen, Karmaşık Sorunlar Sayılı Sözleşme ve Türkiye Uygulaması 95 m. ALT İŞVERENLİĞİN GELİŞİMİ, ÖNEMİ VE SORUNLARI 96 A. SANAYİ DEVRİMİ'NE UZANAN TARİHİ GEÇMİŞ Alt İşverenliğin Temelleri Değişen Endüstri Yapısı ve Artan Alt İşveren Uygulaması 97 B. ALT İŞVERENLİĞİN İŞLETMECİLİK AÇISINDAN ÖNEMİ Artan Rekabet ve Ürün Çeşidi, Yükselen Alt İşverenlik AB 'de İşveren - Alt İşveren İşbirliği 99 C. ALT İŞVEREN SÖZLEŞMELERİNİN NİTELİKLERİ Sözleşmenin Yasal ve Teknik Özellikleri "Ön Hazırlık Sözleşmesi" (Preliminary Agreement) 101 D. ALT İŞVERENLİĞİN BAŞLICA NEDENLERİ Yeni Üretim Süreçlerine Uygun Bir Kurum Alt İşverenlik Konjonktürel Değil, Yapısal Dönüşümdür 103 E. ALT İŞVERENLİĞE YÖNELTİLEN ELEŞTİRİLER Esnekleşme - Alt İşveren ve "İğreti İstihdam" Bütünleşmektedir Bazı Uygulamalarda Sosyal Maliyetleri Düşürmektedir 104

11 3. Kayıtdışı İstihdam Olanağı Artmaktadır Alt İşveren Uygulaması ve Örgütlenme Uygulamaya Yoğun Eleştiriler Yöneltilmiştir 108 IV. AUT İŞVERENLİĞİN ÇEŞİTLERİ VE BENZER KAVRAMLAR 109 A. FARKLI ALT İŞVEREN UYGULAMALARI Ölçek Ekonomisine Göre Taşeronluk Türleri 109 a. Ekonomik Taşeronluk (Economical Subcontracting) 109 b. Uzmanlık Taşeronluğu (Specialized Subcontracting) HO c. Kapasite Taşeronluğu (Talebe Bağlı Taşeronluk) Ana Firmanın Üretici ve Satıcı Olmasına Göre Alt İşveren 112 a. Ticari Taşeronluk (Commercial Subcontracting) 112 b. Endüstriyel Taşeronluk (Industrial Subcontracting) Karar Verme Yetkisi ve Piyasa Yapısına Göre Alt İşveren İşin Yapıldığı Yere Göre Alt İşveren Merkez - Çevre (Periferi) Ayrımına Göre Alt İşveren "Yatay" (Horizontal) ve "Dikey" (Vertical) Alt İşveren Amaç Yönünden Alt İşveren 115 a. "Enformelleşme Amaçlı Taşeronluk" 115 b. "Özelleştirme Amaçlı Taşeronluk" 115 B. ALT İŞVEREN BENZERİ KAVRAMLAR "Dış Kaynak Kullanımı" (Outsourcing) 116 a. "Dıştankaynaklanma" İle Gelen Katma Değer 116 b. Kavramın Farklı Yönleri ve Taşıdığı Riskler 118 c. Artan Dış Kaynak Kullanımının Nedenleri 120 d. Dış Kaynak Kullanımı, "Yeniden Değişim" ve "Arz Zinciri Yönetimi" 121 e. Dış Kaynak Kullanımının Stratejik Sorunları ve Geleceği "Ödünç İş İlişkisi" 123 a. Yaygın Bir Özel İstihdam Hizmeti Türü: Ödünç İş İlişkisi 123 b. Çağdaş İş Piyasasında Ödünç İş İlişkisinin Yükselişi 125 c. Karmaşık Üçlü İlişkiler 125 d. Diğer Benzer Aracı Kurumlar 126 ( 1 ) "Personel Yönetimi Şirketleri" 126 (2) "Geçici İşçi Temin Eden Şirketler" 126 (3) "Bordrolama" ve "Master Vendor Hizmet Kurumları" "Eve İş Verme" (Putting Out) "Evde Çalışma" (Home Working) 128 a. "Manüfaktür" Üretimden Bilgisayarlara 128 b. "Ev Hizmetleri"nde Çok Sayıda İstihdam Olanağı 130

12 5. "Kendi Adına Çalışma" (Self Employment) "Müteahhit" (Üstlenici / Yüklenici) "Aracı" (Komisyoncu) "Yan Sanayi" "Sunucu" / "Tedarikçi" (Supplier) "Fason Üretim" 133 V. DÖNÜŞEN KÜRESEL EKONOMİDE ALT İŞVERENLİK 135 A. EKONOMİK GELİŞME VE ALT İŞVERENLİK AB Rekabet gücü Politikaları ve Alt İşverenlik Japonya: Büyümede Alt İşveren Mucizesi 137 B. ALT İŞVERENLİK VE HIZLA YAPILANAN İŞLETMELER Yeni Çağla Değişen Üretim Süreçleri Ulaşım Teknolojisinde Alt İşverenlik ve Hızlı Dönüşüm 142 C. ALT İŞVERENLİK VE ULUSLARARASI İŞBİRLİĞİ Artan Dış Ülke Alt İşveren Tercihi AB "Alt İşveren Hareketi" 144 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HUKUKİ VE UYGULAMA BOYUTLARIYLA TÜRKİYE'DE ALT İŞVEREN I. YASALARDA ALT İŞVEREN KAVRAMI VE YOĞUN TARTIŞMALAR 147 A. BİREYSEL İŞ HUKUKU AÇISINDAN ALT İŞVEREN UYGULAMASI Alt İşverenin Benzer Kavramlardan Farkları 147 a. İşçi Kavramından Farkı 147 b. İşveren Vekili Kavramından Farkı 147 c. Müteahhit Kavramından Farkı Borçlar Kanunu'ndaki Düzenlemeler İş Kanunu' ndaki Düzenlemeler 149 a Sayüı Yasa Öncesi 149 b. İş ve Sosyal Sigorta Kanunları İle UÇÖ Sözleşmesinde Alt İşverenlik Alt İşverenliğin Yasal Koşulları Çok Sayıda Koşula Bağh Sorumluluk Bakanlar Kurulu Kararları ve "Genel Esaslar" Sayılı Sözleşme Uygulamaları 156 n. UYGULAMADAN DOĞAN TARTIŞMALAR 156 A. BİREYSEL VE TOPLU İŞ HUKUKUNDA YORUM FARKLARI Alt İşveren Sayılmayacak Uygulamalar 156

