AĞAÇ VE TOMRUK HACİMLERİNİN TAHMİNİNDE KULLANILAN BAZI YÖNTEMLERİN KARŞILAŞTIRILMASI

Transkript

1 2. İÇ KAPAK SAYFASI ÖRNEGİDİR T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ 6 cm AĞAÇ VE TOMRUK HACİMLERİNİN TAHMİNİNDE KULLANILAN BAZI YÖNTEMLERİN KARŞILAŞTIRILMASI 4 cm İsmail Hakkı GÜNEY Danışman: Yrd.Doç.Dr. Ramazan ÖZÇELİK 4 cm YÜKSEK LİSANS TEZİ ORMAN MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİMDALI ISPARTA 2007 i

2 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... i ÖZET... ii ABSTRACT... iii ÖNSÖZ... iv ŞEKİLLER DİZİNİ... v ÇİZELGELER DİZİNİ... vi KISALTMALAR DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ KAYNAK BİLGİSİ MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Çalışma Alanının Genel Özellikleri Coğrafi Konumu Bitki ve Orman Topluluklarının Durumu İklim Özellikleri Topoğrafik Özellikleri Çalışmada Kullanılan Ağaç Türleri ve Bazı Silvikültürel Özellikleri Kızılçam Toros Sediri Toros Göknarı Çalışmada Kullanılan Ağaç ve Tomruklar Üzerinde Yapılan Ölçümler Yöntem BULGULAR ve TARTIŞMA SONUÇ ve ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ...46 i

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi AĞAÇ VE TOMRUK HACİMLERİNİN TAHMİNİNDE KULLANILAN BAZI YÖNTEMLERİN KARŞILAŞTIRILMASI İsmail Hakkı GÜNEY Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Mühendisliği Anabilim Dalı Jüri: Doç.Dr. Serdar CARUS Yrd.Doç.Dr. İ.Halil ÖZDAMAR Yrd.Doç.Dr. Ramazan ÖZÇELİK (Danışman) Bu çalışmada; Ağaç ve tomruk hacim tahminlerinde kullanılan bazı yöntemlerin karşılaştırması yapılmıştır. Bu amaçla; Kızılçamdan (Pinus brutia Ten.) 140, Toros göknarından (Abies cilicica Carr.) 178 ve Toros sedirinden (Cedrus libani A. Rich.) de 180 ağaç gövdesi üzerinde ayrıntılı ölçüm yapılmıştır. Yine farklı uzunluklardaki (6 m ve 12 m) tomruk hacim tahminlerinin karşılaştırılması için, Kızılçamdan 209 adet, Toros göknarından 291 ve Toros sedirinden de 243 adet tomruk üzerinde ayrıntılı ölçümler yapılmıştır. Ağaç ve tomruk hacim karşılaştırmalarında kullanılmak üzere gerekli gerçek hacim değerleri kısa aralıklarla ölçülen seksiyon hacimlerinin toplamları olarak bulunmuştur. Sonuçların değerlendirilmesinde DOSATEST isimli bir paket program kullanılmıştır. En yaygın yöntemin belirlenmesinde; Ortalama hata yüzdesi (bias veya sistematik hata), tolerans aralığı yüzdesi ve hata kareler ortalaması ölçütleri kullanılmıştır. Bu ölçütlere göre ağaç hacim tahminleri için en uygun yöntemlerin her üç ağaç türü için de sırasıyla, Paracone Method, Control-variate-2 ve Centroid Method yöntemleri olduğu görülmüştür. Hata yüzdesi en yüksek olan yöntem ise Yerel Hacim Tablolarıdır. Farklı uzunluklardaki tomruk hacimleri için yapılan değerlendirmede ise; en başarılı yöntemlerin sırasıyla; Gravity Method, Centroid Method ve Newton-Riecke yöntemleri olduğu görülmüştür. Burada en yüksek hata oranı veren yöntemler ise; Smalian, Bruce ve Patterson-Doruska yöntemleri olarak bulunmuştur. Sonuç olarak; ülkemizde ağaç gövde hacimlerinin tahmininde uzun yıllardır kullanılan Yöresel Hacim Tablolarının oldukça hatalı sonuçlar verdiği, Paracone Method, Centroid Method veya Control-variate-2 yöntemlerinin kullanılması ile daha doğru hacim tahminlerinin yapılabileceği, benzer şekilde tomruk hacmi belirlenmesi gereken çalışmalarda da Huber ve Smalian yöntemleri yerine Gravity Method ya da Centroid Method yöntemlerinin kullanılması önerilebilir. Anahtar Kelimeler: Tomruk Hacmi, Ağaç Hacmi, Centroid, Paracone Method 2007, 46 sayfa ii

4 ABSTRACT M.Sc. Thesis COMPARISON OF SOME FORMULAS AND METHODS IN ESTIMATING LOG AND TREE BOLE VOLUMES İsmail Hakkı GÜNEY Süleyman Demirel University Graduate Scholl of Applied and Natural Sciences Forest Engineering Department Thesis Committe: Doç.Dr. Serdar CARUS Yrd.Doç.Dr. İ.Halil ÖZDAMAR Yrd.Doç.Dr. Ramazan ÖZÇELİK (Supervisor) In this study, we compared some standard or modern formulas and methods for estimating tree bole volume and log volume. For this aim, tree bole volumes of 178 Taurus fir (Abies cilicica Carr.), 140 trees of Brutian pine (Pinus brutia Ten.), and 180 Taurus cedar (Cedrus libani A. Rich.) were estimated using the Paracone Model, Centroid Method, Control-variate Method, Huber formula, and local volume tables (LVT). For 12 meters and 6 meters log volumes estimations of 291 Taurus fir (Abies cilicica Carr.), 209 trees of Brutian pine (Pinus brutia Ten.), and 243 Taurus cedar (Cedrus libani A. Rich.) were estimated using the Paracone model, Centroid method, Control-variate method and center of gravity, center of volume, Bruce formula, Newton formula, Patterson-Doruska method. Data were analyzed and evaluated by methods and the related DOSATEST program. These estimates were compared with true volume of each tree bole and log which was determined by aggregating the volumes of measured short sections using Smalian s formula. The Paracone method was the only method with a bias not significantly different then zero. The Paracone method, Control-variate-2 and Centroid methods were clearly superior to the other formulae. Precision was better for Paracone method than other methods for all three species tested. For log volume estimations, the center of gravity method, center of volume method were the only methods with a bias not significantly different then zero. The center of gravity method, center of volume method, Newton formula were clearly superior to the other formulae. Precision was better for center of gravity than other methods for all three species tested. It would also indicate that continued use of The Smalian formula for estimating log volumes and Local volume tables for estimating tree bole volume for these species in Turkey will result in large volume estimations errors. As a result, the Paracone and Centroid methods are recommended for estimating tree bole volumes and center of gravity and center of volume methods for estimating log volume for these species in Turkey. Keywords: Log volume, Tree Bole Volume, Centroid Method, Paracone Method 2007, 46 pages iii

5 ÖNSÖZ Ağaç ve Tomruk Hacimlerinin Tahmininde Kullanılan Bazı Yöntemlerin Karşılaştırılması adlı bu çalışma Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Mühendisliği Anabilim Dalı nda yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Tez konusunun belirlenmesinden sonuçlandırılmasına kadar geçen sürede, yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım Sayın Yrd.Doç.Dr. Ramazan ÖZÇELİK e ve Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Mühendisliği Bölümü Orman Amenajmanı Anabilim Dalı Öğretim üyeleri Sayın Doç Dr. Serdar CARUS ve Sayın Yrd.Doç.Dr. İbrahim ÖZDEMİR e çok teşekkür ederim. Arazi çalışmalarım sırasındaki desteklerinden dolayı Isparta Orman Bölge Müdürlüğü, Bucak Orman İşletme Müdürü Sayın İsmet EROL, Uğurlu Orman İşletme Şefi Sayın Uğur ÇELİK E teşekkür ederim. Arazi çalışmalarım ve arazide verilerin toplanmasındaki katkılarından dolayı Orman Mühendisi Sayın Özgür KAYACAN ve Ağabeyim Sait GÜNEY E teşekkür ederim YL-06 no lu proje ile Ağaç ve Tomruk Hacimlerinin Tahmininde Kullanılan Bazı Yöntemlerin Karşılaştırılması isimli tezime maddi destek sağlayan Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığı na teşekkür ederim. Araştırma sonuçlarının ülke ormancılığına ve gelecekte benzer konuda çalışacak arkadaşlara katkı sağlamasını dilerim. İsmail Hakkı GÜNEY Mayıs 2007 iv

6 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1. Çalışma Alanının Coğrafi Konumu Şekil 3.2. Kızılçamın Ülkemizdeki DoğalYayılışı...15 Şekil 3.3. Toros Sedirinin Ülkemizdeki Doğal Yayılışı...16 Şekil 3.4. Göknar Türlerinin Ülkemizdeki Doğal Yayılışı...17 Şekil 3.5. Arazide tomruk Hacim Tahminleri için yapılan bazı ölçümler...18 Şekil 3.6. Ağaç Hacim Tahminleri İçin Örnek Ağaçlar Üzerinde Yapılan Ölçümler...19 Şekil 3.7. Ortalama Hata (Bias) - Hataların Standart Sapması (Precision) İçin Örnek 21 v

