TÜRKİYE ERMENİSTAN YENİ DÖNEM Mİ?

Transkript

1 T.C. BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ ULUSLARARASI GÜVENLİK VE STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ TÜRKİYE ERMENİSTAN YENİ DÖNEM Mİ? İSTANBUL EKİM

2 İÇİNDEKİLER GİRİŞ... 1 BÖLÜM 1: STRATEJİK PARAMETRELER KARABAĞ SORUNU 1.1. Tarihsel Arka Plan Arası Gelişmeler Minsk Süreci Karabağ Sorununa İlişkin Görüş ve Değerlendirme ERMENİSTAN STRATEJİK ALGISI VE AÇILIM SÜRECİNE İLİŞKİN GENEL DEĞERLENDİRME Ermenistan ın Stratejik Perspektifi: Erivan bölgesini ve dünyayı nasıl algılıyor? Ermenistan Stratejik Kültüründe Sınır Aşan Milliyetçilik ve Irksal Faktörler Ermenistan Güvenlik Anlayışı ve Tehdit Algısı Ermenistan Stratejik Kültüründe Konsept Çeşitliliği ve Risk Minimizasyonu Ermenistan Stratejik Kültürü Işığında Türkiye İçin Değerlendirme Açılım Sürecinin Diğer Aktörler, Küresel ve Bölgesel Parametreler Açısından Değerlendirilmesi... 34

3 EK: 1 SOYKIRIM İDDİALARI VE YANSIMALARI Türk Tarihinde Ermeniler Ermeniler ve Din Ermeni Nüfusu Millet-i Sadıka dan Şark Meselesine Ermeni Cemiyetleri I. Dünya Savaşı Öncesinde Ermeniler Rusya-Ermeni İlişkileri ve 20. yy. da Ermeni Nüfusu Resmi Kaynaklarda Ermeni Nüfusu Ermeni Kaynaklarında Ermeni Nüfusu I. Dünya Savaşı nda Ermeniler Ermeni Çetelerine Karşı Alınan Tedbirler Tehcir Kararı Ermeni Mezalimi Sözde Soykırım ın Hukuki Boyutu Sözde Soykırım Propagandası Soykırım İddialarının Siyasi Etkileri ÖZEL NOT KAYNAKÇA

4 EKLER TABLOLAR VE HARİTALAR Tablo 01: Öldürülen ya da Göç Etmek Zorunda Bırakılan Türk ve Müslüman Nüfusun Yıllara Göre Dağılımı... 7 Harita 01: İşgal Altındaki Azerbaycan Toprakları ve Karabağ ın Durumu Tablo 02: İşgal Edilen Bölgelerden Kaçan Azerilerin Sayısı Tablo 03: 16. Yüzyıl da Anadolu nun Çeşitli Yerlerindeki Müslüman ve Gayrimüslim Nüfus Tablo 04: İkinci Meşrutiyet Dönemi Meclislerin Etnik Yapısı Tablo 05: Osmanlı İmparatorluğu nda Ermeni İsyanlarının Listesi Tablo 06: Osmanlı Devleti nin Nüfusu Tablo 07: Osmanlı Devleti nin Nüfusu Tablo 08: Osmanlı Devleti nde Nüfusun Dağılımı 1881/ Tablo 09: Osmanlı Develti nde Nüfus Tablo 10: Osmanlı Devleti nde Nüfusların Cemaatlere Göre Dağılımı 1906/ Tablo 11: Marcel Leart (Kirkor Zöhrap) a Göre Osmanlı Devleti nde Ermeni Nüfusu Tablo 12: Vilâyat-I Sitte de Ermeni Nüfusu 1912 Marcel Leart (Kiokor Zöhrap) a Göre Tablo 13: Osmanlı Devleti nde Ermeni Nüfusu 1912 Ermeni Patrikhanesi nin İstatistiklerine Göre Tablo 14: Osmanlı Devleti nde Ermeni Nüfusu Ermeni Patrikhanesinin İstatistiklerine Göre Harita 02: 1912 Yılı Anadolu da Ermeni Nüfusu... 71

5 Harita 03: Osmanlı Vilayetleri nde Etnik Dağılım Tablo 15: 1914 Senesi Farklı Milletler Resmi İstatistiği Tablo 16: Erzurum Vilayeti ndeki (Vilayat-ı Sitte de yer alır) Müslüman Ve Ermeni Nüfusa Ait Osmanlı İstatistikleri Tablo 17: Vilâyat-ı Sitte de Ermenilerin Genel Nüfus İçindeki Ortalama, En Az Ve En Fazla Oranları Tablo 18: Resmi Sayıma Göre Osmanlı Devleti nde Ermeni Nüfusu Tablo19: Ermeni ve Ermeni Yanlısı Kaynaklara Göre Osmanlı Devleti nde Ermeni Nüfusu Tablo 20: Tehcir Sırasında Usulsuz Davrandıları Gerekçesiyle Divan-I Harbe Sevk Edilen Kişilerin Bölgelere Göre Dağılımı Tablo 21: Divan-ı Harplerde Yapılan Yargılamaların Sonucunda Verilen Cezalar (1916 itibariyle) Tablo 22: Tehcir Sırasında Sevk Edilen ve Yerlerinde Kalan Ermeniler Tablo 23: Tehcir ile İskan Arasındaki Kayıpların Beyanı Tablo 24: Çeşitli Ülkelere Yılları Arasında Gerçekleşen Göçler Ve Göçmen Sayıları Tablo 25: Ermeniler Tarafından Katledilen Türkler ( ) Tablo 26: Ermeni İddiaları Üzerine Yayınlar Tablo 27: Arşivleri Ziyaret Eden Yabancı Araştırmacı Sayısı

6 Türkiye ve Ermenistan arasında kalıcılaşma eğilimi gösteren anlaşmazlıkların çözümüne ilişkin çalışmaların her iki ülke karar vericileri ve kamuoyları ile paylaşıldığı yaşadığımız süreçte ulusal kimlikli sorunlara duyarlılık ve sorumluluğumuzun bir gereği olarak hazırladığımız analizi bilgilerinize sunuyoruz. Türkiye Ermenistan ilişkilerini araştırmak isteyecekler, referans kimliğindeki bilgi ve belgeleri de analizimizin ekinde bulabileceklerdir. Merkezimizce gerçekleştirilen analiz/projeksiyon çalışmaları, raporlar ve terörizmle ilgili araştırmaların tümüne elektronik ortamda adresinden ulaşabileceğinizi ayrıca bilgilerinize sunarız. Saygılarımızla. Ercan ÇİTLİOĞLU Uluslararası Güvenlik ve Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkanı

7 Giriş Kimi zaman bağımsız çoğu zaman ise büyük bir devletin himayesi altında yaşayan Ermeniler, bulundukları coğrafyada tarih boyunca küresel boyutta başat bir güç olarak belirememişlerdir. Yayıldıkları coğrafya günümüz Doğu Anadolu, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, İran ın kuzeybatısı ve Anadolu nun güneyi (Kilikya) olan söz konusu toplum, jeopolitik açıdan işgallere ve güç mücadelelerine açık bir alanda konuşlanmış; ancak en yoğun oldukları bölgelerde dahi ekseriyeti oluşturmakta zorlanmıştır (Kocaş, 1990). Ermeni halkının kökenleri hakkında farklı tezler ortaya konmakla birlikte, nihai bir sonuca ulaşılmasını sağlayacak somut kanıtlar bulunmamaktadır. Tezlerden en geniş kabul göreni, resmi görüşü de yansıtacak şekilde, Hayk efsanesi 1 olsa da, anılan tezin yanı sıra Frigyalılar ın bir kolu oldukları, Hititler veya Urartular ın torunu olabilecekleri, Hayasalılar a dayandıkları hatta Türki (Turkic) ya da proto Türkler ile akraba olabilecekleri hakkında dahi birçok tez vardır (Aslan, 2004; Kocaş 1990; Türközü, 1995 ten aktaran Aslan, 2004; Kırzıoğlu, 1952 den aktaran Aslan, 2004; Gürün 1988 den aktaran Aslan, 2004; Yavuz, 1968 den aktaran Aslan, 2004). Her ne kadar Ermeniler in kökeni üzerine farklılaşan iddialar bulunsa da, Ermeniler in tarih içerisinde yoğunlukla yaşadığı topraklar hakkındaki ilk yazılı kayıtlar Hitit Krallığı ndaki hiyerogliflere ve Asurlular dan kalma yazıtlara dayanmaktadır. Dünya geneline yayılmış Armenia ya da Türkçe deki karşılığı olan Ermenistan kelimesi ise ilk olarak Pers Hükümdarı Dara (Daryus) yazıtlarında görülmüştür (Özgüldür ve diğerleri, 2001). Tarihsel olarak Ermenistan olarak adlandırılan topraklardaki ilk krallık Urartular olmuştur. Başkentleri (Tuşpa) bugünkü Türkiye sınırları içerisinde (Van ili ve çevresi) bulunan Urartular, yörede ilk kalıcı eser bırakan medeniyet olmuşlardır. M.Ö. 6.yy da Medler in kontrolüne geçen bölge kısa süre sonra ise Persler in hakimiyetine girmiştir. İki asır süren Pers dominasyonu bölgeyi sadece siyasal olarak değil kültürel ve dini konularda da etkisi altına almış; Persler idari olarak bölgeyi satraplıklara (vilayet) bölmüş, Zerdüştlük bölgede yayılmıştır. 1 Hayk Hz. Nuh un torunu olan, kavme ismini vermiş 400 yaşında ölen bir kahraman olarak kabul edilmektedir. Bu nedenledir ki Ermeniler kendilerini Hay, topraklarını da Hayk ya da Hayastan olarak da adlandırmaktadırlar. 1