13 2. Asıl ve Alt İşveren İlişkisinin Doğurduğu Sorumluluklar Alt İşveren ve İşyerinin Devri 159 B. TOPLU İŞ HUKUKU AÇISINDAN AUT İŞVEREN VE DEĞİŞEN YARGITAY KARARLARI Toplu İş Hukuku'ndaki Tartışmalar Yargıtay' ın Farklı Yorumları Karan'nın Niteliği ve Getirdiği Yorumlar Kararları: Tekrar Hızlanan Tartışmalar Tartışmalardan Varılan Ortak Noktalar 'den Günümüze Değişik Yorumlar 166 III. ALT İŞVEREN UYGULAMASININ YARARLI VE SAKINCALI YÖNLERİ 167 A. YARARLI OLARAK DEĞERLENDİIÖLEN YÖNLERİ Asıl Müteahhit Açısından Alt İşveren Açısından İş Sahibi Açısından 169 B. SAKINCALI OLARAK DEĞERLENDİRİLEN YÖNLERİ Asıl Müteahhit Açısından Alt İşveren Açısından İş Sahibi Açısından 169 C. ALT İŞVEREN UYGULAMASINDA ÇELİŞKİLİ DEĞERLENDİRMELER Çağdaş KOBİ'lere Dönüşenler Kayıtdışına Yönelenler Büyüme ve İstihdam Mucizesi Yaratanlar 173 GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ DEĞİŞEN ÜRETİM YAPISI VE ALT İŞVERENLERİN YÜKSELİŞİ REKABETİN YAŞANDIĞI BİR ÜRETİM VE ÇALIŞMA DÜNYASI GELİŞME SÜREÇLERİ VE KAÇINILMAZ ALT İŞVERENLİK ÜRETİMDE ALT İŞVERENLİK İSTENEN BİR ESNEKLİKTİR YASAL ÇERÇEVE: FARKLI KARARLAR - TARTIŞMALAR - YORUMLAR TEMEL SORUN: ALT İŞVERENLİĞİ ÇAĞDAŞ KOBİ'LERE DÖNÜŞTÜRMEKTİR 179 KAYNAKLAR 181

14 TABLO VE ŞEKİLLER TABLOLAR Tablo 1 - Dünya Rekabet Gücü Sıralaması s. 27 Tablo 2 - "Esnek Çalışma" Karşısındaki Engeller (İstihdamın Korunmasına İlişkin Mevzuatın Katılık Derecesi) s. 44 Tablo 3 - Alt İşverenlere Gördürülen İşletme Fonksiyonları (ABD - Avrupa Kıyaslaması), (%) s. 136 Tablo 4- Alt İşveren Uygulamasının Genişlemesi s. 137 Tablo 5 - Bazı Otomobil Üreticisi Şirketlerin Fabrika ve Birlikte Çalıştığı Alt İşveren Sayılan s. 142 ŞEKİLLER Şekil 1 - Yıllar İtibarıyla Türkiye'nin Dünya Rekabet Gücü Sıralamasındaki Yeri s, 28 Şekil 2 - Alt İşverenlik Modeli s. 89 Şekil 3 - Japonya'da ve Batı'da Taşeronluk Örgütlerinin Karşılaştıniması s. 139

15

16 KISALTMALAR A.e. a.g.e. AB ABD AGİT Ar-Ge BKK Bkz. BT C. Çev. CİETT ÇSGB Ed. Fak. GB URA ILO IMD İT İİBF İ.Ü. İTO Kamu - İş KİT KOBİ Aynı Eser Adı Geçen Eser Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı Araştırma - Geliştirme Bakanlar Kurulu Kararı Bakınız Bilgi Teknolojisi Cilt Çeviren The International Confederation of Private Employment Agencies (Uluslararası Özel İstihdam Kurumları Konfederasyonu) Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Editör - Derleyen Fakültesi Gümrük Birliği International Industrial Relations Association (Uluslararası Endüstri İlişkileri Derneği) International Labour Organization (Uluslararası Çalışma Örgütü - UÇÖ) Institute of Management and Development (Yönetim ve Kalkınma Enstitüsü) Information Technology (Bilgi Teknolojisi - BT) İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İstanbul Üniversitesi İstanbul Ticaret Odası Kamu İşletmeleri İşverenleri Sendikası Kamu İktisadi Teşebbüsleri Küçük ve Orta Boy İşletmeler

17 MESS P. Rubi. R.G. s. S. SMEs SSK SSKanunu Tis TİSK Türk - İş t.y. UÇÖ UNCTAD UNICE UNIDO vb. vd. Vol. WB WTO Y.9.H.D. YH.G.K. Yay. Türkiye Metal Sanayicileri Sendikası Page - Pages (Sayfa) Publications (Yayını) Resmi Gazete Sayfa - Sayfalar Sayı Small and Medium Sized Enterprises (Küçük ve Orta Boy İşletmeler - KOBİ) Sosyal Sigortalar Kurumu Sosyal Sigortalar Kanunu Toplu İş Sözleşmesi Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyon Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu Tarih Yok Uluslararası Çalışma Örgütü United Nations Conference on Trade and Development (Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı) Union of Industrial and Employers' Confederations of Europe (Avrupa Sanayici ve İşveren Konfederasyonları Birliği) United Nations industrial Development Organization (Birleşmiş Milletler Endüstriyel Gelişme Örgütü) Ve Benzerleri Ve Diğerleri Volume (Cilt) World Bank (Dünya Bankası) World Trade Organization (Dünya Ticaret Örgütü) Yargıtay 9. Hukuk Dairesi Yargıtay Hukuk Genel Kurulu Yayınları - Yayını

