Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

Transkript

1 Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s Şahap BULAK 1 TARİHÎ TÜRK YAZI DİLLERİNDE FİİL ÇEKİMİNDE KİŞİ UNSURU Özet Türkçede nihai fiil olarak kabul edilen çekimli fiil; kök veya gövdeden oluşan fiil tabanı, şekil ve zaman unsuru ile kişi unsurundan oluşur. Kişi unsuru, fiil çekiminde şekil ve zaman eklerinden sonra gelerek fiilin bildirdiği kılış, oluş veya durumun kim tarafından gerçekleştirildiğini gösterir. Fiil tabanlarında soyut olarak ifade edilen kılış, oluş veya durumu somut hale getiren kişi unsuru, Türkçenin tarihî yazı dillerinde yapı bakımından kelimeyle ve eklerle olmak üzere iki farklı şekilde ifade edilir. Tür bakımından ise kişi zamirleri, iyelik ekleri, zamir kökenli kişi ekleri, iyelik kökenli kişi ekleri ve emir ekleri olmak üzere beş farklı şekilde ifade edilir. Fakat sayıları ve türleri yazı dilinden yazı diline göre farklılık gösterir. Bu çalışmada Türkçenin tarihi yazı dilleri olan Köktürk Türkçesi, Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesi nde fiil çekiminde kişi unsuru konu alınmıştır. Her yazı dilinde kullanılan kişi unsuru türlerine göre ele alınarak ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Bu kapsamda öncelikle söz konusu yazı dillerinde fiil çekiminde kullanılan kişi unsurları türlerine ayrılarak teklik ve çokluk kişiler için kullanılan şekilleri verilmiş, varsa geçirdikleri şekli değişiklikler ve kişi unsuru olarak kullanıldıkları basit ve birleşik çekimler belirtilmiştir. Daha sonra bu kişi unsurları tarihî metinlerden alınan örneklerle açıklanarak bunların Türkçenin ses uyumlarına göre durumları hakkında bilgi verilmiştir. Böylece Türkçenin tarihî yazı dillerinde fiil çekiminde kullanılan kişi unsuru bütün yönleriyle tanıtılmıştır. Anahtar Kelimeler: Türkçe, tarihî yazı dilleri, fiil çekimi, kişi zamirleri, kişi ekleri 1 Yrd.Doç.Dr., Siirt Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü., sahapbulak@gmail.com

2 Tarihî Türk Yazı Dillerinde Fiil Çekiminde Kişi Unsuru PERSON FACTOR IN VERB CONJUGATION IN HISTORICAL TURKISH WRITINGS Abstract Finite verb, being regarded as final verb in Turkish, is composed of root or trunk, verb base, shape, time, and person factors. Person factor refers to the one who has realized the action by following time and shape suffixes. Person factors concretise abstract situations and they are stated in two different forms in historical manuscripts written in Turkish. From the aspect of type, person factors are pointed out as personal pronouns, possessive pronouns, personal ending based on pronoun, and comparative suffixes. This study investigated person factor in verb conjugation used in Gokturk Turkish, Old Uigur Turkish, Karakhanid Turkish, Khorezmian Turkish, Kypchak Turkish, Chagatai Turkish and Old Anatolian Turkish, all of which are old forms of Modern Turkish. Person factors were investigated in detail according to their types. In that sense, first, person factors were sorted according to their types, and simple and compound suffixes they took were provided. Later, the compiled person factors were explained through samples taken from historical manuscripts and they were informed about according to Turkish sound consonance. Thus person factors in verb conjugation that were used in historical manuscripts written of Turkish were introduced comprehensively. Keywords: Turkish, historical writing languages, verb conjugation, personal pronouns, personal suffixes Giriş Fiil çekiminde fiil tabanlarının bildirdiği kılış, oluş veya durum; kişi ve nesnelerin faaliyetlerinden oluştuğu için bu kılış, oluş veya durumun ne şekilde ve ne zaman gerçekleştiği şekil ve zaman unsuruyla, kim veya ne tarafından gerçekleştirildiği de kişi unsuruyla ifade edilir. Bu sebeple Türkçede nihai fiil olarak kabul edilen çekimli fiil; kök veya gövdeden oluşan fiil tabanı, şekil ve zaman unsuru ile kişi unsurundan oluşur. Bunların dışında çekimli bir fiilde, fiilin bildirdiği kılış, oluş veya durumun gerçekleşip gerçekleşmediğini sorgulamayı ifade eden soru unsuru da bulunur. Ancak soru unsuru, şekil ve zaman unsuru ile kişi unsuru gibi fiil çekimi için zarurî değil, ihtiyarî bir unsurdur. Çekimli bir fiilde yer alan şekil ve zaman unsuru, fiil kök ve gövdelerine gelerek onların ifade ettiği kılış, oluş veya durumun şeklini ve zamanını ifade eder. Yani fiil tabanlarında soyut bir şekilde ifade edilen kılış, oluş veya durumun ne zaman ve ne şekilde gerçekleştiğini gösterir. Ancak şekil ve zaman unsuru, fiili çekime soksa da tek başına ona bitmişlik yani çekimli fiil olma özelliğini kazandıramaz. Bunun için şeklini ve zamanını ifade ettiği kılış, oluş veya durumun kim veya ne tarafından gerçekleştirildiğinin ifade edilmesi gerekir. Bu görevi de kişi unsuru yerine getirir. Kişi unsuru, fiil çekiminde şekil ve zaman eklerinden sonra gelerek fiilin bildirdiği kılış, oluş veya durumun kim tarafından gerçekleştirildiğini gösterir. Türkçede kişi tasavvuru, esasen konuşan, dinleyen ve orada olmayan/diğeri nden oluşan üçlü sisteme dayanır. Fakat bunların çokluk şekilleri de yapıldığı için kişi unsurlarının sayısı da üçü teklik, üçü çokluk olmak üzere altıya çıkar. Bu sebeple fiilin altı farklı şekilde çekimi, fiil kök veya gövdesinin Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

3 Şahap Bulak çekimi değil, fiile zaman ve şekil anlamı katan fiil kiplerinin çekimidir. Bu çekim, fiil kiplerine getirilen kişi zamirleri veya kişi eklerinden oluşan kişi unsuruyla yapılır. Kişi unsurunun fiil tabanına eklenmesiyle çekimli fiil kişi anlamının yanı sıra sayı anlamı da kazanır. Fiil kök veya gövdelerinde ifade edilen kılış, oluş veya durumun sayısı olamayacağı için fiil çekiminde ifade edilen sayı; fiildeki kılış, oluş veya durumun sayısı değil, çekimli fiili tamamlayan kişi unsurunun sayısıdır. Kişi unsurunun kendisi gibi sayısı da, fiil dışında kalan isim çekiminin bünyesinde ifade edilebilir. Bu durumda kişi unsuru genellikle kişi zamirleriyle ifade edilir. Fakat söz konusu kişi unsuru ve sayısı, çekimli fiilin bünyesinde de ifade edebilir. Bu durumda kişi unsuru, fiil tabanlarına getirilen şekil ve zaman eklerine eklenen kişi ekleriyle ifade edilir. Fiil çekiminde kişi unsuru, hem kişi hem de sayı ifade eder. kişi unsurları, kişi ve sayı ifade ederken çokluk kişi unsurları, kişi ve sayının yanı sıra çokluk da ifade ederler. İsimlerde olduğu gibi fiillerde de teklik eksiz, çokluk ek ile ifade edilir. Fiilin teklik ifade eden çekiminde şekil ve zaman unsuru ile kişi unsuruna hiçbir ilave yapılmaz. ifade eden çekiminde ise şekil ve zaman unsuru ile kişi unsuruna ayrıca bir çokluk unsuru eklenir. Bu çokluk unsuru, genellikle kişi ekiyle kaynaşmış bir şekilde; bazen ise açık olarak müstakil bir çokluk eki şeklindedir. unsurunun kişi unsuruyla kaynaşması, çokluğun kişiye ait olmasından yani kişiyle çokluğun kaynaşarak birleşmesinden kaynaklanır (Ergin 1993:127). Şekil ve zaman ekleri, esas itibariyle kişi unsurunu karşılamazlar. Ancak emir kipini ifade eden ekler, aynı zamanda kişi anlamı da taşıdıklarından çekiminde ayrıca kişi unsuruna ihtiyaç duyulmaz. Bu sebeple şekil ve zaman unsurları arasında özel bir yeri olan emir ekleri, diğer bildirme ve tasarlama kipleri gibi bütün kişiler için aynı şekil eki ile değil, kişiden kişiye farklılık gösteren eklerle ifade edilir. Emir kipinin inkişafının çok Türkçenin yazılı kaynaklarla takip edilebildiği ilk döneminden çok daha eskilere dayandığını gösteren bu durum, emir kipi ekleri ile çekiminde kullanılan kişi eklerinin kaynaşmasından kaynaklanır. Bu kaynaşma emir kipi eklerine şekil ekleri olmanın yanı sıra kişi unsuru işlevi de kazandırmıştır. Bu sebeple Türkçede emir kipi ekleri, kişi unsurunun bir türü olarak da kategorize edilir. Türkiye Türkçesi nde fiil tabanlarında soyut olarak ifade edilen kılış, oluş veya durumu somut hale getiren kişi unsuru, genellikle çekimli fiilin bünyesinde yer alan kişi ekleriyle ifade edilir. Bu sebeple yapı bakımından ekten oluşan tek şekilde, tür bakımından ise zamir kökenli kişi ekleri, iyelik kökenli kişi ekleri ve emir ekleri olmak üzere üç farklı şekilde ifade edilir. Ancak Türkçenin tarihî yazı dillerinde fiil çekiminde kullanılan kişi unsurları, yapı bakımından kelimeyle ve eklerle olmak üzere iki farklı şekilde; tür bakımından ise kişi zamirleri, iyelik ekleri, zamir kökenli kişi ekleri, iyelik kökenli kişi ekleri ve emir ekleri olmak üzere beş farklı şekilde ifade edilir. Sayıları ve türleri yazı dilinden yazı diline göre farklılık gösterir. 245 Bu çalışmada Türkçenin tarihî yazı dilleri olan Köktürk Türkçesi, Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesi nde fiil çekiminde kişi unsuru konu alınmıştır. Her yazı dilinde kullanılan kişi unsuru türlerine göre ele alınarak ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Bu kapsamda öncelikle söz konusu yazı dillerinde fiil çekiminde kullanılan kişi unsurları türlerine ayrılarak teklik ve çokluk kişiler için kullanılan şekilleri verilmiş, varsa geçirdikleri şekli değişiklikler ve kişi unsuru olarak kullanıldıkları basit ve birleşik çekimler belirtilmiştir. Daha sonra bu kişi unsurları tarihî metinlerden alınan örneklerle açıklanarak bunların Türkçenin ses uyumlarına göre durumları hakkında bilgi verilmiştir. Böylece Türkçenin tarihî yazı dillerinde fiil çekiminde kullanılan kişi unsurları bütün yönleriyle tanıtılmıştır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