7 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1. Araştırma Alanı İçin Geçerli Tek Girişli Ağaç Hacim Tablosu Çizelge 3.2. Kızılçam Ağaç Hacim Tahmininde Kullanılan Verilerin Boy ve Çap Sınıflarına Dağılışı...23 Çizelge 3.3. Toros Sediri Ağaç Hacim Tahmininde Kullanılan Verilerin Boy ve Çap Sınıflarına Dağılışı Çizelge 3.4. Toros Göknarı Ağaç Hacim Tahmininde Kullanılan Verilerin Boy ve Çap Sınıflarına Dağılışı Çizelge 3.5. Ağaç Hacim Tahminlerindeki Örnek Ağaçlara İlişkin Bazı İstatistikler24 Çizelge 3.6. Tomruk Hacimleri İçin Kullanılan Verilere İlişkin Bazı İstatistikler...24 Çizelge 4.2. Ağaç Gövde Hacim Tahminleri için Hata ve Tolerans Aralıkları Çizelge m lik Tomruk Hacim Tahminleri için Hata ve Tolerans Aralıkları...37 Çizelge m'lik Tomruk Hacim Tahminleri için Hata ve Tolerans Aralıkları.38 vi

8 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ATEST LVT Patt-Dor d v HS h HM HU Accuracy Test Yöresel Hacim Tablosu Patterson-Doruska Formülü Kabuklu gövde çap Ağaç veya Tomruk Hacmi Dip kütük boyu Toplam ağaç boyu Ticari boy Ağacın Centroid pozisyonundaki çapı vii

9 1. GİRİŞ Toplumun, ormanlarla olan ilişkisi sürekli artmış, istekleri ve yararlanma biçim ve şekilleri ve ormanlardan olan beklentileri duraksamadan çoğalmış ve çeşitlenmiştir. Buna bağlı olarak, bugün ormanların yerine getirmekle yükümlü oldukları işlevleri de değişmiş, yeni boyutlar ve içerikler kazanmıştır. Ormanların işlevleri; ülkelerin gelişmişlik düzeyi, toplumsal yapıları, ormanların ülke içersindeki dağılışı ve buna benzer pek çok sebebe bağlı olarak değişmektedir. Ancak; bu işlevleri genel olarak iki grupta toplamak mümkündür. Bunlar; Orman ürünleri üretim işlevi, altyapısal hizmetler işlevidir. Bu temel iki işlevin önemlilik ve öncelik sıraları, zamana ve toplumun ihtiyaç ve isteklerine bağlı olarak değişmektedir (Kapucu, 1987). Orman ürünleri üretim işlevi, ormanlardan ekonomik değeri olan bir hammadde üreterek, toplumun ve topluma hizmet eden endüstri kuruluşlarının bu hammaddelere olan taleplerini karşılamak şeklinde özetlenebilir. Ormanlardan elde edilecek ürünleri, ana ürün olarak odun ve odun dışı orman ürünleri olarak iki ana gruba ayırmak mümkündür (Kapucu, 1987). Özellikle son yıllara kadar insanlar, ormanlardan özellikle hammadde üretimi ki bunların başında odun üretimi gelmektedir, bakımından oldukça yoğun bir şekilde yararlanmıştır. Gelecekte de odun üretimi ormanlardan yararlanmada önceliğini kaybetse de önemini kaybetmeden devam ettirecektir. Bilindiği gibi; tüm dünyada işletilen gerek özel gerekse devlet ormanlarında, işletme sermayesinin en büyük bölümünü ağaç serveti oluşturmaktadır. Sürdürülebilir orman yönetimi planlarının yapılıp, uygulanabilmesi için ormanda mevcut ağaç servetinin gerek toplam hacim ve gerekse odun çeşitlerine göre hacim ve değerinin güvenilir bir biçimde saptanması gerekmektedir (Yavuz, 1995). Bu saptama güvenilir olmasının yanı sıra aynı zamanda uygulama yönüyle de kolay olmalıdır. 1

10 Ülkemiz ormanlarının %97 sinin odun üretimi amacıyla işletildiği, %3 lük küçük bir bölümün ise, doğal dengeyi koruma yani milli parklara ayrıldığı (Köse, 1994) düşünülürse, ülkemizde gerek ağaç gerekse meşcere bazında, ağaç hacminin en doğru şekilde belirlenmesinin gereği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Ağaç servetinin belirlenmesi amacıyla pek çok yöntem geliştirilmiş ve kullanılmaktadır. Meşcereyi temsil eden örnek ağaçlar kullanmak, Ağaç Hacim Tabloları, Meşcere Tipi Verim Tabloları ve Hâsılat Tabloları özellikle dikili haldeki ağaç ve meşcere hacimlerinin tahmininde kullanılan yöntemlerdir (Fırat, 1973; Kalıpsız, 1984). Ancak, çoğunlukla uygulamada pratik olması nedeniyle ağaç hacim çizelgeleri daha yoğun olarak kullanılmaktadır. Ağaç Hacim Tabloları; doğrudan belirlenmesi güç olan ağaç hacmini, çap ve boy gibi daha kolay ölçülebilen ağaç parametreleri yardımı ile grafik veya istatistik bağıntıların sonuçlarından faydalanarak oluşturulan ve ağaç hacim değerlerini doğrudan veren tablolardır. Bu tabloların oluşturulması için sadece ağaç çapı kullanılıyor ise Tek Girişli Hacim Tablosu, göğüs çapı ile ağaç boyu kullanılıyor ise Çift Girişli Ağaç Hacim Tablosu göğüs çapı ve boya ek olarak tepe yüksekliği, tepe uzunluğu, tepe çapı gibi üç veya daha fazla değişken kullanılıyor ise Çok Girişli Ağaç Hacim Tablosu olarak isimlendirilmektedir (Kalıpsız, 1984). Ağaç Hacim Tabloları ayrıca, geçerlilik alanlarının büyüklüğüne göre de, Yöresel, Bölgesel ve Genel Ağaç Hacim Tabloları olmak üzere üçe ayrılırlar (Kalıpsız, 1984). Ülkemizde her bir planlama birimi ve genellikle asli ağaç türleri için tek girişli ağaç hacim tabloları düzenlenmiş ve ilgili amenajman planlarında bu tablolar verilmiştir. Ayrıca Karaçam (Gülen, 1959), Sedir (Evcimen, 1963; Sun vd., 1978), Kayın (Kalıpsız, 1963; Sun vd., 1978), Ladin (Akalp, 1978; Sun vd., 1978), Kızılçam (Sun vd., 1978), Göknar (Sun, 1978), Ardıç (Aykın, 1978) ve Melez Kavak (Birler, 1993) gibi ağaç türleri için Ağaç Hacim Tabloları düzenlenmiştir. Ormancılıkta, değişen ticari standartlara bağlı olarak elde edilecek ürünlerin boyut ve niteliklerinin, ağaçların kesimi öncesinde bilinmesi istenmiş ve gövde hacimlerinin yanında ticari standartlara uygun odun çeşitlerine ilişkin hacimlerin de bilinmesi için 2

11 çözümler aranmıştır. Ağaçlardan tomruk, direk ve sanayi odunu gibi odun çeşitleri elde edilmekte ve bu ürünler gerek boyutları ve gerekse birim fiyatları bakımından oldukça farklılık göstermektedir. Bu nedenle gövdenin toplam hacmine ek olarak, gövdeden üretilebilecek odun çeşitlerinin de hacminin ve değerinin bilinmesi gerekmektedir. Bu nedenle gerek ağaç hacimlerinin gerekse bu ağaçlardan elde edilen tomruk hacimlerinin belirlenmesi amacıyla pek çok yöntem geliştirilmiştir. Ancak Ülkemizde ağaç hacminin belirlenmesi amacıyla, çoğunlukla arazide çok fazla iş ve zaman kaybı gerektirmeyen Yöresel Ağaç Hacim Tabloları kullanılmaktadır. Ayrıntılı çalışmalarda ise çoğunlukla çift girişli hacim tablolarından yararlanılmaktadır. Ancak diğer ülkelerde ve özellikle ormancılık alanında ilerleme kaydetmiş ülkelerde bahsedilen yöntemlerin yanında pek çok yöntem veya formül de bu amaç için kullanılmaktadır. Bunlar arasında en yaygın olarak kullanılanlar Centroid Sampling (Merkezi örnekleme), Importance Sampling, Paracone Method, Control-variate Method yöntemleridir. Özellikle Amerika da yapılan pek çok çalışmada bu yöntemlerle bulunan ağaç hacim değerlerinin, Ksilometre ya da kısa seksiyon hacimlerinin toplamı olarak elde edilen gerçek hacme en yakın sonuçları verdiği görülmüştür. Bunun yanında özellikle son yıllarda oldukça yoğun şekilde kullanılmaya başlanan Gövde çapı denklemleri de bu amaçla başarıyla uygulanabilmektedir. Ancak, ülkemizde hiçbir ağaç türü için gövde çapı ya da gövde profili denklemi geliştirilmemiştir. Bu modeller yardımı ile; gövdenin tamamının, toprak seviyesinden gövde üzerindeki herhangi bir yükseklik ya da çapa kadar olan bölümün ve gövde üzerinde belirlenen herhangi iki çap ya da yükseklik değerleri arasında kalan bölüme ilişkin hacmin hesaplanması mümkün olabilmektedir (Filho ve Schaaf, 1999). Tomruk hacimlerinin tahmini için de pek çok yöntem geliştirilmiştir. Ancak bunlar içinde en bilinen ve yaygın olarak kullanılanlar; Huber, Smalian, Newton-Riecke ve Hosfield formülleridir. Ülkemizde özellikle tomruk hacimlerinin hesaplanmasında en yaygın olarak kullanılan formüller Huber ve Smalian formülleridir. Özellikle istif halindeki tomruk hacimlerinin hesaplanmasında ülkemizde, çok daha az zaman alıcı 3

