T.C. NEVŞEHİR VALİLİĞİ İL ÇEVRE ve ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ

Transkript

1 T.C. NEVŞEHİR VALİLİĞİ İL ÇEVRE ve ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ NEVŞEHİR İLİ 2006 YILI ÇEVRE DURUM RAPORU 2006 NEVŞEHİR I

2 T.C. NEVŞEHİR VALİLİĞİ İL ÇEVRE ve ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ NEVŞEHİR İLİ 2006 YILI ÇEVRE DURUM RAPORU 2006 NEVŞEHİR II

3 İÇİNDEKİLER Sayfa No A. COĞRAFİK KAPSAM 1 A.1. Giriş 1 A. 2. İl ve İlçe Sınırları 5 A. 3. İlin Coğrafi Durumu 22 A.4. İlin Topografyası Ve Jeomorfolojik Durumu 22 A. 5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi 27 B. DOĞAL KAYNAKLAR 31 B. 1. Enerji Kaynakları 31 B. 2. Biyolojik Çeşitlilik 32 B. 3. Toprak 34 B. 4. Su Kaynakları 34 B. 5. Mineral Kaynakları 35 C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) 37 C. 1. İklim ve Hava 37 C. 2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları 44 C. 3. Atmosferik Kirlilik 47 C. 4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan 47 Etkileri D-SU 49 D. 1. Su Kaynaklarının Kullanımı 49 D. 2. Doğal Drenaj Sistemleri 50 D. 3. Su Kaynaklarının Kirliliği Ve Çevreye Etkileri 50 D. 4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları 50 D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri 51 E-TOPRAK ve ARAZİ KULLANIMI 52 E. 1. Genel Toprak Yapısı 52 E. 2. Toprak Kirliliği 52 E. 3. Arazi 53 F-FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER 57 F.1. Ekosistem Tipleri 57 F. 2. Flora 58 F. 3. Fauna 59 F. 4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümdeki Bilgilerin İsteneceği Alanlar 60 G.TURİZM 78 G. 1. Yörenin Turistik Değerleri 78 G. 2. Turizm Çeşitleri 80 III

4 G. 3. Turistik Altyapı 81 G. 4. Turist Sayısı 82 G. 5. Turizm Ekonomisi 82 G. 6. Turizm-Çevre İlişkisi 83 H-TARIM VE HAYVANCILIK 84 H. 1. Genel Tarımsal Yapı 84 H. 2. Tarımsal Üretim 85 H. 3. Organik Tarım 89 H. 4. Tarımsal İşletmeler 89 H. 5. Tarımsal Faaliyetler 89 I. MADENCİLİK 91 I. 1. Maden Kanununa Tabii Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabii olan Doğal Malzemeler 91 I. 2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri 94 I. 3. Cevher Zenginleştirme 94 I. 4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri I. 5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları 94 J-ENERJİ 95 J. 1. Birincil Enerji Kaynakları 95 J. 2. İkincil Enerji Kaynakları 96 J. 3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Dağılımı 97 J..4..Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar 97 K-SANAYİİ VE TEKNOLOJİ 98 K. 1. İl Sanayiinin Gelişimi, Yer Seçimi 98 Süreçleri ve Buna Etkileyen Etkenler K. 2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması IV

5 K. 3. Sanayiinin İlçelere Göre Dağılım 101 K. 4. Sanayi Gruplarına Göre işyeri Sayıları ve İstihdam Durumu K. 5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı K. 6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler K. 7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı L-ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME 104 L. 1. Altyapı 104 L. 2. Ulaşım 105 L. 3. Haberleşme 106 L. 4. İlin Plan Durumu 106 L. 5. İldeki Baz İstasyonu Sayısı 107 M-YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS 111 M. 1. Kentsel ve Kırsal Planlama 111 M. 2. Altyapı 116 M. 3. Binalar ve Yapı Çeşitleri 116 M. 4 Sosyo-Ekonomik Yapı 119 M. 5 Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri 120 M. 6. Nüfus 122 N. ATIKLAR 124 N. 1 Evsel Katı Atıklar 124 N. 2 Tehlikeli ve Zararlı Atıklar 124 N. 3 Özel Atıklar 124 N. 4 Diğer Atıklar 125 N. 5. Atık Yönetimi 125 N.6 Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu 126 N. 7 Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarma Merkezleri V

6 N. 8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri N. 9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi N. 10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM O. 1. Gürültü O. 2. Titreşim P. AFETLER P. 1. Doğal Afetler P. 2. Diğer Afetler P. 3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri R. SAĞLIK VE ÇEVRE 132 R. 1. Temel Sağlık Hizmetleri 132 R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri 138 S. ÇEVRE EĞİTİMİ 141 S. 1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi ile İlgili Faaliyetleri S. 2. Çevreyle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA T. 1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi T. 2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi T. 3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin, Sonuçlarını Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Biçimde Planlaması T.çç4..Çevrenin..İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması T. 5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması 142 T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi VI

7 TABLOLAR Tablo A.1: Nevşehir İli Sulama Projeleri Tablo A.2: Nevşehir İli Su Yüzeylerinin Dağılımı Tablo A.3. Kayaç Gruplarının Yaşları Sayfa No 25 Tablo B.1. Güneşlenme Durumları 31 Tablo B.2: Nevşehir İli Hidroelektrik Enerji Potansiyeli Tablo B.3: Nevşehir İli Ormanlık Alan Bilgileri Tablo B.4 : Baraj ve Göletler 34 Tablo B.5: Yer altı Su Kaynakları Durumu Tablo B.6: Nevşehir İli Metalik Maden Envanteri 36 Tablo C.1: Meteorolojik Elemanların Aylık Bilgileri 37 Tablo C. 2: Nevşehir İlinin basınç tablosu 37 Tablo C. 3: Nevşehir İlinin Buhar basıncı ve bağıl nem tablosu Tablo-C.4: Nevşehir İlinin sıcaklık tablosu Tablo C.5: Nevşehir İlinin Buharlaşma Tablosu 38 Tablo-C. 6: Nevşehir İlinin yağış tablosu 39 Tablo C.7: Nevşehir İlinin Kar, Dolu, Sis ve Kırağı Bilgileri 39 Tablo C.8: Sınır Değerlerinin Aşıldığı İl ve İlçelerde Kullanılacak Isınma Amaçlı Yerli Kömürlerin Özellikleri Tablo C.9: Sınır Değerlerinin Aşılmadığı İl ve İlçelerde Kullanılacak Isınma Amaçlı Yerli Kömürlerin Özellikler Tablo C.10: Nevşehir İli Köy ve Beldelerinde Kullanılabilecek Kömür Özellikleri Tablo C.11: Nevşehir İli Merkez İlçe Ve Tüm İlçelerde Isınma Amaçlı Kullanılacak İthal Kömür Özellikleri Tablo C.12: Nevşehir İli Merkez İlçe Ve Tüm İlçelerde Isınma Amaçlı Kullanılacak İthal Kömür Özellikleri Tablo C.13: Nevşehir İli Merkez İlçe Ve Tüm İlçelerde Sanayi Amaçlı Kullanılacak Yerli Kömür Özellikleri VII

8 Tablo C.14: Nevşehir İli Merkez İlçe Ve Tüm İlçelerde Kömür Briketlerinin Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Tablo C.15: Nevşehir İli 2006 Yılı Egzoz Ölçümü Yapılan Araç Sayısı Tablo C.16: Hava Kirliliği Aylık Ortalama Ölçüm Değerleri (µg/m3) (Ocak-2001, Aralık-2006) Tablo D.1 : Merkez İlçenin Yer altı Suları Bilgileri 49 Tablo D.2: Jeotermal Kaynak Bilgileri 49 Tablo E. 1. Büyük Toprak Gruplarının İlçelere Dağılımı (Hektar) Tablo E. 2: Büyük Toprak Gruplarına Göre Arazi Sınıfları 54 Tablo E. 3: Büyük Toprak Gruplarına Göre Arazi Kullanma 54 Tablo E.4: İlçelere Göre Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Dağılımı (Hektar) 55 Tablo E. 5:İlçelere Göre Arazi Sınıflarının Dağılımı (Hektar) Tablo E.6: Arazilerin Tarımsal Potansiyellerine Göre Sınıflandırılması Tablo F.1: Orman Kadastrosu Tamamlanmış Orman Alanı ve 2B Alanı Tablo F.2: Tescili Yapılmış ve Tahsise Alınmış Orman Alanı Tablo F.3: Sahanın adı ve İdari Durumu Tablo F.4. İklim Özellikleri (2006 yılı) Tablo H. 1: Ekilebilir Arazi Dağılımı (2006 yılı) Tablo H. 2: Arazi genişliğine göre işletme sayıları Tablo H. 3: Önemli Tarım Ürünleri Üretim,Pazarlama ve Tüketim Durumu 85 Tablo H.4: Baklagillere ait istatistik bilgileri (2006 yılı ) 86 Tablo H.5: Yem bitkilerine ait istatistik bilgileri (2006 yılı ) Tablo H.6: Endüstri bitkilerine ait istatistik bilgileri (2006 yılı ) Tablo H.7: Meyve üretimine ait istatistik bilgileri (2006 yılı ) 87 Tablo H.8: Sebze üretimine ait istatistik bilgileri (2006 yılı ) 87 Tablo H. 9 Büyükbaş Hayvancılığı VIII