8 M.Ö. 331 yılında Büyük İskender in Pers İmparatorluğu na son vermesi üzerine bölge Helenistik kültürün etkisi altına girmiştir. Siyasi olarak İskender in komutanlarından Selefkus un idaresi altında bulunan Ermeniler, M.Ö. 190 yılında bölgede görevli bir general olan Artexias liderliğinde bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. M.Ö. 1.yy da kendini krallar kralı ilan eden Büyük Dikran döneminde Ermeni kontrolündeki sınırlar Hazar dan Akdeniz e kadar uzanmıştır. M.S. 64 te Ermeni topraklarının bir kısmı Part hakimiyetine girmiş ve Roma-Part arasında mücadelelere sahne olan bölgede bir nevi tampon görevi görmüştür. Ermeniler tarihte bilinen en eski Hristiyan topluluktur. Roma İmparatoru Constantine in tüm inançlara toleransı öngören Milan Fermanı nı (Edict of Milan) ilan etmesinden 12 sene önce 301 de Ermeniler devletin resmi dini olarak Hristiyanlığı kabul etmiş, 405 te ise birleştirici unsur olarak önemli bir rol oynayan Ermeni alfabesini oluşturmuşlardır (Ermenistan Dışişleri Bakanlığı [web], 2009). 5.yy da Sasaniler tarafından kontrol altına alınan Ermeni topraklarında Vartan Mamikonyan önderliğinde Sasanilerle mücadele edilmiş, başarılı olunmuş; ancak çatışmalar sonlanmamıştır (Kocaş, 1990; Ermenistan Dışişleri Bakanlığı [web], 2009). 7.yy da Müslümanlığın yayılmasıyla birlikte Araplar tarafından işgal edilen bölge, 9.yy da tekrar Ermeni hakimiyetine girmiştir. 11.yy daki Bizans işgaline kadar sanat, edebiyat gibi alanlarda büyük gelişimler gösteren toplum; şehirleşme ve ticari konularda atılımlar yapmış, başkent Ani nin nüfusu i geçmiştir. Bizans ın Büyük Ermenistan olarak da adlandırılan bölgeyi ele geçirmesiyle Ermeniler in büyük bir kısmı güneye, Küçük Ermenistan a, göç etmiş; Selçuklular ın bölgeye gelişiyle Kilikya daki Ermeni oluşumu perçinlenmiştir. Kilikya Krallığı döneminde Ermeni aydınlanmasının altın devri yaşanmıştır. Anılan dönemde Ermeniler kültür, sanat, edebiyat, sosyal hayat gibi birçok alanda Avrupa dan etkilenmiştir. Kilikya da üç asır süren Ermeni hakimiyeti 1375 yılında Mısır dan gelen Memluklar tarafından sonlandırılmıştır. Büyük Ermenistan daki Ermeniler ise Selçuklular ın bölgeye girmesiyle Bizans a karşı mücadelelerini bitirmiş, 13.yy da ise bölge Moğol işgaline maruz kalmıştır Ermeniler in bulunduğu topraklar 16. ve 17. yy da batıda önemli bir güç merkezi olarak beliren Osmanlılar ile doğudaki Safeviler arasında bölünmüştür. Özellikle Osmanlılar ın Çukurova yı ele geçirmesiyle Memluklular dan sonra bir diğer Türk devletinin hakimiyetine giren Ermeniler, gayri müslimlere tanınan inanç 2

9 serbestisi kapsamında özgürce yaşamışlardır 2. Osmanlı içerisinde birçok resmi kurumda önemli görevler üstlenen Ermeniler verdikleri hizmetlerden ötürü millet-i sadıka (sadık millet) olarak nitelendirilmişlerdir (Halaçoğlu, 2006) Fransız İhtilali nin getirdiği milliyetçilik ve ayrılıkçılık akımlarından en son etkilenen toplumlardan biri olan Ermeniler, Osmanlı nın bulunduğu coğrafyada ve Ermeniler in yaşadığı bölge üzerinde etkili olmak isteyen dış güçler tarafından koruyuculuk (protektora) adı altında kışkırtılmış, özellikle 19.yy sonlarına doğru ayrılıkçı talepler çerçevesinde; isyan çıkarma, önde gelen politik figürlere suikast girişimleri gibi eylemlerde bulunmuşlardır Dünya Savaşı öncesinde komitacılık faaliyetleriyle örgütlenen ayrılıkçı Ermeniler, Ermeni toplumunu Osmanlı Ordusu na karşı, gerek Rus safına geçerek düzenli birlikler halinde, gerekse cephe gerisi gerilla faaliyetleriyle savaşma hususunda kışkırtmış ve sivil halka yönelik sistematik katliamlarda bulunmuşlardır. Sadece Türkleri değil bölgede yaşayan kimi Ermenileri de hedef alan söz konusu terör dalgası, doğu cephesinde yürütülen savaş çerçevesinde sivil can kaybı ve askeri ikmal güvenliğinin sağlanması amacıyla Ermeniler in cepheden uzak bölgelere sevkiyle önlenebilmiştir. 1. Dünya Savaşı sonrası Osmanlı Hükümeti ile imzalanan ancak geçersiz kalan Sevr Antlaşması nda kendilerine vadedilen toprakları elde edemeyen Ermeniler, 1918 de kurulan Erivan merkezli devletleri yönetiminde harekete geçmiş; ancak Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir tarafından mağlup edilerek Gümrü Antlaşması nı imzalamışlardır. 29 Kasım 1920 de Sovyet cumhuriyetlerinden biri olarak ilan edilen Ermeni devletinin Türkiye ile olan sınırları, Ankara daki meclisin 1921 de Sovyetler ile yaptığı Moskova Antlaşması ve diğer Sovyet cumhuriyetlerine yönelik olarak düzenlenen Kars Antlaşması sonucunda nihai halini kazanmıştır. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği nin dağılmasını müteakip, yapılan referandum sonucunda bağımsızlığını ilan eden Ermenistan ı ilk tanıyan ülkelerden biri Türkiye Cumhuriyeti olmuştur. Karabağ konusunda 1992 de Azerilerle çatışmaya başlayan Ermenistan ın Azerbaycan topraklarını işgal etmesi üzerine sınırlarını 2 Ermeniler in huzur içinde yaşadıklarının da bir kanıtı olarak çeşitli yörelerden Kilikya coğrafyasındaki şehirlere önemli miktarda göç alınması da gösterilebilir. Bölgedeki bazı şehirlerin demografik yapısı ve miktarı için bkz. Halaçoğlu, Yusuf Ermeni Tehciri (9.Baskı) Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul, Sözü edilen konuyla ilgili bilgilendirme ve belgeler çalışmanın devamında detaylı olarak ele alınacaktır. 3