12 olan Smalian Formülü kullanılmaktadır. Diğer bazı ülkelerde ise son yıllarda bu amaçla pek çok yöntem ve formül geliştirilmiştir. Bu yöntemler içinde en önemlileri olarak, Centroid Method, Center of Gravity Method, Bruce, Patterson- Doruska yöntemlerini sayabiliriz. Bu yöntemler içinden tomruk hacimlerinin hesaplanmasında Centroid ve Center of Gravity yöntemlerinin diğerlerine göre daha başarılı oldukları görülmüştür (Wiant vd., 1992; Patterson vd., 1993). Özellikle değişik ağaç türlerinde yapılan çalışmalarda; istif halindeki tomruk hacimlerinin hesaplanmasında; Bruce ve Patterson-Doruska yönteminin Smalian yöntemine göre gerçeğe daha yakın sonuçlar verdiği pek çok bilim adamı tarafından belirtilmektedir. Son yıllarda; Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve Brezilya gibi ülkelerde ağaç hacminin tahminlerinde kullanılmak üzere farklı ağaç türleri için gövde profili modelleri geliştirilmiş ve bu çalışmalar yoğun bir şekilde devam etmektedir. Gövde profili modelleri; bir ağaç gövdesinin istenilen yüksekliklerdeki gövde çaplarının, gövde hacminin, toprak seviyesinden istenilen herhangi bir yüksekliğe kadar olan hacim değerinin ve herhangi iki çap ya da boy değeri arasında kalan gövde bölümüne ilişkin hacmin hesaplanmasında kullanılmaktadır. Ancak; ülkemizde bu çalışmanın da konusu olan Kızılçam, Toros sediri ve Toros göknarı için gövde profili modelleri geliştirilmemiştir (Yavuz, 1995; Sakıcı, 2002; Avery ve Burkhart, 2002). Türkiye de Kızılçam, Toros göknarı ve Toros sediri hem ekolojik hem de ekonomik açıdan en önemli asli ağaç türlerimiz arasındadır. Bu üç ağaç türü alan bakımından da Türkiye ormanlarının önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Ülkemizde saf Kızılçam ormanları yaklaşık hektar, saf Toros Göknarı hektar ve saf Toros sediri ise hektar alan kaplamaktadır (Anonim, 2001). Kızılçam, Sedir ve Göknar ağaç türlerine ilişkin dikili ağaç serveti miktarlarının sırasıyla, yaklaşık milyon m 3, milyon m 3, and 2.66 milyon m 3 olduğu tahmin edilmektedir (Anonim 2001). Bu ağaç türlerinden elde edilen tomruk, diğer odun kökenli ürünlerden özellikle gemi yapımında, mobilya endüstrisinde, kontra-plak yapımında ve pek çok orman ürünlerinin yapımında kullanılmaktadır. Özellikle sedir odununun çürümeye ve yüksek neme dayanıklı olduğu belirtilmekte ve elde ya da makinede işlenmesinin kolay olduğu belirtilmektedir. Göknar odununun ise özellikle ambalaj 4

13 sanayinde oldukça çok kullanım alanının bulunduğu belirtilmektedir(anşin ve Özkan, 1993; Bozkurt ve Göker, 1996; Bektaş vd., 2003). Odun kökenli ürünlerin alım ve satımında öncelikli olarak odunun şu andaki hacminin bilinmesinin zorunlu olduğu belirtilmektedir (Patterson vd., 1993). Bu amaçla özellikle ülkemizde meşcerelerden örnek ağaçlar alınmakta ve Yöresel Hacim Tabloları kullanılarak ağaç hacimleri tahmin edilmeye çalışılmaktadır. Yöresel Hacim Tablolarının oluşturulması amacıyla örnek ağaçlar kesilmekte ve bunlara bağlı olarak hacim denklemeleri geliştirilmektedir. Ancak, çoğunlukla her alt yetişme alanı için (işletme şefliği bazında) ya da daha küçük yöreler için ayrı ayrı Hacim Tabloları düzenlenmemekte, tek bir hacim tablosu pek çok yer için kullanılabilmektedir. Özellikle son zamanlarda orman işletmelerinde Dikili Satış yöntemi sıkça kullanılmaya başlamış olup, gerek tek ağaç ve buna bağlı olarak meşcere hacminin daha doğru tahmin edilmesi gereği ortaya çıkmıştır. Wiant vd. (2002) özellikle odun kökenli ürünlerin üretim faaliyetlerinin yoğun olduğu orman işletmelerinde ve orman ürünleri endüstrisinin ihtiyaçlarını doğru ve çok yönlü olarak karşılayabilmek için güvenilir hacim belirleme yöntemlerine ihtiyaç duyulduğunu belirtmektedir. Ancak var olan yöresel hacim tablolarının şu anda değişik ürün ve pazar şartlarına uygun hacim tahminleri için yetersiz olduğu belirtilmektedir. Bu yüzden güvenilir hacim tahminleri için yeni hacim belirleme tekniklerine ihtiyaç duyulduğu belirtilmektedir. Bu amaçla; ülkemizin üç önemli ağaç türü için gerek ağaç hacminin gerekse tomruk hacminin gerçeğe daha yakın bir şekilde hesaplanmasında kullanılabilecek en uygun yöntemin belirlenmesi amacıyla bu çalışma gerçekleştirilmiştir. 5

14 2. KAYNAK BİLGİSİ Tomruk hacimlerinin tahmininde çoğunlukla uygulaması kolay olması nedeniyle Smalian ve Huber formülleri kullanılmaktadır. Loetsch vd. (1973) ve Filho vd. (2000) tomruk veya ağaç gövdesi hacimlerinin gerçek değere en yakın olarak sadece ksilometre yani suya daldırma yöntemi ile belirlenebileceğini belirtmektedirler. Schreuder vd. (1993) Grafik metodu ile de tomruk hacimlerinin diğer pek çok yönteme göre daha doğru tahmin edilebileceğini belirtmektedir. Bu nedenle tomruk ve ağaç gövdesi hacimlerinin hem daha doğru tahmin edilebilmesi hem de daha kolay yöntemlerin bulunması amacıyla yeni araştırmalara ihtiyaç bulunmaktadır (Schreuder vd., 2003). Tomruk hacimlerinin hesaplanmasında Huber, Smalian, Newton-Riecke, Hosfeld ve Fransız usulü (Beşte bir usulü) gibi pek çok yöntem kullanılmaktadır. Huber formülünün, dönel cisimlerden silindir, paraboloit ve kesik paraboloit için doğru sonuçlar verirken, koni, nayloid ve bunların kesikleri için eksik sonuçlar vermektedir. Smalian formülü; silindir, paraboloit ve kesik paraboloit için doru sonuçlar verirken, diğer dönel cisimler için ise daha büyük hacim değerleri vermektedir. Newton-Riecke formülü ise dönel cisimlerden silindir, koni, paraboloit ve nayloid için doğru sonuçlar vermesi nedeniyle tomruk hacim hesaplamalarında diğer yöntemlere tercih edilmektedir. Ancak, pratik ve kolay uygulanabiliyor olması nedeniyle ülkemizde gövde parçalarının hacimlerinin bulunmasında çoğunlukla Huber formülü kullanılmaktadır (Fırat, 1973; Kalıpsız, 1984). Schreuder vd. (1993) e göre Newton-Riecke formülü genel olarak Huber ve Smalian formüllerine göre daha doğru sonuçlar vermektedir, ancak uygulanması diğer yöntemlere göre daha maliyetlidir. 6

15 Wensel (1977) Newton-Riecke formülünün özellikle gövde çapının üçüncü dereceden polinom biçimde olduğunda gerçeğe oldukça yakın, aksi halde doğru sonuç vermediğini belirtmektedir. Martin (1984); Smalian, Huber ve Newton-Riecke ve Kesik Koni formülleri ile elde ettiği hacim değerlerini, suya daldırma tekniği kullanarak elde ettiği hacim değerleri ile karşılaştırmıştır. En iyi sonuçlar sırasıyla Newton, Huber, Kesik Koni ve Smalian formülleri ile elde edilmiştir. Machado ve Nadolny (1991) Smalian, Huber ve Newton-Riecke formülleri ile elde ettiği hacim değerlerini suya daldırma tekniği ile elde ettiği hacim değerleri ile karşılaştırmıştır. Yaptıkları çalışmada en iyi sonuçların Huber yöntemi ile elde edildiğini görmüşlerdir. Son yıllarda, Bailey (1995) tarafından geliştirilen ve ardışık tomruk parçalarının hacimlerini Newton-Riecke yöntemi ile bularak, bunların toplamı olarak ağaç ve tomruk hacimlerini hesaplayan bir formül geliştirmiştir. Filho vd. (2000) Smalian, Huber ve Newton-Riecke formülleri ve Centroid, Bailey yöntemi ile suya daldırma tekniği ile elde ettiği gerçek hacim değerleri ile karşılaştırmıştır. En iyi sonuçların sırasıyla Huber formülü, Centroid Method ve Newton-Riecke formülleri ile elde edildiğini bulmuşlardır. Bruce (1982) Smalian formülünde bazı değişiklikler yaparak; kalın uçtaki yüzeyin ¼ ü ve ince uçtaki yüzeyin ¾ ünü almıştır. Smalian formülünde ise, bu oranlar eşittir. Bu formül özellikle sadece tomruk uzunluğu ve uçlardaki çapların bilindiği durumlarda; tomruk hacmi hesaplamalarında A.B.D de diğer formülere göre daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Plank ve Cahill (1984) Pinus condorta ve Pinus ponderosa türleri için Bruce formülünün Smalian formülüne göre tomruk hacimlerinin tahmininde gerçeğe daha yakın, ancak Huber formülüne göre daha hatalı sonuçlar verdiğini belirtmektedir. 7

