Sürücü davranışları (saldırgan ve sıradan ihlaller): Güney ve Kuzey/Batı Avrupa ve Arap Körfez ülkeleri karşılaştırması* Katar.

Transkript

1 Sürücü davranışları (saldırgan ve sıradan ihlaller): Güney ve Kuzey/Batı Avrupa ve Arap Körfez ülkeleri karşılaştırması* Türker Özkan *, Abdulbari Bener, and Timo Lajunen Psikoloji Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Türkiye Medikal İstatistik & Epidomoloji, Hamad Genel Hastanesi, Hamad Medikal Şirketi, Doha, Katar Karayolu trafik kazaları dünyanın her yerinde büyük bir sorundur. Fakat, trafik güvenliğinde ülkeler arası bölgesel farklılıklar hayli büyüktür. Örneğin, yılında, Dünya Sağlık Örgütü nün (WHO) raporuna göre (bakınız Table A., WHO, 4), trafikteki can kayıplarında ülkeler arası çok büyük farklılıklar genellikle dünyada özellikle Avrupa (örn., Kuzey Güney) ve onun yakın komşularında (örn., Orta Doğu) çok belirgindir. Pek çok karayolu trafik kazası ana veya yardımcı etken olarak insan faktörüne (örn., sürücü davranışları) atfedilebilir. Bu çalışmanın amacı, sürücü davranışları (örn., saldırgan ve sıradan ihlaller) üzerinde Güney Avrupa (örn., Yunanistan & Türkiye) ve Kuzey/Batı Avrupa (örn., Finlandiya, Büyük Britanya, Hollanda) ve Orta Doğu/Arap Körfez (örn., İran, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri) ülkeleri arasındaki farklılıkları incelemektir. Bu çalışmada, sekiz ülkeden toplam 936 sürücü, Sürücü Davranışları Anketini (SDA) ve kendilerinin önceki kazaları ve demografik bilgiler hakkındaki soruları içeren bir anketi doldurmuşlardır. Kat edilen yolu kontrol ettikten sonra saldırgan ihlaller ve sıradan ihlallerin kültürler arası karşılaştırmasını yapmak için varyans analizi kullanılmıştır. Türkler ve Yunanlılardan saldırgan ve sıradan ihlaller üzerinde daha yüksek puan alan İranlı sürücülerden Katar ve Birleşik Arap Emirlikleri sürücülerinin daha yüksek puan aldığı bulunmuştur. Kuzey/Batı Avrupalı (örn., Finlandiya, Büyük Britanya, Hollanda) sürücüleri saldırgan ve sıradan ihlaller maddelerinin pek çoğunda en düşük puanları almışlardır. * Bu metnin önemli bir bölümü Özkan, T., Bener, & Lajunen, T. (7, May). Differences between Southern European and Northern/Western European and Middle Eastern/Arab Gulf countries on aggressive and ordinary violations. In Proceedings of 4 nd Traffic and Road Safety Congress-TRODSA 7 (pp ). Gazi University, Ankara, Turkey künyesi ile yayımlanmıştır.

2 Sürücü davranışları (saldırgan ve sıradan ihlaller): Güney ve Kuzey/Batı Avrupa ve Arap Körfez ülkeleri karşılaştırması Trafik kazaları dünyanın her yerinde büyük bir sorun olmasına karşın hatırı sayılır derecede ülkelerarası bölgesel farklar bulunmaktadır (bakınız Table A., WHO, 4). Fakat, farklı oranlarda değşim gösterse de dünyanın her yerinde trafik kaza analizleri, trafik kazalarının çok önemli bir kısmında insan faktörünün ana veya yardımcı etken olduğunu göstermiştir (Lewin, 98). Araç kullanmanın, sürücülük becerileri ve sürücülük tarzı (Näätänen ve Summala, 976) veya bir başka deyişle sürücü performansı ve sürücü davranışları olmak üzere iki ayrı bölümden oluştuğu görülebilir. Reason, Manstead, Stradling, Baxter ve Campbell (99) tarafından geliştirilen sapkın sürücü davranışlarına odaklanmış Sürücü Davranışları Ölçeği ni günlük araç kullanma davranışının kapsamlı bir model temelinde ele alınmasını sağlayabilecek bir dönüm noktası olarak tanımlanmıştır (bakınız Ranney, 994). Reason ve