18 GİRİŞ 1. DİNAMİK EKONOMİ, FARKLILAŞAN ÜRETİM SÜRECİ VE İŞGÜCÜ YAPISI Günümüzde ülkelerin ve ekonomilerin, artık sadece ürünleri ve hizmetleriyle rekabet etmedikleri, ekonomik performanslan, hükümetlerinin başarılı yönetimi, altyapılarının etkinliği ve çalışma hayatının diyaloglara dayalı barışçı yapıları ile rekabet edebilirliğin boyutlarını belirledikleri gözlenmektedir. "Çalışma hayatı, günümüzde sürekli olarak değişkenlik ve belirsizlik olgularıyla karşıkarşıya kalmaktadır. Bugünün bilgi örgütlerinde değişimi yönetebilmek, yöneticilerin en etkin ve çağdaş yönetim tekniklerini uygulayabilmelerini gerektirmektedir. Değişim yönetimi, hareketli parçalardan oluşan karmaşık bir yapının hassas dengelerini sağlamakla ilgilidir. Küresel rekabet ortamında ayakta kalabilmek ve rekabet edebilmek için, işletmeler de "dengelerini" zamanında sürekli ve dinamik bir şekilde sağlamak zorundadırlar. Bunun için işletmeler, çevredeki değişimlerin ve küresel rekabetin yeni kurallannı ve yeni beklentilerini öngörebilmeli, algılayabilmeli ve kendilerini sürekli yenileyebilmelidirler^" İleri sürüldüğüne göre, işletmeler, piyasalarda yaşanan değişimlere uyabilmeleri ve rekabet edilebilirliklerini korumaları ve geliştirebilmeleri için örgüt yapılarını, ürünlerini, teknolojilerini, çalışanların niteliklerini ve pazarlama stratejilerini sürekli değiştirmekle yükümlüdürler. "Özetle, ekonomik ve endüstriyel çevrenin sürekli değişmesi sonucunda, işletmeler de kendilerini sürekli yenilemek zorundadırlar. Bu nedenle, artık işletmelerden beklenilen; standardizasyon yerine çeşitlilik ve karmaşıklık; büyüklük yerine yalınlık; katılık ve kuralcılık yerine akışkanlık ve açıklık; durağanlık yerine değişkenliktir. Bu beklenti "esneklik" olarak tanımlanmaktadır. Esneklik çevresel değişimlere uyum sağlayabilme yeteneğidir2." Böylece, "teknolojik gelişmelerin yarattığı olanaklardan yararlanarak "post - fordizm", "esnek uzmanlaşma", "yalın üretim", "esnek birikim" rejimi vb. kavramlarla adlandınlan yeni bir üretim sistemi geliştirilmiştir. Fordizm 1 Şen, s. (2001), "Taşeronluk: Tanımlar ve Gerçekler", Sendikal Notlar, S: 9, Haziran 2001, s Reisoğlu, S. (1990), "Aynı İşyerinde Birden Çok İşverenin İşçilerinin Birlikte Çalışmasından Doğan Hukuki Sorunlar", TÜHİS İş Hukuku ve İktisat Dergisi^ Kasım 1990, s. 3.

19 sonrası dönemde geliştirilen bu yeni üretim sisteminin özünü, esnek üretim teknolojileri oluşturmaktadır. Fordist sistemdeki tek amaçlı makinalar yerine, kısa sürede farklı ürünlere uyarlanacak üretim yapabilen esnek teknolojiler kullanılarak ürün çeşitliliğini artırmak olanaklıdır. Üretim teknolojilerindeki esneklik, esnek çalışma biçimlerini ve çekirdek işgücünün niteliğinin yükselmesini de birlikte yaratmıştır." "Öte yandan, üretim süreci küçük parçalara ayrılarak, üretim organizasyonunda da değişikliğe gidilmiş, ölçek ekonomileri önemini yitirmiş, üretim büyük ölçekli işletmelerden küçük ölçekli işletmelere kaydırılmıştır." "Özetle, esnek üretim sistemi, üretim ve emek sürecinde, üretim organizasyonunda, üretim araçlannda ve ilişkilerinde köklü değişiklikler içermektedir. Kuşkusuz, bu değişiklikler her ülkenin ulaştığı teknolojik gelişmeye bağlı olarak farklı düzeylerde kendini göstermektedir^." 2. PİYASALARDA YENİ KEŞFEDİLEN BİR GÜÇ: "ALT İŞVERENLER" Bu araştırmanın konusunu oluşturan "alt işverenlik" (sub - contractor) kavramı ise, yakın yıllarda işletmelerin, son derece zorlaşan ve büyük oranda rekabet savaşlarına sahne olan piyasalarda tutunabilmek ve daha kaliteli ve ucuz mal üretebilmek için kullandıklan bir süreç olarak karşımıza çıkmaktadır. Alt işveren kavramı yerine kullanılan veya bu kavrama çok yakın anlamlar taşıyan 30'un üzerinde terim mevcuttur. Fakat, bu araştırma içerisinde bunlardan yalnızca ikisi birbirinin yerine kullanılmıştır. Bunlar; "taşeron" ve alt işveren kavramlarıdır. Esas itibariyle, bir işyerinde tek bir işverenin işçileri çalışmaktadır. Fakat, doktrinde kabul edilen bir görüşe göre, taşeron çalışmasında görüldüğü gibi, bir işyerinde birden fazla işverenin işçilerinin biriikte çalışmasında da herhangi bir engel bulunmamaktadır. İş hayatında bunun çok sayıda örneklerine rastlıyoruz. Kuşkusuz, taşeron çalışmasının bireysel, toplu iş hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku açısından ortaya çıkan birçok sorunları vardır. Yasalarda çok az bir şekilde değinilen ve uygulamada sıklıkla karşılaşılan bir olgu olan alt işverenlik konusu, bu alandaki boşluğu doldurmak üzere birbirinden farklı Yargıtay Karariarı'na konu olmuştur4. 3 Karaman, C. (2000), "Türkiye'de Taşeron Uygulamaları", Peryön Dergisi, Kasım - Aralık 2000, s Aktay, A.N. (1994), "Alt İşveren Kurumu ve Hukukumuzda Doğan Sorunlar", İş Hui(uicu ve İkitisat Dergisi, C: 3, S: 3, Ocak 1994, Kamu - İş Yayını, s. 12.