10 kapatan Türkiye, Ermenistan a ekonomik ve siyasi yaptırımlar da uygulamaya başlamıştır. Anayasası ve Bağımsızlık Bildirgesi nde Türkiye ye yönelik toprak ve soykırımı tanıma talepleri olan Erivan yönetimi, halihazırda bölge ülkelerinin bir kısmıyla güncel, siyasi ve tarihi sorunlara sahiptir. Yukarıda aktarılan tarihsel sürece sahne olan Kafkasya jeopolitiği günümüzde; İran, Hazar Havzası, Rusya, Türkiye gibi çok önemli bölgesel faktörler ile çok etnikli bir iç yapının etkisi altında şekillenmiş son derece dinamik ve devinimli bir yapıyı tanımlamaktadır. Söz konusu jeopolitiğin içinde yer alan jeostratejik parametreler ise değişken ve hareketlidir. Küçük etnik grupların politik davranışlarından; Moskova, Ankara gibi başkentlerin strateji ve siyasetlerine kadar Kafkasya politikalarını oluşturan tüm unsurlar da anılan hızlı döngüye katılarak bir günü dünyanın genelinden daha hızlı yaşadığı söylenebilecek bu bölgenin temel niteliklerini meydana getirirler. Kafkasya jeopolitiği ve bölgesel jeostratejik parametreler içinde, Ermenistan ve Ermeniler önemli bir yer tutmaktadır. Zira, çevresindeki kim komşuları ile sınır problemleri yaşayan, diasporası ile Fransa, ABD gibi önemli güç merkezlerinde etki sahibi olan söz konusu ulus; gerek Azerbaycan, gerekse Türkiye ile çatışma zeminleri yaratarak kimliğini söz konusu zeminler üzerine inşa etmektedir. Başka bir anlatımla, genel olarak Kafkasya da ve özel olarak da Ermenistan da; kişiye hangi ulusun mensubu olduğu sorusu yöneltildiğinde alınan yanıt, milli kimliği ne ölçüde tanımlıyorsa; hangi ulusa mensup olmadığı sorusuna verilecek yanıt da aynı ölçüde etkilidir demek yanlış olmayacaktır olaylarını soykırım olarak yorumlayan, bağımsızlık bildirgesinde Türkiye nin bir bölümü için Batı Ermenistan ifadesini kullanan Erivan; Azerbaycan topraklarının yaklaşık %20 sini işgal altında tutmaktadır. Bu yönüyle saldırgan bir dış politika izlediği söylenebilecek söz konusu ülkenin, pratikteki imkan ve kabiliyetleri ise bir o kadar sınırlıdır. Çalışma kapsamında ortaya konacağı üzere, ırksal faktörleri de içeren ve Ermenistan sınırlarını aşan aşırı bir milliyetçilik anlayışıyla Erivan; kendi söylemiyle ulusal idealleri gereğinde ekonomik kayıplar pahasına ayakta tutmaya devam etmektedir. 4

11 Bu çalışmanın üzerinde şekillendiği üç temel unsur bulunmaktadır. Bunlar: Karabağ sorunu, açılım süreci ve stratejik değerlendirmeler ile sözde soykırım iddialarıdır. Bu bağlamda çalışma iki ana bölüme ayrılmıştır. İlk bölümde sırasıyla; Karabağ sorununun tarihsel arka planı ve konuya ilişkin görüşler ile ikinci bölümde Ermenistan Türkiye ilişkilerinin dinamikleri, bölgesel dengeler, konuyla ilintili aktörlerin yaklaşım ve duruşları; açılım sürecine ilişkin değerlendirmelerle birlikte okuyucunun dikkatine sunulacaktır. Çalışmanın birçok bölümü tarihsel detaylandırma açısından yoğun bulunabilir. Bunun temel nedeni, Ermenistan ın birçok problem alanına; mitolojik sayılabilecek unsurlar da dahil olmak üzere tarihsel bir mağduriyet algısı ile yaklaşmasıdır. Belirtilen noktadan hareketle bu araştırmanın amacı, okuyucuyu Erivan ve diaspora tarafından tekrarlanma sıklığı nedeniyle neredeyse bir ön kabuller silsilesi haline gelen tarihsel yanılgılar hususunda aydınlatmaktır. Stratejik değerlendirmeler bölümünde, Kafkasya politikalarının çok aktörlü ve değişken doğaya sahip dinamikleri bağlamında geniş analizlere yer verilmiştir. Konu, Ankara, Washington, Moskova, Bakü, Erivan ve Tahran merkezli olarak ele alınmış; Avrupa nın genel perspektifi de açıklanmaya çalışılmıştır. İkinci ana bölümü oluşturan soykırım iddialarında, yine tekrar sıklığı ve Ermeni propaganda yetenekleri dolayısıyla ön kabullere dönüşen tarihsel ve demografik veriler ile tehcir olayına ışık tutulmaya çalışılacaktır. Böylelikle, Ermenistan ın tarihsel argümanlarının neredeyse sorgulanamaz görülen dogmatik karakteri ki, kimi ülkeler soykırımın entelektüel bir faaliyet olarak dahi sorgulanmasına karşı tavır almışlardır irdelenecektir. Çalışmanın sonuna; ayrıca teorik bilgilerden ve tarihsel detaylardan arındırılarak; işlevsellik ve zaman tasarrufu boyutu artırılmış stratejik tavsiye notu bölümü eklenmiştir. Ekler bölümünde konuya ilişkin, Ermenistan Ulusal Güvenlik Strateji Belgesi de dahil olmak üzere, hemen tüm belgeleri bulmak mümkündür. 5

12 BÖLÜM 1 STRATEJİK PARAMETRELER 1. KARABAĞ SORUNU Çalışmanın bu bölümünde görünürde 1988 yılında başlamış ancak temelleri 19. yüzyıla uzanan Karabağ sorunu, bölgedeki demografik değişimler ve söz konusu değişimlerin bölgeye etkileri ile günümüzde hala çözüm bekleyen anılan sorunun temel parametreleri ele alınacaktır. Tarihsel arka planın açıklanmasıyla başlayacak olan bölüm; Karabağ sorununa ilişkin değerlendirmelerle sona erecektir. Bununla birlikte, konuya ilişkin stratejik değerlendirmeler, müteakip bölümde daha kapsamlı olarak ele alınmaktadır Tarihsel Arka Plan Karabağ Bölgesi uzun yıllar boyunca farklı Türk toplulukları ve devletlerinin egemenliği altında olmuştur yılındaki Rus işgali ile birlikte bölgenin kontrolü Çarlık Rusya sına geçmiştir. Ruslar, Türkmençay Antlaşması ile hakimiyetleri altına aldıkları, Revan (bugünkü Erivan), Nahcivan ve bunlarla birleştirdikleri Karabağ ile birlikte anılan yerlerde bir idari yapı oluşturmuşlardır. Oluşturulan idari yapıya Armanskaya Oblast (Ermeni Vilayeti) adı verilmiştir (Karabekir, 1995 ten aktaran Kızılkaya 2007). Söz konusu bölgede idari yapı kısa süre sonra değiştirilerek geçici bir askeri idarenin merkezi haline dönüştürülmüştür (Bala,1993 ten aktaran Kızılkaya 2007). Gerçekleştirilen uygulamalar göz önüne alındığında fark edilen husus Rusya nın askeri stratejik amaçları doğrultusunda bölgede bir Ermeni Devleti kurma isteğidir (Aslanlı, 2003). Zira Rusya için stratejik öneme sahip ve Müslüman devletlerle çevrili bir coğrafya olan bugünkü Ermenistan topraklarında kurulacak Hristiyan bir devlet, Rusya nın Akdeniz ve Orta Doğu ya rahatlıkla ulaşabilmesini ve bölgeye nüfuz edebilmesini oldukça kolaylaştıracaktı. Söz konusu bölgenin demografik özellikleri 1828 yılında başlayan Ermeni göçü ile değişmiş olsa da 1832 yılında Çarlık Rusya sı tarafından yapılan resmi sayımda özellikle Karabağ nüfusunun %64.8 i Türk (Azerbaycanlı), %34.8 inin de Ermeni olduğu saptanmıştır (Aslanlı, 2001). Bölgede daha sonra yaşanan nüfus değişimi Amiral Bristol un tuttuğu günlükte şu şekilde anlatılmaktadır (Mc Carthy, 1988 den aktaran Kızılkaya 2007) : 6