4 Tarihî Türk Yazı Dillerinde Fiil Çekiminde Kişi Unsuru 2. Tarihî Türk Yazı Dillerinde Fiil Çekiminde Kişi Tarihî Türk yazı dillerinde fiil çekiminde kullanılan kişi unsurları, yapı bakımından kelimeyle ve eklerle olmak üzere iki farklı şekilde; tür bakımından ise kişi zamirleri, iyelik ekleri, zamir kökenli kişi ekleri, iyelik kökenli kişi ekleri ve emir ekleri olmak üzere beş farklı şekilde ifade edilir. Sayıları ve türleri yazı dilinden yazı diline göre farklılık gösterir Köktürk Türkçesi nde Fiil Çekiminde Kişi Köktürk Türkçesi nde fiil çekiminde kişi unsuru olarak kişi zamirleri, iyelik ekleri ve emir ekleri olmak üzere üç tip kişi unsuru kullanılır. 1. Tip Kişi Unsuru (Kişi Zamirleri) Köktürk Türkçesi nde fiil çekiminde 1. tip kişi unsuru olarak kişi zamirleri kullanılır. Kişi zamirleri bu dönemde genellikle asli şekilleriyle fiil çekiminde kişi unsuru olarak yer alırlar. Ancak ben teklik 1. kişi zamirinin başındaki /b/ ünsüzü; gerileyici, uzak ve yarım benzeşmeyle /m/ ünsüzüne dönüştüğünden söz konusu zamiri bazen men şeklinde; biz çokluk 1. kişi zamirinin başındaki /b/ ünsüzü; gerileyici, uzak ve yarım benzeşmeyle /m/ ünsüzüne dönüştüğünden söz konusu zamir nadiren miz şeklinde kullanılır. 3. kişi zamiri bazen kullanımdan düşer. 3. kişi zamiri ise, fiil çekiminde genellikle kullanılmaz. 3. kişi çekimi, ya teklik 3. kişi zamiriyle ya da eksiz yapılır. 1. kişi: ben~men teg-me-çi men (O sağ 2) tė-r men (T 37) ölür-miş m(en) (Uyuk- Oorzak I 2) tut-ar men (IB 4) ye-y-ür men (IB 4) 2. kişi: sen öl-me-çi (sen) (MÇ D 5) ö-mez sen (BK K 6) 3. kişi: eksiz ~ ol bul-gay ol (IB 24) 1. kişi: biz/miz kel-teçi m(i)z (T 14) ḳorḳ-ur biz (T 38) ḳorḳ-ur biz (T 39) tik-er biz (Abakan) 2. kişi: siz yang l-taç siz (KT G 11) bil-ir siz (KT D 34) 3. kişi: eksiz ~ ol 246 Köktürk Türkçesi nde kişi zamirleri; -miş ekiyle ifade edilen duyulan geçmiş zaman, geniş zaman, -DAçI ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -gay ekiyle ifade edilen gelecek zaman, rivayet birleşik çekimi ve şart birleşik çekiminin görülen geçmiş şart birleşik çekimi dışındaki çekimlerinde kişi unsuru olarak kullanılır. 2. Tip Kişi Ekleri (İyelik Ekleri) Köktürk Türkçesi nde fiil çekiminde 2. tip kişi unsuru olarak iyelik ekleri kullanılır. İyelik ekleri, bu dönemde genellikle asli şekilleriyle fiil çekiminde kişi unsuru olarak yer alırlar. Ancak teklik 3. kişi çekiminde iyelik ekinin sadece düz dar ünlüden oluşan +I şekli kullanılır. Ayrıca çokluk 3. kişi çekiminde çokluk 3. kişi iyelik eki yerine genellikle +I teklik 3. kişi iyelik ekiyle ya da eksiz yapılır. 1. kişi: +m süle-d+i+m (BK D 28) yabr t-d+ +m (BK D 31) bul-t+u+m (T23) teg-dük+ü+m (O sağ 2) ud( )-s ḳ+( )+m (T 22) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

5 Şahap Bulak 2. kişi: +ng +g içik-d+i+ng (T 2) yan l-t+ +ġ (KT D 23, BK D 19) kigürt+ü+g (KT D 23, BK D 19) bar-d+ +ġ (KT 23-24) öl-s(i)ki-ng (BK K 5) 3. kişi: +I ay-d+ (T 31) boġuzlan-t+ (T 26) sanç-d+ (KT K 5) ḳ l çla-d+ (KT K 5) 1. kişi: +miz/+muz bas-d+ +m z (T 27-28) aç-d+ +m z (T 27-28) ölür-t+ü+müz (KT D 36) al-t+ +m z (KT D 36) 2. kişi: +ngiz +nguz öl-t+ü+ngüz (Abakan ) al-d+ +ng z (Abakan) uça bard+ +ġ z (KT GD ) adr lu bar-d+ +ng z (O sağ 4) +giz/+guz 3. kişi: +I yoḳ bol-t+ (T 3) kel-t+i (T 42-43) yükün-t+i (T 42-43) ölt+i+k ök (T 16) Köktürk Türkçesi nde iyelik ekleri; görülen geçmiş zaman, -DUk ekiyle ifade edilen duyulan geçmiş zaman, -sik ekiyle ifade edilen gelecek zaman, hikâye birleşik çekimi ve görülen geçmiş zaman şart bileşik çekiminde kişi unsuru olarak kullanılır. 3. Tip Kişi Ekleri (Emir Ekleri) Köktürk Türkçesi nde fiil çekiminde 3. tip kişi unsuru olarak emir ekleri kullanılır. Her kişi için farklı şekilleri kullanılan emir ekleri, emrin yanı sıra kişi anlamı da taşıdıklarından fiil çekiminde sadece kip eki olarak değil, aynı zamanda 3. tip kişi ekleri olarak da kullanılır. Diğer kişi unsurlarından farklı olarak emir ekleri sadece emir kipi çekiminde kullanılır. 1. kişi: -(A)yIn (ḳo)n-ayin (BK K 5) ḳ ş-ayin (T 5) d-ma-yin (BK D 33) ur(u)gs( )rat-ayin (KT D 10) yoġlat-ayin (T 31) 2. kişi: -/-gil eşid (BK K 1) yalbar (IB 19) bir-gil (MÇ D 5) ur-ġ( )l (T 34) eşid-gil (KT G 1) 3. kişi: -zu(n)/-çun y lḳ ng bol-zun (IB 47) uzun bol-zun (IB 47) yarl ḳa-zu (T 53) bodun bol-çun (KT D 11) 1. kişi: -(A)lIm yan-al m (T 36-37) bas n-al m (T 39) süle-lim (T 21) yor -l m (T 29) süle-lim (T 20) az-ma-l m (O sağ 3) körü bil-i-ng (KT G 12, BK K 15) bil-i-ng (KT G 13) bar- -ng 2. kişi: -ng (T 31) olor-u-ng (T 31) eşid-i-ng (KT D 22) öd-me-ng (IB 21) 3. kişi: -zu(n)/-çun terit-zün (IB 50) Eski Uygur Türkçesi nde Fiil Çekiminde Kişi Eski Uygur Türkçesi nde fiil çekiminde kişi unsuru olarak kişi zamirleri, zamir kökenli kişi ekleri, iyelik kökenli kişi ekleri ve emir ekleri olmak üzere dört tip kişi unsuru kullanılır. 1. Tip Kişi Unsuru (Kişi Zamirleri) Eski Uygur Türkçesi nde fiil çekiminde 1. tip kişi unsuru olarak kişi zamirleri kullanılır. Kişi zamirleri bu dönemde genellikle asli şekilleriyle fiil çekiminde kişi unsuru olarak yer alırlar. Ancak ben teklik 1. kişi zamirinin başındaki /b/ ünsüzü; gerileyici, uzak ve yarım benzeşmeyle /m/ ünsüzüne dönüştüğünden söz konusu zamir bazen men şeklinde; biz çokluk 1. kişi zamirinin başındaki /b/ ünsüzü; gerileyici, uzak ve yarım benzeşmeyle /m/ ünsüzüne dönüştüğünden söz konusu zamir bazen miz şeklinde kullanılır. 2. kişi zamiri bazen çokluk eki alarak sizler şeklinde kullanılır. Ayrıca teklik 3. kişi zamiri bazen kullanımdan düşer. 3. kişi zamirinin yerine ise -lar zamir kökenli çokluk 3. kişi eki kullanılır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