20 3. TÜRKİYE'DE ALT İŞVEREN UYGULAMASI Türkiye'de sektörler itibariyle alt işveren uygulamasının esas itibariyle özel sektörde yaygın olduğu gözlenmektedir. Yapılan bazı tahminlere göre, Türkiye'de özel sektörde hemen hemen her işkolunda alt işveren uygulamasına rastlanmaktadır. Özellikle, "çok işçi çalıştıran büyük işyerlerinde servis, yemek ve benzeri müteahhitlik hizmetlerinin daha fazla olduğu söylenmektedir. İşkollannda çalışan alt işveren sayısı ve çalıştırdıkları işçi sayısı konusunda sağlıklı bir rakam vermek mümkün olmamakla beraber, bunlann toplam işgücünün % civannda olduğu tahmin edilmektedir." Bütün sektörlerdeki taşeron hizmetleri şunlardır: Yükleme - boşaltma işleri, büro temizliği, odacılık ve çay hizmetleri, personel taşıma, teknik bakım, kurye, ofis - boy ve fotokopi, resepsiyon ve telefon santralı, meydan temizliği, yemek hizmetleri vb. bu arada sayılabilir. Gelecekte taşerona verilebilecek işler ise, hizmet sektörlerinde personel özlük işleri, muhasebede fatura girişleri, bilgi teknolojilerindeki bazı işler, sevkiyat, işçi sağlığı ve güvenliği, gümrük işleri vb.'dir^. Diğer yandan, kamu kesiminde de son yıllarda taşeron uygulamasında hızlı bir artışın olduğu gözlenmiştir. Bazı yazarlar, "kamu kuruluşlarında birçok işin taşeronlar eliyle gördürülmeye başlanmasını, verimsiz çalışan KİT'lerin işçilik maliyetini düşürmek ve sorunsuz bir işçi kitlesiyle çalışmak arzularına bağlamaktadır. Ayrıca, düşük maliyetlerle çalışan KİT'lerin özelleştirilmesinin kolay olacağı düşüncesi, taşeron uygulamasının artmasına gerekçe oluşturmuştur." "...Taşeron uygulamalarıyla, toplu sözleşme imkanı son derece az, sendika hakkına hukuken sahip, ancak fiilen kullanamayan, asgari ücrete razı bir işçi kitlesi ile sendikalı toplu sözleşme düzenine sahip işçi kitlesinin, hem özel sektörde hem de kamu sektöründe, işverenlere maliyeti bire üç, bire dört, hatta bire beş oranında farklılık arzetmektedir^. Taşeronlaşma ile ilgili yapılan daha kötümser bazı değerlendirmelere göre ise, "kamu sektöründe taşeronlaşma, özelleştirmenin bir biçimidir. Taşeronlaşmanın ve fason üretimin yol açtığı sendikasızlaştırma, daha yoğun sömürü, daha yaygın kaçak işçilik, işçi sağlığı ve iş güvenliği önlemlerinin iyice ihmal edilmesi, esneklik, işçiyi koruyucu mevzuatın uygulanmaması, grev kırıcılığı gibi sorunlar, yalnızca bu uygulamaya taraf olan işçileri değil, tüm çalışanları da ilgilendirmektedir. Taşeron işçilerinin ücretlerinin az, ça- Koç, Y (2001), Taşeronluk ve Fason Üretim: Sorunlar, Çözümler, Ankara, Türk - İş Yayını, s. 10. MESS (2002), İş Kanunu Ön Tasarısı ve Gerekçesi - Kıdem Tazminat Fonu Kanun Tasarısı ve Gerekçesi, İstanbul, (Çoğaltma), s. 8.

21 lışma ve yaşama koşullarının kötü olduğu bir durumuda, sendikalı işçilerin ücretleri de düşürülecek, çalışma ve yaşama koşulları kötüleşecek demektir. Taşeronlaşma, aynı zamanda, sendikalı işçinin işini yitirmesi sonucunu da doğurmaktadır^." 4. İŞ YASASI REFORMU VE YENİ DÜZENLEMELER 2002 Haziran'ında hazırlanan İş Kanunu Reform Tasarısı'nda, eski yasada olduğu gibi, alt işverenle ilgili düzenlemeler 1. maddenin (ç) bendinde düzenlenmiş bulunmaktadır. Bu düzenlemeye göre; Her iki işveren de, alt işverenin işçilerine karşı birlikte sorumlu tutulmuştur, Ne var ki, bu sorumluluk, alt işverenin işçisinin o işyerinde orada çalıştığı süreyle sınırlı bulunmaktadır, Madde düzenlemesine göre bu sorumluluk, alt işverenin işçilerine yönelik olan İş Kanunu'ndan, iş sözleşmesinden ve alt işverenin taraf olduğu toplu iş sözleşmesinden doğan yükümlülüklerini kapsamaktadır. Yasa düzenlemesinin madde gerekçelerinde, alt işveren uygulamasının çalışma hayatının gereksinimlerinden biri olduğu ve hukuki dayanakları bulunan bir ilişki olduğu vurgulanmıştır. Özellikle, 1980'li yıllardan sonra alt işveren uygulamasının hızla genişlediği ve çalışanların bireysel ve kollektif haklarının sınırlandırılmasının, kullanılmaz hale getirilmesinin yaygın örneklerinin bulunduğu belirtildikten sonra. Yüksek Mahkeme'nin görüşleri de dikkate alınarak, asıl işveren - alt işveren ilişkisinin kötüye kullanılmasına köklü çözümler getirildiği belirtilmiştirs. Tarihsel gelişimi boyunca, günümüze kadar süren tartışmalar içinde Yargıtay'ın toplu iş hukuku açısından alt işveren konusunda çok sayıda karan ile karşılaşıyoruz. Bunlar arasında; "Taşeron işçilerinin toplu iş sözleşmesinden yararianıp yararianamayacakları, Taşeron sözleşmelerinde kanuna karşı hile ya da muvazaa. 7 Şen, s. (2002), "Taşeronluk: Uygulamalar ve Sorunlar", Sendikal Notlan S: 13, Şubat 2002, s. 47 vd. 8 Şen, "Taşeronluk: Tanımlar ve Gerçekler", a.g.e., s. 91.