13 General Dro nun yanında (bulunarak) hizmet görmüş subayların verdiği raporlardan biliyorum ki, savunmasız köyler topçu ateşine tutulmuştur ve sonra işgal edilmişlerdir; eğer orada kaçmamış yerli halktan (Müslüman) kimse bulunmuş ise bunlar vahşice öldürülmüşlerdir. Köy talan edilmiştir. Bütün hayvan sürüleri gasp edilmiş ve sonunda köy yakılmıştır. Bu eylemler Müslümanları (Türkleri) defetme amacıyla düzenli ve sistemli biçimde yürütülmüştür. Benzer şekilde Erivan Ruslar tarafından işgal edilmeden önce bölgede Müslüman ekseriyetin bulunduğu bilinmektedir yılında yaşanan göçler ile Ermeni nüfusu Müslüman nüfusa neredeyse eşit konuma gelmiş, anılan tarihten yaklaşık yıl sonra da çoğunluğu oluşturmuştur. Bölgede öldürülen ya da göç etmek zorunda bırakılan Türk ve Müslüman nüfusun yıllara göre dağılımını gösteren tablo aşağıda verilmiştir: TABLO 01: ÖLDÜRÜLEN YA DA GÖÇ ETMEK ZORUNDA BIRAKILAN TÜRK VE MÜSLÜMAN NÜFUSUN YILLARA GÖRE DAĞILIMI Yıllar Öldürülen ve Göç Etmek Zorunda Bırakılan Türk ve Müslüman Nüfus Bin Bilinmiyor Bin Bin Bin Toplam Bin KAYNAK: Bozkuş D., Yıldız, Ermenistan ın Demografik Yapısı ve Ermenistan da Azınlıklar, Ermeni Araştırmaları Dergisi, Ankara, ASAM Yayınları, sayı: 23-24, Bölgede 20. yüzyılın başlarına kadar çatışmalara rastlanmamakla birlikte küçük çapta da olsa Ermeni isyanları çıkmıştır. Büyük Ermenistan ı kurmak isteği ile 7

14 örgütlenmeye başlayan Ermeni Taşnak Partisi, 1900 lü yılların başlarında eylemlerine başlamış, etnik gerilimin göreli olarak arttığı gözlemlenmiştir. Bolşevik İhtilali ile bölgede meydana gelen otorite boşluğu sonucunda Azerbaycan ve Ermenistan 1918 yılında bağımsızlıklarını ilan etmişler ve Karabağ, Azerbaycan ın özerk bir bölgesi olarak uluslararası kabul görmüştür. Her iki ülke 1920 yılında Sovyet egemenliği altına girdikten sonra da Karabağ, göçler sonrası barındırdığı Ermeni ekseriyete karşın Azerbaycan ın bir bölgesi olarak anılmaya devam etmiştir. Ancak anılan durum Ermenileri rahatsız etmiş ve isyanları artırmıştır. Söz konusu kararın arkasından, bölgede etnik karışıklık yaratarak Moskova ya yönelecek tepkileri önlemek ve potansiyel etnik tepkiyi tarafların birbirlerine yöneltmesini sağlamak düşüncesi bulunduğu değerlendirilebilir (Aslanlı, 2001). Ayrıca kararın anılan şekilde alınması bölgede Ermenistan ve Azerbaycan arasında çıkabilecek herhangi bir sorunda iki ülkenin Moskova ya başvurmalarını gerektirecek, böylelikle de Moskova yönetimine bölgeye rahatlıkla müdahale edebilme olanağı da sağlanacaktı (Lütem, 2007). İsyanların artması üzerine Rusya Komünist Partisi Kafkas Bürosu nun teşviki ve uyarılarıyla 7 Temmuz 1923 tarihinde Karabağ da özerk bir yönetim kurulmuştur. 4 Bu tarihten sonra iki ülke arasındaki gerginlik olayların yeniden başlayacağı 1980 li yılların sonuna kadar bir süreliğine de olsa sona ermiştir. Şiddetli çatışmaların başladığı 1988 yılına kadar olan dönemde farklı zaman dilimlerinde Azerbaycan Türkleri zorla göç ettirilmişlerdir. Söz konusu uygulamanın bölgedeki Azerbaycan Türk nüfusunu mümkün olduğu kadar azaltmak ve hatta yok etmek, sosyal faaliyet alanlarını kapatarak coğrafyadaki kültürel varlıklarına son vermek amacıyla yapıldığını söylemek yanlış olmayacaktır (Cabbarlı, 2002). Anılan süreç içerisinde Ermenilerin zaman zaman Karabağ ın kendilerine bağlanması yönündeki istekleri dile getirilmiş olsa da, Moskova nın karşı tutum sergilemesi gerginliğin artmasını önlemiştir. Bilindiği üzere 1985 yılında SSCB yönetiminin başına Gorbaçov geçmiş, perestroyka ve glastnost dönemleri başlamıştır; bu kapsamda ekonomik ve siyasi sistem yeniden yapılandırılmaya çalışılmış ancak beklenen başarı sağlanamamıştır. Söz konusu politikalar SSCB içinde bastırılmış milliyetçilik duygularının ön plana çıkmasını sağlamış, anılan dönemde gerek Karabağ dışındaki gerekse Karabağ 4 Ayrıntılı bilgi ve konu ile ilgili kararname için bkz. Azerbaycan Cumhuriyeti Resmi İnternet Sitesi 8

15 içindeki Ermenilerin, Karabağ ın Ermenistan a bağlanması yönündeki ısrarları önemli artış göstermiştir Arası Gelişmeler 1988 yılına kadar sakinliğini koruyan mesele anılan yılda tekrar ve daha önceki halinden çok daha şiddetli bir biçimde gündeme gelmiştir. Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi Yerel Meclisi, Ermenistan ın da teşviki ile 1988 yılı Temmuz ayında Azerbaycan dan ayrılma kararı almış, ancak Azerbaycan Yüksek Sovyeti Başkanlık Divanı yerel meclisin kararını geçersiz ilan etmiştir (Aslanlı, 2001). Müteakip olarak konu SSCB Yüksek Sovyeti Başkanlık Divanı tarafından değerlendirilmiş, Divan, Karabağ sorununun varlığını kabul ettiklerini ancak sorunun Azerbaycan ın toprak bütünlüğüne dokunulmadan çözüleceğini, konu ile ilgili kararın SSCB anayasası 78. maddesi 5 uyarınca alınacağını ifade etmiştir (Aslanlı, 2001) yılı başlarında, gerginliğin artması, Ermenistan ve Azerbaycan yönetimlerinin sorunlara çözüm bulmakta yetersiz kalmaları nedeniyle Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi yönetimi Moskova ya bağlı hale getirilmiştir. Karabağ ın anılan şekilde yönetimi aynı yılın Kasım ayına kadar devam etmiş, Kasım ayından sonra ise Sovyet Yüksek Kurulu Azerbaycan ın Karabağ a tam özerklik veren kanunlar çıkarması konusunda baskı yapmıştır yılı başlarında Karabağ bölgesindeki gerginliğin şiddetli çatışmalara dönmesi üzerine Sovyet Yüksek Meclisi bölgeye müdahale etmek üzere askeri birlikler göndermiş; Bakü, Karabağ ve Karabağ a yakın bölgelerde olağanüstü hal ilan edilmiştir. 23 Ağustos 1990 tarihinde ilan edilen Ermenistan Bağımsızlık Bildirgesi nde 7 Ermenistan ın SSCB den ayrıldığını belirten bir madde olmaması dikkat çekicidir. Ancak aynı tarihlerde SSCB nin çöküş sürecinin sonuna yaklaşıyor olması Ermenistan la birlikte diğer Sovyet cumhuriyetlerinin yakında tamamen bağımsız olacaklarının habercisi olmuştur. Nitekim Ermenistan SSCB nin yıkılmasından önce, ancak Bağımsızlık Bildirgesi nin ilanından sonra 21 Eylül 1991 de tam bağımsızlığını (SSCB den ayrıldığını) ilan etmiştir. Parlamento da 18 Ekim 1991 de alınan karar ile madde: Herhangi bir Sovyet cumhuriyetinin sınırı onun rızası olmadan değiştirilemez 6 Ayrıntılı bilgi için bkz. Haydar Aliyev Vakfı, Azerbaycan Cumhuriyeti Resmi İnternet Sitesi 7 Bağımsızlık Bildirgesinin orijinal metni için bkz. Çalışmanın Ekler Bölümü. 9