6 Tarihî Türk Yazı Dillerinde Fiil Çekiminde Kişi Unsuru 1. kişi: ben ~ men ert-yük men (U, III, 85, 4) tur-maz men (Prens KP XIX) körüşme-gey men (Prens KP, LXXVI) ögir-ür er-ser m(e)n (Suv. 621, 20) kör-ür er-miş men (Suv. 627, 5-6) 2. kişi: sen tut-ġay sen (TT, VII, 30, 8-9) teg-ser s(e)n (TT I 85-86) 3. kişi: eksiz ~ ol 1. kişi: biz ~ miz 2. kişi: siz 3. kişi: - evir-miş (Briefe Hts., ) toġyuḳ ol (Biogr. Hts ) yor -daç ol (Xuanzang-Biogr ) öl-ür biz (Prens KP XXIII) bėr-gey biz (Prens KP, XLIX) öl-ser biz (Suv. 620, 6-7) tit-miş siz (Briefe Hts., ) tur-ur siz (Suv. 490, 5-6) oz-ġay sizler (Kuanşi 53-54) bul-sar siz (Prens KP LI) Eski Uygur Türkçesi nde kişi zamirleri; -miş ekiyle ifade edilen duyulan geçmiş zaman, -yuk ekiyle ifade edilen duyulan geçmiş zaman, geniş zaman, -gay ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -DAçI ekiyle ifade edilen gelecek zaman, şart kipi, rivayet birleşik çekimi ve şart birleşik çekiminin görülen geçmiş zaman birleşik çekimi dışındaki çekimlerinde kişi unsuru olarak kullanılır. Ancak teklik 3. kişi çekiminde kişi zamiri bazen kullanımdan düşer. 3. kişi çekiminde ise kişi zamirinin yerine -lar zamir kökenli kişi eki kullanılır. 2. Tip Kişi Unsuru (Zamir Kökenli Kişi Ekleri) Eski Uygur Türkçesi nde fiil çekiminde 2. tip kişi unsuru olarak zamir kökenli kişi ekleri kullanılır. Bu dönemde henüz yeni görülmeye başlanan zamir kökenli kişi ekleri, sadece çokluk 3. kişi çekiminde kullanılır. Kişi unsuru olarak kişi zamirlerinin kullanıldığı, -miş ekiyle ifade edilen duyulan geçmiş zaman, -yuk ekiyle ifade edilen duyulan geçmiş zaman, geniş zaman, -gay ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -DAçI ekiyle ifade edilen gelecek zaman, şart kipi, rivayet birleşik çekimi ve şart birleşik çekiminin görülen geçmiş zaman dışındaki çekimlerinin çokluk 3. kişi çekimlerinde kişi unsuru olarak -lar zamir kökenli çokluk 3. kişi eki kullanılır: turġur-ur-lar (Biogr. Hts. 149), körtkür-ür-ler (BTT, V, ), ağ rla-ġay-lar (Biogr. Hts., 43-44), tile-ser-ler (Bewusstseinslehre, 377, 15-18) gibi. 3. Tip Kişi Unsuru (İyelik Kökenli Kişi Ekleri) Eski Uygur Türkçesi nde fiil çekiminde 3. tip kişi unsuru olarak iyelik kökenli kişi ekleri kullanılır. İsim çekim eklerinden olan iyelik eklerinin şekil ve zaman eki alan fiil tabanlarına getirilmesiyle oluşan iyelik kökenli kişi ekleri, ilk olarak bu dönemde kişi unsuru olarak kullanılmaya başlamıştır. İyelik ekleri, Köktürk Türkçesi nde fiil çekiminde kullanılmasına rağmen henüz iyelik eki özelliğini tam olarak yitirmemiştir. Eski Uygur Türkçesi döneminden itibaren fiil çekiminde kullanımı yaygınlaşan iyelik ekleri, bu dönemde iyelik eki özelliğini yitirerek fiil çekiminde kişi unsuru olarak kullanılan iyelik kökenli kişi ekleri hüviyeti kazanır. Ancak teklik 3. kişi çekiminde kullanılan iyelik kökenli kişi eki kullanımdan düştüğünden teklik 3. kişi çekimi eksiz yapılır. 3. kişi çekiminde ise +lari şeklindeki iyelik eki, fiil çekiminde -lar şeklindeki iyelik kökenli kişi ekine dönüşmüştür kişi: -m s ḳ l-t -m (Briefe Hts ) yaw z bol-tu-m (Briefe Hts ) işid-ti-m (Manich. Erzehler, II, 22-24) ) küse-y-ür (er)-ti-m (Kuanşi, 35, 23-25) kör-tü-m er-ti (Suv. 627,1-2) 2. kişi: -ng kel-ti-ng (Prens KP V) ḳutrulġal u-ġay er-di-ng (Suv. 11, 3-9) 3. kişi: - tut-d (Kuanşi, ) kelür-di (Manich. Erzehler, II, 10-11) uġra-m ş erti (Suv. 663, 3-4) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

7 Şahap Bulak 1. kişi: -miz/-muz 2. kişi: -ngiz -nguz 3. kişi: -lar ḳal-t -m( )z (TT, III, 49-50) bir-ti-miz (Uighur Documents. II, 2-13) ḳ l-t - m( )z er-ser (TT, IV, A, 52-54) kel-ti-ngiz (Prens KP XLVII) bol-tu-nguz (Prens KP LXVI) ornan-t -ng z er-ser (Bewusstseinslehre, 381, 15-18) kör-di-ler (Suv. 609, 1-17) ul -d -lar (Prens KP, LXXVII) tur-ur-lar er-ti (Prens KP LXXI) Eski Uygur Türkçesi nde iyelik kökenli kişi ekleri, görülen geçmiş zaman çekimi, hikâye birleşik çekimi ve görülen geçmiş zaman şart birleşik çekiminde kişi unsuru olarak kullanılır. Çekimlerde genellikle incelik kalınlık uyumuna bağlı olan iyelik kökenli kişi eklerinden çokluk 1. kişi eki ile çokluk 2. kişi ekinin düz ünlülü şekilleri ile yuvarlak ünlülü şekillerinin istikrarsız kullanımından dolayı bazen düzlük yuvarlaklık uyumunun dışına çıkılır. 4. Tip Kişi Ekleri (Emir Ekleri) Eski Uygur Türkçesi nde fiil çekiminde 4. tip kişi unsuru olarak emir ekleri kullanılır. Her kişi için farklı şekilleri kullanılan emir ekleri, emrin yanı sıra kişi anlamı da taşıdıklarından fiil çekiminde sadece şekil bildiren kip eki olarak değil, aynı zamanda 4. tip kişi ekleri olarak da kullanılır. 4. tip kişi unsuru olan emir ekleri, emir kipi ve emir kipi hikâye birleşik çekiminde kişi unsuru olarak kullanılır. Emir kipi teklik 1. kişi çekiminde ek, kişi anlamı da taşımasına rağmen emir ekine ayrıca kişi zamiri getirilerek kişi unsurunun pekiştirildiği örneklere rastlanır: bert-eyin men (Prens KP IX) gibi. 1. kişi: -(A)yIn bar-ay n (Suv. 641, 10-11) tegin-eyin (Kuanşi, 81, 18-19) 2. kişi: -/-gil/-gul iç-gül (HK (I), 21-22) tud-ġ l (HK, II, 1,32) buş-ma (Suv. 622, 17-18) 3. kişi: -zun, -sun yarl ḳa-zun (Kuanşi ) bütür-sün (Suv. 505, 7-9) y(a)rluḳa-zun er-ti (Bewusstseinslehre, 372, 8-11) bol-ma-zun er-ti (Suv. 609, 3-4) 1. kişi: -(A)lIng -(A)lIm tegin-eling (BTT II ) ay-al m (TT,Vll, 38, 12-13) kişi: -ng -nglar ḳantur-u-ng (TT VII 89-91) ėş bol-u-nglar (Prens KP XXII) 3. kişi: -zunlar, -sunlar 2.3. Karahanlı Türkçesi nde Fiil Çekiminde Kişi kelür-zünler (Prens KP, XXII) bir-zün-ler (HK II 1, 26) kir-me-zünler (BTT, II, ) Karahanlı Türkçesi nde fiil çekiminde kişi unsuru olarak kişi zamirleri, iyelik ekleri, zamir kökenli kişi ekleri, iyelik kökenli kişi ekleri ve emir ekleri olmak üzere beş tip kişi unsuru kullanılır. 1. Tip Kişi Unsuru (Kişi Zamirleri) Karahanlı Türkçesi nde fiil çekiminde 1. tip kişi unsuru olarak kişi zamirleri kullanılır. Kişi zamirleri, bu dönemde genellikle asli şekilleriyle fiil çekiminde kişi unsuru olarak yer alırlar. Ancak ben teklik 1. kişi zamirinin başındaki /b/ ünsüzü; gerileyici, uzak ve yarım benzeşmeyle /m/ ünsüzüne dönüştüğünden söz konusu zamir bazen men şeklinde; biz çokluk 1. kişi zamirinin başındaki /b/ ünsüzü; gerileyici, uzak ve yarım benzeşmeyle /m/ ünsüzüne dönüştüğünden söz konusu zamir bazen miz şeklinde kullanılır. Ayrıca teklik 3. kişi zamiri bazen kullanımdan düşer. 3. kişi zamirinin yerine ise, -lar zamir kökenli çokluk 3. kişi eki kullanılır. 1. kişi: ben ~ men öl-se men (KB-920) bar-ġal r men (DLT-II, 67-1) kes-me-gey men (KB-6515) kör-er mėn mü (DH.VII, 10-4) un t-m ş men (KB-1577) um-ar men (AH-2) yor- r men (KB-467) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