9 Tablo H.10 Küçükbaş Hayvancılığı Tablo H. 11. Kümes Hayvancılığı Tablo H.12. Arıcılık (Kovan Sayısı) Bilgileri Tablo H. 13: Süt tesisleri bilgileri Tablo H. 14: Et ve Et Ürünleri Üretim Tesisleri Bilgileri Tablo H. 15: Pestisitler ve Kullanım Miktarları (2005 Yılı) Tablo H.16: Nevşehir İli 2006 Yılı 1. Altı Aylık Gübre Sarfiyat Cetveli 90 Tablo I.1.Nevşehir İli Taş ve Kum Ocakları (2006 Yılı) 93 Tablo I. 2: Pomza Rezervleri (2006 Yılı) Tablo J.1: Nevşehir İli Jeotermal Envanteri (2006) 95 Tablo J. 2 Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı (2006) 97 Tablo K.1:Geçmiş Yıllar İtibariyle Sanayi Üretimi Tablo K.2 Nevşehir İli Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Tesislerinin İlçeler İtibariyle Dağılımı Tablo K.3 Nevşehir İli küçük sanayi sitelerinin bilgileri 100 Tablo K. 4: Sanayiinin İlçelere Göre Dağılımı 101 Tablo K.5. Nevşehir İlindeki Bazı Sanayi Tesislerinin Arıtma Tesisi Bulunma Durumu 103 Tablo L.1: Belediye Başkanlıklarının Yeşil Alan Bilgileri (2006 Yılı) 104 Tablo L.2: Nevşehir İl Sınırları İçerisindeki yolların durumu (2006 Yılı) 105 Tablo L.3 Nevşehir İl Geneli Merkez Birimdeki Tescilli 105 Araçların Dağılımı (2006 Yılı) Tablo L.4: Baz İstasyonları Bilgileri (2006 Yılı) 107 Tablo M. 1: Nevşehir İli Ormanlık Alan Bilgileri 116 Tablo M.2. Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Kuruluşlarının Sayısı (2006 Yılı) 117 Tablo M.3: Turizm İşletme Belgeli Tesisler (2006 Yılı) Tablo M.4: Büro ve Dükkanlara Ait Bilgiler (2006 Yılı) 119 Tablo M. 5: Nüfusun yıllara göre değişimi Tablo N.1: Tıbbi Atık Miktarları (2006 Yılı) 124 IX

10 Tablo N.2: Belediye Atık Miktarlarının Yıllara Göre Miktarı (2006 Yılı) Tablo N.3: Düzenli Depolaması Planlanan Belediye Atıkların Miktarları ve Gerekli Depolama Kapasiteleri (2006 Yılı) Tablo N.4: Depolama Hücrelerinin Kapasiteleri ve Kullanım Süreleri (2006 Yılı) 127 Tablo R. 1: Sağlık Kurumlarının Dağılımı (2006 Yılı) Tablo R. 2: Bulaşıcı Hastalıklar İle İlgili Bilgiler (2006 Yılı) Tablo R.3: Bulaşıcı Hastalıklar İle İlgili Analiz Bilgileri (2006 Yılı) 134 Tablo R.4: Zoonotik Hastalıklar İle İlgili Bilgiler Tablo R.5: Aşılama Bilgileri (Ocak-Eylül 2006) 137 Tablo R.6: Bebek Ölümlerinin Nedenleri (2006 Yılı) 138 Tablo R.7: Aile Planlaması Çalışmaları (2006 Yılı) 138 Tablo T.1: ÇED Gerekli Değildir Kararı Verilen Faaliyetler X

11 ŞEKİLLER SAYFA NO Şekil A.1.:Acıgöl İlçesi nden bir görünüm 6 Şekil A.2. : Tatlarin Yer altı Şehrinden Bir 7 Görünüm Şekil A.3. : Karavezir (Kurşunlu ) Camii 9 Şekil A.4. : Hacıbektaş-ı Veli Türbesi 12 Şekil A.5. : Çanak çömlek yapımı 13 Şekil A.6. : Zelve Pasabağından görünüm 16 Şekil A.7. : Derinkuyu Yeraltı Şehri 21 Şekil A.8. : Kızılırmaktan bir görünüm. 24 Şekil C.1: Yılları Arası SO2 Değerleri (µg/m3) 44 Şekil C.2: Kış Dönemi Kükürtdioksit Değerleri (µg/m3) 45 Şekil C.3: Yaz Dönemi Kükürtdioksit Değerleri (ug/m3) 45 Şekil C.4: Yılları Arası Partikül Madde Değerleri (ug/m3) 46 Şekil C.5: Kış Dönemi Partiküler Madde Değerleri (ug/m3) 46 Şekil C.6: Yaz Dönemi Partiküler Madde Değerleri (ug/m3) 47 Şekil F.1: Kaymaklı Yeraltı Kenti Kilisesi 67 Şekil F.2 : El Nazar Kilisesi 68 Şekil F.3 : Kızılçukur Vadisi 72 Şekil G.1. : Göreme Vadisi. 78 Şekil G.2. : Doğa Yürüyüşü. 81 Şekil G.3. : Balon Uçuşları. 81 Şekil G.4. : Hamur İşi Yapan Kadınlar. 83 Şekil H.1: Nevşehir İlinde Yetiştirilen Üzüm Çeşitleri 94 Şekil M.1: Yerel Mimari Örneği.(2006 Yılı) 115 Şekil M.2: Nüfusun Yerleşim Yerlerine Dağılımı (2006 Yılı) 116 Şekil R.1: Su Numune Sonuçları (2006 Yılı) 135 Şekil R.2: Bakiye Klor Ölçüm Sonuçları (2006 Yılı) 136 XI

12 LİSTELER Sayfa No Liste B.1:a) IUCN-Red Data Book V Kategorisinde bulunan (Önlem alınmazsa zarar görebilecek bitkiler) 33 Liste B.1b) IUCN-Red Data Book R Kategorisinde bulunan (Türkiye genelinde az bulunan endemik türler) 33 Liste B.2: Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri İle İlgili Bilgiler 36 Liste F.1: Milli Park alanında tesbit edilen Fauna listesi 75 XII