16 Azerbaycan ın bağımsızlığı da ilan olunmuş, Aralık ayında yapılan referandumla da onaylanmıştır. Karabağ ve çevresinde çatışmaların artması üzerine Azerbaycan Parlamentosu 26 Kasım 1991 de Karabağ ın özerk statüsünü kaldırmış, bölgenin Milli Birlik Konseyi tarafından idare edileceğini bildirmiştir. Bunun üzerine Moskova, Ermenistan ve Azerbaycan dan Karabağ ın hukuki statüsünü değiştirecek eylemlerden kaçınmalarını istemiştir (Lütem, 2007). Anılan açıklamadan çok kısa bir süre sonra, SSCB resmen dağılmamışken Karabağ Ermenileri bağısızlıklarını ilan etmişler (10 Aralık 1991) ve Ermenistan tarafından tanınmışlardır. Tahmin edileceği üzere söz konusu karar Azerbaycan tarafından kabul edilmemiş, çatışmaların artmasına neden olmuştur. Anılan dönem içerisinde Azerbaycan ın hem siyasi hem de askeri açıdan yetersiz bir durumda olması Bakü açısından önemli bir dezavantaj oluşturmuştur. Dönem itibariyle Azerbaycan ın bölgedeki tek müttefiki Türkiye dir, ancak Türkiye nin söz konusu dönemde bölgede etkin bir rol oynamasının mümkün olduğu söylenemez. Öte yandan Kafkasya bölgesindeki diğer ayrılıkçı hareketleri (Gürcistan da Abhazya ve Acara, Azerbaycan da Karabağ) desteklemesi sebebiyle Ermenistan, Rusya ile müttefik durumdadır. Dolayısıyla her türlü askeri ve ekonomik destek kimi zaman örtülü olsa da Rusya dan sağlanmaktadır yılında çatışmalar ve işgaller tepe noktasına ulaşmıştır. Nitekim Azerbaycan topraklarının önemli bir kısmı bu dönemde işgal edilmiştir. Özelikle Şubat ayında Stepanakert te gerçekleştirilen Hocalı saldırısı, sivil kayıplar ve şiddet boyutu dolayısıyla büyük tepki uyandırmıştır. Saldırıda 600 den fazla sivilin öldürüldüğü kaydedilmiş olup, 1300 kişiden fazla insanın katledildiği de iddia edilmektedir. Saldırıda kullanılan silah ve mühimmatın son derece gelişmiş olması hem Azerbaycan ın saldırıya karşı koymasını zorlaştırmış hem de her ne kadar somut bulgular ile kanıtlanamasa da Rusların Ermenilere yardım ettiği iddialarını güçlendirmiştir. Anılan dönemde Ermenistan ın BDT ye üye olması ve topraklarında bir Rus üssünün bulunmasına izin vermesi sonucu Ermenistan ın Rus desteğini aldığı düşünülmektedir (Aslanlı, 2001). Hocalı saldırısından sonraki tarihlerde ardı ardına Şuşa ve Laçin bölgeleri işgal edilmiş, Karabağ ın tamamına yakın bir bölümü Ermeni kontrolü altına girmiş, Ermenistan ve Karabağ arasında bir koridor ile toprak bütünlüğü sağlanmıştır. 10

17 Aynı dönemde Ermenistan ın Nahcivan a saldırması dikkatlerin bu bölgeye kaymasına neden olmuş, saldırıdan bir kaç gün önce bazı BDT devletleri arasında imzalanan Kolektif Güvenlik Antlaşması ile anılan bölgedeki saldırının büyüme riski artmıştır. Zira söz konusu antlaşmayı imzalayan devletler, taraflardan birinin güvenliği tehlikeye düştüğünde birbirlerine yardım edeceklerini taahhüt etmişlerdir. Dolayısıyla Ermenistan ın güvenliğinin Nahcivan nedeniyle tehlikeye girmesi halinde Rusya nın olaya müdahale etmesinin önü açılmıştır. Söz konusu krize yönelik diplomatik girişimler ile ABD, AB, NATO gibi figürlerin açıklamaları bunalımın daha fazla büyümeden sonlanmasını sağlamıştır (Lütem, 2007). Nahcivan konusunda belirtilmesi gereken bir husus bölgenin özerk statüsünü belirleyen düzenlemelerde, Nahcivan ın özerk statüsünün bozulması halinde devletlerin nasıl tasarrufta bulunacaklarının belirtilmemesidir. Olası bir durumda davranış seçişi tamamen ülkelerin inisiyatiflerine bırakılmıştır. Anılan durumun krizi sürekli kıldığı ve gerilimi bir potansiyel risk olarak sürdürdüğü düşünülmektedir. HARİTA 01: İŞGAL ALTINDAKİ AZERBAYCAN TOPRAKLARI VE KARABAĞ IN DURUMU KAYNAK: Azerbaycan Savunma Bakanlığı Resmi İnternet Sitesi yönlendirme linkleri, 11

18 AÇIKLAMA: Koyu kırmızı ile gösterilen alan Dağlık Karabağ Bölgesi, onun etrafını çevreleyen ve kesik çizgiler ile belirtilen alan ise işgal edilmiş olan Azerbaycan topraklarıdır; Laçin, Kelbecer, Ağdam, Fuzuli,Cebrayil, Gubadlı ve Zengilan Rayonları. Beyaz renkli çadırlar geçici mülteci kamplarını, siyah renkli çadırlar ise ülke içinde yerinden edilmişlerin yerlerini göstermektedir. Yukarıdaki haritada da görüldüğü üzere Azerbaycan ın Ermenistan tarafından işgal edilmiş olan bölgeleri Karabağı çevrelemekle birlikte kendi sınırındaki bölgelerdir. Sorunun çözülmesi girişimlerinde dile getirilen Laçin Bölgesinden bir koridor açılması, Ermenistan ve Karabağ arasındaki toprak bütünlüğünü sağlayacaktır yılında farklı zamanlarda ve farklı ülkelerin arabuluculuklarıyla kısa süreli ateşkesler sağlanmaya çalışılsa da her iki tarafın da ateşkes karşıtı tutumları ki, söz konusu tutumlar ateşkes koşullarının dengeli ve adaletli bir biçimde oluşturulamamasından kaynaklanmaktadır kalıcı barışı mümkün kılmamıştır. Karabağ da 1993 yılı bir önceki kadar olmasa da yine işgallerin ve çatışmaların yoğun olarak yaşandığı bir dönem olmuştur. Ateşkes çalışmaları bu dönemde de sürdürülmüş ancak işgallerin önüne geçilememiştir. 4 Nisan da Kelbecer in işgali ile konu Türkiye tarafından Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK) ne götürülmüş; BMGK nin konu ile ilgili 822 sayılı kararı 30 Nisan 1993 tarihinde kabul edilmiştir. Söz konusu kararda Kelbecer dahil olmak üzere Azerbaycan ın yakın zamanda işgal edilmiş diğer bölgelerinden tüm işgalci güçlerin çekilmesi istenmiş, barış süreci çerçevesinde AGİT Minsk Grubu nun çalışmalara başlaması talep edilmiştir. Anılan kararda (ve konu ile ilgili alınan 853, 874 ve 884 sayılı diğer kararlarda) saldırgan tarafa herhangi bir yaptırımda bulunulacağı belirtilmediği ve caydırıcı önlemler alınması öngörülmediği için, Ermenistan ın saldırgan tutumunu değiştirmesi ya da işgalin sona ermesi yönünde ciddi bir etkisi olduğunu söylemek mümkün değildir. İşgaller sonucunda bölgeden kaçanların (kaçkınların) Azerbaycan içinde barınma, güvenlik ve benzeri sorunları ortaya çıkmıştır. Söz konusu problemlerin çözülmesi ekonomik açıdan çok da iyi durumda olmayan Azerbaycan için kolay olmamıştır. Keza ülke içinde göreli düşük olan hayat standartları, göçmenler için daha da çekilmez hale gelmiştir. 12