8 Tarihî Türk Yazı Dillerinde Fiil Çekiminde Kişi Unsuru 2. kişi: sen 3. kişi: eksiz ~ ol ḳ l-ma-sa sen (KB-5345) küdezü-me-gey sen (KB-3764) tapla-maz sen (KB-B 12) közle-miş sen (KB-6308) bekle-miş sen (KB-375) közle-miş sen (KB-6308) iv-me-ser (DLT II 12-8) ög-mez (KB-2086) anun-m ş turur (KB-33) keç-miş (DLT-I, ) sev-er (AH-272) 1. kişi: biz ~ miz ḳ l-ur miz (KB-4904) tur-ur miz (KB-6386) bar-mas miz (DLT-II, 66-4) 2. kişi: siz tez-e siz (KB 19) 3. kişi: - Karahanlı Türkçesi nde kişi zamirleri; duyulan geçmiş zaman, geniş zaman, -ga(y) ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -DAçI ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -galir ekiyle ifade edilen gelecek zaman, şart kipi, rivayet birleşik çekimi ve şart birleşik çekiminin görülen geçmiş zaman şart birleşik çekimi dışındaki çekimlerinde kişi unsuru olarak kullanılır. Ancak teklik 3. kişi çekiminde kişi zamiri bazen kullanımdan düşer, çokluk 3. kişi çekiminde ise, kişi zamirinin yerine -lar zamir kökenli kişi eki kullanılır. 2. Tip Kişi Ekleri (İyelik Ekleri) Karahanlı Türkçesi nde fiil çekiminde 2. tip kişi unsuru olarak iyelik ekleri kullanılır. İyelik ekleri, bu dönemde genellikle asli şekilleriyle fiil çekiminde kişi unsuru olarak yer alırlar. Ancak teklik 3. kişi çekiminde kip ekinin ünlü bitmesinden dolayı iyelik ekinin sadece ünsüzle başlayan +si şekli kullanılır. 1. kişi: +m d-gu+m er-di (KB-1131) eşit-me-gü+m er-di (KB-3859) 2. kişi: +ng bar-gu+ng (DLT II 69-6) öl-gü öz+ü+ng (KB 633). 3. kişi: +si 1. kişi: +miz/+muz 2. kişi: +ngiz +nguz öl-gü+si (KB 233) silig bol-ġu (KB-546) küdez-gü (KB-43) yokal-ġu turur (KB-692) ay t-ġu turur (KB 5278) 3. kişi: +lari Karahanlı Türkçesi nde iyelik ekleri, -gu (turur) ekiyle ifade edilen gelecek zaman çekimi ve -gu ekiyle ifade edilen gereklilik kipi hikâye birleşik çekiminde kişi unsuru olarak kullanılır. İyelik ekleri, kişi unsuru olarak kullanıldığında incelik kalınlık uyumuna uyar. Ancak çokluk 1. ve 2. kişi çekimlerinde iyelik eklerinin düz ünlülü şekilleri ile yuvarlak ünlülü şekillerinin istikrarsız kullanımından dolayı bazen; teklik 3. kişi çekiminde ise sadece düz ünlülü şekilleri kullanılan iyelik eki yuvarlak ünlülü şekil eki alan fiil tabanlarına getirildiğinde düzlük yuvarlaklık uyumunun dışına çıkar. 3. Tip Kişi Unsuru (Zamir Kökenli Kişi Ekleri) Karahanlı Türkçesi nde fiil çekiminde 3. tip kişi unsuru olarak zamir kökenli kişi ekleri kullanılır. Bu dönemde, zamir kökenli kişi ekleri, sadece çokluk 3. kişi çekiminde kullanılır. Kişi unsuru olarak kişi zamirlerinin kullanıldığı, duyulan geçmiş zaman, geniş zaman, -ga(y) ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -DAçI ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -galir ekiyle ifade edilen gelecek zaman, şart kipi, rivayet birleşik çekimi ve şart birleşik çekiminin görülen geçmiş zaman şart birleşik çekimi dışındaki çekimlerinin çokluk 3. kişi çekimlerinde kişi unsuru olarak -lar zamir kökenli çokluk 3. kişi eki; duyulan geçmiş zaman teklik 1. kişi çekiminde nadiren -Im zamir kökenli teklik 1. kişi eki kullanılır. kullanılır: bitiş-ür-ler (DLT-II, 88-22), 250 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

9 Şahap Bulak ay-ur-lar (KB-861), kel-ge-ler (KB-4570), iwge-ler (KB 4258), bul-sa-lar (KB-4432), kork-salar (KB-2299); kör-miş-im (KB-2516) gibi. 4. Tip Kişi Unsuru (İyelik Kökenli Kişi Ekleri) Karahanlı Türkçesi nde fiil çekiminde 4. tip kişi unsuru olarak iyelik kökenli kişi ekleri kullanılır. 3. kişi çekiminde kullanılan iyelik kökenli kişi eki kullanımdan düştüğünden teklik 3. kişi çekimi eksiz yapılır. 1. kişi: -m 2. kişi: -ng 3. kişi: - bülbül bol-du-m (DH.XIX-2) başla-d -m (KB-1) ) uyad-t -m (KB-6540) uḳtu-m (KB 3866) emlet-ti-m (DLT-I 266-4) sizin-me-di-m er-di (KB-3882) ilt-ti-ng (DH-IV, 5) bar-d -ng (DLT-III, ) törütül-miş er-di-ng (KB- 1242) bar-d -ng er-se (KB-4100) ked-ti (KB-519) kandur-d (DLT-II, 192-7) sewtür-di (DLT-II, ) törit-ti (KB-148) kör-ür er-di (KB-4427) yat-ġal r er-di (KB-5953) biti-me-di er-se (KB-2698) 1. kişi: -miz/-muz 2. kişi: -ngiz nguz bar-d -ng z (DLT II, 47-5) ög-dü-müz (DLT-I, ) pus-t -m z (DLT-I, 434-7) yat-t -m z (KB-3615) kel-di-miz (DLT-I, ) ḳ l-d -m z (KB-6255) 3. kişi: -lar kir-di-ler (KB 5684) köç-ti-ler (KB 5177) bul-d -lar (KB-898) anaş-d -lar (DLT-I, ) Karahanlı Türkçesi nde iyelik kökenli kişi ekleri; görülen geçmiş zaman, hikâye birleşik çekimi ve görülen geçmiş zaman şart birleşik çekiminde kişi unsuru olarak kullanılır. Ayrıca şart kipi çekiminin teklik 1. ve 2. kişi çekiminde bazen kullanılır: ur-sa-m (DH.VII-9), kör-se-ng (DH.I-3) gibi. Çekimlerde genellikle incelik kalınlık uyumuna bağlı olan iyelik kökenli kişi eklerinden çokluk 1. kişi eki ile çokluk 2. kişi ekinin düz ünlülü şekilleri ile yuvarlak ünlülü şekillerinin istikrarsız kullanımından dolayı bazen düzlük yuvarlaklık uyumunun dışına çıkılır. 5. Tip Kişi Ekleri (Emir Ekleri) Karahanlı Türkçesi nde fiil çekiminde 5. tip kişi unsuru olarak emir ekleri kullanılır. Her kişi için farklı şekilleri kullanılan emir ekleri, emrin yanı sıra kişi anlamı da taşıdıklarından fiil çekiminde sadece şekil bildiren kip eki olarak değil, aynı zamanda 5. tip kişi ekleri olarak da kullanılır. 5. tip kişi unsuru olan emir ekleri, emir kipi ve emir kipi hikâye birleşik çekiminde kişi unsuru olarak kullanılır. 1. kişi: -(A)yI(n), -AyI(m), - Ay kör-ey (KB 47) ay-ay n (AH-4) kör-eyim (DLT-III, 130-4) kül-eyi (KB-6587) kişi: eksiz ~ -GIl, -gln 3. kişi: -su(ni) bas (KB-2361) ok (KB-4953) ay-ġ l (KB-2266) bar-ġ l (DLT-I, 37-11) işid-gin (KB-21) yetür-sü (KB-2672) yont-su (KB-3022) ye-sün (DLT-I, 79-20,23) kirsün (DLT-III, ) öl-sün er-di (KB-1539) 1. kişi: -AlI(ng) -(A)lIm kir-eling (KB-B 358-1) bar-al m (KB-3489) oḳ -l m (KB 3155) bar-al (KB 99-19) 2. kişi: -ng(lar) sor-ma-ng (DH II-10) yaşa-ng (KB-2302) kör-ü-ng (AH-274) 3. kişi: -su(n)lar bil-me-sünler (KB-C 391-3) ögren-sü-ler (KB-5554) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