13 XIII

14 A. COĞRAFİK KAPSAM A.1. GİRİŞ Nevşehir, İç Anadolu Bölgesi nde 38º 12 ve 39º 20 kuzey enlemleri ile 34º 11 ve 35º 06 doğu boylamları arasında kalır. Konya kapalı havzasında kalan Derinkuyu ilçesi dışında, bütünüyle Orta Kızılırmak Havzası na giren Nevşehir, konum itibariyle Türkiye nin tam ortasında olup, yüzölçümü 5467 km² dir. Ülke topraklarının binde 7 sini kaplar. Kızılırmak vadisinin güney yamacına kurulmuş olan il merkezinin rakımı 1150 m dir. Uzantıları, kuzeyinde Delice Irmak vadisi, güney ve güneybatısında Erdaş dağı ve uzantıları vardır. Kullanım bakımından % 97 si tarıma elverişlilik gösteren il topraklarının yeryüzü şekillerine göre dağılımında en büyük pay platolarındır. İl alanının % 56,6 sı platolarla, %24,9 u ovalarla, % 18,5 i ise dağlarla kaplıdır. Erciyes Dağı ile Hasan Dağının aktif birer yanardağ olduğu dönemlerde püskürttükleri lav ve tüflerin milyonlarca yılda yağmur, rüzgar, akarsular gibi etkenler yoluyla aşınması sonucu oluşan ve şeklinden dolayı peribacası olarak adlandırılan, dünyada bu kadar yoğun örneği olmayan oluşumlar, bölgemizde turizmi etkileyen en önemli doğal kaynaktır. Bölgedeki ilginç oluşumlardan biri olan peri bacaları erozyonun getirdiği tüf tabakasının rüzgar ve sel sularının aşınımıyla oluşmuştur. Bu sel suları vadilerdeki çatlaklarda ve sert kayalarda oluşan kopuklarda yolunu bularak yamaçlardan aşağı iner, inerken de vadide bulunan sürüklenebilir maddeleri yanında götürür. Geride aşınmamış konik şeklinde bazalt şapkalı sekiler ortaya çıkar. Şapkalı peribacaları dediğimiz oluşumlar en çok Ürgüp yakınlarında görülür. Konik gövde tüf ve volkanik kül den oluşurken şapka ise daha sert olan lahar veya ignimbritten oluşmuştur. Kapadokya da şapkalılar, mantar şeklinde olanlar, sütunlar, sivri uçlular gibi çeşitli peri bacaları vardır ve genelde Uçhisar, Ürgüp, Avanos, Şahinefendi, Soğanlı, Nevşehir ve Kayseri de görülür. Bölgedeki bir diğer ilginç oluşum ise dalgalı yer şekilleri ve yağışların sonucu oluşmuş vadi kenarlarındaki desenlerdir. Peribacalarının dışında vadi yamaçlarında yağmur sularının oluşturduğu ilginç kıvrımlar bölgeye ayrı bir özellik katmaktadır. Kapadokya Bölgesi nde erozyonun oluşturduğu diğer peribacası tipleri ise, konili, mantar biçimli, sütunlu ve sivri peribacalarıdır. Vadilerde tortulaşma sonucu lavların ısı farkından kaynaklanan bir renk yelpazesi oluşmuştur. Bütün bu yer şekilleri Uçhisar, Çavuşin, Güllüdere, Göreme, Meskendir, Ortahisar, Kızılçukur ve Pancarlık vadilerinde görülebilir. Milyonlarca yıl boyunca İç Anadolu Platosunun dev volkanları patlamışlar ve sonradan medeniyetin beşiği olacak bu topraklara lavlarını püskürtmüşler. Uygun iklim şartları ve bereketli toprakları sayesinde dünyanın bilinen ilk medeniyeti yıl önce Konya yakınlarında Çatalhöyük de kurulmuş. İnsanoğlunun 9000 yıl önce Hasan Dağı nda gerçekleşen patlamayı resmettiği ilk manzara resmi burada bulunmuştur. Bu yörede manastır hayatı yaşanan 3 büyük vadi vardır. Bunlar: Nevşehir deki Göreme vadisi, Aksaray daki Ihlara Vadisi ve Kayseri deki Soğanlı vadidir. A.1.1. Nevşehir in Tarihi Gelişimi Nevşehir (Muşkara; Muşkara kelimesi Arapça kökenli bir kelime, ism-i zaman, ism-i mekan olup anlamı, kumral olmaktır.) İlinin en eski yerleşim yeri Gülşehir ilçesi Civelek Mağarası nda görülür. Avanos un Sarılar beldesi yakınlarındaki Zank Höyük te DTCF Öğretim üyelerinden Doç. Dr. Hüseyin Sever in başkanlığında yapılan kazılar sonucunda Eski Tunç Çağı na (M.Ö ) ve Assur Ticaret Kolonileri Çağı na (M.Ö ) ait 1

15 eserler ele geçmiştir. Nevşehir civarında bulunan çok sayıdaki höyüklerde özellikle Eski Tunç Çağı na ait kalıntılar tespit edilmiştir. M.Ö yılları arasında Kuzey Mezopotamya da yaşayan Assur tacirler Anadolu da ticari koloniler kurarak ilk ticaret örgütünü oluşturmuşlardır. Bu ticaretin merkezi Kayseri Kültepe, Kaniş-Karum dur. (Karum: Ticaretin yapıldığı pazar yeri, ticari organizasyonun yapıldığı yer, liman, koy anlamındadır.)belgelerde adı geçen ve yeri saptanabilen karumlardan biri de Karum-Hattuş tur (Boğazköy). Karumlardan daha küçük pazar yerleri ise Wabartum olarak adlandırılmıştır. Nevşehir civarında sayısız wabartumlar tespit edilmiş ancak bu yerleşim yerlerinde yazılı belge bulunamadığından yerleşimlerin wabartum adları bilinememektedir. M.Ö. II. binin başlarında Avrupa dan Kafkaslar üzerinden gelerek Kapadokya Bölgesi ne yerleşen Hititler, daha sonra yerli halkla kaynaşarak imparatorluk kurmuşlardır. Dilleri Hind-Avrupa dil grubundandır. Başkentleri Hattuşaş (Boğazköy) olan Hititlerin önemli şehirleri Alacahöyük ve Alişar dır. Kapadokya Bölgesi nde bulunan bütün höyüklerde Hititlere ait kalıntılara rastlamak mümkündür. Friglerin Orta Anadolu nun önemli kentlerinin hemen hepsini yıkarak Hitit İmparatorluğu nu ortadan kaldırılmasından sonra Orta ve Güneydoğu Anadolu da Geç Hitit Krallıkları ortaya çıkmıştır. Kapadokya Bölgesi ndeki Geç Hitit Krallığı ise Kayseri, Niğde Nevşehir i içine alan Tabal Krallığı dır. Bu döneme ait Gülşehir-Sivasa (Gökçetoprak), Acıgöl-Topada, Hacıbektaş-Karaburna Köyü nde Hitit Hiyeroglifi ile yazılmış kaya anıtları bulunmaktadır. Kimmerler in Frig egemenliğine son vermesi sonucu Anadolu da Medler (M.Ö. 585), daha sonra da Persler (M.Ö. 547) görülür. Persler bölgeyi Satrap adını verdikleri valilerce yönettiler. Eski Pers dilinde Katpatuka olarak adlandırılan Kapadokya bölgesi, Cins Atlar Ülkesi anlamına gelmekteydi. Persler, Zerdüşt dinine bağlı olduklarından ve ateşi kutsal saydıklarından bölgedeki volkanları özellikle Erciyes ve Hasandağı nı kutsal saymışlardır. Persler, Kapadokya dan geçerek başkentlerini Ege ye bağlayan, Kral Yolu nu geliştirmişlerdir. Makedonya Kralı İskender M. Ö. 334 ve 332 de Pers ordularını arka arkaya bozguna uğratarak bu büyük İmparatorluğu yıkmıştır. Pers İmparatorluğu nu yıkan İskender, Kapadokya da büyük bir dirençle karşılaştı. İskender, komutanlarından Sabiktas ı bölgeyi denetimi altına almakla görevlendirince, halk buna karşı çıktı ve eski Pers soylularından Ariarathes i kral ilan etti. Çalışkan bir yönetici olan I. Ariarathes (M.Ö ) Kapadokya Krallığı nın sınırlarını genişletti. Kapadokya Krallığı, Roma nın bir eyaleti olduğu M.S. 17 yılına kadar varlığını korumak için Makedonyalılarla, Pontuslularla, Galatlarla, Romalılarla mücadele etmiştir. M.S. 17 de Tiberius Kapadokya yı Roma ya bağlayarak bölgedeki kargaşaya son verdi. Romalılar bölgeyi ele geçirdikten sonra batıya bir yol yaparak Ege ye ulaşımı sağladılar. Bu yol hem askerî hem de ticari açıdan önemliydi. Bu sırada Anadolu da yayılmaya başlayan ilk hristiyanların bir kısmı büyük şehirlerden köylere göç etmeğe başladılar. Kayseri nin önemli bir din merkezi haline geldiği 4. yüzyılda, kayalık Göreme ve çevresini keşfeden hristiyanlar, Kayseri Piskoposu da olan Aziz Basil in dünya görüşünü benimseyerek kayalar içinde manastır hayatını başlattılar. Roma İmparatorluğu nun ikiye bölünmesiyle Kapadokya Doğu Roma İmparatorluğu nun etkisi altında kaldı. 2. yüzyıl sonlarında Kapadokya da önemli sayıda hristiyan toplulukları bulunmaktaydı. 2