22 Sendikanın yetki almasında ya da TİS imzalamasından sonra işyerinin bir bölümünün taşerona verilmesi, Taşerona verilen işyerinin dahil olduğu iş kolunun, dolayısıyla taşeron işçilerinin hangi sendikaya üye olabileceklerinin saptanması, Yetki tespitlerinde taşeron işçilerinin asıl işyerinde çalışan işçi sayısına eklenip eklenmeyeceği, Grev oylamasına ve grev uygulamasına taşeron işçilerinin katılıp katılmayacağı, Sendika işyeri temsilcisi sayısı belirlenirken, taşeron işçilerinin asıl işyerinde çalışan işçi sayısına eklenip eklenmeyeceği," vb. konular tartışılmış ve karara bağlanmıştır^. 5. KONUNUN ARAŞTIRILMASINDAKİ GÜÇLÜKLER Alt işverenliğin gelişmiş ülkelerde ve gelişen ülkelerde farklı nedenlerle ve değişik biçimlerde hızla genişlemesine. Bilgi Çağı'na doğru öneminin daha da artmasına rağmen, bu konunun incelenmesinde belli başlı iki güçlüğe dikkat çekilmektedir. Bunlardan birincisi, alt işveren sisteminin kökeni, doğuş nedenleri, çağdaş boyutları konusunda elde yeterli kaynak bulunmamasıdır. İkinci olarak, alt işverenliğin kapsamı, rolü ve boyutları yeterli ölçüde incelenmediğinden ve farklı biçimleri açıklıkla ortaya konulamadığından, benzer kurumlarla ilişkileri belirsizlik göstermektedir^o. Gerçekte, alt işveren uygulaması adeta iki işveren işletmesi arasında cereyan etmesine karşın, ekonomik hayatta fonksiyon, çeşit açısından çok sayıda özelliği olan, alt işveren niteliği tartışmalı üretim ve organizasyon yapısıyla karşılaşılmaktadır. Bu karmaşık yapılar, gelişme trendleriyle daha da artmaktadır. Genelde, uygulamada alt işveren ilişkilerinin firma düzeyinde ele alındığı gözlenmektedir. Bu farklılıklar, çok çeşitlilik arzetmekle birlikte, alt işverenle ilgili çalışmaların esas itibariyle endüstriyel üretim yapan firmalarda ele alındığı gözlenmektedir. Özellikle elektronik eşya, otomotiv vb. imalat sektörlerinde üretim süreçlerinin bölünebiliriiği, alt işveren uygulamasını genişletmiş ve çeşitlendirmiştir. Alt işveren ilişkisinin yoğun olarak yaşandığı bir başka sektör ise, yapı işleridir. Bu sektörde uzunca bir süreden beri alt işveren uygulaması yaşan- 9 A.e., S Ekin, N. (2000), "Dönüşen Çağ, Değişen Endüstri İlişkileri", Mercek, Ocak 2000, S: 17, s. 10.

23 mıştır. Özellikle kamu sektöründe özelleştirme çalışmaları beraberinde, kamu hizmet sektörleri olarak sayılabilecek temizlik, çöp toplama, belediye hizmetleri ve iktisadi faaliyet dalı olarak yemek hazıriama, personel taşıma, depolama gibi alanlarda da yoğun bir alt işveren uygulaması olduğunu göstermiştir. "Literatürde yapılan taşeronluk tanımları, genelde sanayi taşeronluğunu esas almaktadır. Sanayi taşeronluğu yerine "endüstriyel taşeronluk" ya da "üretim taşeronluğu" kavramlan da kullanılmaktadır. Tanımlamalarda genellikle bir benzeriik bulunmasına karşın, taşeronluk ilişkileri sınıflandınlırken farklı ölçülerin esas alındığı görülmektedir^ı." A.e., s. 11.

24 BIRINCI BOLUM ALT IŞVEREN UYGULAMASıNı DOĞURAN NEDENLER

25 I. DEĞİŞEN DÜNYA VE ÇALIŞMA YAŞAMI A. BİLGİ ÇAĞI VE ÇALIŞMA YAŞAMINDA DÖNÜŞÜM İnsanlık tarihi her dönemde çağının siyasi, ekonomik ve sosyal özellikleriyle kendi süreçlerine uygun ve birbiriyle benzeşen yapılar oluşturmaktadır. Gerçekten, XVIII. yüzyılın ikinci yarısında başlayan "Sanayi Devrimi", çoğulcu demokrasilerin, kitle üretim ve tüketiminin, hızlı kentleşmeyle oluşan kırsal kesimlerden kentsel alanlara hiçbir kavimler göçünde görülmedik bir biçimde ortaya çıkan geçişin, birbirine karşı çıkar aynlığı biçiminde mücadele eden işçi - işveren ilişkilerinin oluşmasına neden olmuştur. Benzer biçimde, iki yüz yıl arayla günümüz toplumlarının da çok yönlü yeni yapısal dönüşümlere hazırlandığı gözlenmektedir. Bu dönüşümün temel taşlarını "bilgi teknolojileri" ve "sanayi - ötesi" teknolojik dönüşümler oluşturmaktadır. Ekonomik açıdan bakıldığında ise, bu dönüşümün baş köşesinde küreselleşme süreçleriyle yaşanan hızlı değişim mevcuttur. Hizmet sektörlerinin egemen olduğu bu yeni yapılar içinde, bölgesel bütünleşmeler, dışa dönük ihraç ekonomileri, KOBİ'ler, rekabet gücü, buna uygun olarak oluşan esneklik, özelleştirme, yeni üretim ve yönetim teknikleri, kalite, verimlilik, çıkar birliğine dönüşmüş ve diyaloglara dayalı yeni işçi ve işveren ilişkileri sözkonusuduri2. Çalışma yaşamındaki bu dönüşümler içinde, esneklik tartışmalarıyla birlikte "taşeron - alt işveren" kavramının da hızla ön plana çıktığını ve çok yönlü olarak ekonomik, hukuki ve işletmecilikle ilgili alanlardaki tartışmaların temel konularından birini oluşturduğunu görüyoruz. 12 Gonas, L. (2000), "Search for Flexibility, Fairness and Prosperity: Alternative Employment Policies in the 21^* Century", IIRA 12^^ World Congress Report, June , Tokyo, p & Bu konu ile ilgili olarak bkz. Ekin, N. (2002), "Türkiye'nin Vizyonu: XXI. Yüzyılda Çağı Yakalamak", Mercek, S: 25, Ocak 2002, s & Ekin, N. (2001), Türkiye'de İş Piyasasının Yeniden Yapılanması: Özel İstihdam Büroları, İstanbul, İTO Yayını & Ekin, N. (2000), "İş Yasası Reformunun Tam Zamanıdır...", İşveren Dergisi Eki, Eylül 2000, s. 9 & Ekin, "Dönüşen Çağ, Değişen Endüstri İlişkileri", a.g.e. & Ekin, N. (1999), Küreselleşme ve Gümrük Birliği (Çalışma Yaşamında Dönüşüm: Çelişkiler ve Fırsatlar), Yenilenmiş 2. bs. İstanbul, İTO Yayını & Ekin, N. (1999), "Esneklik Çağı", Mercek, Temmuz 1999, S: 15, s & Ekin, N. (1993), Küçük İşyerlerinde Endüstri İlişkileri, Ankara, Kamu - İş Yayını