arkadaşlarının Rasmussen in (98) kavramsal çerçevesini baz alarak geliştirdikleri ölçekte davranışlar üç ölçüt temel alınarak sınıflandırılmıştır (Reason, 99). Bunlar, ) plan veya niyet, ) plan veya niyetin yönlendirdiği hareketlerin ardıllığı ve 3) bu hareketlerin hedefe ulaşmada ne oranda başarılı olduğudur. Örneğin ihmal ve dalgınlık yeterli olan planın uygun hareketle tamamlanamamasından (hafıza ve dikkat sorunları nedeni ile) kaynaklanan başarısızlık olarak tanımlanmıştır (Reason, 99). Yanlışlıklar veya hatalar ise planın ya da niyetin yetersizliğine dayanmaktadırlar. Bunlar, kural-temelli yanlışlıklar (ihlaller, iyi kuralların yanlış veya kötü kuralların doğru uygulanması) ve bilgi temelli yanlışlıklar (hazır çözüm yollarının iflası) olmak üzere iki ana gruba ayrılabilir. İhlaller, güvenliği temin eden uygulamalardan, kurallardan veya standartlardan istemli sapmalardır (Reason ve ark., 99) ama bazen istemsiz de olabilirler (örn., hız sınırının normal sınırların altında olduğu özel bölgelerde aslında normal sayılabilecek bir hızda seyahat ederken hız ihlali yapıyor konumuna düşmek). Reason (99) ihlalleri rutin (alışkanlık sonucu yapılan beceri-temelli performansa dayalı kestirme yoldan işi halletme davranışları), istifade edilen (çeşitli dürtüsel amaçlarla yapılan davranışlar; örn., zevk için hız yapmak ya da saldırganlık güdüleri), ve gerekli (kurumun veya bireyin gerekli kaynak, ekipman vb. eksikliklerden yapmak zorunda kaldığı davranışlar) ihlaller olmak üzere üçe ayırmıştır. Buna ilaveten, bir uçta doğru diğer uçta yanlış (risk algısının doğru bir şekilde yapılıp yapılamadığı yada performansın kaza vb. bir sonuçla ki yanlış performans olur- bitip bitmediği esasına dayanır) hareketin yer aldığı performans boyutu ile iyi - kötü (iyi ve kötü ayrımı koşullara, araç kullanmanın amaçlarına ve duruma uygun olup olmama esasına dayanır) ve kural yok ayrımının olduğu kural boyutunun kombinasyonundan da kural-temelli davranışları sınıflamıştır (bakınız Şekil ). Bu şekilde, trafik ortamının faaliyet alanı olarak kavramsallaştırılması araç kullanma davranışı için yapılmaya çalışılmıştır. Diğer yandan, iyi kural koymanın ya da uygulamanın (örn., denetimin) önemini vurgulaması açısından da dikkate değerdir. İyi kurallar Kötü kurallar Kural yok Doğru performans Doğru itaat Doğru ihlal İrticalen/düşünmeksizin (o an için) doğru Yanlış performans Sapma Yanlış itaat Yanlışlık Şekil. Kural-temelli davranış çeşitleri (Reason, 99 dan alınmıştır) Reason ve arkadaşları (99) kuramsal temeli gayet iyi düşünülmüş ve ortam içinde davranışı çeşitli etiketlemelerle tanımladıktan sonra İngiliz örnekleminden geniş bir madde havuzu oluşturduktan sonra veri toplamışlar ve kuramsal yapıyı sınamışlardır. Aslında amaçları, beş sınıf sapkın davranış boyutunu (dalgınlıklar, ihmaller, yanlışlıklar, istemsiz ihlaller ve istemli ihlaller) elde etmek olmasına karşın hatalar ve ihlallerin görgül olarak ayrı olduğu üç boyutlu (istemli ihlaller, tehlikeli hatalar ve gülünç hatalar) bir yapı elde etmişlerdir. Daha sonra, Parker, Reason, Manstead, ve Stradling (995a) üçlü faktör yapısını bir başka çalışmada kanıtlayarak test-tekrar test güvenirlik çalışmasını yedi aylık bir aralıkla yapmışlar ve tatminkâr sonuçlar bulmuşlardır. İleriki çalışmalarda, ihlallerin saldırgan ve kural ihlalleri olarak ikiye ayrılması sonucunda dört faktörlü yapı elde edilmiştir (Lawton, Parker, Manstead ve Stradling, 997).