16 3. yüzyılda kuvvetli şahsiyete sahip rahipler bölgeyi dini düşünce ve yaşantının merkezi haline getirdiler. 4. yüzyılda Kapodokya üç büyük azizin (Kayseri Piskoposu Büyük Basil, kardeşi Nyssalı Gregory ve Nazianuslu Gregor) memleketi olarak bilinirdi. Bunlardan Kayseri Baş piskoposu Büyük Basil bölgedeki kaya kilise ve manastırların kurucusudur. Bölge halkı Greko-Roma fikirlerinden ziyade İran ın etkisi altında kalmıştır. Orta ve Doðu Anadolu da olduğu gibi Kapadokya da Bizans ın ilk yıllarında sakin bir dönem yaşamıştır. İmparatorluk sınırları Akdeniz havzasından Kafkaslara kadar uzandığı için Kapadokya Bölgesi bu imparatorluğun merkezi haline geldi. Ancak 7. yüzyıldan itibaren Persler tekrar Anadolu yu istila ettiler ve Kayseri yi işgal altında tuttular. Daha sonra Kudüs ü ele geçirdiler ve Hakiki Haçı Ctepsiphon a taşıdılar (Ctepsiphon: Bağdat sınırları içinde antik bir yerleşim yeri). Bunun üzerine İmparator Heraclius Anadolu nun elde kalan kısımlarını askerî eyaletlere ayırdı ve Kapadokya, askerî açıdan organize edildi. Orduda hizmet edenlere topraklar verildiğinden toprağa sahip askerî aristokrat grubu ortaya çıktı. Daha sonra imparator Heraclius kaybedilen toprakları geri alıp Hakiki Haçı Kudüs e geri götürdü. Ancak doğu eyaletlerinde askerî bir düzen bulunmadığından Araplar tarafından işgal edildi. Kayseri 647 ve 726 da iki kez el değiştirdi. Derinkuyu ve Kaymaklı gibi düz ovalarda yaşayan halk yer altı yerleşimini tercih ederek kendilerini savundular. Dağlık bölgelerdeki kaya kiliseleri ve hücreler sığınak oldu. Malazgirt Zaferinden sonra Bizans ın elinde bulunan Anadolu nun Fethi hareketi içinde başta Kutalmışoğlu Süleyman Şah olmak üzere Artuk, Tutak, Danişmend, Mengücek, Ebulkasım, Ebulgazi vb. Türkmen Beyleri yer almışlardı. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah ın ölümünden sonraki iktidar kavgası sırasında Doğu Anadolu da Saltuklu, Danişmend, Mengücek ve Artuklu Türkmen Beylikleri oluşmuşken, 1075 tarihinde Kutalmışoğlu Süleyman Şah tarafından İznik merkez olmak üzere Nevşehir in de içinde bulunduğu Orta Anadolu, Güney Marmara, İç Ege ve Doğu Akdeniz Bölgeleri nin geniş bölümlerinde de Türkiye Selçukluları Devleti kurulmuştur. Aslında 1067 de Kayseri yi fetheden Türkmen Beyleri nden Afşin Bey Kızılırmak ın orta çığırı boyunca fetihlerine devam ederek Nevşehir ve çevresini de Selçuklu toprakları içerisine katmıştı. Süleyman Şah 1081 yılında Bizansla yaptığı antlaşma ile Anadolu da egemenliğini fiilen olduğu gibi hukuken de kabul ettirmiş, sultanlığını ilan ederek kudretli bir devlete sahip olduğunu ortaya koyup Büyük Selçuklu Devleti ile olan sembolik bağlılığını sona erdirmiştir. Türkiye Selçuklu Devleti nin kuruluşu Süleyman Şah Antakya ya düzenlediği ilk sefer sırasında Ebul Gazi yi (Hasan Bey ki Hasandağı bu zatın ismi ile anılır.) Kapadokya ya vali tayin eder. Nevşehir Türkiye Selçukluları Dönemi nde doğu-batı istikametinde birer menzillik mesafede yapılmış Çay Hanı-Horozlu Han-Zazadın Hanı-Sultan Hanı-Ağzı Karahan- Tepesidelik Han- Alay Hanı ve Sarıhan gibi kervansaraylarla ve bunlar arasındaki güzergahı izleyen ticaret yolu üzerinde küçük bir yerleşim yeri idi. Bu yol batıda Ege kıyıları, Doğuda Orta Asya Türk Dünyası ve Çin e, Mezopotamyaya yönelen çok işlek, canlı bir ticari hayata sahip, kültür köprüsü görevi de gören önemli bir yoldur. Özellikle I. Alaaddin Keykubat Döneminde ( ) bu yol üzerinde kervansaraylarla çok zengin yükler taşınarak doğubatı, kuzey- güney istikametinde iç ve dış ticaret canlılık kazanmış, Türkiye Selçukluları en parlak dönemlerini yaşamıştır. Bu dönem ve sonrasında yapılan şifahaneler, aşevleri, yollar, köprüler, kaleler ve külliyelerle Anadolu bayındır hale gelmiştir. Türkiye Selçuklu Sultanı II. Keykavus ile IV. Rüknettin Kılıçarslan ın birlikte saltanat sürdükleri dönemde anlaşmazlığa düşünce IV. Rüknettin Kılıçarslan Ürgüp e sığınmıştır. Türkiye Selçuklu Devleti 1243 Kösedağ Savaşında mağlup olduktan sonra fiili idare Moğollara geçmiş ve Sultanın yanında Moğol valileri tarafından yönetilmeye başlanmıştır. Son Selçuklu Sultanlarından III. Alaaddin Keykubat da Moğol Hükümdarı 3

17 Gazan Han la anlaşmazlığa düştüğünde Ürgüp yakınlarında sığındığı mağarada sıkı bir takiple yakalanmıştı. II. Mesut son Türkiye Selçuklu Sultanı olarak Kayseri de 1308 de ölünce Moğollar sembolik de olsa Selçuklu tahtına kimseyi oturtmadılar. Anadolu yu merkezden gönderdikleri valilerle yönetmeyi sürdürdüler. Bu idari yetersizlik sonucunda Anadolu nun çeşitli yerlerinde beylikler ortaya çıktı. Osmanlılar, Karamanlılar, Menteşeoğulları, Germiyanoğulları gibi. Türkiye tarihinde Anadolu Türk Beylikleri Dönemi bağladı. Beylikler Dönemi Anadolu Selçuklu Devleti parçalanınca Moğalların Anadolu Valisi Timurtaş ın daha sonra da Eratna Bey in egemenliğini taşıyan Nevşehir, 1381 de Kadı Burhanettin tarafından ele geçirildiseyse de 1397 de yöreye Karamanoğulları egemen oldular. Bir Oğuz boyu olan Karamanlı Aşireti 13. yüzyılda Anadolu ya gelmişti. Türkiye Selçuklu Hükümdarı I. Alaaddin Keykubat onları İçel Bölgesi ne yerleştirmişti. Kerimüddin Karaman Bey başkenti Ermenek olan Karamanlı Beyliğini kurdu. Kerimüddin Karaman Bey in yerine geçen Mehmet Bey 1277 de Türkçe yi resmi dil ilan ederek Türk kültürüne büyük hizmet etmiş oldu. Karamanoğulları Türkiye Selçuklu Devleti başkenti Konya yı zaptederek merkezlerini burayı taşıyıp, Türkmenler arasında büyük saygınlık kazandılar. Karamanoğulları Nevşehir in de içinde bulunduğu Orta Kızılırmak Konya Bölümü ve Anamur- Mersin kıyılarına kadar Doğu Akdeniz de egemenlik alanlarını genişlettiler de Yıldırım Bayezit Karaman ilini topraklarına katınca Nevşehir (Muşkara) Osmanlı Beyliğine dahil oldu. Yıldırım Bayezıt ın Konya yı fethinden sonraki gelişmeleri anlatan Aşık Paşazade Tarihi nde: Etrafın şehirlerine haber vardı kim bu gelen padişah gayet adildir. Ve ol şehirlerden dahi adam geldi kim hana gelip şehri tımar edin!... Aksaray ı, Niğde yi ve Kayseri yi verdiler. Develi, Karahisarı ve Uçhisarı cümlesini nevalisi ile teslim ettiler. der. Ancak bu dönem kısa sürdü. Yıldırım Bayezıt 1402 Ankara Savaşında Timur a yenilince Karamanlı Beyliği yeniden kuruldu. Bir ara Nevşehir Kadı Burhaneddin Beyliği egemenlik alanına dahil olmuştur. Osmanlıları en çok uğraştıran bu beyliğe II. Bayezit 1487 de son verince Karaman Beyliği ne ait topraklarla beraber Muşkara da Osmanlı Devleti sınırları içine dahil oldu. Nevşehir ve yöresi Osmanlı idaresi altında bir süre barış içinde yaşadı. Özkonak ta Yavuz Sultan Selim in Doğu Seferi sırasında yapılan köprü Nevşehir deki Erken Osmanlı yapısı olması açısından önemlidir. Kanuni Sultan Süleyman tahtta çıktığında (1520) hazinenin gelirini arttırmak için yeni bir arazi tahriri yaptırdı. İl yazıcılarının bir kısmı ürün miktarını ve tarla ölçümlerini fazla göstererek vergileri arttırdılar. Bazı dirlik sahiplerinin toprağı ellerinden alındı. Bu durum halk ve asker arasında hoşnutsuzluğa neden oldu. Ayrıca 1582 den başlayıp ardarda gelen İran seferleri de Anadolu tımar düzenini bozmuşt0u. Sefere çağrılan dirlik sahiplerinden bazıları ailelerini karışık ortam içerisinde bırakıp gidemeyeceklerini ileri sürerek yasala karşı çıkarak Celâli oldular. Devlet isyanları güçlükle bastırabildi. Tüm bu olumsuzluklar Nevşehir de etkisini şiddetli şekilde gösterdi. Yöre halkı arzuladığı barış, huzur ve kalkınma dönemini Damat İbrahim Paşa zamanında yaşamıştır. Cumhuriyet Döneminde Nevşehir Nevşehir Mondros Mütarekesi günlerinde 12. Kolordu ya bağlı 11. tümenin denetim alanı içindeydi. Karargâhı Niğde de bulunan tümenin önemli silah ve cephane depolarından biri de Nevşehir de idi. Orta Anadolu, Mütareke nin belirlediği paylaşım alanlarının dışında kaldığı için Nevşehir, Milli Mücadele yıllarında önemli bir siyasi olaya tanık olmadı. Bununla birlikte 4 Eylül 1919 da toplanan Sivas Kongresi ne, Nevşehir adına bir delege katıldı: Dellalzade Hacı 4