26 Tarihin bu neden - sonuç karmaşası ve sorun yumağına dönüşen yapıları içinde dönüşümlerin ipuçlannı bulmak ve ona bağlı değişkenlerie temel faktöriere dayalı analizler üretmek, büyük bir beceri istemektedir. Diğer bir deyişle, dinamik değişimler, yeni olanaklar yanında, üstesinden gelinmesi gerekli zoriukları da getirmektedir. Tüm bu karmaşada dikkati çeken husus, dönüşümün beraberinde getirdiği birbirine zıt yönlü farklı bakış açıları ve çelişkilerdir. Örneğin, sosyal devlet - liberal devlet, istihdam - işsizlik, artan refah - bozulan gelir dağılımı ve genişleyen yoksulluk, refah devleti - sosyal güvenliğin özelleştirilmesi, iş mücadeleleri - sosyal diyalog, Fordist üretim - bütünsel kalite yönetimi, işgüvencesi - işyeri güvencesi ve istihdam edilebiliriik, geleneksel mavi yakalı işçi - beyaz yakalı bilgi işçileri, büyük işletmeler - KOBİ'ler, taşeron işçisi - asıl işveren işçisi zıtlıkları ve tartışmaları bu arada sayılabilir. Hemen her konuda çelişkiler, dinamik yeniden yapılanmalaria biriikte, toplumlann önüne karmaşık tartışmalan getirmektedir. Burada temel sorun, birbirieriyle çelişkili bu yapılardan uyumlu, daha aydınlık, özgüriükçü bir refah toplumuna geçmek için, yeni çözümler üretmektir^^. XXI. yüzyılın beraberinde yeni nimetlerie, fakat çok ciddi sosyal sorunlaria geldiğine hiç kuşku yoktur. Bu sosyal sorunların başında, özellikle gelişen toplumlarda gittikçe yapısal hale dönüşen işsizlik ve bozulan gelir dağılımı ile genişleyen yoksulluk gelmektedir. Buna karşın, çağa uygun, sürdürülebilir büyüme stratejileri yürüten ülke ve bölgelerde ise, katlamalı ulusal gelir artışları, düşük işsizlik ve enflasyon yaşanmaktadır. Daha dar anlamda çalışma yaşamına bakacak olursak, çağın getirdiği teknolojik, ekonomik, hukuki ve sosyal değişimler sonucu. Endüstri lişkileri Sistemleri kendisine etki yapan faktörierin bağlı bir değişkeni olarak hızla değişmektedir. Yakın tarihlerde Bilgi Çağı'nm ve küreselleşme süreçlerinin Endüstri İlişkilerine etkileriyle ilgili çok sayıda toplantı, seminer ve yayın yapılmıştır. 13 Ekin, "Dönüşen Çağ, Değişen Endüstri İlişkileri", a.g.e. & Ekin, "Çalışma Yaşamında Dönüşüm", a.g.e. & Ekin, N. (1997), "Dönüşüm, Küreselleşme ve Çalışma Hayatında Yeni Boyutlar", Prof. Dr. K. Oğuzman'a Armağan, Ankara, s & Ekin, N. (1996), "Değişim ve Toplu Pazarlık", İşveren Dergisi, Eylül 1996, C: 34, S: 12, s & Ekin, N. (1996), "Değişim ve Sendikalann Geleceği", Mércele, S: 2, Nisan 1996, s Kaynalc : IMD, The World Competitiveness Yearbook 2002'den nakil yapan TİSK (2002), XXL Olağan Genel Kurul Çalışma Raporu, Ankara, s. 95. Kaynak : IMD, The World Competitiveness Yearbook 2002'den nakil yapan TİSK (2002), XXL Olağan Genel Kurul Çalışma Raporu, Ankara, s. 96.

27 Bu çalışmalar, yeni teknolojilerin ve küresel gelişmelerin çalışma hayatını derinden etkileyeceğinin işaretlerini vermektedir^^. B. BÜYÜMENİN TEMELİ: "REKABET GÜCÜ" Bütün büyüme faktörleri karmaşası içinde, küresel dünyadaki temel başarı faktörünün "rekabet gücü"nün artırılması olduğuna hiç kuşku yoktur. Dönüşen dünyada bilgi teknolojileri ve küresel yeni ekonomiye geçiş, KO Bİ'lerin yükselişi, ihraç ekonomilerini hızla önplana çıkarmakta, çağı yakalayan ihraç ekonomileri bir yandan gelirlerini hızla artırırken, diğer yandan istihdamlannı genişletmekte ve bütün dünyanın özlemini çektiği refah ekonomilerine doğru büyük bir hızla yol almaktadır. Genelde bu ülkelerin büyüme hızları % 5'lerin üzerinde seyrederken, enflasyon oranları ve dış borçları sürdürülebilir oranlarda bulunmakta, işsizlik oranları ise dikkati çekecek şekilde azalma eğilimi taşımaktadır. Gerçekten, bu ülkelerin çoğu ulusal gelirlerini son 20 yılda 2-3'e katlamış bulunmakta, özellikle son 10 yılda dünyanın farklı bölgelerinde dikkati çekici gelişmeler gözlenmektedir. Pasifik Kaplanları, Doğu Avrupa Boğaları ve ABD'nin yeni ekonomisi, bu gelişme zincirinin halkalarını oluşturmaktadır. Bütün bu dinamik faktörler karmaşası içinde, küresel dünyadaki temel faktörün, "rekabet gücü"nün artırılması olduğunda hiç kuşku yoktur^s. 14 TİSK (1995), Türkiye'nin Rekabet Gücü, Ankara, s Ekin, Küreselleşme ve Gümrük Birliği..., a.g.e., s. 103.

28 Tablo 1 - Dünya Rekabet Gücü Sıralaması Ülkeler ABD Finlandiya Lüksemburg Hollanda Singapur Daninnarka İsviçre Kanada Hong Kong İrlanda İsveç İzlanda Avusturya Avustralya Almanya İngiltere Norveç Belçika Yeni Zelanda Şili Estonya Fransa İspanya Tayvan İsrail Malezya Kore Macaristan Çek Cumhuriyeti Japonya Çin İtalya Portekiz Tayland Brezilya Yunanistan Slovakya Slovenya Güney Afrika Filipinler Meksika Hindistan Rusya Kolombiya Polonya Türkiye Endonezya Venezuela Arjantin Kaynak : IMD, The World Competitiveness Yearbool< 2002'den nal<il yapan TİSK (2002), XXL Olağan Genel Kurul Çalışma Raporu, Anl<ara, s. 95.