3 Bulgular, genç erkeklerin kadın ve yaşlı sürücülere oranla daha fazla ihlal yaptıklarını göstermiştir. Aynı şekilde, daha uzun süre ve sık araç kullananlar kullanmayanlardan daha fazla ihlal yaptıklarını beyan etmişlerdir (örn., Åberg ve Rimmö). Bulgular, beyana dayalı ihlallerin hem aktif hem de pasif kaza yapma ile ilişkili olduğunu göstermiştir. Ayrıca, beyana dayalı ihlaller ileriye ve geriye dönük trafik kazalarını yordamışlardır (Parker, Reason, Manstead, ve Stradling, 995a; Parker, West, Stradling, ve Manstead, 995b). Diğer bir deyişle ihlallerin, diğer boyutların bazı örneklemlerde trafik kazaları ile ilişkisi bulunmasına rağmen (Parker, McDonald, Rabbit ve Sutcliffe, ), en baskın ve önemli boyut olduğu ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada, trafik kültürü ve güvenlik seviyesinde tehlikeli Orta Doğu/Arap Körfez ve Güney Avrupa ve güvenli Kuzey Avrupa arasındaki muazzam farklılıkların sürücülerin araç kullanma tarzlarına da (örn., saldırgan ihlaller ve sıradan ihlaller) yansıyacağı varsayılmıştır. Dolayısıyla, bu çalışmanın amacı, saldırgan ve sıradan ihlaller üzerinde Güney Avrupa (örn., Yunanistan & Türkiye) ve Kuzey/Batı Avrupa (örn., Finlandiya, Büyük Britanya, Hollanda) ve Orta Doğu/Arap Körfez (örn., İran, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri) ülkeleri arasındaki farklılıkları incelemektir. Yöntem Katılımcılar: Sekiz ülkeden toplam 936 sürücü bu çalışmada yer almıştır. Katılımcılar, (her ülkeden 4 kişi 46 erkek ve 96 kadın) çok kapsamlı araştırma örneklemlerinden seçilmiştir (genel örneklem yapısı, işlem ve ayrıntılar için bakınız Bener, Özkan, Lajunen, & Haigney, 6; Lajunen & Özkan, 4; Özkan, Lajunen, Chliaoutakis, Parker, & Summala, 6 veya istek üzerine araştırmacılardan elde edilebilir). Sürücüler, Sürücü Davranışları Anketini (SDA) ve kendilerinin önceki kazaları ve demografik bilgiler hakkındaki soruları içeren bir anketi doldurmuşlardır. Sürücü Davranışları Anketi: Ölçek toplam 8 madde ve dört alt boyuttan (saldırgan ihlaller, sıradan ihlaller, hatalar ve ihmaller) oluşmaktadır. Ölçek Reason, Manstead, Stradling, Baxter ve Campbell (99) tarafından geliştirilmiştir. Bu çalışmada, sadece saldırgan ve sıradan ihlal maddeleri kullanılmıştır. İran, Katar ve Birleşik Arap Emirlikleri örneklemlerinde alkol ve ilişkili maddeler kullanılmamıştır ve dolayısıyla analizlerde bu maddeler yer almamaktadır. Sürücülerden, araç kullanırken karşılaşılan muhtemel durumların kendileri için ne sıklıkta yaşandığını 6 basamaklı Likert tipi ölçek üzerinden ( = Hiç bir zaman dan 5 = Her zaman a) değerlendirmeleri istenmiştir. Demografik Bilgi Formu: Bu bölümde sürücülerin demografik özelliklerine ilişkin (örn., yaş, eğitim düzeyi, meslek, kullandığı araç türü, kaza ve ceza sayısı vb.) ayrıntılı sorular yer almıştır. Bulgular Veriler, yaş, cinsiyet ve kat edilen yolun etkisini istatistiksel olarak kontrol edilerek varyans analizi kullanarak test edilmiştir. Saldırgan ve sıradan ihlal maddeleri üzerinde yapılan ülkeler arası karşılaştırmalar neticesinde tahmin edildiği gibi Orta Doğu/Arap Körfez (örn., İran, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri) ve Güney Avrupa daki (örn., Yunanistan & Türkiye) sürücülerin Kuzey/Batı Avrupa daki (örn., Finlandiya, Büyük Britanya, Hollanda) sürücülerden daha fazla ihlal beyan ettikleri bulunmuştur (bakınız Tablo ). Başka bir sürücüye kızgınlığınızı belirtmek için korna çalmak maddesinde en yüksek puanın Yunan ve Birleşik Arap Emirlikleri ndeki sürücüler tarafından beyan edildiği ve bu sürücülerin Katar, İran ve Türkiye deki sürücüler tarafından takip edildiği bulunmuştur. Benzer örüntü, Trafikte