18 Osman Efendi, Hacı Osman Efendi, kongrede alınan bütün vilayet ve kazalarda Anadolu ve Rumeli Müdafa-i Hukuk Cemiyeti Şubeleri oluşturulmasını öngören kararın Nevşehir de uygulanmasına öncülük etti. Bu cemiyetin önde gelenleri Eyüp Bey, Müftü Süleyman Hakkı Efendi, Belediye Başkanı Ahmet Efendi idi. Bugün Nevşehir e bağlı olan Avanos ta da cemiyetin bir şubesi kurulmuştu. Bu cemiyetin çalışmalarında en etkin kişi Belediye Başkanı Nuri Bey dir. Milli Mücadele yıllarında Nevşehir e ilişkin olarak anılması gereken bir başka gelişme de Mustafa Kemal in 22 Aralık 1919 da Hacı Bektaş a gelmesidir. Bektaşileri Milli Mücadele ye kazanmak amacını güden Mustafa Kemal Hacı Bektaşı Veli Tekkesi Çelebisi Cemalettin Efendi ve tekke şeyhi Salih Niyazi Baba ile görüştü. Ülkenin içinde bulunduğu durum uzun uzadıya ele alındı. Her iki Bektaşi önderi de Mustafa Kemal ile aynı düşüncede olduklarını ve Milli Mücadele saflarına katıldıklarını açıkladılar. Bu Mustafa Kemal in Sivas Kongresi sonrasında kazandığı en önemli başarılarından biriydi. Bu görüşmeden sonra Anadolu nun her yanındaki Bektaşi Tekkeleri birer Kuvay-i Milliye karargahı işlevi gördü. Nevşehir Osmanlıların son dönemlerinde Niğde Sancağı na bağlı bir kaza idi. Cumhuriyetimizin ilanından sonra 1924 te Niğde yeni idari yapılanmada bir il olarak ortaya çıkarken Nevşehir de ilçelerinden biri oldu sayılı yasa ile Nevşehir 20 Temmuz 1954 tarihinde il haline getirildi. Kırşehir ve Kırşehir e bağlı Mucur, Avanos, Hacıbektaş (1945 te ilçe oldu.), Kayseri ye bağlı Ürgüp (1935 te ilçe oldu.), Niğde ye bağlı Arapsun (1948 de Gülşehir adını aldı.) Nevşehir in ilçeleri haline getirildi. Kozaklı ve Hamamorta köyleri Avanos a bağlı birer köy iken birleştirilerek 1954 te Kozaklı adıyla ilçe olarak Nevşehir e bağlandı. Kırşehir 1957 de tekrar il yapıldı. Mucur ilçesi ile beraber Nevşehir den ayrıldı. Daha önceleri Melegübü ismi ile anılan bir bucak merkezi olan Derinkuyu 1 Nisan 1960 ta ilçe durumuna getirildi. Acıgöl kasabası ise 4 Temmuz 1987 de ilçe olmuştur. A. 2. İL VE İLÇE SINIRLARI Nevşehir İli Merkez ilçe dahil 8 (sekiz) ilçe ile İç Anadolu Bölgesinde yer almış olup ad ve konumları itibariyle aşağıda sıralanmıştır. 1. Merkez 2. Acıgöl 3. Avanos 4. Derinkuyu 5. Gülşehir 6. Hacıbektaş 7. Kozaklı 8. Ürgüp A Acıgöl Aksaray-Nevşehir yolu üzerinde yer alan ve Nevşehir e uzaklığı yaklaşık 20 km olan Acıgöl de tespit edilebilen en eski yerleşim M.Ö. VIII. yüzyıla aittir. Ağıllı köyü yakınlarındaki Topada Geç Hitit Dönemi ne ait Hitit hiyeroglifi ile yazılmış kaya anıtında bölgenin siyasi durumu ve liderinin icraatları ile ilgili bilgiler yer almaktadır. 5

19 Nevşehir Müze Müdürlüğü nün Kurugöl de yaptığı kazılar sonucunda M.Ö. II. yüzyıla ait taştan yapılmış lahitler içerisinde ve ölü küpleri içerisinde Arkaik Dönem e ait lekithoslar (koku şişesi), yüzük, fayanstan kolyeler ele geçmiştir. Acıgöl ün bir başka özelliği de yerleşim merkezinde yer alan yeraltı yerleşimidir. İki tanesi orjinal olmak üzere üç girişi tespit edilebilmiştir. Orjinal olmayan üçüncü girişin her iki tarafında kapı yüksekliğinde taşlar konulmuş, yatay tek taşla da (lento ) kapı desteklenmiştir. Girişin uzantısında yer alan mekanlar bazalt taştan kemerli olarak yapılmıştır. Ancak yıl öncesine aittirler. Gerek teknik, gerekse şekil açısından Özlüce ve Mazı Yeraltı Şehri ne benzerlik göstermektedir. Henüz tam olarak temizlenmemiş olan yeraltı şehrinde büyük salonlar birbirlerine tünellerle bağlanmıştır. Kısa bir koridor vasıtasıyla yeraltı şehrinin kaya oyma mekanlarına ulaşılır. Girişteki kısa koridorun karşısındaki sürgü taşlı alan şehrin birinci orjinal girişi ve ilk salonudur. Kısa bir koridorla ikinci büyük salona geçilir. Bu mekanda yer alan üç büyük niş oturma ya da yatak odalarıdır. Bu kısıma giriş dar bir aralık vasıtasıyladır. Tavan kısımları iyi oyulmuş beşik tonozlu gibidir. Burada havalandırma bacalarının yanı sıra haberleşme delikleri de bulunmaktadır. Bu kısımdan üçüncü büyük salona geçiş dar, alçak, oldukça kavisli bir galeri sayesindedir. Galeri boyunca kandil koymak için küçük nişler bulunur. Küçük mekanın üç tarafında kaya kiliselerinin apsisleri gibi oyulmuş küçük odalar yeralır. Buradaki havalandırma bacası diğerlerinden farklı olarak yukarıya doğru konik bir biçimde daralmaktadır. Bugüne kadar pek çok yeraltı şehrinin orjinal girişleri bulunamamıştır. Bilinenler ise fazla bir özellik göstermezler. Acıgöl yeraltı şehrinin ikinci orjinal girişi Mazı yeraltı şehrinin tam benzeri olup ustaca düşünülmüş bir örnektir. Girişin yan duvarları düzensiz taşlardan, tavan kısmı ise düzgün, ince, uzun taşlardan örülmüştür. Aynı tip örgü sistemi, civardaki ev kapılarında da görülmektedir. Şekil A.1: Acıgöl İlçesi nden bir görünüm Kaynak: Tatlarin Acıgöl ilçesinin 10 km kuzeyinde yer alan Tatlarin kasabası, gerek yeraltı kenti ve kiliseleri gerekse konut mimarisi ile Kapadokya Bölgesi nin ilginç yörelerinden birisidir. 6