29 Şekil 1 - Yıllar İtibarıyla Türkiye'nin Dünya Rekabet Gücü Sıralamasındaki Yeri Kaynak : IMD, The World Competitiveness Yearbook 2002'den nakil yapan TİSK (2002), XXI. Olağan Genel Kurul Çalışma Raporu, Ankara, s. 96. Bilindiği gibi, böyle bir ihraç ekonomisinde başarmın temel koşullarmı üretilen mal ve hizmetlerin daha hızlı, daha ucuz, daha kaliteli ve daha tüketici odaklı üretilmesi oluşturmakta, bu temel değişkenler beraberinde çok sayıda değişik faktörün analiz edilmesini ve karşılıklı etkileşim içinde ele alınmasını zorunlu kılmaktadır. Burada ise karşımıza "sürekli eğitim", "kalite" ve "verimlilik" altın zinciri çıkmaktadır. Bu değişimin başka bir önemli boyutu da hangi sektörlerin ve büyüme stratejilerinin ülkelerin gelişmesinde etkili olduğu konusudur.

30 Günümüzde, özellikle teknolojinin temelde bilgi, iletişim ve ulaşım teknolojileri boyutuyla geliştiği gözlenmektedir. Artan dünya ticaretinde bu teknolojiler egemen olmakta ve toplumlara daha hızlı büyüme olanaklan getirmektedir. Özellikle bu teknolojilerdeki ilerlemeler, küresel dünya ticaretini daha da hızla genişletmekte, neden - sonuç ilişkileri içinde olumlu yönde hızla ilerleyen karmaşık yapıları ortaya çıkarmaktadır. Kuşkusuz, küreselleşmenin lehinde ve aleyhindeki görüşler ne olursa olsun, günümüz dünyasında küresel bir yapı içinde temelde sermayenin egemen olduğu çokuluslu şirketlerin, yabancı sermayenin, iktisadi fırsatları büyük bir kolaylıkla takip ederek yer değiştirdiği "yeni bir dünya düzeni"nin ortaya çıktığı görülmektedir. Rekabet gücü bilindiği gibi, çok sayıda faktörü gündeme getirmektedir. Bu faktörler arasında, teknolojik yenilikler, yurtiçi ve uluslararası fiyatlar, özellikle yerel paranın yabancı paralar karşısında lokal değeri, emek verimliliği ve reel ücretlerdeki değişmeler tartışma konusu yapılmaktadır^e. Bu yaklaşım içerisinde, "bir ülkenin rekabet gücü, o ülkenin ürettiği malların ister iç tüketim, ister ihracat için olsun, diğer ülkelerin mallarıyla kalite ve fiyat bakımından yarışabilecek düzeyde olmasını ifade eder. Rekabet gücü, üretim ve verimin artması, yaşam standarttannın iyileşmesi ve istihdamın geliştirilmesi için bir önkoşulduri^." Daha dar bir açıdan bakılacak olursa, rekabet gücünü belirleyen faktörleri, temelde "ucuzluk" ve "kalite" olarak basitleştirebiliriz. Aslında, bu iki temel faktör, her zaman birbiriyle çelişmemekte, bu iki faktörü ve buna bağlı yan faktörleri birarada yürütebilen firmalar ve ülkeler, dünya pazarlarında başarılı olmaktadır. Üretimin bu iki temel faktörünü anlamlı bir biçimde yürütmek, kuşkusuz bir etkin üretim ve yönetim sorunudur. İşte tam bu tartışmalann ortasında, günümüzün dinamik üretim süreçlerinden alt işveren tartışması vardır. Günümüzde rekabet gücünü etkileyen ve ülkelerin rekabet güçlerini belirleyen faktörler karşısında karşılaştırmalı çok sayıda araştırma ve yayın yapılmıştır^ö. Ülkemizde rekabet gücünü etkileyen olumsuz faktörler, Beş Yıllık Planlarda sıralanmıştır. Bunlar arasında; 16 Altan, M. (1996), "Türkiye'de Piyasa Ekonomisi Var mı?", Türk Henkel Dergisi, Nisan 1996, s Cemal, H. (1999), "Türkiye'nin Zamana Yenik Düşmemesi İçin...", M/7//yef, 2 Mayıs 1999, s Ekin, "Dönüşen Çağ, Değişen Endüstri İlişkileri", a.g.e., s

31 Makro - ekonomik istikrarın sağlanamaması, Kronikleşen yüksek enflasyon, Sermaye birikiminin yetersiz olması, Sermaye maliyetinin ve sanayi temel girdi fiyatlarının yüksek olması, Kurumsal yapıdaki istikrarsızlık, Teknolojideki gelişmelerin yeterince izlenememesi, Sanayide teknoloji üreten bir düzeye ulaşılamaması, Ölçek sorunları, Uluslararası standartlarda ürün kalitesi ve Pazarlama organizasyonunda yeterli seviyeye gelinememesi, temel unsurlar olarak belirtilmektediris. Kuşkusuz, rekabet gücünün artıniması çabaları, dolaylı yollardan sosyal boyutlu çok sayıda tartışmayı da gündeme getirmektedir. Bunları dinamik işleyişleri içinde aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz: C. REKABET GÜCÜNÜ ARTIRAN FAKTÖRLER Yapılan değerlendirmeler, genelde küreselleşmenin en olumsuz sonuçlarının sosyal alanda ortaya çıktığına işaret etmekte, özellikle küresel dünyaya ayak uyduramayan toplumlarda, küreselleşmenin beraberinde işsizlik ve yoksulluk getireceği önemle vurgulanmaktadır. Küresel dünyaya uyumda ise, rekabet gücünün artırılmasına bağlı olarak ortaya konulan tartışmalarda genelde, işgücü maliyetlerinin düşürülmesine yönelik tedbirler öngörülmektedir. Acaba burada gerçekten çalışma yaşamına yönelik bir çelişki mi söz konusudur? Küreselleşmenin en dramatik sonuçlarını yaşayan AB ülkelerinde hükümetler. Topluluk ve ülkeler seviyesinde çok değişik tedbirler öngörmekte ve siyasi yapıda çok sayıda tartışma gündemi doldurmaktadır. Aynca, çalışma hayatında esnekleştirme ve hatta daha da ileri giderek, "kuralsızlaştırmaca varan yeni gelişmeler yaşanırken, işgücü maliyetlerinin düşürülmesi yolu olarak alt işveren uygulaması yaygınlaşmakta. Endüstri İlişkileri'nden kaçış eğilimleri hızlanmakta ve genelde bu tedbirler "sosyal damping" yoluyla rekabet gücünün çalışma normları düşürülerek karşılanması hedeflerine yönelmektedir. 19 Büyükuslu, A. R. (1996), "Gümrük Birliği ve Sosyal Boyutu", Petrol - İş Dergisi, Ocak 1996, s. 5.