sinirlendiğiniz bir sürücüyü takip edip ona haddini bildirmeye çalışmak ve Bazı tip sürücülere kızgın olmak (illet olmak) ve bu kızgınlığı bir şekilde onlara göstermek maddelerinde de bulunmuştur. Kuzey/Batı Avrupalı (örn., Finlandiya, Büyük Britanya, Hollanda) sürücülerin saldırgan ihlal davranışlarını en az sergileyen grup olarak ortaya çıktığı söylenebilir. Bunun dışında, saldırgan ihlaller boyutunda Yunanlı sürücülerin beklenenden daha yüksek puanlar aldığı belirtilmelidir. Sıradan ihlal maddelerinde de görece benzer bulguların tekrarlandığı söylenebilir (bakınız Tablo ). Fakat, hız ve hız ile ilişkili maddelerde ( Şehir içi yollarda hız sınırını aşmak, Trafik ışığında en hızlı hareket eden araç olmak için yandaki araçlarla yarışmak ve Otobanda hız limitlerini dikkate almamak ) güvenli Kuzey/Batı Avrupa daki sürücülerin (örn., Finlandiya, Büyük Britanya, Hollanda) görece yüksek veya anlamlı derecede daha yüksek puan almaları manidardır (bakınız Tablo ). 3

4 Tablo. Ülkelere göre SDA madde ortalamaları. Maddeler GB GR IRN TR QA UAE F(8, 936) Saldırgan ihlaller Kızgınlığı belirtmek için korna çalmak. a.9 a.44 c.78 b.7 a.88 ab.9 bc.4 c 38.9 Öfke ve haddini bildirmek.7 b.3 a.6 b.9 c.8 a.59 ab.9 c.78 d Bazı tip sürücülere kızgın.64 a.97 ab.6 d.9 bc.76 ab. bc.4 bc.37 c 9.6 olmak (illet olmak) Sıradan ihlaller Şehir içi yollarda hız sınırını aşmak Şeritte son ana kadar ilerlemek.48 d.64 ab.5 a.3 c.84 bc.39 a.64 a.8 d a.58 a.5 a.6 b.7 a.6 a. b.43 b 9.8 Bir aracın sağından geçmek.3 a.83 b.9 b.45 cd. b.39 c.86 d.4 e 49. Işıklarda yarışmak.3 bc.6 bc. ba.84 a.6 bc.78 a.35 b. d 3.68 Yakın takip.39 bc.9 a.9 a. bc.8 a.66 a.9 bc.66 cd 8.5 Kırmızı ışık ihlali.9 b.84 ab.7 a.79 b.54 a.6 a.4 b.48 c 6.4 Otobanda hız sınırını aşmak.3 c.35 c.4 a.37 a.7 c.4 a.75 bc.53 a.5 Notlar: Analizlerde yaş, cinsiyet ve kat edilen yol kontrol edilmiştir. Bonferroni testi karşılaştırmalar için kullanılmıştır. Farklı harfler istatistiksel olarak p <.5 veya daha iyi anlamlılığı işaret etmektedirler. F değerleri p <. anlamlıdır. Görsel Sunumlar için bakınız EK Tartışma Özetle bulgular, yaş, cinsiyet ve kat edilen yolu kontrol ettikten sonra; Türkler ve Yunanlılardan saldırgan ve sıradan ihlaller üzerinde daha yüksek puan alan İranlı sürücülerden, Katar ve Birleşik Arap Emirlikleri sürücülerinin daha yüksek puan aldığı bulunmuştur. Kuzey/Batı Avrupalı (örn., Finlandiya, Büyük Britanya, Hollanda) sürücüleri saldırgan ve sıradan ihlaller maddelerinin pek çoğunda en düşük puanları almışlardır. Fakat, otobandaki hız sınırlarının Kuzey/Batı Avrupalı (örn., Finlandiya, Büyük Britanya, Hollanda) sürücüler tarafından daha fazla aşıldığı beyan edilmiştir. Yunanlı sürücülerin özellikle saldırgan ihlallerde Birleşik Arap Emirlikleri sürücüleri ile birlikte en yüksek puanları aldığı dikkate alınmalıdır. Trafik kazalarının yakın bağlamdaki yordayıcısı olduğu bilinen riskli sürücü davranışlarının beklendiği gibi kaza ve can kaybı oranı yüksek olan ülkelerde güvenli ülkelere kıyasla daha fazla yapıldığı söylenebilir. Özkan (6) trafik kazaları neticesinde meydana gelen can kayıplarının ülkeler arası farklılığının kısmen sürücü davranışlarından kaynaklandığını bulmuştur. Bu çalışmadaki bulgular da bu eğilimi destekler niteliktedir. Sonuç olarak, sürücülerin araç kullanma tarzlarının (örn., saldırgan ihlaller ve sıradan ihlaller), Orta Doğu/Arap Körfez ve Güney ve Kuzey Avrupa arasındaki trafik güvenliği seviyesindeki muazzam farklılıklarda önemli bir rol oynadığı farz edilebilir. Dolayısıyla, başat olarak denetim, eğitim ve mühendislik uygulamaları olmak üzere tehlikeli ülkelerde riskli sürücü davranışlarını güvenli