16 Williams vd. (1991) Bruce formülünün özellikle kısa ve kalın tomruklar için gerçeğe daha yakın; uzun ve ince tomruklar için ise hatalı sonuçlar verdiğini belirtmektedir. Bu durum tomruk uzunluğunun kısaldıkça çap düşüşünün azalması ve her iki uçtaki yüzeylerin büyüklük olarak birbirine yaklaşması ile açıklanabilir. Waint vd. (1996) ise Pinus radiata türünde ve 2,5, 5 ve 9,5 m uzunluğundaki tomruklar için yaptıkları çalışmada; Bruce formülünün Smalian formülüne göre çok daha gerçeğe yakın sonuçlar verdiğini fakat yöntemin güven aralığının Newton- Riecke, Huber ve Centroid yöntemlerine göre çok daha fazla olduğunu belirtmiştir. Yine bu çalışmada hacim tahminindeki hata miktarının Bruce ve Smalian formüllerinde tomruk uzunluğunun artmasına bağlı olarak arttığı da bildirilmektedir. Patterson vd. (1993); tomruk hacim tahminlerindeki hata miktarını en aza indirmek için, tomruk uzunluğunun ortasındaki çap yerine dipten itibaren tomruk boyunun yaklaşık %40 ındaki çapın kullanılmasını önermektedir. Wiant vd. (1996) Bruce denkleminden elde edilen hacim değerlerindeki hata miktarının tomruk büyüklüğüne ve özellikle de tomruk kalın uç çapına bağlı olarak değiştiğini belirtmiştir. Tomruk hacimlerinin hesaplanmasında Wood vd. (1990) tarafından Centroid Sampling ismi verilen yeni bir yöntem geliştirilmiştir. Bu yöntem ile tomruk hacmi hesaplama işlemi beş aşamada gerçekleştirilmektedir. İlk dört aşamada tomruklar üzerinde gerekli ölçümler yapılmakta son aşamada ise tomruk hacmi hesaplanmaktadır. Bu işleme ilişkin detaylı bilgiler yöntem bölümünde verilmiştir. Wood vd. (1990), Wood ve Wiant, 1990; Wiant vd. (1992), Patterson vd. (1993), Wiant vd.(1993), Yavuz, (1999) ve Özçelik (2002, 2006a, b) tarafından yapılan pek çok araştırma ile farklı ağaç türü ve bunların farklı uzunluktaki tomrukları için Centroid formülü ile diğer standart bazı formüllerin karşılaştırmaları yapılmıştır. Bu 8

17 çalışmalarda genel olarak Centroid yönteminin en düşük; Smalian formülünün ise en yüksek hata miktarına sahip olduğu belirtilmiştir. Carus (2002) tarafından yapılan bir çalışmada; Huber, Smalian ve Newton-Riecke formüllerinin seksiyon, gövde ve bağıl uzunluklara göre gerçek hacimden gösterdiği değişim incelenmiştir. Newton-Riecke formülünün diğer formüllere kıyasla daha doğru sonuçlar verdiği görülmüştür. Forslund (1991) un gövde profili çalışmalarında tomruk yerçekimi merkezi ile tomruk hacim merkezinin aynı nokta olmadığı görülmüştür. Tomruk biçimi silindir olmadıkça tomruk yerçekimi merkezi ile hacim merkezi daima farklı noktalarda bulunacaktır. Örnek olarak; ikinci dereceden bir paraboloit şeklindeki tomruk için yerçekimi merkezi tomruk boyunun %33 ne tekabül ederken yine ikinci dereceden paraboloit şeklindeki tomruk için hacim merkezi Wood vd. (1990) a göre tomruk boyunun %29 una karşılı gelmektedir (Lynch vd., 1994). Lynch vd. (1994) tarafından Centroid Method yönteminin modifikasyonu ile yeni bir yöntem geliştirilmiştir. Bu yöntemde tomruğun orta noktası olarak tomruğun hacim orta noktası yerine tomruğun yerçekimi noktası kullanılmaktadır ve bu yönteme bu nedenle yerçekimi merkezli Centroid Method ismi verilmiştir. Patterson-Doruska (2004); Bruce formülünün kısa tomruklarda gerçek hacim değerlerinden eksik, uzun tomruklarda ise fazla sonuçlar verdiğini belirtmektedir. Patterson-Doruska (2004); Bruce formülü ile ilgili olarak yukarıda yapılan bu tespitlerden hareketle tomruk hacim tahminlerindeki hata miktarının azaltılması amacıyla tomruk uçlarındaki göğüs yüzeyini sabit bir katsayı ile çarpmak yerine tomruk kalın uç çapına ve tomruk uzunluğuna bağlı olarak değişen bir P oranı ile çarpmayı önermişlerdir. Bu amaçla; smalian formülünde bazı değişiklikler yaparak yeni bir tomruk hacmi hesaplama yöntemi geliştirmişledir. Bu oran (P); tomruğun kalın uç çapı ve uzunluğuna bağlı olarak, 0 ile 1 arasında değişen bir değer almaktadır. P oranı bütün çap sınıfları için 0,25 0,45 gibi bir değer olarak elde 9

18 edilmektedir. Yönteme ilişkin ayrıntılı bilgi Materyal ve Yöntem bölümünde verilmiştir. Patterson-Doruska (2004); Smalian formülünde bazı değişiklikler yapmak suretiyle yeni bir tomruk hacmi hesaplama yöntemi geliştirmişlerdir. Bu yöntemin, A.B.D nin Güney Bölgelerindeki çam türleri için tomruk hacmi hesaplamalarında; Smalian ve Bruce yöntemlerine göre daha doğru sonuçlar verdiğini belirtmektedir. Patterson vd., (2007) yaptıkları çalışmada; bazı yapraklı ağaç türlerinin tomruk hacimlerinin hesaplanmasında Patterson-Doruska Yçntemini kullanmışlar ve be yöntemle elde ettikleri sonuçları Smalian ve Bruce yöntemleri ile elde edilen sonuçlarla karşılaştırmışlardır. Sonuç olarak Patterson-Doruska yöntemi ile elde edilen sonuçların gerçek hacim değerlerine daha yakın olduğu görülmüştür. Ağaç gövde hacimlerinin tahmini içinde pek çok yöntem geliştirilmiştir. Son yıllarda geliştirilen en önemli metotlar yöntemler Importance sampling ve Centroid sampling yöntemleridir. Wiant vd. (1989) da Avustralya da Pinus radiata çam türünde yapılan bir çalışma ile ağaç gövde hacimlerinin tahmininde Importance sampling yöntemini kullanmıştır. Bu yöntem kullanılarak Gregoire vd. (1987) ağaç gövde hacmini, Furnival vd. (1986) tomruk hacmini ve Valentine vd. (1986) ve Gregoire vd. (1987) ise ağaç gövdesi hacim artımını farklı ağaç türleri için tahmin etmişlerdir. Centroid method, Importance sampling yönteminde bazı değişiklikler yapılmak suretiyle Wood vd.(1990) tarafından geliştirilmiştir. Özellikle Centroid sampling yöntemi ile farklı ağaç türleri için çok daha güvenilir ağaç gövde hacmi tahmini yapılabildiği bildirilmektedir (Wood ve Wiant, 1990; Wood ve Wiant, 1992; Wiant vd., 1992; Patterson vd., 1993; Wiant vd., 2002). Wood ve Wiant (1990) Centroid Method yönteminin Avustralya geniş yapraklı türlerinde ağaç gövde hacmi tahminlerinde Huber formülüne gore çok gerçeğe yakın sonuçlar verdiğini belirtmektedir. Wiant vd. (1991) Paracone yönteminin ağaç gövde hacmi tahminlerinde Centroid Method yöntemine göre az da olsa daha doğru sonuçlar verdiğini göstermektedir. Wiant vd. (1991) yapılan bu ve benzeri çalışmalar sonucunda eğer ağaç gövdesinin 10

19 genel olarak paraboloid şeklinde olması durumunda Centroid Method yönteminin kullanılmasının bir avantaj olabileceğini belirtmektedir. Şayet ağaç gövdesi koni formunda ise ağaç gövde hacmi tahmininde; Paracone Method yönteminin kullanılmasına göre gerçek hacim değerinden daha fazla hacim tahmini yapılacağını belirtmektedir. Son zamanlarda yapılan yeni çalışmalar ışığında Control-variate yönteminin Importance sampling yöntemine göre daha güvenilir sonuçlar verdiğini göstermektedir (Van deusen, 1990; Valentine vd., 1992b). Valentine vd. (1993) Control-variate yönteminin Importance yöntemine nazaran daha düşük eğilim (bias) ancak daha yüksek hata kareleri ortalamasına sahip olduğunu ifade etmektedirler. Kleinn (1993) Importance sampling ve Control-variate yöntemlerini karşılaştırmak amacıyla dikili haldeki tek ağaç gövdelerini esas alarak bir çalışma yapmış ve bu amaçla ağaç gövdesi üzerinde birden fazla ölçüm noktası ve çap düşüşü fonksiyonu kullanmıştır. Wiant vd. (1996) genel olarak Centroid Method yönteminin daha kolay uygulanabildiğini ve bunun yanında da hem gerçeğe daha yakın hem de daha eğilimsiz sonuçlar sağladığını göstermiştir. Gerek Control-variate yöntemi gerekse Importance sampling yöntemlerinde hem tek ölçüm noktası hem de birden fazla ölçüm noktası kullanılabilmektedir. 11

20 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Çalışma Alanının Genel Özellikleri Çalışma alanımız, Isparta Orman Bölge Müdürlüğü, Bucak Orman İşletme Müdürlüğü, Uğurlu Orman İşletme Şefliği sınırları içinde yer almaktadır. Yörede, Kızılçam, Toros sediri ve Toros göknarı ağaç türleri hâkim ağaç türü konumunda olup, bu türlere ilave olarak yer yer ve münferit halde Ardıç ve Karaçam bireylerinin de bulunduğu bir orman alanına sahiptir. Yöredeki ormanlar zaman zaman sosyal baskıya maruz kalmış olsa da, bu ormanların günümüzdeki kuruluşları oldukça iyi durumdadır Coğrafi Konumu Ağaç gövdesi hacmi ve farklı uzunluklardaki tomruk hacim tahminleri için Isparta Orman Bölge Müdürlüğü, Bucak Orman İşletme Müdürlüğü, Uğurlu Orman İşletme Şefliği çalışma alanı olarak belirlenmiştir. Çalışma sahasının coğrafi konumu Şekil 3.1 de verilmiştir. Çalışma sahası Akdeniz Bölgesi nin Akdeniz ardı bölümünde yer almakta ve 1/25000 ölçekli haritalara göre: Kuzey enlemleri ile, Doğu boylamları arasında bulunmaktadır. Sahanın deniz seviyesinden yüksekliği 780 m (Susuz Köyü çevresi) ile 1710 m (Karlık Tepe) arasında değişmektedir. 12