19 TABLO 02: İşgal Edilen Bölgelerden Kaçan Azerilerin Sayısı İşgal Edilen Bölge Bölgeden Kaçan Azerilerin Sayısı Yukarı Karabağ Laçin Şuşa Kelbecer Ağdam Fuzuli Cebrayil Gubadlı Zengilan Toplam KAYNAK: OĞAN, Sinan. Ermenistan ın Tehcir Politikası ve Neticesi: Azerbaycan da Göçmen Sorunu, Ermeni Araştırmaları Dergisi, Ankara, Bahar 2003, Azerbaycan ın geçmişte askeri ve politik açılardan yetersizliğinin aleyhine sonuçlar doğurduğunu belirtmiştik. Benzer şekilde Azerbaycan da yaşanan iç istikrarsızlıkların Karabağ politikalarına da yansıması nedeniyle, Karabağ sorununun Azerbaycan aleyhine sonuçlanması ya da potansiyel sonucun aleyhte bir eğilim göstermesi tahmin edilebilir bir durumdur. Haydar Aliyev in 3 Ekim 1993 te iktidara gelmesiyle Karabağ sorunu farklı bir boyut kazanmıştır. Sorunun Azerbaycan lehine çözümlenebilmesini sağlamak için girişimlerde bulunan Aliyev BDT ye üye olmak ve BP nin temsil ettiği Batılı petrol şirketlerinden oluşan bir konsorsiyum ile antlaşma imzalamak gibi iki stratejik adım atmıştır. Bu çerçevede, BDT ye üye olarak Rusya ile olan ilişkilerin geliştirilmesi ve düzeltilmesi, Rus desteğinin alınması, Batılı petrol şirketleri ile antlaşmalar yapılarak Batılı ülkeler ile iyi ilişkiler kurulması amaçlanmıştır. Karşılıklı ve sürekli olarak devam eden çatışmalar, tarafların dirençlerinin zayıflamasına neden olmuş ve 1994 yılının Mayıs ayında ateşkesi mümkün kılmıştır. 9 Mayıs 1994 tarihinde Azerbaycan, Ermenistan ve Karabağ Ermenilerinin temsilcileri arasında Bişkek Protokolü imzalanmış ve Azerbaycan topraklarının %20 si işgal 13

20 altında olduğu halde kalıcı ateşkes sağlanmıştır. Ateşkesin sağlanmasından sonra BM tarafından sorunun çözümü için görevlendirilen başlıca aktörlerden biri olan Minsk Grubu nun çalışmaları başlamıştır Minsk Süreci Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı bünyesinde Karabağ sorununun barışçıl yollarla çözülmesini sağlamak amacıyla kurulmuş olan Minsk Grubu, Rusya, ABD ve Fransa tarafından eş başkanlık statüsü ile yönetilmektedir. Minsk Grubunun süreç içerisinde aktif bir rol oynadığı gözlenmekle birlikte, BMGK kararlarına benzer şekilde bağlayıcı ya da caydırıcı yaptırımları haiz kararlar alıp uygulama yetkisine sahip olmadığı için sorununun günümüzde hala çözülmemiş bir problem alanı olarak kalmasında etkisi olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Ateşkes sağlandıktan sonra Minsk Grubu, Karabağ sorununun çözümü için farklı zamanlarda taraflara çeşitli planlar sunmuştur. Ancak plan maddeleri tarafların çıkarlarına uygun olmadığı gerekçesiyle zaman zaman Ermenistan zaman zaman da Azerbaycan tarafından reddedilmiştir yılının Mayıs ayında hazırlanan bir plan sorunun çözümü için atılan önemli adımlardan birini teşkil etmekte ve aşağıdaki maddeleri içermektedir (Lütem, 2007): Karabağ Azerbaycan a bağlı özerk bir bölge olacak, Karabağ kendi anayasasını hazırlama hakkına sahip olacak, Ermenistan güçleri Karabağ dışındaki Azerbaycan topraklarından ve Şuşa kentinden çekilecek, Anılan bölgelerde güvenlik AGİT güçlerince sağlanacak, Karabağ serbest ekonomik bölge olacak. Yukarıda maddeleri belirtilen plan Azerbaycan tarafından kabul edilmiş olsa da Ermenistan tarafından reddedildiği için yürürlüğe konamamıştır. Aynı yılın Aralık ayında ele alınan bir başka planda aşamalı işgal edilen topraklardan aşamalı olarak çekilme öngörülmüştür. Ermenistan ın Şuşa ve Laçin koridoru hariç işgal edilen topraklardan çekilmesi, anılan iki bölgenin durumunun sonra tayin edilmesi önerilmiştir. Ancak benzer nedenlerden dolayı anılan plan da 14

21 kabul edilmemiştir. Planın bazı maddelerinin Azerbaycan toprak bütünlüğünü dikkate almaması da reddedilme sebeplerinden olmuştur. Nitekim 1998 yılında ele alınan bir başka planda Karabağ ve Azerbaycan ortak bir devlet kurması önerilmiş, ancak toprak bütünlüğü zedelendiği gerekçesiyle söz konusu plan Azerbaycan tarafından reddedilmiştir. Karabağ sorununa çözüm bulma süreci yukarıda sözü edilenlere benzer girişimler ile devam etmiştir. Batılı devletlerin sorunun çözülmesi için girişimleri 2000 li yıllara gelindiğinde artmıştır. Çeşitli konferanslar ve bazı devletlerin arabuluculuğu ile Azerbaycan ve Ermenistan devlet başkanları bir araya gelmiş, sorunun çözümü ile ilgili isteklerini dile getirmişlerdir yılında Minsk Grubu nun öncülüğünde ele alınan bir başka plan aşağıdaki çözüm önerilerini sunmuştur: Karabağ bölgesi etrafında, Ermenilerce işgal edilmiş olan yedi rayondan (bölge) beşinin boşaltılarak Azerbaycan a verilmesi, Nahcivan bölgesinin Ermenistan ve Karabağ dan geçecek bir yolla Azerbaycan a bağlanması, bu yolun ve Ermenistan ve Azerbaycan sınır bölgelerinin uluslararası bir barış gücü tarafından denetlenmesi, Karabağ ın statüsünün, bağımsız mı olacağı, Ermenistan a mı, yoksa Azerbaycan a mı bağlı olacağı yıl sonra yapılacak bir referandumla saptanması. Karabağ da mevcut durumda sorunun başlangıcından beri Ermenistan a bağlanmayı her fırsatta dile getiren Ermeni ekseriyet olduğu göz önünde bulundurulduğunda, Ermenistan ın de facto egemenlik kurduğu Karabağ da 10 ila 15 yıl içerisinde yapılacak referandum çerçevesinde bu defa de jure bir hakimiyet kuracağı kaçınılmazdır, şeklinde bir değerlendirme yapmak çok da yanlış olmayacaktır. Sorunun tarafı olan iki ülke Azerbaycan ve Ermenistan Avrupa Konseyi ne (Council of Europe) üye olduktan sonra Avrupa Konseyi konuyla yakından ilgilenmiş ve 25 Ocak 2005 tarihinde Karabağ sorunu ile ilgili karar almıştır. Söz konusu kararda, Karabağ da çatışmaların 10 yıldan fazla sürmesinin esefle karşılandığı, Azerbaycan topraklarının önemli bir kısmının işgal altında bulunduğu ve ayrıca Karabağ ın ayrılıkçı Ermeni güçler tarafından kontrol edildiği ifade edilmektedir. Yine söz konusu karar, Karabağ daki çarpışmaların bazı etnik unsurların bölgeden 15