ülkelerdeki durumuna getirmek için gayret gösterilmelidir. Buna ilaveten, olumlu ya da pozitif sürücü davranışlarının trafik ortamına hakim olması için gereken adımlar atılarak öfke ve dolayısıyla saldırgan ihlallerin etkisi en azaltılabilir (bakınız Özkan & Lajunen, 5). Ayrıca, genel olarak hız boyutunun neredeyse her yerde ve özellikle güvenli ülkelerde bile sorun teşkil ettiği dikkate alınarak sürdürülebilir bir trafik güvenliği için şu an için trafik güvenliği iyi olan ülkelerin bile hız faktörüne özel önem göstermesi gerektiği hatırda tutulmalıdır. Son zamanlarda, Türkiye Karayollarının belli güzergahlarında ölçülmeye başlayan ortalama hız ve bunun takibinde uygulama ve yaptırımların hem anlık hem de ortalama hıza göre düzenlenmesi bu konu ile mücadelede en iyi örnek olma potansiyeline sahiptir. 4

5 Kaynaklar Åberg, L., and Rimmö, P-A., Dimensions of Aberrant Driver Behaviour. Ergonomics, volume 4, p (998). Bener, A., Özkan, T., Lajunen, T., & Haigney, D. (6). The effect of mobile phone use upon driver attention and the risk of road traffic crashes. International Journal of Crashworthiness, (5), Lawton, R., Parker, D., Stradling, S.G., and Manstead, A.R.S., Predicting Road Traffic Accidents: The Role of Social Deviance and Violations British Journal of Psychology, volume 88, p (997). Lajunen, T. & Özkan, T (4). Kültür, Güvenlik Kültürü, Türkiye ve Avrupa da Trafik Güvenliği. TÜBİTAK. Proje ve Rpor No: SBB-33. Lewin, I., Driver training: A perceptual-motor skill approach Ergonomics, volume 5, p (98). Näätänen, R., and Summala, H., Road User Behavior and Traffic Accidents, North-Holland / American Elsevier, Amsterdam and New York, (976). Özkan, T. (6). The regional differences between countries in traffic safety: A cross-cultural study and Turkish Case. University of Helsinki. Research Reports 37: 6 ( Özkan, T., & Lajunen, T. (5). A new addition to DBQ: Positive Driver Behaviour Scale. Transportation Research Part F, 8, Özkan, T., Lajunen, T., Chliaoutakis, J., Parker, D., & Summala, H. (6). Cross-cultural differences in driving behaviours: a comparison of six countries. Transportation Research Part F, 9, 7-4. Parker, D., McDonald, L., Rabbit, P., and Sutcliffe, P., Elderly Drivers and Their Accidents: The Aging Driver Questionnaire Accident Analysis and Prevention, volume 3 (6), p (). Parker, D., Reason, J.T., Manstead, A.S.R., and Stradling, S.G., Driving Errors, Driving Violations and Accident Involvement Ergonomics, volume 38, p (995a). Parker, D., West, R., Stradling, S., & Manstead, A., Behavioural Characteristics and Involvement in Different Types of Traffic Accident Accident Analysis and Prevention, volume 7, p (995b). Ranney, T. A., Models of Driving Behavior: A Review of Their Evolution. Accident Analysis and Prevention, volume 6, p (994). Rasmussen, J. What can be learned from human error reports? In changes in working life, edited by K. Duncan, M. Gruneberg and D. Wallis (Wiley, London), (98). Reason, J.T. Human Error. Cambridge University Press: New York, (99). Reason, J. T., Manstead, A. S. R., Stradling, S., Baxter, J., and Campbell, K., Errors and Violations on the Road: A Real Distinction? Ergonomics, volume 33, p (99). World Health Organization (WHO, 4). World report on road traffic injury prevention. Geneva. 5

6 EK: Ülke Karşılaştırmalarının Madde Bazlı Görsel Sunumları Kızgınlığı belirtmek için korna çalmak Şehir içi yollarda hız sınırını aşmak Öfke ve haddini bildirmek Şeritte son ana kadar ilerlemek.5.5 Bir aracın sağından geçmek Işıklarda yarışmak Yakın takip Kırmızı ışık ihlali Bazı tip sürücülere kızgın olmak (illet olmak) Otobanda hız sınırını aşmak