20 Tatlarin halkı tarafından kale olarak adlandırıldığı tepesinde yer alan yeraltı şehri ilk olarak l975 yılında tespit edilmiş, 1991 yılında ziyarete açılmıştır. Halen iki katı gezilebilen yeraltı yerleşiminin mekanlarının büyüklüğü, -Güzelyurt Yeraltı Yerleşimidışında hiçbir yeraltı yerleşiminde bulunmayan tuvaletlere sahip oluşu, erzak depolarının ve kilisele rin çokluğu, normal bir yeraltı yerleşiminden ziyade askeri garnizon ya da manastır kompleksini akla getirir. Tatlarin Kilisesi Acıgöl ilçesine bağlı olan ve Acıgöl ün 10 km kuzeyinde yer alan Tatlarin kasabasının kale olarak adlandırıldığı tepesinin yamacında yer alır. İki nefli iki apsisli, beşik tonozlu olan kilisenin narteksi yıkılmıştır. Oldukça iyi korunmuş olan fresklerdeki sahneler bantlarla birbirinden ayrılmıştır. Zeminde koyu gri, tasvirlerde ise mor, hardal ve kırmızı renkler kullanılmıştır. Sahneleri: Apsiste Meryem ve Çocuk İsa, Michael ve Gabriel; Konstantin ve Helena, başkalaşım, İsa nın cehenneme inişi, Kudüs e giriş, İsa nın çarmıha gerilmesi ve dokuz azizin yanı sıra kiliseyi yaptıran kişinin portresi de yer almaktadır. Tatlarin Yeraltı Şehri Nevşehir ili, Acıgöl ilçesinin 10 km kuzeyinde, Tatlarin kasabasının kale olarak adlandırıldığı tepesinde yer alır. Yeraltı şehri ilk olarak l975 yılında tespit edilmiş, 1991 yılında ziyarete açılmıştır. Kale mevkiinde yeraltı yerleşimlerinin dışında pek çok kilise bulunmakta ancak bunların büyük bir bölümü doğal nedenlerle yıkılmıştır. Asıl giriş kapısı yıkılmış olan yeraltı şehrine batı yönündeki iki mekan sayesinde girilebilmektedir. Yeraltı şehri, oldukça geniş alanlara yayılmış, ancak küçük bir kısmı temizlenebilmiştir. Halen iki katı gezilebilmektedir. Mekanların büyüklüğü, erzak depolarının sayısının ve kiliselerin çokluğu normal bir yeraltı yerleşiminden ziyade askeri garnizon ya da manastır kompleksini akla getirir. Şekil A.2: Tatlarin Yer altı Şehrinden Bir Görünüm Kaynak: Girişten 15 metre uzunluğundaki kavisli bir koridor vasıtasıyla dikdörtgen planlı geniş bir mekana ulaşılır. Girişteki 1,5 metre çapında ortası delikli bir sürgü taşı bu mekanın giriş çıkışını kontrol altına alınmasını sağlamaktadır. Sağ taraftaki nişin içinden aşağıya doğru oyulan ve halk tarafından zindan olarak adlandırılan mekanda üç iskelet bulunmuştur. Tuvaletin de yer aldığı bu ana mekanın sağ tarafında kiler/mutfak bulunmaktadır. Bu alanın Roma Dönemi nde mezarlık alanı, Bizans Dönemi nde de kiler olarak kullanılmış olması 7

21 gerekmektedir. Çünkü bu odadaki nişler, yöredeki Roma Dönemi kaya mezarlarındaki - ölülerin yatırıldığı- nişlerden farksızdır. Ancak daha sonraki dönemlerde bu nişlerin tabanları oyulmuş ve içine erzak konulmuştur. İkinci girişte ahır yer alır. Daha önce erzak deposu olarak kullanıldığı şüphesiz olan bu geniş mekan sütunlarla desteklenmiştir. Tabanında beş adet ambar bulunmaktadır. Tavan kısmında yeraltı yerleşiminin başka mekanlarına ulaşılabilen havalandırma bacası yer alır. Birinci büyük mekan ile ikinci büyük mekan dar bir koridorla birbirine bağlanır. Zikzak biçimli bu koridorda tuzak ve bağlantıyı kesen sürgü taşı bulunmaktadır. A Gülşehir Nevşehir e 20 km uzaklıkta, Kızılırmak ın güney kenarında yer alan antik adı Zoropassos olan Gülşehir in, eski adı Arapsun dur. Damat İbrahim Paşa nın Nevşehir e yaptığı imarı, bir başka Osmanlı Sadrazamı Karavezir Mehmet Seyyid Paşa da Gülşehir e yapmış, 30 haneli Gülşehir i bir külliye ile donatmıştır. Külliye; cami, medrese ve çeşmeden oluşmaktadır. Civelek Mağarası Gülşehir in 4 km doğusunda yer alan Civelek köyü yakınlarındaki mağara, sadece Gülşehir in değil aynı zamanda Nevşehir in de en eski yerleşimidir. Mağara, köyün Gürlek Tepe olarak adlandırılan tepesinde yer alır. Kalkerli bir yapıya sahip olan mağaraya 14 m uzunluğunda aşağıya doğru uzanan bir galeri vasıtasıyla inilebilmektedir. Ana mekanı 22x11 m olan mağaranın tavan kısımlarında kalsit kristalden oluşan 5-15cm arasında değişen uzunluktaki sarkıtlar yer almaktadır. Nevşehir Müzesi ve İtalyan mağara bilimcileri ile birlikte yapılan çalışmalarda mağara tabanında, özellikle göçen kaya parçaları arasında ve galerilerde Kalkolitik Döneme (M.Ö ) ait, elde şekillendirilmiş tek kulplu fincanlar, çeşitli boylarda çömlekler, dokumacılıkta kullanılan ağırşaklar, taştan ve kemikten aletler ele geçmiştir. Ayrıca mağaranın çevresinde yapılan yüzey araştırmalarında da obsidiyenden ve sileksten yapılmış aletler bulunmuştur. Mağara koruma altına alındığından ziyarete kapalıdır. Açık Saray Harabeleri Nevşehir-Gülşehir yolu üzerinde, Gülşehir e 3 km uzaklıktaki Açık Saray Harabeleri, tüf kayalar içine oyulmuş sayısız mekanları, Roma Dönemi kaya mezarları, IX. ve X. yüzyıla tarihlenen kaya kiliseleri ile önemli bir piskoposluk merkeziydi. Halk arasında Hacı Bektaş Veli Mescidi olarak adlandırılan mekanın mihrabının günümüze kadar korunmuş ve İslami bir yapı olması açısından dikkat çekmektedir. Kareye yakın planlı mescidin batı kesiminde yüksekçe nişler yeralmaktadır. Bu ören yerinde bulunan mantar biçimindeki peribacaları yörede tektir. Aziz Jean (Karşı) Kilisesi Gülşehir in hemen girişinde yer alan ve iki katlı olan Aziz Jean Kilisesi nin alt katında kilise, şarap mahzenleri, mezarlar, su kanalı ve görevlilere ait mekanlar, üst katında ise İncil den alınmış sahnelerle süslenmiş bir diğer kilise yer almaktadır. Alt kata ait kilise, tek apsisli, haç planlı, haç kolları, beşik tonozludur. Merkezi kubbesi çökmüştür. Süsleme açısından direk ana kaya üzerine kırmızı aşı boyası ile stilize hayvan, geometrik ve haç tasvirleri resmedilmiştir. Üst kattaki kilise ise tek apsisli ve beşik tonozludur. Ana apsisteki resimlerin dışında oldukça iyi korunmuş olan kilise siyah bir is tabakası ile kaplıydı. Kilisenin restorasyonu ve konservasyonu 1995 yılında Restoratör Rıdvan İşler tarafından yapıldıktan sonra bugünkü haline gelmiştir. İsa ve İncil siklusunu içeren kilisede sahneler, bantlar içinde frizler halindedir. Siyah zemin üzerine sarı ve kahverengi renkler kullanılmıştır. Niş tonozlarında ve cephelerinde bitkisel ve geometrik motifler tercih edilmiştir. Batı ve güney duvarında, Kapadokya 8