22 çıkarılmasına ve etnik temizliğe benzer şekilde tek etnisiteden oluşan bölgeler yaratılmasına neden olduğu vurgulanmaktadır. Kararda bir devlet toprağından bir bölgenin ayrılarak bağımsızlık kazanmasının, ilgili bölge halkının demokratik desteğini temel alan yasal ve barışçı bir süreç içerisinde gerçekleşebileceği ifade edilmektedir. Bir silahlı çatışmayla etnik unsurların zorla göç ettirilmesi ve ilgili bölgenin fiilen diğer bir devlete ilhak edilmesi sonucunda bir bölgenin ayrılmasının ve bağımsızlık kazanmasının mümkün olmayacağını da vurgulamaktadır (Lütem, 2007). Avrupa Konseyi nin konu ile ilgili kararının orijinal metni bölümün sonunda sunulmuştur: Yukarıda sözü edilen görüşmelerin dışında iki ülke arasında Minsk Grubu nun öncülüğünde 2004 yılında Prag Süreci olarak adlandırılan müzakereler başlamıştır. Bazı Ermeni kaynaklarına göre söz konusu süreç Azerbaycan ın karşı çıkışları nedeniyle baltalanmış, çözüme ulaşılamamıştır 8. Karabağ sorununun çözümü ile ilgili yakın dönemde atılmış en somut adımlardan biri 6 Haziran 2008 tarihinde Azerbaycan ve Ermenistan başkanlarının St. Petersburg da bir araya geldiği toplantıdır. Anılan toplantıda müzakerelerin temelini oluşturması öngörülen Madrid İlkeleri olarak adlandırılan öneriler kabul edilmiştir. Söz konusu ilkeler: 1. Ermenistan askeri kuvvetlerinin Karabağ ı çevreleyen Azerbaycan topraklarından çekilmesi, 2. Anılan bölgelerdeki Azeri göçmenlerinin durumlarının yeniden düzenlenmesi, 3. Yerleri değiştirilen kişilerin ve mültecilerin eski yerlerine geri dönme hakkına sahip olmaları, 4. Karabağ ve Ermenistan ın Laçin koridoru ile bağlanması, 5. Dağlık Karabağ bölgesine barışı koruyucu güçlerin getirilmesi, 6. Azerbaycan a verilen toprakların askeri varlıktan arındırılması, 7. Ermenistan Karabağ dış iletişimini üzerindeki engellerin kaldırılması, Türkiye Ermenistan sınırının açılması, 8. Dağlık Karabağ ın statüsünün belirlenmesi, nihai statüsünün ise bir referandum ile belirlenmesi, 8 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ermenistan Dışişleri Bakanlığı Resmi İnternet Sitesi 16

23 9. Barış gücü harekâtı dâhil uluslararası güvenlik garantileri ve yardımların temin edilmesi, şeklinde özetlenebilir. Burada dikkati çeken husus; Karabağ sorununun çözümüne ilişkin prensipleri belirten bir dokümanda, soruna taraf olmayan Türkiye ile Ermenistan ilişkilerini düzenlemeye yönelik bir maddenin de konulmuş olmasıdır. Hemen ardından aynı yılın Kasım ayında, Minsk Grubu nun eş başkanlarından Rusya nın girişimi ile Karabağ Sorunu ile ilgili bir deklarasyon yayınlanmıştır. Söz konusu deklarasyon; a) Dağlık Karabağ sorununun siyasi ve barışçıl yollarla çözülmesi, b) Dağlık Karabağ sorununun uluslararası hukuk kurallarına göre çözülmesi ve düzenlenmesi, c) Sorunun çözüm sürecinde Minsk Grubu nun yardımlarının devam etmesinin taahhüt edilmesi, d) Müzakerelerin Madrid İlkeleri çerçevesinde yürütülmesi, e) Sorun çözüldükten sonra uluslararası statükonun garanti altına alınması, f) Karşılıklı güven ortamını oluşturulması amaçlarını taşımakta idi. Anılan deklarasyon ile sorunun çözümü için ilerleme kaydedildiyse de nihai bir çözüme ulaşılamamıştır Karabağ Sorununa İlişkin Görüş ve Değerlendirme Çalışmanın ilgili bölümlerinde de aktarıldığı üzere, Türkiye-Ermenistan yakınlaşmasının, diplomatik ilişkilerin yeniden tesisinin, sınırın açılmasının ve söz konusu ilişkilerin geliştirilmesinin, uluslararası konjonktür ile bağlantılı olduğu değerlendirilmektedir. Bölgedeki güç dengeleri ve jeopolitik-jeostratejik yaklaşımlarda kimi değişikliklere yol açabilecek bir gelişme olarak değerlendirilen Türkiye- Ermenistan yakınlaşmasının, Azerbaycan-Ermenistan ilişkileri ve Dağlık Karabağ sorunu ile yakından ilgili olduğu düşünülecek olursa, Dağlık Karabağ sorununun geleceğinin, belirtilen uluslararası konjonktürün geleceği ile de yakından ilgili olduğu değerlendirilmektedir. Azerbaycan tarafının, özelikle 2009 Nisan ayından bu yana Türkiye- Ermenistan ilişkilerindeki gelişmelere verdiği tepkiler, Azerbaycan ın, Dağlık 17

24 Karabağ da kabul edilebilir bir çözüme ulaşılmadan, Türkiye ile Ermenistan arasındaki diplomatik ilişkilerin tesisine kesinlikle karşı çıktığını açık şekilde ortaya koymaktadır. Azerbaycan ın söz konusu reaksiyonlarla bağlantılı dış politik gelişmeler kapsamında, özellikle enerji alanında, Rusya ile ilişkilerini derinleştirebilecek olması, Türkiye ye yönelik enerji fiyatlarında potansiyel değişiklikler, şüphesiz, bölgedeki güç dengelerini değiştirebilecek nitelikte gelişmeler olacaktır. Dolayısıyla, Dağlık Karabağ sorununda tarafların üzerinde mutabakata varabilecekleri bir çözümün geliştirilmesi Türkiye-Ermenistan ilişkilerindeki gelişmelerin de etkisiyle, bir ön şart kimliğinde ortaya çıkmaktadır. Türk yetkililerin, Dağlık Karabağ sorunu çözülmeden, Türkiye Büyük Millet Meclisi nin protokolleri onaylamayacağını açıklaması, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı nın, Minsk Grubu üyelerine, Dağlık Karabağ sorununun çözümü konusunda bir gelişme sağlanması için çabalarını hızlandırmaları gerektiği yönündeki çağrıları, belirtilen parametreler bağlamında anlamlıdır. Ancak, Azerbaycan tarafında, gelişmenin ne anlama geldiği ve sınırları konusunda kuşkuların varlığı da göz ardı edilmemelidir. Türkiye-Ermenistan yakınlaşması ile ilgili değerlendirmelerde sıkça dile getirilen, çalışmanın ilgili diğer bölümlerinde de üzerinde durulan faktörlerden birisi, zamanın Ermenistan ın yanında olmadığıdır. Dağlık Karabağ sorununun çözümü ile ilgili yaklaşımlar göz önünde bulundurulduğunda, zaman probleminin, Ermenistan tarafı açısından, salt Türkiye ile olan sınırın açılması bağlamında değil; Azerbaycan ile yürüttüğü müzakerelerin bir çözüme kavuşturulabilmesi bakımından da önemli bir etken kimliğinde olduğu değerlendirilmektedir. Ermenistan daki ekonomik gelişim, Azerbaycan la kıyaslandığında oldukça yavaş ve zayıf kalmıştır. Azerbaycan ın savunma bütçesinin, bugün itibariyle, Ermenistan ın tüm bütçesinden daha fazla olduğu belirtilmektedir. Dolayısıyla, zaman ilerledikçe, Azerbaycan ile Ermenistan silahlı kuvvetleri arasındaki fiziki güç açığının derinleşmesi söz konusu olabilecektir. Ermenistan ın savunma bütçesinin, Azerbaycan ile karşılaştırılamayacak düzeyde olması (Azerbaycan ın savunma bütçesinin yaklaşık dörtte biri), Azerbaycan askeri kapasitesi, Bakü nün Ermenistan a ve Dağlık Karabağ daki yönetime karşı fiili üstünlük elde etmesini sağlamaktadır. Azerbaycan savunma yeteneklerinin ulaşabileceği seviye konusunda, Azeri askeri stratejik kültürü ve SSCB döneminin 18