21 N 1/ Şekil 3.1. Çalışma alanının coğrafi konumu Bitki ve Orman Topluluklarının Durumu Çalışmanın yapıldığı yöre Akdeniz Ardı Bölgesindedir. Asıl Akdeniz Kuşağı yetişme ortamı özelliklerini tam olarak yansıtmadığı için bu yöredeki (Uğurlu) Kızılçam ormanları, aynı bölgenin diğer yörelerindeki (Melli, Çamlık, Pamucak) Kızılçam ormanlarına göre daha yetişme ortamı özellikleri bakımından daha fakir ve bireylerin gövde kalitesi daha kötüdür. Yine aynı yörede, 1200 m den sonra, yöreye has mavi ibreli yapraklarıyla Toros sediri ormanlarının tahribi sonucu olarak alana gelen ve işgalci ya da öncü olarak nitelendirebileceğimiz Toros göknarı bireyleri, Toros sediri ağaç türü ile karışık meşcereler meydana getirmektedirler. Bu karışıma yer yer münferit halde Ardıç bireyleri ile daha kuzeyde Karaçam bireyleri de katılmaktadır İklim Özelikleri Bölgede, genel olarak, Akdeniz iklim tipi ile İçanadolu iklim tipi arasında bir geçiş 13

22 iklim tipi hüküm sürmektedir. Buna göre; kışlar daha soğuk ve yazlar daha sıcak geçmekte; havadaki nispi nem düşmekte ve buna bağlı olarak buharlaşma artmaktadır. Akdeniz den sokulan yağışlar ise, çevre dağlar tarafından engellenmektedir. Yıllık ortalama sıcaklık 12 C nin üzerindedir. Yıllık ortalama yağış mm arasında değişmektedir. Kar yağışı özellikle kış aylarında etkilidir. Genel olarak yazın kuzey, kışında güney rüzgârları etkili olmaktadır. Nispi nemin yıllık ortalaması % iken, yıllık ortalama bulutlulukta arasında bulunmaktadır Topoğrafik Özellikleri Çalışma alanının sınırları batıda 780 m yükseklikteki düzlüklerden başlamakta ve doğuya doğru 1710 m yüksekliğe ulaşarak, Karaot Köyü çevresinde kapalı bir havza oluşturan tepe silsilesinde yayılış göstermektedir. Yörenin en yüksek noktası 1710 m ile Karlık Tepesi dir. Yöre su ve akarsu yönünden oldukça fakirdir. Kış yağışlarından oluşan sular, karstik arazi yapısı nedeniyle toprak altından yöreyi terk etmektedir Çalışmada Kullanılan Ağaç Türleri ve Bazı Silvikültürel Özellikleri Kızılçam Pinaceace familyasına dâhil olan Kızılçam (Pinus brutia Ten.) m boy ve 60 cm.ye kadar çap yapabilen, kalın dallı ve genellikle düzgün olmayan gövdeye sahip fakat bununla birlikte boylu ve düzgün meşcerelerde kurabilen bir orman ağacıdır (Anşin ve Özkan, 1993). Kızılçam kuzey yarıkürenin kabaca doğu boylamları ile kuzey enlem dereceleri arasında kalan bir bölgesinde doğal olarak yayılış gösterir. Ülkemizde ise yayılışının büyük bölümünü Toros Dağları nın denize bakan yamaçlarında yoğunlaştırır. Bunun yanında Aksu, Ceyhan, Seyhan ve Eruh-Benetköy mevkiinde ana yayılışından uzak bozuk ve bodurlaşmış bireyler olarak kendini gösterir. 14

23 Akdeniz e bakan yamaçlarda kızılçam Akdeniz çalı örtüsünü de içine alan bir kuşak oluşturmakta ve genel sınır bakımından kıyıdan başlayarak 1300 m.ye kadar olan yükseltilerde orman kurabilmektedir. Akdeniz Bölgesi nde yayılışının optimum basamağını ise m yüksekliklerde gösterir. Türün genel yayılış alanı Şekil 3.2 de verilmiştir. Bunun yanında bazı lokal yayılış alanları da bulunmaktadır. Kızılçam ülkemizde yayılış gösteren çam türleri içerisinde odunu en ağır olanıdır. Özgül ağırlığı tam kuru halde 0.53 gr/cm³, hava kurusu halde (% 12 rutubet) 0.57 gr/cm³ ve hacim yoğunluk değeri 478 kg/m³ tür. Kızılçam diri odunu % oranında rutubet içerir. Şekil 3.2. Kızılçamın ülkemizdeki doğal yayılışı Toros Sediri Toros Sediri (Cedrus Libani A. Rich.) Gymnospermae lerin Coniferae sınıfı Pinoideae takımı, Pinaceae familyasındandır. Toros sediri 1000 yaşına kadar yaşayabilmekte ve uzun yaşamı boyunca yaklaşık 40 m boy, 2 m çap ve 35 mm kabuk kalınlığına ulaşabilmektedir (Boydak, 2003). Genellikle sık meşcerelerde gövdeler düzgün, az dallı ve dolgundur. Gençlikte piramidal bir yapıya sahipse de zamanla tepe formu bozulur ve yayvanlaşır. Sedirler gençlikten itibaren derine giden kök ve ona bağlı ikinci derecede köklerle derin bir kök sistemi meydan getirirler. Kıymetli odunu eski çağlardan beri bilinir. Hazreti Süleyman ın sarayının yapımından antik Mısır uygarlıklarına kadar birçok yerde kullanım alanına sahiptir. 15

24 Halk arasında Katran adı verilen Toros Sediri, Lübnan ın kuzeyinde ve Suriye deki birkaç meşcere dışında, asıl yayılışını Toros Dağları nda yapmaktadır. Ülkemizdeki genel yayılışını kuzey enlemleri ile, doğu boylamaları arasında yapar. Toros Sediri dikey yayılışını m den başlayıp m yükseltilere çıkarır (Anonim, 1994). Şekil 3.3. Toros Sedirinin ülkemizdeki doğal yayılışı Toros Göknarı Ülkemizde Toros dağlarında m. Yükseklikleri arasında, Sedir, Ardıç ve Meşe türleri ile birlikte bulunur. Uygun toprak koşullarında m. Boylanabilen, birinci sınıf orman ağacıdır. Gövde kabuğu kül grisi renkte olup, ileri yaşlarda boyuna çatlaklıdır. Doğal Göknar türleri içinde en büyük kozalaklı olanıdır. Doğal yayılış alanı Güney Anadolu da Toroslar, Antitoroslar ve Amonos dağlarıdır. Bu kesimlerde özellikle Sedir, Karaçam, Kızılçam ve Ardıç türleri ile karışık ormanlar kurmaktadır. Batı sınır ise Antalya nın kuzeyinde Bucak yörelerinde başlamaktadır. Ülkemizdeki bu yayılışı yanında, Lübnan ve Suriye de de yerel olarak yayılış göstermektedir. Bu değerli ağaç türü ne yazık ki düzensiz yararlanmalar sonucu oldukça tahrip edilmiştir. Oysa, Güney Anadolu nun gün geçtikçe artan ambalaj gereksinimi göz önüne alındığında bu ağaç türüne verilmesi gereken önem ortaya çıkmaktadır. Sedir ve Karaçamla karışık olarak daha dayanıklı Meşcereler oluşturmaktadır (Anşin ve Özkan, 1993). 16

25 Şekil 3.4. Göknar türlerinin ülkemizdeki doğal yayılışı 3.2. Çalışmada Kullanılan örnek ağaç ve tomruklar üzerinde yapılan ölçüm Ağaç gövde hacmi ve farklı uzunluklardaki tomruk hacim tahminleri için Isparta Orman Bölge Müdürlüğü, Bucak Orman İşletme Müdürlüğü, Uğurlu Orman İşletme şefliğinde yukarıda detaylı olarak anlatılan alanlarda, 2006 yılı sonbaharda yapılan arazi çalışmaları ile örnek ağaçlar alınmıştır (Şekil 3.1). Bu kapsamda ağaç gövde hacim tahminleri için, Kızılçam ağaç türünden 140, Toros göknarından 178 ve Toros sedir inden 180 adet olmak üzere toplam 498 adet ağaç kesilmiş ve bunlar üzerinde gerekli ölçümler yapılmıştır. Farklı uzunluklardaki tomruk hacim tahminleri için ise; yine yukarıda belirtilen üç asli orman ağacı türünden olmak üzere sırasıyla 6 m lik tomruk hacim tahminleri için Kızılçamdan 147, Toros sedir inden 176 ve Toros göknarından 194 adet tomruk üzerinde; 12 m lik tomruk hacim tahminleri içinde Kızılçamdan 67, Toros sedir inden 67 ve Toros göknarından 97 adet tomruk üzerinde gerekli ölçümler yapılmıştır. Ağaç gövde hacim tahminlerinde kullanılmak üzere ağaçlar 0,30 m yüksekliğinden kesildikten sonra, çap ölçer yardımı ile tüm ağaçların 1 metre aralıklarla dipten en en uca kadar çapları milimetre hassasiyeti ile ölçülmüştür. Buna ilave olarak her ağaçta göğüs çapı ve toplam ağaç boyu da belirlenmiştir. Tomruk hacim tahminleri için; ağaçlar kesildikten sonra istenilen tomruk uzunlukları 17