22 Bölgesi nde oldukça nadir olarak resmedilen son yargı sahnesi yer alır. Kilise, apsisinde yer alan yazıtına göre 1212 yılına tarihlenmektedir. Sahneleri: Apsiste Deesis, ön cephesinde kuş tasvirleri altında müjde, tonozunda madalyonlar içinde aziz tasvirleri; tonozun güney kanadında son yemek, ihanet, vaftiz, altında Meryem in ölümü; kuzey kanadında İsa nın çarmıhtan indirilmesi, kadınlar boş mezar başında, İsa nın cehenneme inişi; batı ve güney duvarında ise son yargı. Sivasa Gökçetoprak Yeraltı Şehri Yeraltı şehri, Gülşehir ilçesinin 35 km batısında yer alan Gökçetoprak köyü yakınlarındadır. İlk kez 1989 yılında Fransız araştırma ekibi, 1991 yılından itibaren de İtalyan asıllı Roberto Bixio ve Stefano Saj Commissione Nazionale Cavita Artificiali yeraltı şehirlerinde çalışmalarda bulunmuştur. Sivasa yeraltı şehri, bölgeye göre farklı bir jeolojik karaktere sahiptir. En altta kızılımsı kahverengi renkte olan çamuş taşı, üstünde kalınlığı 3-4 m yi bulan aglomera (iri taneli tüf) ve en üst kısımlarında da sert bir volkanik kayaç olan andezit kaya blokları bulunmaktadır. Yeraltı şehri, çamur taşı ve aglomera formastasyonunun içine kazılmıştır. Platonun yamacına oyulan yeraltı şehrinin girişi dar bir kaya bloğu vasıtasıyladır. Henüz tam olarak temizlenmemiş ve ışıklandırılmamış olan yeraltı şehrinin iki katı tespit edilebilmiştir. Her iki katında da büyük düzgün olmayan dikdörtgen mekanlar birbirlerine dar ve uzun koridorlarla bağlanmıştır. Koridorların girişlerinde bulunan kapı taşları, dışarıda kesilip içeriye getirilmişlerdir. (Yeraltı şehrinin 1,5 km uzağında bulunan kaya bloklarının üzerindeki izler bunu kanıtlayan en iyi delildir.) Yeraltı şehrinin ikinci. katında yer alan su kuyusu 25 m derinlikte olup içinde halen su bulunmaktadır. Gökçetoprak köyünün kuzey ve batı yamaçlarında da yöre halkı tarafından halen ahır, depo ve samanlık olarak kullanılan çok sayıda yeraltı yerleşimleri bulunmaktadır. Karavezir (Kurşunlu ) Camii 1779 yılında Gülşehir li Karavezir Silahtar Seyyid Mehmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. Vakfiyesinden cami mimarının 8 akçe yevmiye ile çalışan Ebu Bekir Veledi Halil Efendi olduğu anlaşılmaktadır. Şekil A.3: Karavezir (Kurşunlu ) Camii Kaynak: 9

23 Üç kapılı bir avluda yer alan Karavezir Camii, yaklaşık 400 m² bir alanı kaplamaktadır. Osmanlı mimarisinin karakteristik özelliklerini taşıyan cami, iki renkli kesme taştan yapılmış, kare planlı, ana mekanını kaplayan 11 m çapındaki kubbe dört kemer üzerine oturtulmuştur. Kubbe dört sivri kemer ve köşelerde pandantifler ile beden duvarları üzerine oturmuştur. Kubbe ağırlığını kısmen köşe kuleleri ve payeler, kısmen de kemerler taşır. Kuzey cephesinde fazla simetrik olmayan 6 sütunun taşıdığı üç gözlü son cemaat yeri bulunmaktadır. Üç kubbede de derinlemesine aynalı tonozla örtülüdür. Sütunlar birbirlerine basık sivri kemerle bağlanmıştır. Son cemaat yeri kubbeleri, içten pandantiflerle, dıştan kasnağa oturur. Kubbelerde yer yer nemden dökülmüş olmakla beraber kalem işi süslemeler bulunmaktadır. Giriş kapısı çerçevesinin üzerinde profilli barok üslupta mermer kitabe bulunmaktadır. Yeşil zemin üzerine altın yaldızla işlenmiş madalyon şeklinde I. Abdülhamid in tuğrası yer alır. Tuğranın yan taraflarında siyah, yeşil, mavi renkte yağlı boya ile boyanmış birer demet çiçek bulunmaktadır. Şahı-Şahani Hamidi Şeyh Sadr-ı Zişan-ı Silahtar Paşa, hayr-ı niyetiyle razı-i Hak içün, kıldı bu cami pür nuribina, sıdkile aşafı alişane, beş vakitte idelim hayr ve dua, tam tarih-i itmamın da oldı bir beyt ile lüfti göya, kıldı bu camii ehya-e lillah-i sahibi Sadr Mehmed Paşa A Hacıbektaş Nevşehir-Kırşehir yolu üzerinde Nevşehir e 45 km uzaklıkta olan Hacı Bektaş, ilçe merkezinde yapılan kazılar sonucunda Eski Tunç Çağı, Hitit, Frig, Hellenistik ve Roma Dönemi ne ait ele geçen eserler, Hacıbektaş Arkeoloji Müzesi nde sergilenmektedir. Hacıbektaş yakınlarındaki Karaburna köyü yakınlarında Topada ve Sivasa da olduğu gibi Geç Hitit Dönemi ne ait Hitit hiyeroflifi ile yazılmış Karaburna kaya anıtı bulunmaktadır. Bu yazıtta Kral Sapas ın NIAS SAPAS ile yaptığı anlaşma ve bu anlaşmaya uymadıkları takdirde Haran tanrısı Armas, tanrıçası Kumiapi ve Datti Kubaba nın aşağılayacağından bahsetmektedirler. Hacı Bektaş-ı Veli Müzesi Nevşehir İli Hacıbektaş ilçesinde Hacı Bektaş-ı Veli Külliyesi nin 1. avlusunda girişin sağındaki yapı yılları arasında restore edilmiş, 16 Ağustos 1964 tarihinde Etnografya Müzesi olarak düzenlenmiş ve ziyarete açılmıştır. Müze, 1. avlu (Nadar avlusu ), 2. avlu (Dergah avlusu ) ve 3. avlu ( Hazret avlusu ) olmak üzere ana bölümden oluşmaktadır. 1. Avlu: Eskiden Nadar (At) avlusu da denilen bu bölüme, güneydeki anıtsal görünümlü Çatal Kapı dan girilir. Girişin hemen sağında 1902 yılında Tekke Postnişini Feyzulla Dedebaba zamanında Sadrazam Halil Paşa nın eşi Fatma Nuriye Hanım tarafından yaptırılan ve üzerinde Mühr-ü Süleyman motifi bulunan Üçler Çeşmesi yer alır. Eskiden bu avlu içinde günümüze kadar ulaşmayan; atevi, ekmekevi, hamam, tuvalet, mihmanevi, çamaşırhane gibi bölümler bulunmaktaydı. 2. Avlu: Eskiden Dergah Avlusu da denilen bu bölüme, üçgen alınlıklı ve sivri kemerli Üçler Kapısı ndan girilir. Bu avlu içinde sırasına göre sağda; Arslanlı Çeşme, aşevi, Baba Köşkü, Tekke Camii, ortada; havuz, solda; mihmanevi, meydanevi, kilerevi ve Dedebaba Köşkü gibi bölümler bulunmaktadır. 10