25 yarattığı alışkanlıklar sonucu oluşan moral faktörler nedeniyle, belirsizlikler mevcut olsa da, müzakere masasında, belirtilen durumun, Azerbaycan a bir avantaj sağladığı açıktır. Öte yandan Ermenistan ın askeri üstünlükleri de göz ardı edilmemelidir. Dağlık Karabağ çevresinde işgal altında tutulan bölgelerin oluşturduğu ön cephenin, Ermenistan ve Dağlık Karabağ daki Ermeni kuvvetleri için önemli bir avantaj oluşturduğu düşünülmektedir Nisan ayından bu yana Azerbaycan tarafından yapılan açıklamalar incelendiğinde, Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri nin, Dağlık Karabağ ı özgürleştirmek için hazır olduğunun vurgulanması göze çarpmaktadır. Azerbaycan tarafında bazı eski devlet adamlarının, ordunun Ermenistan la savaşmak için hazırlık yaptığını açıklamaları da aynı döneme denk gelmiştir. Buna karşın, çalışmanın genelinde belirtildiği üzere, bu tip açıklamaların gerçeği yansıtmadığı ve konjonktürel koşulların geniş çaplı bir Azeri operasyonuna uygun olmadığı değerlendirilmektedir. Yine de anılan gelişmeler, Erivan üzerindeki caydırıcı etkisi dolayısıyla ciddiye alınmalıdır. Azerbaycan kamuoyunun, Türkiye ile Ermenistan arasındaki ilişkilerin seyrine, uluslararası aktörlerin kamuoyunda isteksiz ve güvenilmez olarak algılanan davranış biçimlerine bağlı olarak, Ermenistan işgali altında tutulan toprakların geri alınması için sert güce başvurulması yönünde bir baskı unsuru haline gelebilme olasılığı da yukarıda belirtilenlerle birlikte ele alınması gereken bir konudur. Bu durum kuşkusuz ki, Aliyev yönetimini en çok zorlayan hususlardan biri olma potansiyelini taşımaktadır. Dağlık Karabağ ve çevresinde Ermenistan tarafından işgal altında tutulan bölgelerin geleceği ile ilgili yürütülen tartışmaların ve bir bütün olarak Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki ilişkilerin, iki ülke iç politikalarında etkili olduğu bilinmektedir. Azerbaycan içinde yaşanan ve Dağlık Karabağ sorunu ile bağlantılı gelişmelerin, ülkenin iç siyasetini, özellikle 90 lı yıllar boyunca etkilediğini söylemek mümkündür. Ermenistan iç siyaseti ise, Dağlık Karabağ sorunu ile daha iç içe geçmiş durumdadır. Robert Koçaryan ın iktidara gelmesinden bu yana geçen süre içinde, Dağlık Karabağlı Ermenilerin, Ermenistan içinde önemli bir etkinlik kazandıklarını söylemek mümkündür. Ermenistan da kamuoyunun tutumu bu durumu daha da derinleştirmektedir. 19

26 Karabağ sorunu, Avrupa Birliği güvenlik yapılanması için de, benimsenen ilke ve yöntemler bağlamında, yeteneklerini ve güvenilirliğini kanıtlama açısından risk ve fırsatları içinde barındıran bir denklem olma niteliğini taşımaktadır. Avrupa güvenlik yapılanmasının, çatışmaların çözümü ve barışın korunması çalışmalarına verdiği önem bilinmektedir. Kafkasya ve Orta Asya bölgeleri ile ilişkilerini geliştirme iddiasında olan Avrupa Birliği nin Dış ve Güvenlik Politikaları ile birlikte değerlendirildiğinde, uluslararası çaba neticesinde tarafların üzerinde uzlaşacağı bir çözümün bulunabilmesinin, belirtilen kapsamda, AGİT için önemli olduğu değerlendirilmektedir. Karabağ sorunu bağlamında Türkiye odaklı değerlendirmeler ilerleyen aşamalarda daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır. 2. ERMENİSTAN STRATEJİK ALGISI VE AÇILIM SÜRECİNE İLİŞKİN DEĞERLENDİRME 2.1. Ermenistan ın Stratejik Perspektifi: Erivan bölgesini ve dünyayı nasıl algılıyor? Erivan ın ülke, bölge ve sistem algısı ile yakın ve uzak komşuluk ilişkilerini hangi parametreler çerçevesinde ve nasıl bir perspektifle yorumladığını irdelemek önem arz etmektedir. Zira, soykırım iddiaları, Dağlık Karabağ, Türk Ermeni sınırının durumu gibi Ankara Erivan hattındaki politik ajandanın önemli maddeleri; barışçıl ya da çatışmacı güvenlik stratejilerinden 9 hangisi kapsamında çözümlenmeye çalışılırsa çalışılsın; Ankara nın, muhatabının psiko politik niteliklerini ve stratejik kültürünü 10 göz önünde bulundurması zorunlu görünmektedir. Ermenistan ın stratejik algı ve perspektifininin sağlıklı biçimde analiz edilebilmesi amacıyla, çalışmanın bu bölümünde ağırlıklı olarak Ermenistan 9 Barışçıl güvenlik stratejileri tarafların çatışmaya varmadan diplomatik, ekonomik, müzakere gibi zeminlerde uyguladıkları güvenlik stratejileridir. Çatışmacı güvenlik stratejilerinde de diplomasi, ekonomi bir araç olarak kullanılabilmekte ancak bu noktada ayırıcı husus; tek yanlı karar alma ve çatışmayı bir seçenek olarak göz önünde bulundurma faktörleridir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Beril Dedeoğlu, Uluslararası Güvenlik ve Strateji, Yenyüzyl Yayınları, İstanbul, Stratejik karar alıcıların eğilim ve alışkanlıklarının toplamını ifade etmek için kullanılır. İlk kez, Synder tarafından literatüre sokulduğu bilinmektedir (1977). Stratejik kültür, karar alma süreçlerinde akılcılığın yanında; politik seçkinlerin tutumları üzerinde etkin karakteristiği yansıtmaktadır. 20

27 kaynaklarından yararlanılmıştır. Belirtilen çerçevede, Ermenistan ın anayasası, bağımsızlık bildirgesi, ulusal güvenlik strateji belgesi, askeri doktrini, ulusal savunma doktrini, vatandaşlık kanunu gibi devletin temel niteliklerini ve önceliklerini ortaya koyan resmi belgeleri esas alınmıştır. Bu sayede, manüpilasyona ve bilgi kirliliğine fazlasıyla açık olduğu düşünülen söz konusu sahada; klasik bilgi stratejik bilgi stratejik analiz analitik sürecinin açıklayıcı niteliğinin oldukça güçlendirildiği düşünülmektedir. Ayrıca, Türkiye Ermenistan ilişkileri üzerine, Türkiye de faaliyet gösteren ve Türk uzmanların görev yaptığı bir düşünce kuruluşunca hazırlanan bir çalışmanın; faaliyetin hedefleri değil ancak bulguları hususunda nesnellik kaygısını özellikle taşıması gerektiği düşüncesindeyiz. Bu nedenle, mesleki eğilimler ve tarih algısı nedeniyle istem oluşabilecek ön yargıların önüne geçilmesi ile Erivan ın algıları analiz edilirken, Türk literatüründen ya da öznel ve radikal Ermeni literatüründen özenle kaçınılması gerektiği değerlendirilmektedir. Zira, bilimselliği zedeleyici bir seçicilik ile gerçeği bulunduğu zeminden olumlu ya da olumsuz yönde saptırabilecek bir hayli yayın, özellikle Türk Ermeni ilişkileri alanında, mevcuttur. Bu nedenle, özellikle Erivan yönetimine getirilebilecek moral nitelikli eleştiriler de göz önünde bulundurularak salt Ermenistan resmi belgelerinden yararlanılması uygun bulunmuş, geriye kalan referanslara teorik açıklayıcılık kapsamında başvurulmuştur Ermenistan Stratejik Kültüründe Sınır Aşan Milliyetçilik ve Irksal Faktörler Ermeni Ulusal Güvenlik Strateji Belgesi nde dikkat çekici bulunan başlıca unsur, oldukça sert ve tamemen subjektif unsurlara dayandığı ya da Ermenistan ulusal sınırları dahilinde kaldığı hususunda önemli kuşkular yaratan bir milliyetçilik anlayışının varlığıdır. Ermeni Kimliğinin korunması ve sürdürülmesi ifadesinin, giriş bölümünde, temel hedefler arasında kullanıldığı söz konusu starateji belgesi, birinci bölümünde Ermenistan Cumhuriyeti Ulusal Güvenliğinin Temel Değerlerini tanımlamış; Ermenistan dahilindeki ve diasporadaki Ermeni ulusunun kimliğinin korunması ve geliştirilmesi, ulusal güvenlik anlayışının temel değerlerinden biri olarak ilan edilmiştir. Ulusal Güvenliği Garanti Eden Faktörler ve Politikalar başlıklı ikinci bölüm ise Ermenistan Diaspora ilişkilerinin sürekli geliştirilmesini ve diaspora potansiyelinin daha geniş eylemselliğini amaçlamaktadır. Ayrıca, Ermeni ulusal ruhani mirasının 21