10 Tarihî Türk Yazı Dillerinde Fiil Çekiminde Kişi Unsuru 2.4. Harezm Türkçesi nde Fiil Çekiminde Kişi Harezm Türkçesi nde fiil çekiminde kişi unsuru olarak kişi zamirleri, iyelik ekleri, zamir kökenli kişi ekleri, iyelik kökenli kişi ekleri ve emir ekleri olmak üzere beş tip kişi unsuru kullanılır. 1. Tip Kişi Unsuru (Kişi Zamirleri) Harezm Türkçesi nde fiil çekiminde 1. tip kişi unsuru olarak kişi zamirleri kullanılır. Kişi zamirleri bu dönemde genellikle asli şekilleriyle fiil çekiminde kişi unsuru olarak yer alırlar. Ancak ben teklik 1. kişi zamirinin başındaki /b/ ünsüzü; gerileyici, uzak ve yarım benzeşmeyle /m/ ünsüzüne dönüştüğünden söz konusu zamir bazen men şeklinde; biz teklik 1. kişi zamirinin başındaki /b/ ünsüzü; gerileyici, uzak ve yarım benzeşmeyle /m/ ünsüzüne dönüştüğünden söz konusu zamir bazen miz şeklinde kullanılır. 2. kişi zamiri bazen çokluk eki alarak sizler şeklinde kullanılır: ġ ybat ḳ l- -p turur sizler (NF 385/10) gibi. Ayrıca teklik 3. kişi zamiri bazen kullanımdan düşerken çokluk 3. kişi zamiri yerini -lar zamir kökenli çokluk 3. kişi ekine bırakmıştır. 1. kişi: ben ~ men 2. kişi: sen 3. kişi: eksiz ~ ol unut-m ş men (KE 91r/7) ant iç-i-p men (KE 48r/10) baḳ-ar men (NF 296/13) ḳ l-ur er-miş men (NF 172/4) otur-m ş sen (HŞ 2786) kör-ür sen (HŞ 2553) za if bol-u turur sen (NF 360/2) tiril-ür er-miş sen (KE 114r) otur- m ş (HŞ 1518) yaḫş ḳ l- -p-dur (KE 90v) aḳ-ar (HŞ 816) bol-ur ėrmiş (HŞ 4135) 1. kişi: biz ~ miz 2. kişi: siz oltur-u-p turur miz (KE 118r/15) ḳal-ur biz (HŞ 1405) ayt-ur miz (NF 3/7) bil-mez biz (HŞ 1225) oġra-miş siz (KE 104r/14) kötr-ü-p turur siz (NF 169/6) ayt-ur siz (NF 72/34) bar-a turur siz (NF 48/16) al-ġa siz (HŞ 2161) 3. kişi: - Harezm Türkçesi nde kişi zamirleri; -miş ekiyle ifade edilen duyulan geçmiş zaman, -p (-dur turur) yapısı ile ifade edilen duyulan geçmiş zaman, geniş zaman, -r, -Ur Ar ekleriyle ifade edilen şimdiki zaman, -A/-U turur yapısı ifade edilen şimdiki zaman, -GAy ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -GAy ekiyle ifade edilen istek kipi, -(A)y ekiyle ifade edilen istek kipi, -A ekiyle ifade edilen istek kipi ve rivayet birleşik çekiminde kişi unsuru olarak kullanılır. Ancak teklik 3. kişi çekiminde kişi zamiri bazen kullanımdan düşer, çokluk 3. kişi çekiminde kişi zamirinin yerine -lar zamir kökenli kişi eki kullanılır. Ayrıca şart kipinin 1. ve 2. kişi çekimlerinde bazen kişi unsuru olarak kişi zamirleri kullanılır. 2. Tip Kişi Ekleri (İyelik Ekleri) Harezm Türkçesi nde fiil çekiminde 2. tip kişi unsuru olarak iyelik ekleri kullanılır. İyelik ekleri, bu dönemde genellikle asli şekilleriyle fiil çekiminde kişi unsuru olarak yer alırlar. Ancak teklik 3. kişi çekiminde iyelik ekinin sadece ünsüzle başlayan +si şekli kullanılır. Bu durum, kip ekinin ünlü bitmesinden kaynaklanır kişi: +m 2. kişi: +ng 3. kişi: +si öldür-gü+m turur (KE 230v/20-21) ḳ l-ġu+m turur (KE 10v/2) kiçürgü+m (HŞ 916) öl-gü+ng (HŞ 4613) kör-gü+ng (KE 122v) kir-gü+ng (KE 123r/1) bolġu+ng (KE 189r/18) kel-gü-ng yoḳ (MM 25a7) tar l-ġu+s turur (KE 108/13) soġal-ġu+s (KE 108r/12) topraḳ bol-ġu+s (KE 108r/12) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

11 Şahap Bulak 1. kişi: +miz/+muz ḳ l-ġu+miz (KE 221r/14) 2. kişi: +ngiz +nguz 3. kişi: +lari bol-ġu-lar (KE 249r/11) yençil-gü-leri (KE 249r/6) bol-ġu+lar (KE 249r/12-13) Harezm Türkçesi nde iyelik ekleri, -gu (turur) ekiyle ifade edilen gelecek zaman çekiminde kişi unsuru olarak kullanılır. Çekimlerde genellikle incelik kalınlık uyumuna bağlı olan iyelik ekleri, çokluk 1. kişi iyelik eki ile çokluk 2. kişi iyelik ekinin düz ünlülü şekilleri ile yuvarlak ünlülü şekillerinin istikrarsız kullanımından dolayı bazen düzlük yuvarlaklık uyumunun dışına çıkar. 3. Tip Kişi Unsuru (Zamir Kökenli Kişi Ekleri) Harezm Türkçesi nde fiil çekiminde 3. tip kişi unsuru olarak zamir kökenli kişi ekleri kullanılır. Bu dönemde, zamir kökenli kişi ekleri, sadece çokluk 3. kişi çekimi ile bazen çokluk 1. kişi çekiminde kullanılır. Kişi unsuru olarak kişi zamirlerinin kullanıldığı, -miş ekiyle ifade edilen duyulan geçmiş zaman, -p (-dur/ turur) yapısı ile ifade edilen duyulan geçmiş zaman, geniş zaman, -r, -Ur Ar ekleriyle ifade edilen şimdiki zaman, -A/-U turur yapısı ile ifade edilen şimdiki zaman, -GA(y) ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -GA(y) ekiyle ifade edilen istek kipi, -(A)y ekiyle ifade edilen istek kipi, -A ekiyle ifade edilen istek kipi ve rivayet birleşik çekiminin çokluk 3. kişi çekimlerinde kişi unsuru olarak -lar zamir kökenli çokluk 3. kişi eki; -GA(y) ekiyle ifade edilen gelecek zaman ve -A ekiyle ifade edilen istek kipinin teklik 1. kişi çekiminde -(A)m zamir kökenli teklik 1. kişi eki kullanılır: at-ġay-lar (NF 217/8), ayt-a turur-lar (KE 205r/9), ay-ur-lar (HŞ 623), yavun-maz-lar (HŞ 556), bas- -p turur-lar (KE 41v/5), ḫalâs ḳ l-ġay-lar (NF 19/10); d-ġa-m (KE 243v) ḳ l-ġa-m (HŞ 802); siz-e-m (HŞ 919) gibi. -A ekiyle ifade edilen 3. tip istek kipinin teklik 1. kişi çekiminde kullanılan -(A)m zamir kökenli teklik 1. kişi eki, koruyucu ünsüzle kip ekine bağlanmak yerine başındaki ünlü düşürülerek -m şeklinde bağlanır: siz-e-m (HŞ 919) öl-e-m (HŞ 4680) gibi. 4. Tip Kişi Unsuru (İyelik Kökenli Kişi Ekleri) Harezm Türkçesi nde fiil çekiminde 4. tip kişi unsuru olarak iyelik kökenli kişi ekleri kullanılır. 3. kişi çekiminde kullanılan iyelik kökenli kişi eki kullanımdan düştüğünden teklik 3. kişi çekimi eksiz yapılır kişi: -m 2. kişi: -ng 3. kişi: - 1. kişi: -k~-miz/- muz 2. kişi: -ngiz -nguz 3. kişi: -lar ok -d -m (HŞ 2765) sürç-ti-m (NF 299/15) yaşa-r er-di-m (NF 24/17) kör-miş ėr-di-m (HŞ 794) tap-ma-d -m-sa (HŞ 3363) bėr-dü-ng (KE 46v) ayt-ur er-di-ng (KE 17v/6-7) bėr-se-ng (NF 229/1-2) kemiş-ür er-di-ng (NF 18/3) fermanla-d -ng-sa (HŞ 2190) tap-d (KE 48v/6) tik-di (NF 104/5) sun-sa (HŞ 3706) tap-ma-d ėr-se (HŞ 635) kör-dü-k (HŞ 1233) keltür-dü-k (KE 162v/9) kör-dü-miz (KE 208v) ay-d -m z (KE 73v/3) kir-se-miz (KE 23r/7) ḳ l-sa-ḳ (NF 35/5) tur-sa-ḳ (HŞ 4583) al-d -ng z (NF 71/35) kil-di-ngiz (HŞ 3252) elt-ip er-di-ngiz (KE 94v) kirmes er-se-ngiz (KE 225v/14) b raḳ-sa-ng z (NF 69/12-13) ay-d -lar (MM 4/4) aġ rla-d -lar (NF 31/2) bil-mez ėr-di-ler (HŞ 2000) ḳoysa-lar (KE 56v) bar-sa-lar (NF 19/14) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

