ORHON YAZITLARI. (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor) Prof. Dr. ERHAN AYDIN

Transkript

1

2 ORHON YAZITLARI (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor) Prof. Dr. ERHAN AYDIN

3 Sevgili Eşim Mihriban a

4 İÇINDEKILER ÖN SÖZ...9 KISALTMALAR...11 GIRIŞ RUNIK YAZI Türk Runik Harfleri Tablosu ESKI TÜRK YAZITLARININ BULUNUŞU VE İLK ÇALIŞMALAR ESKI TÜRK YAZITLARININ BULUNDUĞU YERLER Moğolistan Yazıtları Yenisey (Tuva ve Hakasya) Yazıtları Numaralı Yenisey Yazıtları Numarasız Yenisey Yazıtları Dağlık Altay Yazıtları Kırgızistan Yazıtları Çin Halk Cumhuriyeti Yazıtları KÖL TEGIN IN KIMLIĞI VE YAZITI BILGE KAĞAN IN KIMLIĞI VE YAZITI TONYUKUK UN KIMLIĞI VE YAZITI ONGI YAZITI KÜLI ÇOR UN KIMLIĞI VE YAZITI DIZIN KAYNAKLAR YAZIT METINLERI...195

5 türük oguz begleri bodun ėşidiŋ üze teŋri basmasar asra yėr telinmeser türük bodun ėliŋin töröŋün kim artatı. KT D 22. ÖN SÖZ Eski Türk yazıtları, Türklerin, bilinen ilk yazılı metinleridir. Bu metinler, Türk runik harfleriyle, dikili taş ve kayalar başta olmak üzere türlü nesneler üzerine yazılmıştır. Bu metinler, ağırlıklı olarak II. Türk Kağanlığı ( ) döneminin kağanları ve beyleri tarafından yazdırılmıştır. Asya ve Doğu Avrupa ya kadar yayılmış büyük bir alanda meydana getirilen bu metinlerin sayısı 600 civarındadır. Orhon veya Orhun sözü, Köl Tegin ve Bilge Kağan yazıtlarının dikili olduğu alanın yakınından geçen ırmağın adından ileri gelir. Orhon yazıtları ifadesinden esasen, Köl Tegin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtları anlaşılmaktadır. Aslında, iki taştan meydana gelen Tonyukuk yazıtı, daha doğuda, Köl Tegin ve Bilge Kağan yazıtlarının bulunduğu Koşo Çaydam bölgesinden yaklaşık 420 km. uzaktadır. Ancak, yaygın kanaat bakımından Orhon Yazıtları dendiğinde, Köl Tegin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtları anlaşılmaktadır. Biz de bu yaygın kanaate uyarak kitabımıza bu üç önemli yazıtı aldık. Bundan başka II. Türk Kağanlığı döneminin çok satırlı ve tarihe ışık tutan yazıtlarından olan Ongi ve Küli Çor yazıtlarını da dahil ettik. Böylelikle kitapta Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk I, Tonyukuk II, Ongi ve Küli Çor yazıtları bulunmaktadır. Kitabın ilk baskısı 2012 yılında yapılmıştı. Ardından 2014 ve 2015 yıllarından iki baskısı daha yapıldı. Özellikle üniversitelerde ders kitabı olarak okutulması kitaba olan ilgiyi artırdı. Elinizde bulunan bu yeni baskıda, önceki bilgilere yeni bilgiler eklendi ve bazı bilgiler güncellendi. Önceki baskılarda olduğu gibi bu baskıda da temel hedef, hem araştırmacılara hem de öğrencilere yarar sağlamaktır. Kitabımın bu yeni baskısını yayımlayan Bilge Kültür Sanat Yayıncılık ın değerli mensuplarına içtenlikle teşekkür ederim.

6 10 PROF. DR. ERHAN AYDIN Bütün çalışmalarımda hep yanımda olan sevgili eşim Mihriban a da teşekkür etmeyi zevkli bir görev sayıyorum. Bu kutlu mesleğe ilk adımımdan itibaren yetişmeme vesile olan aileme, hocalarıma ve ferdi olmakla övündüğüm yüce Türk milletine sonsuz minnet ve teşekkürlerimi ifade etmek istiyorum. Prof. Dr. Erhan AYDIN Malatya, Ağustos 2017