24 Arslanlı Çeşme: Klasik Mısır Sanatı tarzında İskenderiye mermerinden yapılmış olan arslan yontusu, ünlü Mısır Valisi Kavalalı M. Ali Paşa soyundan Fatma Hanım tarafından, M yılında Tekke ye hediye babında gönderilmiştir. Arslanların içine yerleştirildiği esas çeşme, M yılında eski Silistre Valisi Malkoç Bali Bey hayrına yaptırılmıştır. Aşevi Baba Köşkü: Protokolde, Dedebaba dan sonra gelen Aşevi Babası nın oturduğu köşk, bugün Müze idaresi olarak hizmet vermektedir. Aşevi: Kitabesinden M ta Malkoç Bali Bey hayrına yaptırıldığı anlaşılan aşevi nde meşhur karakazan, halife kazanları ve diğer mutfak eşyaları sergilenmektedir. Tekke Camii: M yılında, Padişah II. Mahmut tarafından yaptırılan camii klasik tarzda; içten kubbeli görünümüne rağmen dıştan kurşun kaplamalı ve basık külahlı olarak inşaa edilmiştir. Güdük minaresi orjinal olmayıp restorasyon ürünüdür. Havuz: Giriş kapısının tam karşısında bulunan havuzun kitabesinden anlaşıldığına göre; yılları arasında dönemin Beyrut Valisi nin (H. Rıfat Paşa) eşi Nazlı Hanım tarafından yaptırılmıştır. Güney duvarı, üçgen alınlıklı olarak yapılmış olup; oniki dilimli Hüseyni taç ile sonlandırılmıştır. Fıskiyesinde, Korinth tipi antik başlık kullanılmıştır. Mihmanevi: Tekke faal iken, gelen konukların ağırlandığı bu bölüm, bugün müze deposu olarak kullanılmaktadır. Meydanevi: Tekke nin en önemli bölümlerinden biri olup, kitabesine göre; M yılında Sultan Murat tarafından yaptırılmıştır. Burada tarikata intisap etme yani ikrar verme ve nasip alma törenleri yapılıyordu. Meydan Odası nın rekonsrüksiyon olarak bingi tekniğinde inşaa edilen tavanı ilgi çekicidir. Bu bölümde; oniki makamı simgeleyen postlar, levhalar, Bektaşi Tahtı, müzik aletleri, tablolar, eski siyah-beyaz fotoğraflar, mühürler ve diğer etnoğrafik eserler sergilenmektedir. Kilerevi: İki katlı olan bu bölümün alt katı, eskiden Tekke kasası ve depo olarak; üst kat ise, Dedebaba Köşkü olarak hizmet veriyordu. Şimdi ise Kütüphane deposu olarak hizmet vermektedir. 3. Avlu: Eskiden Hazret avlusu da denilen bu bölüme, basık kemerli, yeşil kanatlı, Altılar Kapısı ndan girilir. Atatürk Köşesi, Pirevi, Balım Sultan Türbesi ve Hazire bulunmaktadır. Pirevi: Girişin tam karşısında yer alan bu yapı kompleksi, M. XIII. -XVI. yüzyıllar arasında tamamlanmıştır. Girişin sağ ve sol yanında; Tekke ye hizmet etmiş bulunan Dede ve Babalar ın mezarları bulunmaktadır. Akkapı denilen süslemeli mermer kapıdan, kalem işi motiflerle bezeli olan Orta Methal yani salona girilir. Sağ tarafta; Tekke nin çekirdeği sayılan ve Dervişlerin zikredip, olgunlaştıkları Çilehane (kızılcahalvet) denilen hücre yer alır. Üstünde kitabesi bulunan, mütevazi bir kapıdan, Kırklar Meydanı na geçilir. Tavanı ahşap, duvarları kalem işi bezemelerle süslü olan bu bölümde; muhtemel olarak Hindistan dan Tekke ye hediye olarak gelmiş olan ünlü Kırkbudak şamdan, Hz. Ali nin el yazması Kur an-ı Kerim den bir sure, İran Şahı nın adağı ipek halı, sancaklar, fincan takımları, Türbe nin süslemeli orijinal gümüş kapısı, bazı silahlar ve Bektaşi kültürüne ait bazı etnoğrafik eserler sergilenmektedir. Meydanın doğusunda; Horasan Erleri, batısında Çelebiler in mezarları bulunmaktadır. Gökeşik de denilen, mütevazi ve süslemeli mermer kapıdan Huzur-u Pir e yani Hünkar Hacı Bektaş-ı Veli Türbesine girilir. Yapı Selçuklu mimarisi geleneğinde inşaa edilmiş olup; kubbe ve duvarları kalem işi bezemelerle süslenmiştir. Yüksek tip sandukası yeşil puşidelerle süslüdür. Türbe nin üst kısmı; dıştan sivri külahlı ve kurşun kaplamalıdır. Güvenç Abdal Türbesinde ise Güvenç Abdal, eşi Dünya Güzeli ve hizmetkarlarının 11

25 sandukaları bulunmaktadır. Türbe kemerli tonozla örtülü olup, restorasyon ürünü bezemelerle süslüdür. Balım Sultan Türbesi: Avlunun sağ tarafında, piramidal külah örtülü ve Selçuklu mimari si tarzında inşaa edilmiştir. Balım Sultan; Dimetoka daki Bektaşi Tekkesinde yetişmiş ve dah a sonra merkez Tekke ye gelerek, Bektaşilik e önemli hizmetlerde bulunmuştur. Bu nedenle de Bektaşilik te Pir-i Sani (İkinci Pir) olarak kabul edilir. Balım Sultan sandukasından başka Kalender Şah mezarının da bulunduğu Türbe, ölümünden üç yıl sonra M da; Yavuz Sultan Selim in komutanlarından Dulkadiroğulları Beyi, Şeyhsuvar Ali Bey tarafından inşaa ettirilmiştir. Kubbe içi ve duvarları kalem işi bezemelerle süslü olan türbe içinde; şamdan, orijinal kapı ile bazı levhalar sergilenmektedir. Türbenin önünde ise kutsal sayılan tarihi Dilek Ağacı (Karadut-Morus Nigra) bulunmaktadır. Hazire: Balım Sultan Türbesi nin hemen yanında bulunan mezarlıkta, Tekke ye hizmette bulunan dervişler yatar. Hüseyni, Elifi ve Ethemi tipteki mezar taşı başlıkları, Türk - İslam Sanatı nın özgün eserlerindendir. Şekil A.4.: Hacıbektaş-ı Veli Türbesi Kaynak: Diğer Müze ve Örenyerleri Arkeoloji ve Etnoğrafya Müzesi: İlçe merkezinde ve Hacıbektaş Veli Müzesi nin 100 m kadar batısındadır. Sulucakarahöyük te, yılları arasında yapılmış olan bilimsel kazılarda ortaya çıkan arkeolojik buluntular sergilenmektedir. Hacıbektaş arkeoloji ve etnografya müzesinin belli başlı eserleri arasında Eski Tunç, Asur Ticaret Kolonileri, Hitit, Frig, Helenistik, Roma ve Bizans dönemlerine aitçift kulplu kaplar, kaseler, pişmiş topraktan ölü gömme küpleri gibi eserler bulunmaktadır. Kadıncık Ana Evi: Velayetname de adı geçen ve Bektaşilik te önemli sayılan bir kişinin ikamet ettiği evdir. Müze Müdürlüğü ne başvurulması halinde görevli sağlanarak ziyaret edilebilir. 12

26 Bektaş Efendi Türbesi: M yılında ölmüş olan Bektaş Efendi ile ilgili pek bir bilgi yoktur. Kubbesi ve duvarları kalem işi bezemelerle süslü olan türbe, Selçuklu Kümbet Mimarisi tarzında inşaa edilmiştir. Çilehane-Deliklitaş: İlçenin 3km. doğusundaki Arafat Dağı nda bulunan mağaradır. Hacı Bektaş-ı Veli nin bu mekanda halvette bulunduğuna inanılır. Ayrıca, bu delikten geçenlerin günahlarından arındığı yönünde bir inanç da vardır. Zemzem çeşmesi, Hacı Bektaş-ı Veli, Yunus Emre ve Ozanlar Anıtları ile kişilik modern amfitiyatro bu tepede bulunmaktadır. Beştaşlar: İlçenin 5 km kadar kuzeyinde; Çivril Köyü yakınlarında bulunmaktadır. Jeolojik bakımdan önem taşıyan, beş adet dev boyutlu taş vardır. Taşların efsanesi, Velayetname de ayrıntılı olarak anlatılır. Atatürk Evi: İlçe merkezinde bulunan evde; M. Kemal Atatürk, Aralık 1919 tarihlerinde konuk edilmiştir. XIX. yüzyılda inşaa olunan ev, restore edildikten sonra, Müze- Ev olarak halkın ziyaretine açılacaktır. A Avanos Nevşehir in 18 km kuzeyinde olan Avanos un antik dönemdeki adı Venessa dır. Çok sayıda çanak çömlek atölyesi bulunan ilçede seramik yapım geleneği Hititlerden beri süregelmektedir. Kızılırmak ın getirdiği kırmızı toprak ve milden elde edilen seramik çamuru, Avanoslu seramik sanatçılarının elinde şekil almaktadır. Şekil A.5. : Çanak çömlek yapımı. Kaynak: Avanos u ikiye ayıran ve Anadolu nun en uzun nehri olan Kızılırmak ve onun çevresi, çağlar boyunca çok sayıda olaylara sahne olmuştur. Avanos yakınlarında, Kızılırmak ın hemen kenarındaki bir Roma mezarlığında ele geçen mermerden lahit, Merkez Kapadokya Bölgesi nde bugüne kadar ele geçen tek lahit olması açısından ilginçtir. Lahit, 1971 yılında tesadüfen ortaya çıkmış, semerdam biçimindeki kapağı kimliği tespit edilmeyen şahıslarca açılmış ve içindeki buluntular ne yazık ki çalınmıştır. Ceset üzerinde yapılan patolojik ve paleoantropolojik araştırmalar sonucunda lahitin, saçları kına ile boyanmış bir kadına ait olduğu anlaşılmıştır. Avanos un Sarılar kasabası yakınlarındaki Prof. H. Sever in başkanlığındaki Zank Höyük te yapılan arkeolojik kazılarda Eski Tunç Çağı ndan Geç Roma Dönemi ne kadar değişik kültürlere ait kalıntılar açığa çıkarılmıştır. Avanos ta XIII. yüzyıl Selçuklu Dönemi ne tarihlenen Saruhan Kervansarayı ve Alaaddin Camii bulunmaktadır. 13