12 Tarihî Türk Yazı Dillerinde Fiil Çekiminde Kişi Unsuru Harezm Türkçesi nde iyelik kökenli kişi ekleri; görülen geçmiş zaman çekimi, şart kipi, hikâye birleşik çekimi ve şart birleşik çekiminde kişi unsuru olarak kullanılır. Çekimlerde genellikle incelik kalınlık uyumuna bağlı olan iyelik kökenli kişi eklerinden çokluk 1. kişi eki ile çokluk 2. kişi ekinin düz ünlülü şekilleri ile yuvarlak ünlülü şekillerinin istikrarsız kullanımından dolayı bazen düzlük yuvarlaklık uyumunun dışına çıkılır. 5. Tip Kişi Ekleri (Emir Ekleri) Harezm Türkçesi nde fiil çekiminde 5. tip kişi unsuru olarak emir ekleri kullanılır. Her kişi için farklı şekilleri kullanılan emir ekleri, emrin yanı sıra kişi anlamı taşıdıklarından fiil çekiminde sadece şekil bildiren kip eki olarak değil, aynı zamanda 5. tip kişi ekleri olarak da kullanılır. 5. tip kişi unsuru olarak kullanılan emir ekleri, sadece emir kipi çekiminde kullanılır. Emir ekleri kişi anlamı taşımasına rağmen -AyIn eki ile kurulan bazı emir teklik 1. kişi örneklerinde kişi unsurunu pekiştirmek amacıyla teklik 1. kişi emir ekiyle beraber men teklik 1. kişi zamiri kullanılmıştır: bar-ay n men (HŞ 646) ay-ay n men (HŞ 3624) bil-eyin men (HŞ 4403). 1. kişi: -(A)yIn, -AyIm, -gayin, - gayim sür-eyin (HŞ 1665) tile-yin (KE 20v) ögü-geyin (NF 28/12) yėgeyim (HŞ 2239) 2. kişi: eksiz ~ -GIl/-GUl, - GIn/-GUn işit (HŞ 1660) kėl (HŞ 1660) ḳop-ġ l (NF 7/10) ḳorḳut-ġ l (NF 7/10) bol-ġul (HŞ 409) tüş-gül (NF 21/14) üzül-gün (MM 269/3) 3. kişi: -su(n) aç l-sun (HŞ 752) bar-sun (HŞ 4002) öğren-sün (HŞ 208) körsün (HŞ 2702) tur-su (HŞ 4552) 1. kişi: -AlI -AlIng -galing - ling -AlIm, galim, -al ḳ ḳol-al (KE 221v/12) boġuzla-ġal ng (NF 39/16) ḳ l-al ḳ (NF 40/7) izde-ling (HŞ 792) ḳ l-al m (HŞ 2504) kişi: -ng -ngiz -nguz - nglar ç ḳ- -ng (KE 12v) bėr-i-ng (KE 63r) oḳu-nguz (HŞ 4100) körü-ngüz (HŞ 3214) biti-ngler (HŞ 4593) 3. kişi: -su(n)lar 2.5. Kıpçak Türkçesi nde Fiil Çekiminde Kişi ėn-sünler (NF 365/13-14) ḳ l-sunlar (NF 365/13-14) kėl-süler (HŞ 4100) tur-sunlar (NF 365/13-14) Kıpçak Türkçesi nde fiil çekiminde kişi unsuru olarak kişi zamirleri, zamir kökenli kişi ekleri, iyelik kökenli kişi ekleri ve emir ekleri olmak üzere dört tip kişi unsuru kullanılır. 1. Tip Kişi Unsuru (Kişi Zamirleri) Kıpçak Türkçesi nde fiil çekiminde 1. tip kişi unsuru olarak kişi zamirleri kullanılır. Kişi zamirleri, bu dönemde genellikle asli şekilleriyle fiil çekiminde kişi unsuru olarak yer alırlar. Ancak ben teklik 1. kişi zamirinin başındaki /b/ ünsüzü; gerileyici, uzak ve yarım benzeşmeyle /m/ ünsüzüne dönüştüğünden söz konusu zamir genellikle mėn şeklinde; biz teklik 1. kişi zamirinin başındaki /b/ ünsüzü; gerileyici, uzak ve yarım benzeşmeyle /m/ ünsüzüne dönüştüğünden söz konusu zamir bazen miz şeklinde kullanılır. 2. kişi zamiri bazen çokluk eki alarak sizler şeklinde kullanılır: kėl-ür sizler (Kİ 160) gibi. 1. kişi zamiri ile teklik 2. kişi zamirindeki /e/ ünlüsü genellikle kapalı /ė/ şeklindedir. Ayrıca teklik 3. kişi zamiri bazen kullanımdan düşer, çokluk 3. kişi zamirinin yerine -lar zamir kökenli çokluk 3. kişi eki kullanılır. 1. kişi: mėn yaz-a mėn (İN 3r) kėl-miş men (TZ 53a) aġ rlan- -p mėn (KZ 68) al- r mėn (TZ 44a) al-ad r mėn (TZ 44a) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