26 için, tomruğun kalın uç kısmından ince uç kısmına kadar gövde üzerindeki kabuklu çaplar 50 cm aralıklarla milimetre hassasiyetinde ölçülmüştür (Şekil 3.5). Bu ölçümlere ilaveten farklı formül ve metotlar için gerekli olan ilave ölçümler ve hesaplamalarda arazide yapılarak ilgili envanter formuna kaydedilmiştir. Yine bu ağaçların göğüs yüksekliği çapı de kaydedilmiştir. Örnek ağaçlara ilişkin ayrıntılı bilgiler Çizelge 2, 3, 4, 5 ve 6 da verilmiştir. Tomruk ve Ağaç hacim tahminlerinde kullanılacak formül veya metotlara ilişkin ölçümlerin arazide yapılışına ilişkin şematik bir gösterim aşağıda Şekil 3.5 ve Şekil 3.6 da verilmiştir. Kalın uç çap Centroid çapı Orta çap İnce uç çap Şekil 3.5. Arazide tomruk hacim tahminleri için yapılan bazı ölçümler 18

27 Ağaç Gövdesi Üzerinde Çap Ölçümü Yapılan Yerler Şekil 3.6. Ağaç Hacim Tahminleri için örnek ağaçlar üzerinde yapılan ölçümler Ağaç ve tomruk hacim tahminlerinde kullanılacak tüm formül ve yöntemler için gerekli ölçümler birbirinden bağımsız olarak yürütülmüştür. Ağaç gövdesi hacimlerinin karşılaştırılmasında kullanılan Yöresel Hacim Tablolarına ilişkin değerler direkt olarak ilgili ağaç türü için özel olarak düzenlenmiş tek girişli ağaç hacim tablolarından alınmıştır. Araştırma yöresi için Kızılçam, Toros sedir ve Toros göknarı için düzenlenmiş bulunan tek girişli Ağaç Hacim Tablosu Çizelge 3.1 de verilmiştir. Ağaç hacim tahminlerinde kullanılmak üzere gerekli gerçek hacim değerleri; 1 metrelik seksiyon hacimlerinin toplamı olarak; tomruk hacim tahminlerinde kullanılacak gerçek hacim değerleri ise 0.5 m lik seksiyon hacimlerinin toplamı olarak ve Smalian formülü kullanılarak elde edilmiştir. Benzer konuda yurt dışında yapılan pek çok çalışmada gerçek hacim değerlerinin bulunması amacıyla küçük seksiyonlara ayrılan ağaç gövdelerinin hacim değerleri smalian formülü yardımı ile bulunmuştur (Wiant vd., 1992; Valentine vd., 1993). 19

28 Çizelge 3.1. Araştırma Alanı İçin Geçerli Tek Girişli Ağaç Hacim Tablosu Çap Kademesi AĞAÇ TÜRÜ Genişliği (cm) Ortalama (cm) KIZILÇAM (m 3 ) SEDİR (m 3 ) GÖKNAR (m 3 ) ,030 0,031 0, ,071 0,075 0, ,133 0,131 0, ,223 0,209 0, ,332 0,295 0, ,470 0,425 0, ,637 0,607 0, ,834 0,798 0, ,055 1,000 1, ,309 1,200 1, ,589 1,400 1, ,904 1,697 2, ,224 1,925 2, ,595 2,243 2, ,989 2,620 3, ,402 2,960 3, ,012 3,255 4, ,592 3,645 4, , ,145 Veriler; Reynolds (1984) ve Gribko ve Wiant (1992) tarafından önerilen istatistiksel yöntem ile değerlendirilmiştir. Bu yöntemde ölçüt değerleri olarak, Ortalama hata (bias: tekrarlanan ölçümlerde elde edilen değerler ile gerçek değerlerin ortalamaları arasındaki fark), hataların standart sapması (precision: tekrarlanan ölçümlerdeki varyasyon) ve doğruluk (accuracy: tekrarlanan ölçümler sonucu elde edilen değerler ile gerçek değerler arasındaki fark) değerleri kullanılmıştır (West, 2004). Sonuçların değerlendirilmesi için ise; Wiant (1993) tarafından geliştirilmiş DOSATEST isimli bir bilgisayar programı kullanılmıştır. Sonuçların değerlendirilmesinde; ortalama hata (Bias), tolerans aralığı ve Hata kareler ortalaması bakımından en küçük değere sahip olanlar en başarılı olarak kabul edilmiştir. Her hangi bir yöntem için sadece ortalama hatasının düşük olması (unbiased) kriteri tek başına değerlendirmede etkili olarak alınmamıştır (Wiant vd., 1996). 20

29 West (2004) ve Avery ve Burkhart (2002) ortalama hatası yüksek, ancak sonuçların birbirine yakın olduğu durumdaki sonuçların; ortalama hatası düşük ancak, sonuçların birbirinden ilgisiz olduğu durumdan daha iyi olduğunu belirtmektedirler. Yukarıda bahsedilen ölçütlere göre en doğru metodun seçimine ilişkin bir örnek aşağıda temsili olarak verilmiştir (Şekil 3.3). Burada arzulanan sonuç Şekil 3.3-a dır. Ancak bunun gerçekleşmediği durumlarda Şekil 3.3-b nin tercih edilmesini belirtmektedir (West, 2004). { Yˆ Y) Y} Ortalamahata( Bias) = 100 ( i / Burada: Ŷ i =tahmin edilen hacim ve Y=gerçek hacim Hata kareler ortalaması= Bias² + varyans Ortalama hatası düşük (unbiased) bir yöntem ortalama üzerindeki doğru cevabı verecektir. Tam doğru bir yöntem doğruluğu az olan bir yönteme göre ortalamadan daha az sapma meydana getirecektir. DOSATEST tolerans aralığı özelliliğini kullanarak hata oranı en düşük yöntemin belirlenmesinde bize yardımcı olacak bir yöntemdir. Tolerans aralığı: gelecekte yapılacak tüm tahminlerin belirli bir aralık içinde olacağını belirtmektedir. Hata kareler ortalaması; yöntemin etkinliğinin belirlenmesinde oldukça yararlı bir yöntemdir. Çünkü küçük varyansa sahip ortalama hatası yüksek (Biased) bir tahmin daha büyük varyansa sahip ancak ortalama hatası düşük (Unbiased) bir tahmine tercih edilebilir (Devore, 1982; Wiant vd., 1996). 21

30 Şekil 3.7. En doğru Yöntemin belirlenmesinde kullanılan Ortalama Hata (Bias) ve Hataların standart sapması (Precision) için Örnek. Burada (a) Ortalama hatası ve standart sapması düşük sonuç; (b) ortalama hatası yüksek ancak standart hatası düşük sonuç; (c) ortalama hatası düşük ancak, standart sapması yüksek sonuç; (d) ortalama hatası ve standart sapması yüksek sonuç. 22

31 Çizelge 3.2. Kızılçam ağaç hacim tahmininde kullanılan verilerin boy ve çap sınıflarına dağılışı Göğüs Boy Sınıfları (m) çapı (cm) Toplam Toplam Çizelge 3.3. Toros sediri ağaç hacim tahmininde kullanılan verilerin boy ve çap sınıflarına dağılışı Göğüs Boy Sınıfları (m) çapı (cm) Toplam Toplam

32 Çizelge 3.4. Toros göknarı ağaç hacim tahmininde kullanılan verilerin boy ve çap sınıflarına dağılışı Göğüs Boy Sınıfları (m) çapı (cm) Toplam Toplam Çizelge 3.5. Ağaç hacim tahminlerindeki örnek ağaçlara ilişkin bazı istatistikler Türler Ağaç Ortalama, Standart Sapma a Sayısı Göğüsçapı (cm) Ağaç boyu (m) Orman Tipi Kızılçam (9.34) 14.9 (2.61) Değişik Yaşlı Orman Toros Göknarı (8.14) 16.9 (4.04) Değişik Yaşlı Orman Toros Sediri (9.98) 15.4 (2.82) Değişik Yaşlı Orman Toplam (13.3) 15.3 (4.82) a Parentez içindeki değerler standart sapmadır. Çizelge 3.6. Tomruk hacimleri için kullanılan verilere ilişkin bazı istatistikler Türler Tomruk Uzunlu ğu (m) Tomruk Sayısı Ortalama, Standart Sapma a Kalın çap (cm) İnce uç çapı (cm) Orman Tipi Kızılçam (13.8) 29.4(11.8) Aynıyaşlı Orman (12.8) 22.3(8.8) Aynıyaşlı Orman Toros Göknarı (11.5) 27.5(10.2) Aynıyaşlı Orman (10.0) 20.8(7.5) Aynıyaşlı Orman Toros Sediri (7.3) 22.0(7.0) Aynıyaşlı Orman (5.3) 17.5(5.3) Aynıyaşlı Orman Toplam (11.7) 26.1(10.2) Aynıyaşlı Orman (10.5) 20.3(7.6) Aynıyaşlı Orman a Parentez içindeki değerler standart sapmadır. 24