32 Ne var ki, yüksek standartlı çalışma normlarına sahip birçok Batı ülkesi, yüksek çalışma normlarını korurken ve sosyal korumada keskin dönüşümlere yönelmeden küresel dünyada çıkış noktalan bulmanın çok sayıda çağdaş örneklerini vermektedir. Kuşkusuz, uluslararası ticarette UÇÖ' nün "sosyal hükümler" ve "Temel Haklar Bildirgesi" yoluyla daha etkin bir rol oynaması, korumacılığa yeniden dönüş eğilimlerini de zayıflatacaktır. Bu gelişme dinamikleri içinde, kuşkusuz esneklik, alt işveren, özelleştirme ve atipik istihdamı daima olumsuz bir faktörler dizisi olarak da değerlendirmemek gerekir. Çağın değişen koşulları içinde bazen bu faktörler tamamen olumlu istikamette, kaliteyi, istihdamı ve geliri artıran ve her iki tarafa da yarar sağlayan ve ülke ekonomisini hızla geliştiren unsurlar olarak düşünülebilir. Bir yazarın deyişiyle; "Türkiye zamana yenik mi düşecek, yoksa çağı yakalayacak mı? Tarih Türkiye'yi sollayıp geçecek mi? Yoksa Türkiye şunu söyleyebilecek mi: "Zamana yenik düşmedim, çünkü gözlerimi ileri diktim, geleceği geçmişte yaşamak istemiyorum, sıradan bir ülke olmayacağım., yarınları güzel yaşamak için kendimi yeniledim2o..."? diyebilecek midir? 1. Rekabet Gücünü Artırmaya Yönelik Olumsuz Girişimler Rekabetgücünü kazanma konusundaki yukarıda sıralanan yaklaşımların sonuçta esas itibanyla gelişmiş Batı ülkelerinde "atipik istihdam"ın yaygınlaşması; gelişen ülkelerde ve Türkiye'de ise "enformel istihdam"ın genişlemesi biçiminde etkileri olmuştur. Küreselleşme sürecinde rekabetin hızlandığı ve rekabet gücünü artırmanın önem kazandığı bir dönemde, acaba rekabet gücünü geliştirmenin yollan sadece çalışma yaşamının normlarını aşağıya doğru zorlayan uygulamalar mıdır? Burada çağdaş çalışma normları ve sosyal korumayla rekabetgücü arasında, üstesinden gelinemeyecek bir çelişki mi mevcuttur? Küreselleşme, her zaman ve her yerde sonuç itibariyle bize işsizlik ve daha korumasız bir çalışma yaşamı mı getirmektedir? Batı Avrupa örneğinde yaşanan küreselleşme ve işsizliğin artışı, gelir dağılımının bozuluşu, küresel dünyanın sosyal normları yüksek toplumlar için kaçınılmaz bir cezası mıdır? Çalışma normlarının korunmasıyla rekabetgücünün korunması ve artıniması birarada sürdürülemeyecek, birbirine ters düşen hedefler midir? Bu veya buna benzer soruları daha da artırmak mümkündür. 20 Liemt, G. Van (1996), "Globalization, Informal Employment and Social Dumping", TIRA II International Industrial Relations Congress, Ankara, p

33 Kuşkusuz, gerek atipik istihdamın genişlemesinde, gerek enformel istihdamın yaygınlaşmasında değişik kaynaklardan gelen çok sayıda faktör rol oynamıştır. Ne var ki, rekabet gücünün kazanılması amacıyla ortaya çıkan yeni faktörler, bu istihdam biçimlerinin genişlemesini hızlandırmıştır. Rekabet gücünü çağdaş olmayan yollarla artırmaya yönelik küresel dünyadaki uygulamaları değişik boyutlarıyla aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz: a. "Kirli Rekabet" ve "Sosyal Damping" Bilindiği gibi, uluslararası rekabette verimlilik artışı yanında, işçilik maliyetlerinin düşürülmesi de çok önemli bir faktördür. Özellikle küreselleşme sürecinde, bu nitelikte bir tartışmanın yoğun bir biçimde gündeme geldiği gözlenmektedir. "Pasifik Kaplanları" diye nitelendirilen Singapur, Güney Kore, Tayvan ve Tayland'ı içine alan ülkelerde verimlilik, yeni teknolojiler ve üretim sürecinde yeni yönetim tekniklerinin kullanılması yanında, ucuz işçilik yoluyla üretim maliyetlerinin düşürülmesi de uygulanmıştır. Bu ülkelerden bazıları, örneğin Kuzey Kore, Vietnam, Çin ve benzerleri sendikal özgürlüklerin ve hür toplu pazarlık sisteminin olmadığı bir düzen içinde sosyalist rejimlere dayanarak ucuz işçi çalıştırırken; Bankong, Tayvan, Tayland, Endonezya gibi bazı ülkelerde de yaygın bir kadın ve çocuk istihdamı ve hatta zaman zaman "zorunlu çalışma" ile karşılaşılmaktadır. Bir kısım ülkelerde ise, kısıtlı bir siyasi özgürlük ve buna bağlı olarak sınırlı bir Endüstri İlişkileri Sistemi mevcuttur. Bu çok karmaşık yapılar, genelde Japonya ve bazı Uzak - Doğu ülkeleri dışında, siyasi özgürlüklerden yoksun, zorunlu çalışmaya dayanan, özgür sendikacılık ve hür toplu pazarlık düzenleri olmayan, düşük çalışma standartlan ve uzun iş süreleriyle karakterize olmaktadır. (1) UÇÖ ve Uluslararası Rekabetin Düzenlenmesi İhtiyacı Böyle bir süreçte UÇÖ'ye çok önemli roller düşmektedir. Küreselleşen dünyada tıpkı XX. yüzyıl başlarındaki ilk sanayileşme yıllannda olduğu gibi, UÇÖ'nün yeniden yapılanma ve yeni roller üstlenme gereği ortaya çıkmakta ve günümüzde bu nitelikleri yüzünden UÇÖ'ne çok ciddi eleştiriler yöneltilmektedir. Bu gelişmelerin de etkisiyle UÇÖ Haziran 1998 yılında düzenlenen 86. toplantısında, "Temel Haklar Bildirgesi"ni kabul etmiştir. Bu Bildirge'de özellikle sosyal tarafların örgütlenme özgürlüğü, toplu sözleşme hakkı, tüm zorunlu çalışma biçimlerinin kaldırılması, çocuk işçiliğinin önlenmesi, istihdamda aynmın yasaklanması vurgulanmıştır.