13 Şahap Bulak 2. kişi: sėn bol-m ş sėn (CC 71b) al- -p sėn (GT 80b) ur-ur sėn (KK 15b) al-ad r sėn (TZ 44a) 3. kişi: eksiz ~ ol ang-a (GT 178b) al-m ş (GT 135b) kėl-i-p (TZ 47b) bol-ur ol (İMS 50a) 1. kişi: biz ~ miz 2. kişi: siz kėl-miş biz (TZ 53a) kėl-i-ptir biz (TZ 53b) mürid bol-u-p turur biz (GT 114b) kėl-ür miz (Kİ 160) al-ad r biz (TZ 44a) kir-e siz (MS 3b) kėl-miş siz (TZ 53a) kėl-i-ptir siz (TZ 53b) söyle-ydir siz (TZ 53b) 3. kişi: anlar tile-di anlar (İN 258b) k l ş-t -lar anlar (İN 433b) ḳ l ş-t -lar anlar (İN 433b) Kıpçak Türkçesi nde kişi zamirleri; -miş ekiyle ifade edilen duyulan geçmiş zaman, -p(-tir/-tur), -p(turur) yapılarıyla ifade edilen duyulan geçmiş zaman, geniş zaman, -r, -Ur, Ar ekleriyle ifade edilen şimdiki zaman, -AdIr/-AdUr, -ydir, -A turur durur yapıları ile ifade edilen şimdiki zaman, (-A) yor(ur) yapısıyla ifade edilen şimdiki zaman, -yir/-yur, -y ekleriyle ifade edilen şimdiki zaman, -GA(y) ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -AsI ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -IsAr/-UsAr ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -sar ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -AçAk ekiyle ifade edilen gelecek zaman ve rivayet birleşik çekimlerinde kişi unsuru olarak kullanılır. Ancak teklik 3. kişi çekimlerinde kişi zamiri bazen kullanımdan düşer, çokluk 3. kişi çekiminde ise kişi zamirinin yerine bazen -lar zamir kökenli kişi eki kullanılır 2. Ayrıca şart kipinin teklik 1. ve 2. kişi çekimlerinde, istek kipinin ise teklik ve çokluk 1. ve 2. kişi çekimlerinde kişi unsuru olarak bazen kişi zamirleri kullanılır. 2. Tip Kişi Unsuru (Zamir Kökenli Kişi Ekleri) Kıpçak Türkçesi nde fiil çekiminde 2. tip kişi unsuru olarak zamir kökenli kişi ekleri kullanılır. Bu dönemde, zamir kökenli kişi ekleri, nadiren çokluk 1. kişi çekiminde; genellikle çokluk 3. kişi çekiminde kullanılır. Kişi unsuru olarak kişi zamirlerinin kullanıldığı, -miş ekiyle ifade edilen duyulan geçmiş zaman, -p(-tir/-tur), -p(turur) yapılarıyla ifade edilen duyulan geçmiş zaman, geniş zaman, -r, -Ur Ar ekleriyle ifade edilen şimdiki zaman, - AdIr/-AdUr, -ydir, -A turur durur yapıları ile ifade edilen şimdiki zaman, (-A) yor(ur) yapısıyla ifade edilen şimdiki zaman, -yir/-yur, -y ekleriyle ifade edilen şimdiki zaman, - GA(y) ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -AsI ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -IsAr/- UsAr ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -sar ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -AçAk ekiyle ifade edilen gelecek zaman ve rivayet birleşik çekimlerinin çokluk 3. kişi çekimlerinde kişi unsuru olarak -lar zamir kökenli çokluk 3. kişi eki kullanılır: kėl-miş-ler (TZ 53a), kėl-iptir-ler (KK 34a), at-ar-lar (İN 32r), kėl-edir-ler (TZ 71b), kėl-e-yor-lar (KK 34a) gibi. Geniş zaman çekiminin teklik 1 kişi çekiminde ise kişi unsuru olarak bazen -Am/-Um/-Im zamir kökenli teklik 1. kişi eki kullanılır: al- r-am (BM 21a), kėl-ür-üm (Kİ 160), al- r m (TZ 44a), iste-r-em (MS 31b) gibi. Geniş zaman çekiminin çokluk 1 kişi çekiminde ise kişi unsuru olarak nadiren -Iz zamir kökenli çokluk 1. kişi eki kullanılır: al- r- z (TZ 44a) gibi. 3. Tip Kişi Unsuru (İyelik Kökenli Kişi Ekleri) Kıpçak Türkçesi nde fiil çekiminde 3. tip kişi unsuru olarak iyelik kökenli kişi ekleri kullanılır. 3. kişi çekiminde kullanılan iyelik kökenli kişi eki kullanımdan düştüğünden teklik 3. kişi çekimi eksiz yapılır Tarihî Türk yazı dillerinde fiil çekiminde anlar çokluk 3. kişi zamiri kişi unsuru olarak pek kullanılmaz yerine -lar zamir kökenli çokluk 3. kişi eki kullanılır. Ancak Kıpçak Türkçesinde fiil çekiminde kişi unsuru olarak -lar zamir kökenli çokluk 3. kişi ekinin yanı sıra anlar çokluk 3. kişi zamiri de kullanılır. Bu yönüyle Kıpçak Türkçesi diğer yazı dilleriyle ayrı düşer. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

14 Tarihî Türk Yazı Dillerinde Fiil Çekiminde Kişi Unsuru 1. kişi: -m 2. kişi: -ng 3. kişi: - 1. kişi: -k/-ḫ -ġ 2. kişi: -ngiz -nguz al-du-m (KK 13a) aşaġlan-d -m (KZ 118) ḳorḳ-sa-m (GT 41a) kėt-tü-m-se (KK 25a) al-d -ng (KZ 72) yė-di-ng (KK 14a) aç-sa-ng (KZ 50) at-ar ėr-di-ng (MG 106b) al-d (GT 3b) bil-di (KZ 72) alur-sa (KK 26a) taşla-r ė-di (CC 61b) doġ-muş ė-di (TZ 76a) ç z-d -ġ (TA 50a) ang-d -ḫ (KZ 136)kėl-dü-k (KK 13b) bol-du-ḳ (CC79a) ayt-sa-ḳ (CC 62b) kir-di-ngiz (KK 14a) bil-di-ngiz (KZ 77) tutul-du-nguz (TZ 48a) çaḫla-sang z (CC 82a) iç-er ė-di-ngiz (KZ 54) al-ur-sa-ng z (KK 26a) 3. kişi: -lar boġ- du-lar (KZ 68) bol- du-lar (AB 8) uyal-sa-lar (KZ 70) al-d -lar-sa (KK 25b) ayr l- -p ė-se-ler (TB 76) Kıpçak Türkçesi nde iyelik kökenli kişi ekleri, görülen geçmiş zaman, şart kipi, hikâye birleşik çekimi ve şart birleşik çekiminde kişi unsuru olarak kullanılır. Ayrıca istek kipinin teklik 1. ve 2. kişi çekimleri ile -yir/-yur, -y ekleriyle ifade edilen şimdiki zaman çekiminin 1. kişi çekimlerinde bazen kişi unsuru olarak iyelik kökenli kişi ekleri kullanılır: tut-a-m (İMS 283a), tur- -y- ḫ (AB 27), yalbar- -y- ḫ (KZ 94), körgüz-i-y-i-m (AB 42), ḫayġur- -y- -m (KZ 37) gibi. Çekimlerde genellikle incelik kalınlık uyumuna bağlı olan iyelik kökenli kişi eklerinden çokluk 1. kişi eki ile çokluk 2. kişi ekinin düz ünlülü şekilleri ile yuvarlak ünlülü şekillerinin istikrarsız kullanımından dolayı bazen düzlük yuvarlaklık uyumunun dışına çıkılır. 4. Tip Kişi Ekleri (Emir Ekleri) Kıpçak Türkçesi nde fiil çekiminde 4. tip kişi unsuru olarak emir ekleri kullanılır. Her kişi için farklı şekilleri kullanılan emir ekleri, emrin yanı sıra kişi anlamı da taşıdıklarından fiil çekiminde sadece şekil bildiren kip eki olarak değil, aynı zamanda 4. tip kişi ekleri olarak da kullanılır. 4. tip kişi unsuru olarak kullanılan emir ekleri, sadece emir kipi çekiminde kullanılır. 1. kişi: 2. kişi: -AyIn, -(A)yIm, - gayim eksiz veya -GIl/- GUl, -GIn/GUn yat-ay m (KK 8a) övret-iyim (KZ 33) saḫl -y m (KZ 16) bar-ġay m (Kİ 153) dė-geyim (GT 55a) uç-kil (TA 43b) söyle-gil (KK 9a) yat-ḳ n (TZ 50b) tur-ġun (TZ 50b) bar-ġul (Kİ 147) kişi: -sin/-sun 1. kişi: 2. kişi: -(A)lIm/-(A)lUm, - galim, -(A)lIk/- (A)lIḫ, -AlI -ng -ngiz -nguz - ng(lar) (TZ 50b) kir-sin (AB 10) tey-sin (CC 76a) saklan-sun (İN 40r) yunsun (Kİ 165) kėl-me-gelim (Kİ 164) tüş-elim (GT 90b) de-gelim (CC 73a) al-al ḳ (TZ 51a) yat-al ḳ (KK 8a) min-i-ng (İN 5v) oltur-nguz (KK 6b) ç z-ma-ng (TA 48b) ç z-ma-ng z (TA 48a) 3. kişi: -sinlar/-sunlar 2.6. Çağatay Türkçesi nde Fiil Çekiminde Kişi b raḳ-sunlar (GT 48a) aç ḫ-s nlar (KZ 58) aġ n-s nlar (KZ 23) kėlme-sünler (Kİ 164) Çağatay Türkçesi nde fiil çekiminde kişi unsuru olarak kişi zamirleri, iyelik ekleri, zamir kökenli kişi ekleri, iyelik kökenli kişi ekleri ve emir ekleri olmak üzere beş tip kişi unsuru kullanılır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