33 3.3. Yöntem Forslund (1982), Paracone isimli bir ağaç gövdesi modeli geliştirmiş ve bu gövde modelini paraboloid ve koni arasındaki bir geometrik şekle benzetmiştir. Model, ağaç gövdesi üzerinde dallar olmaksızın ağaç gövdesinin yerçekimi merkezinin ağaç boyunun dipten itibaren 3/10 undaki yere denk geldiğini temel almakta ve buradaki çapı kullanmaktadır. Bu temel varsayımdan yararlanılarak aşağıdaki formül elde edilmiştir. Bu denklemde A=1.5 dir. V 2 / 2 [ A/( A + 2) ]*[ 1/(1 k) ] A ( π * d * H / 40000) = (3.1) k Forslund (1982); d k çapını ölçmek için en uygun yerin gövde yerçekimi merkezi olduğunu bulmuştur ve bu nokta için k=0.3 olarak alınmaktadır. Bu yer yaklaşık olarak dipten itibaren toplam ağaç boyunun 0.3 üne denk gelmektedir (Wiant vd., 1991; Wiant vd., 1992). Bu noktanın, Ueno (1978) tarafından da tomruk hacim tahminleri için uygun yer olduğu belirtilmiştir. Impotance Sampling bir Monte Carlo birleştirme tekniğidir. Importance Sampling yöntemi Gregoire vd. (1986) tarafından bir gövde profili modeli olarak geliştirilmiştir. Importance sampling ilk yıllarında toprak üstü ağaç biyo-kütlesinin ve hacminin tahmininde kullanılmıştır. Daha sonraki yıllarda ise tomruk hacimlerinin (Furnival vd., 1986) ve gövde hacim artımının (Gregoire vd., 1987) tahmininde sıkça kullanılmıştır. Bu uygulamaların her birinde de ağaç gövdesi üzerinde tesadüfî olarak bir seçilmekte ve bu noktanın dipten olan yüksekliği ve bu noktadaki göğüs yüzeyi kullanılarak işlemler yapılmaktadır. Tek bir nokta tesadüfi olarak seçilebileceği gibi birden fazla noktada seçilebilir (Furnival vd., 1986). Importance sampling ve Centroid method yöntemleri arasındaki en temel fark Importance sampling yönteminde Importance pozisyonunun 0 ile 1 arasında değişen tesadüfi bir sayı olarak seçilmesi, Centroid yönteminde ise bu değerin bir kural olarak 0.5 olarak alınıyor olmasıdır. 25

34 Control-variate yöntemi de, Importance sampling yöntemine oldukça benzeyen bir varyans azaltma tekniğidir (Rubinstein, 1981). Control-variate yöntemi bir ya da daha fazla tesadüfi olarak seçilen ölçüm noktasını temel alan ve eklemeli düzeltmeyi kullanan temsilci bir fonksiyondur (Valentine vd., 1992a). Importance sampling in aksine Control-variate yöntemi eklemeli düzeltmeleri esas almaktadır. Halbuki Importance sampling yöntemi katlı eklemeyi esas almaktadır. Bu çalışmada controlvariate sampling için iki farklı tesadüfî nokta değeri için ağaç hacimleri tahmin edilmiştir. Bu yönteme ilişkin formül ve bu formülde yer alan bazı simgelerin açıklaması aşağıda verilmiştir. 2 2 Proxy (P) = ( a * HM + 0.5* b * HM ) ( a * HS + 0.5* b * HS ) (3.2) Control-variate (V) = P + ( HM HS) / n * ( A i a i ) (3.3) n i= 1 Burada: a = Q b * HS ; Q; HS deki göğüs yüzeyi; HS kütük boyu; b = Q /( H HS) ; H toplam ağaç boyu; HM ticari boy (ağaç gövde hacmi için, H=HM); n göğüs yüzeyi ölçüm sayısı; Ai h i de ölçülen göğüs yüzeyi; a = a + b * ; i h i hi Control-variate Sampling boyut; h = HS + u *( HM HS) ; u i =0 ile 1 arasında değişen tesadüfi sayılardır. i i The Centroid method, Importance sampling yönteminin değiştirilmiş bir şeklidir ve Wood vd. (1990) tarafından tomruk veya ağaç gövde hacimlerinin tahmini için geliştirilmiştir. Centroid method dip çap ve toplam ağaç boyuna ilaveten hesapla bulunan nispi boydaki tek bir çap ölçümünü gerektirmektedir. Bu nispi boy yaklaşık ikinci derece bir kesik paraboloit şeklindeki ağaç gövdesinde Importance sampling için ağacın dipten yukarıya doğru %30 undaki boya karşılık gelirken Centroid 26

35 metotta bu değer ağaç boyunun %29,29 una karşılık gelmektedir (Wood vd., 1990). Burada göğüs çapının karesi ile orantılı olarak ağaç çapının dipten yukarıya doğru azaldığı varsayımı esas alınmakta ve kullanılmaktadır (Gray, 1956) ve buna ilişkin formül Gregoire vd. (1986) tarafından geliştirilmiştir. Buna ilişkin denklem: V= (k/2)*(a/(h-hu)) (3.4) Burada, V= Hacim metreküp olarak K= 2H*(HM-HS)+((HS 2 -HM 2 ) (3.5) k= ara değişken HM= Ticari boy (Tüm ağaç için, H=HM) HS= Kütük boyu A= 0, D 2 (Ağacın centroid pozisyonundaki göğüs yüzeyi) D= HU daki kabuklu çap HU1= H-((H-HS) 2 -nk) 1/2 (3.6) HU2= H-((H-HS) 2-0,5k) 1/2 (3.7) HU1= Ağacın Importance merkezi n= 0 ile 1 arasında seçilecek tesadüfi bir sayıdır. HU2= Ağacın Centroid merkezi H= Toplam Ağaç boyu Tomruk hacim tahminleri için kullanılan yöntem ve formüller Huber: V = M * L (3.8) Smalian: V B + S = L 2 (3.9) 27

36 Newton-Riecke: V B + 4M + S = L 6 (3.10) Bruce: V = ( 0,25B + 0, 75S) L (3.11) Patterson and Doruska: V [( ρ * B) + (( 1 ρ) * S) ]* L = (3.12) Centroid/Center of Gravity: V = SL + b1 L + b2l (3.13) Burada: b 1 2 ( B S b L ) 2 = (3.14) L [ λ( S B) + L( B C) ] [ Lλ( L λ) ] b 2 = (3.15) B = Tomruğun kalın ucundaki kesit yüzeyi (m 2 ) M = Tomruğun ortasındaki kesit yüzeyi (m 2 ) S = tomruğun ince ucundaki kesit yüzeyi (m 2 ) C = tomruğun kalın ucundan λ mesafedeki kesit yüzeyi (m 2 ) L = tomruk uzunluğu (m) λ = tomruğun kalın ucundan ölçülen ve 0 ile L arasındaki mesafe 136 ρ = * L 3 D + {İngiliz ölçü birimi} D = Tomruğun kalın ucundaki çap Tomruk hacim ve tomruk yerçekimi noktalarını belirlemek için tomruğun 2 0 paraboloids biçiminde olduğu varsayılmaktadır. Her iki durumda da tomruk hacminin hesaplanmasında 6 nolu denklem kullanılmaktadır. Her iki durumda da temel farklılık λ değerinin hesaplanmasındaki yöntemden kaynaklanmaktadır ve bu noktadaki göğüs yüzeyi (C) ye karar verilmektedir. Centroid metotta, λ aşağıdaki formül yardımı ile bulunmaktadır: 28

37 L d D d D C + = λ (3.16) Center of Gravity yönteminde ise λ değeri, Lynch vd. (1994) tarafından önerilen aşağıdaki formül yardımı ile hesaplanmaktadır: ) ( q q L CG + + = λ (3.17) Burada q tomruğun ince ucundaki çapın kalın uç çapına bölünmesi ile bulunmaktadır. (d) ise tomruğun ince uç çapı olarak tanımlanmaktadır. 29

38 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Farklı yöntem ve formüller kullanılarak elde edilen ağaç gövdesi ve tomruk hacim tahminlerinin değerlendirilmesinde; Ortalama hata yüzdesi (% bias), Tolerans aralığı (%) ve hata kareler ortalaması ölçütleri kullanılmıştır. Bu amaçla sırasıyla; ortalama hata yüzdesi değerlerinin sıfırdan önemli farka sahip olup olmadıkları (p<0.05), ve bu üç ölçüt için de en küçük değere sahip olma özellikleri, en iyi performansa sahip yöntemin belirlenmesinde kullanılmıştır. Bu ölçütler bakımından en küçük değere sahip yöntem ya da formül en iyi yöntem, aksi durum ise en kötü yöntemin seçiminde kullanılmıştır. Gerek ağaç hacimlerinin tahmininde gerekse tomruk hacim tahminlerinde kullanılan farklı metot ve formüller sonu elde edilen hacim değerleri DOSATEST isimli bir program yardımı ile değerlendirilmiş ve ağaç gövde hacimleri için elde edilen sonuçlar Çizelge 4.1 de ve farklı uzunluktaki tomruk uzunlukları için elde edilen hacim değerleri Çizelge 4.2 ve Çizelge 4.3 de verilmiştir. Ağaç gövdesi hacim tahmini sonuçları incelenecek olursa; 1 metrelik seksiyon hacimlerinin toplamı olarak bulunan gerçek hacim değerlerine en yakın sonuçların ağaç türleri için bazı küçük farklılıklar göstermesine karşın Paracone, Centroid ve Importance Sampling 1 metotları ile elde edildiği söylenebilir. Her üç ağaç türü ve bunların toplamı için en düşük ortalama hata (bias) değerlerine Paracone, centroid ve Importance Sampling 1 metotları sahiptir. Toros Sediri ağaç türü için Paracone Method, Centroid Method, Huber Yöntemi, Control-variate 1 ve 2, Importance Sampling 1 ve 2 metotları için ortalama hata (bias) değerleri sırasıyla (%)2.10; (%) 5.99; (%)-2.83; (%)-5.01; (%)-4.16; (%)1.57; (%)10.45; (%)-5.71 olarak bulunmuştur. Görüleceği gibi en küçük ortalama hata yüzdesi değeri Importance Sampling 1 metodu ile elde edilmiş bunu sırasıyla Paracone, Huber ve Centroid metotları izlemiştir. Ancak ortalama hata yüzdesi değerleri incelendiğinde sadece paracone metodunun ortalama hata yüzdesi değerinin (p<0.05) sıfırdan önemli derecede farklı olmadığı görülmüştür. Yine buna bağlı 30