7 180 PROF. DR. ERHAN AYDIN (2013a). Karı Çor Tigin Yazıtı. TEKE 2/2:1 61. (2013b). Yorçı Yazıtı. TEKE 2/3: (2013c). Turfan da Bulunan Çince Tapınak Kitabesi Üzerindeki (Kök)türk Harfli Kutlug Kunçuy ve Śāriputri Yazıtları. Hatİce Şİrİn User Bülent Gül (ed.): Yalım Kaya Bitigi. Osman Fikri Sertkaya Armağanı, Ankara: TKAE, (2015). İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri. Ankara: Atatürk Ü. Amanjolov, A. S. (2003). İstoriya i teoriya drevnetyurkskogo pis ma. Almatı. Appelgren Kıvalo, O. H. (1931). Alt altaische Kunstdenkmäler (Briefe und Bildmaterial von J. R. Aspelins. Reisen in Sibierien under Mongolei ). Helsingfors. Arezı, Aıerken (2011). Orhon Yazıtları nın Uygurca Çevirisi ve Çin Halk Cumhuriyeti ndeki İlgili Çalışmaların Genel Bir Değerlendirilmesi. III. Türkiyat, c. 1, Arİz, Erkİn / Erhan Aydın (2014a): Qedimki Türk Yeziqidiki Taş Pütükler. Ürümçi: Xinjiang Halk Neşriyati. 2. bs. Ürümçi, (2014b): Henzuçe Qedimki Türkçe Qarı Çor Tekin Qebre Teşi Üstide Yengi Tetqiqat. Xinjiang Universititi İlmiy Jurnili 35/2: Arslan Erol, Hülya (2008). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. Ankara: TDK. Asım (Yazuksuz), Necİb (1924). Orhon Abideleri. İstanbul (H. 1340). Aydarov, G. (1963). O yazıke pamyatnika Kutlug Kagana (VIII v.). İzvestiya Akademii Nauk KazSSR 1963/6: (1970). Yazık pamyatnika Kuli Çora VIII v. Alma Ata: Filologiçeskiy Sbornik KazGU. (1971). Yazık Orhonskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pis mennosti VIII veka. Alma ata: Akademiya Nauk Kazakskoy SSR. (1983). Ongin öskertkişi. Eski Türki cazba öskertkişteri turalı zertteyler. Almatı, Aydın, Erhan (2007a). Şine Usu Yazıtı. Çorum: KaraM. (2007b). Eski Türk Yazıtlarındaki Kırgız Seferleri Üzerine Notlar. Sibirische Studien / Sibirya Araştırmaları 2/1: (2007c). Eski Türk Yazıtlarının Yazılış ve Dikilişleri Üzerine. Gazi Türkiyat 1: (2007d). Ötüken Adı ve Yeri Üzerine Düşünceler. TSt 2/6: (2008a). Türk Runik Kaynakçası. Çorum: KaraM. (2008b). Ongi Yazıtı Üzerine İncelemeler. İlmî Araştırmalar 25: (2008c). Tonyukuk Yazıtının 6. Satırında Bir Düzeltme Denemesi: Böŋüsär mi böŋräsär mi?. DA 2: (2009). Türk Runik Kaynakçası na Ek I. TSt 4/8: (2010a). Türk Runik Bibliyografyası (Genişletilmiş 2. baskı). İstanbul: TDAD: 61. (2010b). The Contribution of the Mongolian Language on the Reading of Place Names in Old Turkic Inscriptions: Togla or Tugla (Tugula?). CAJ 54/1:22 26.

8 ORHON YAZITLARI 181 (2010c). Bulçu Yer Adı Üzerine Notlar. TSt 5/1: (2011a). Küli Çor Yazıtının 18. Satırındaki YGR Harfleriyle Yazılmış Sözcük Üzerine Düşünceler. Ötüken den İstanbul a, (2011b). Yenisey Yazıtlarında Geçen Türk Boyları Üzerine Notlar. TSt 6/1: (2011c). Remarks on Qatun in the Yenisei Inscriptions. AOH 64/3: (2011d). Eski Türk Yazıtlarındaki çıntan ıgaç sandal ağacı Üzerine. Bilig 56: (2011e). Zametki po povodu nazvaniy Tyurkskih plemen, vstreçayutsihsya v Yeniseyskih nadpisyah. Rusçaya çev.: Yu. A. Aver yanov, Êpigrafika Vostoka 29:3 13 (2012a). Yenisey Yazıtları Nasıl Tarihlendirilebilir? TSt 7/2: (2012b). Küli Çor Yazıtı ve Yazıtla İlgili Sorunlar Üzerine Notlar. Dil ve Edebiyat Araştırmaları 5: (2012c). Eski Türk Yer Adları, Eski Türk Yazıtlarına Göre. Konya: Kömen. Yeni bs. Eski Türk Yer Adları. İstanbul, 2016: Bilge Kültür Sanat. / Rİsbek Alİmov / Fİkret Yıldırım (2013). Yenisey Kırgızistan Yazıtları ve Irk Bitig. Ankara: BilgeSu. (2013a). Uygur Kağanlığı Yazıtları ile Yenisey Yazıtlarında Türk Adının Kullanımı Üzerine. Belleten 77/278: (2013b). Okunuşunun 120. Yılında Eski Türk Yazıtları ve Türk Runik Bibliyografyasında Son Durum. TD 105/742: (2014a). Küli Çor Yazıtının Eski Türkçenin Söz Varlığına Katkıları. Türklük Bilimi Araştırmaları 35: / Erkİn Arİz (2014b) Xi an Yazıtı Üzerinde Yeni Okuma ve Anlamlandırmalar. Bilig 71: (2015a). Moğolistan daki Runik Harfli Eski Türk Yazıtlarının Envanter Sorunları ve Bir Numaralandırma Denemesi. Aysİma Mİrsultan / Mİhrİban Tursun Aydın / Erhan Aydın (eds.): Eski Türkçeden Çağdaş Uygurcaya, Festschrift in honor of Mirsultan Osman on the Occasion of His 85 th Birthday. Konya: Kömen, (2015b). Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen. (2016a). Eski Türk Yazıtlarında Xinjiang. DA 18: (2016b). Dialectal elements in the vocabulary of the Uyghur Khanate inscriptions. AOH 69/3: (2016c). Eski Türk Yazıtlarında Bitkiler ve Hayvanlar. TK 2016/1:1 51. (2016d). Yenisey Yazıtlarında Geçen Unvanlar ve Unvan Niteleyicileri. TDAYB 59/2:5 26. (2017). Söz Varlığı Açısından Yenisey Yazıtlarının Moğolistan Yazıtlarından Farklılıkları Üzerine Notlar. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi 1/1:48-58.