15 Şahap Bulak 1. Tip Kişi Unsuru (Kişi Zamirleri) Çağatay Türkçesi nde fiil çekiminde 1. tip kişi unsuru olarak kişi zamirleri kullanılır. Kişi zamirleri, bu dönemde genellikle asli şekilleriyle fiil çekiminde kişi unsuru olarak yer alırlar. Ancak ben teklik 1. kişi zamirinin başındaki /b/ ünsüzü; gerileyici, uzak ve yarım benzeşmeyle /m/ ünsüzüne dönüştüğünden söz konusu zamir genellikle men şeklinde; biz teklik 1. kişi zamirinin başındaki /b/ ünsüzü; gerileyici, uzak ve yarım benzeşmeyle /m/ ünsüzüne dönüştüğünden söz konusu zamir bazen miz şeklinde kullanılır. 2. kişi zamiri bazen çokluk eki alarak sizler şeklinde kullanılır. 1. kişi zamiri ile teklik 2. kişi zamirindeki /e/ ünlüsü bazen kapalı /ė/ şeklindedir. Ayrıca teklik 3. kişi zamiri bazen kullanımdan düşer, çokluk 3. kişi zamirinin yerine ise, -lar zamir kökenli çokluk 3. kişi eki kullanılır. 1. kişi: men ~ mėn 2. kişi: sen ~ sėn 3. kişi: eksiz ~ ol ḳ l-ma-m ş mėn (SS 128/49) yit-i-p mėn (NM 48) kėl-ür mėn (Z 50b/1) tapadur mėn (H 67b/10) bol-m ş sėn (TN 275a/3-4) oltur-u-p-sėn (MA 20a) tile-r sėn (NM 108) yėtküre sėn (Ub. Ü 1b/7) nüzul ėt-miş (N Div. 23a/10) yaraş- -p (FK 20b/9) yėte bil-mes (ÇGT 4a/11) tulû ḳ l-adur (N Quatr. 71/19) 1. kişi: biz ~ miz 2. kişi: siz ḳ l- -p biz (NM 55) tile-r biz (NM 60) dė-mes biz (NM 52) aḫtar-adur biz (H 61a/10) tap-ḳay biz (NM 3) örgen-i-p siz (NM 52) örgen-me-y siz (NM 52) kal-ġan siz (Şeyb. Vamb. 104/3) y ġ l ş-ḳay siz (NM 8) 3. kişi: - Çağatay Türkçesi nde kişi zamirleri; -miş ekiyle ifade edilen duyulan geçmiş zaman, -p(-dir/-dur), -p (turur) yapısı ile ifade edilen duyulan geçmiş zaman, -GAn(-dur), -GAn (turur) yapıları ile ifade edilen duyulan geçmiş zaman, geniş zaman, -A turur, -A-dUr, -y turur, -y-dur yapıları ile ifade edilen şimdiki zaman, -GA(y) ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -GAy ekiyle ifade edilen istek kipi, -A ekiyle ifade edilen istek kipi ve rivayet birleşik çekimlerinde kişi unsuru olarak kullanılır. Ancak teklik 3. kişi çekiminde kişi zamiri bazen kullanımdan düşer, çokluk 3. kişi çekiminde ise kişi zamiri yerini -lar zamir kökenli kişi ekine bırakır. 2. Tip Kişi Ekleri (İyelik Ekleri) Çağatay Türkçesi nde fiil çekiminde 2. tip kişi unsuru olarak iyelik ekleri kullanılır. İyelik ekleri, bu dönemde genellikle asli şekilleriyle fiil çekiminde kişi unsuru olarak yer alırlar. Ancak teklik 3. kişi çekiminde kip ekinin ünlü bitmesinden dolayı iyelik ekinin sadece ünsüzle başlayan +si şekli kullanılır. 3. kişi çekiminde ise çokluk 3. kişi iyelik eki; bazen +lari şeklinde, bazen ise +silar şeklinde kullanılır kişi: +m cefâ ḳ l-ġu+m (FK 42b/8) ḳ l-ġu+m-dur (NM 37) 2. kişi: +ng ḳat ḳ l-ġu+ng (SS 116/165) yėt-kü+ng+dür (SS 123/388) 3. kişi: +si 1. kişi: +miz/+muz yė-gü+miz+dür (Mahb. 56/4) y ḳ l-gu+s +dur (Z 25a/15) bol-ġu+s turur (ŞT 71a) y ḳ l-gu+s turur (Z 25a/18) 2. kişi: +ngiz +nguz kör-gü+ngüz+dür (Küll. R 57a/25) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

16 Tarihî Türk Yazı Dillerinde Fiil Çekiminde Kişi Unsuru 3. kişi: +lari/+silar bol-ġu+lar +dur (B 117a/5) savur-gu+s +dur+lar (NM 88) Çağatay Türkçesi nde iyelik ekleri, -GU(-dUr turur) ekiyle ifade edilen gelecek zaman çekiminde kişi unsuru olarak kullanılır. Çekimlerde genellikle incelik kalınlık uyumuna bağlı olan iyelik ekleri, çokluk 1. kişi iyelik eki ile çokluk 2. kişi iyelik ekinin düz ünlülü şekilleri ile yuvarlak ünlülü şekillerinin istikrarsız kullanımından dolayı bazen düzlük yuvarlaklık uyumunun dışına çıkar. 3. Tip Kişi Unsuru (Zamir Kökenli Kişi Ekleri) Çağatay Türkçesi nde fiil çekiminde 3. tip kişi unsuru olarak zamir kökenli kişi ekleri kullanılır. Bu dönemde, zamir kökenli kişi ekleri, genellikle çokluk 3. kişi çekimlerinde; bazen teklik 1. ve 2. kişi çekimlerinde kullanılır. Kişi unsuru olarak kişi zamirlerinin kullanıldığı, - miş ekiyle ifade edilen duyulan geçmiş zaman, -p(-dir/-dur), -p (turur) yapısı ile ifade edilen duyulan geçmiş zaman, -GAn(-dur), -GAn (turur) yapıları ile ifade edilen duyulan geçmiş zaman, geniş zaman, -A turur, -A-dUr, -y turur, -y-dur yapıları ifade edilen şimdiki zaman, -GA(y) ekiyle ifade edilen gelecek zaman, -GAy ekiyle ifade edilen istek kipi, -A ekiyle ifade edilen istek kipi ve rivayet birleşik çekimlerinin çokluk 3. kişi çekimlerinde kişi unsuru olarak -lar zamir kökenli çokluk 3. kişi eki; -miş ekiyle ifade edilen duyulan geçmiş zaman teklik 1. kişi çekiminde bazen -Am zamir kökenli teklik 1. kişi eki; -A ekiyle ifade edilen istek kipinin teklik 1. kişi çekiminde bazen -(A)m zamir kökenli teklik 1. kişi eki, teklik 2. kişi çekiminde bazen -sin zamir kökenli teklik 2. kişi eki; geniş zaman teklik 1. kişi çekiminde bazen -Am zamir kökenli teklik 1. kişi eki kişi unsuru olarak kullanılır: dė-p-dür-ler (ML 775a), körgüz-gen-ler durur (Bayk. Ris. 5b/7), ėk-er-ler (BN 138a), bar-mas-lar (NM 9), dė-y turur-lar (ŞT 75a); ėşit-miş-em (FK 42a/8); uç-a-s n (NM 119); y ġla-r-am (G Örn. XLVIII 2), ḳėt-er-em (Ub. T 22b/9) gibi. -A ekiyle ifade edilen istek kipinin teklik 1. kişi çekiminde kullanılan -(A)m zamir kökenli teklik 1. kişi eki, koruyucu ünsüzle kip ekine bağlanmak yerine başındaki ünlü düşürülerek -m şeklinde bağlanır Tip Kişi Unsuru (İyelik Kökenli Kişi Ekleri) Çağatay Türkçesi nde fiil çekiminde 4. tip kişi unsuru olarak iyelik kökenli kişi ekleri kullanılır. 3. kişi çekiminde kullanılan iyelik kökenli kişi eki kullanımdan düştüğünden teklik 3. kişi çekimi eksiz yapılır. 1. kişi: -m 2. kişi: -ng 3. kişi: - 1. kişi: -k 2. kişi: -ngiz -nguz uy-du-m (ŞT 72a) tė-di-m (ŞT 71b) bėr-se-m (NM 123) ög-se-m (GN 75a/2) kėl-ür ėr-di-m (NM 19) ḳoy-mas ėr-di-m (NM 116) mülzem et-ti-ng (FK 24b/8) dė-di-ng (Z 25a/15) yâd eyle-se-ng (BŞ II 318/9) izhâr ḳ l-sa-ng (NM 133) ḫayâl ḳ l-ur ėr-di-ng (Z 25a/18) sėv-er ė-se-ng (Ub. Ü 68a/5) buyur-d (N Quatr. 96/5-6) tėbren-di (Z 25a/14) tile-se (NM 54) yörü-ydür ėr-di (NM 103) muḫtasar ḳ l-du-ḳ (MA 21a) kėl-dü-k (ML 775a) muḥalefet ḳ l-sa-ḳ (Z 33b/12) kėl-i-p ė-dü-k (B 106/11) kör-di-ngiz (MA 8a) yiber-se-ngiz (Z 31a/5) ḳ l-sa-ng z (LT 444) inâyet ḳ l- sa-ng z ėr-di (ŞT 102b/7) 3. kişi: -lar dė-di-ler (Z 25a/4) bėr-di-ler (N Quatr. 96:5-6) uyġat-sa-lar (BN 157a) yonsa-lar (NM 9) ḳayt- -p ėr-di-ler (NM 19) farḳ ėt-mes-ler ė-miş (Ub. T 36a/4) Çağatay Türkçesi nde iyelik kökenli kişi ekleri görülen geçmiş zaman, şart kipi, hikâye birleşik çekimi ve şart birleşik çekiminde kişi unsuru olarak kullanılır. Çekimlerde genellikle Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s