39 olarak en düşük tolerans aralığı ve hata kareler ortalaması değerleri sırasıyla paracone metot, Importance Sampling 1 ve Centroid metotları ile elde edilmiştir. Göknar için elde edilen ortalama hata yüzdesi, tolerans aralığı ve hata kareler ortalaması değerleri incelendiğinde tüm yöntemlerin ortalama hata yüzdesi değerlerinin sıfırdan önemli derecede (p<0.05) farklı olduğu görülmektedir (Çizelge 2). Ancak, en küçük ortalama hata yüzdesi değerleri sırasıyla; (%)3.31, (%)3.66, (%)6.78, (%)7,31 olarak; Importance sampling -1, Paracone Method, LVT, Centroid Method yöntemleri ile elde edilmiştir. Tolerans aralığı değerleri incelendiğinde ise; sırasıyla en küçük değerlerin % 7.48, %8.18, %8.38, %9.83 olarak Paracone Method, Centroid Method, Importance sampling 1 ve Control-variate Method yöntemleri ile elde edilmiştir. Hata kareler ortalaması değerleri incelendiğinde de tolerans aralığı sonuçlarına benzer bulgular elde edilmiştir. Kızılçam ağaç türü için elde edilen ortalama hata yüzdesi, tolerans aralığı ve hata kareler ortalaması değerleri incelendiğinde tüm yöntemlerin ortalama hata yüzdesi değerlerinin sıfırdan önemli derecede (p<0.05) farklı olduğu görülmektedir (Çizelge 4.1). Ancak, en küçük ortalama hata yüzdesi değerleri sırasıyla; %3.01, %-5.58, %- 5.94, %6.77 olarak; Paracone method, Control-variate 2, Huber formülü ve centroid method yöntemleri ile elde edilmiştir. Tolerans aralığı değerleri incelendiğinde ise; sırasıyla en küçük değerlerin % 7.73, %8.00, %9.55, %10.41 olarak Paracone method, centroid method, Importance sampling 1 ve Importance sampling 2 yöntemleri ile elde edilmiştir. Hata kareler ortalaması değerleri incelendiğinde de tolerans aralığı sonuçlarına benzer bulgular elde edilmiştir. Bu sonuçlara göre; ağaç hacim tahminlerinde; seksiyon hacimlerinin toplamı ile elde edilen gerçek hacim değerleriyle karşılaştırıldığında; incelenen yöntem ve formüller içerinde en doğru sonuçların sırasıyla Paracone Method, Centroid Method ve Importance Method 1 yöntemleri ile elde edilmiştir. Tüm ağaç türleri için elde edilen sonuçlar incelenecek olursa en hatalı sonuçların Yöresel Hacim Tabloları ile elde edildiği görülmektedir. 31

40 12 m lik tomruk hacim tahminleri için elde edilen sonuçlar incelenecek olursa; Toros sedir için elde edilen değerler Çizelge 4.2 de görülmektedir. Ortalama hata yüzdesi değerleri incelendiğinde Centroid method, Centroid of gravity ve Newton-Riecke yöntemlerinin gerçek hacim değerlerinin önemli derece (p<0.05) farklı olmadıkları görülmektedir. Ortalama hata yüzdesi değerleri sırasıyla Gravity method için %-1.56, centroid method için %-1.36 ve Newton-Riecke için %2.36 ve Huber formülü için %-4.49 olarak bulunmuştur. Tolerans aralığı değerleri için elde edilen değerler ise sırasıyla Newton-Riecke için %4.80, Gravity method için % 5.01 ve Centroid method için %5.94 olarak elde edilmiştir. Hata kareler ortalaması için elde edilen değerler incelendiğinde ise sırasıyla en küçük değerler Gravity method için 15.35, Newton-Riecke için ve Centroid method içinde olarak elde edilmiştir. Sonuç olarak tüm sonuçlar birlikte değerlendirildiğinde en başarılı yöntemlerin Gravity ve Centroid yöntemleri ile Newton-Riecke formülü olduğu, en başarısız yöntemin ise Smalian ve Patterson-Doruska formülleri olduğu söylenebilir. Toros göknarı ve Kızılçam a ait 12 m lik tomruk uzunlukları için elde edilen sonuçlarda Toros sedir için elde edilen sonuçlara benzerdir. Ancak Toros göknarı için elde edilen ortalama hata yüzdesi değerleri içinde sadece Centroid ve Gravity yöntemlerin ortalama hata yüzdesi değerlerinin (p<0.05) sıfırdan önemli farklı olmadığı görülmektedir. Diğer tüm formül ve yöntemler ile elde edilen sonuçlar sıfırdan önemli ölçüde farklılık göstermektedir. Burada da en düşük tolerans aralığı değerleri sırasıyla; Gravity method ve Centroid method yöntemler ile elde edilmiştir. Hata kareler ortalaması için elde edilen değerler içinde benzer sonuçlar elde edilmiştir. Bu ağaç türü içinde en uygun tomruk hacmi tahmin yöntemlerinin Gravity method ve Centroid method yöntemleri olduğu, en kötü sonuç veren yöntemlerin ise Patterson-Doruska, Bruce ve Smalian formülleri olduğu görülmüştür. (Çizelge 4.2). Kızılçam ağaç türü için elde dilen sonuçlar incelenecek olursa en küçük ortalama hata yüzdesi değerlerinin sırasıyla %-0.08 ile Gravity method, %-1.49 ile Centroid method ve %2.09 ile Newton formülü ile elde edilmiştir. Ancak sadece Gravity methodun ortalama hata yüzdesi değeri sıfırdan önemli ölçüde farklı değildir. Diğer tüm yöntemlerin ortalama hata yüzdesi değerleri sıfırdan faklı bulunmuştur. En 32

41 düşük tolerans aralığı ve hata kareler ortalaması değerleri de sırasıyla Gravity, Centroid ve Newton formülleri ile elde edilmiştir. Kızılçam ağaç türü için elde edilen bu sonuçlara göre en uygun hacim belirleme yöntemleri sırasıyla Gravity method, Centroid method ve Newton formülleridir. Bu ağaç türü içinde diğer ağaç türleri için olduğu gibi en kötü performansa sahip formüller sırasıyla Pattterson-Doruska, Bruce ve Smalian formülleridir. Bu sonuçlara göre her üç ağaç türünün 12 m lik tomruk uzunlukları için en uygun hacim belirleme yöntemlerinin Centroid method ve Gravity method yöntemleri oldukları, ancak en yüksek hataya sahip yöntemlerin ise sırasıyla Patterson-Doruska, Bruce ve Smalian formülleri olduğu görülmüştür. Genel olarak tomruk uzunluğunun artmasına paralel olarak Patterson-Doruska ve Bruce yöntemlerinin güvenilirliği azalmaktadır. Bu sonuçlarda bu durumu destekler niteliktedir (Çizelge 4.2) 6 m lik tomruk hacim tahminleri için elde edilen sonuçlar incelenecek olursa; Toros sediri için elde edilen değerler Çizelge 4.3 de görülmektedir. Ortalama hata yüzdesi değerleri incelendiğinde Centroid method, Centroid of gravity ve Newton yöntemlerinin gerçek hacim değerlerinin önemli derece (p<0.05) farklı olmadıkları görülmektedir. Ortalama hata yüzdesi değerleri sırasıyla Gravity method için %0.24, Centroid method için %-0.61 ve Newton formülü için %1.00 ve Huber formülü için %-1.22 olarak bulunmuştur. Tolerans aralığı değerleri için elde edilen değerler ise sırasıyla Newton formülü için %13.87, Gravity method için % ve Centroid method için %13.62 olarak elde edilmiştir. Hata kareler ortalaması için elde edilen değerler incelendiğinde ise sırasıyla en küçük değerler Gravity method için , Newton formülü için ve Centroid method içinde olarak elde edilmiştir. Sonuç olarak tüm sonuçlar birlikte değerlendirildiğinde en başarılı yöntemlerin Gravity, Centroid yöntemler ile Newton formülü olduğu, en başarısız yöntemin ise Smalian formülü ve Patterson-Doruska ve Bruce formülleri olduğu söylenebilir. Toros göknarı ve Kızılçam a ait 6 m lik tomruk uzunlukları için elde edilen sonuçlarda Toros sediri için elde edilen sonuçlara benzerdir. Ancak Toros göknarı 33

42 için elde edilen ortalama hata yüzdesi değerleri içinde sadece Centroid ve Gravity yöntemlerinin ve Newton formülünün ortalama hata yüzdesi değerlerinin (p<0.05) sıfırdan önemli farklı olmadığı görülmektedir. Diğer tüm formül ve yöntemler ile elde edilen sonuçlar sıfırdan önemli ölçüde farklılık göstermektedir. Burada da en düşük tolerans aralığı değerleri sırasıyla; Gravity %2.27 ve Centroid method %2.31 formülleri ile elde edilmiştir. Hata kareler ortalaması için elde edilen değerler içinde benzer sonuçlar elde edilmiştir. Bu değerler açısından da Gravity method 3.02 ve Centroid method 4.14 değerleri elde edilmiştir. Bu ağaç türü içinde en uygun tomruk hacmi tahmin yöntemlerinin Gravity ve Centroid yöntemleri olduğu, en yüksek hata veren yöntemin ise Patterson-Doruska, Bruce ve Smalian formülleri olduğu görülmüştür. Kızılçam ağaç türü için elde dilen sonuçlar incelenecek olursa en küçük ortalama hata yüzdesi değerlerinin sırasıyla %-1.42 ile Gravity method, %-0.35 ile centroid method ve %0.19 ile Newton formülü ile elde edilmiştir. Ancak sadece Newton formülü ile Centroid methodun ortalama hata yüzdesi değeri sıfırdan önemli ölçüde farklı değildir. Diğer tüm yöntemlerin ortalama hata yüzdesi değerleri sıfırdan faklı bulunmuştur. En düşük tolerans aralığı ve hata kareler ortalaması değerleri de sırasıyla Gravity, Centroid ve Newton formülleri ile elde edilmiştir. Kızılçam ağaç türü için elde edilen bu sonuçlara göre en uygun hacim belirleme yöntemleri sırasıyla Gravity method, Centroid method ve Newton formülleridir. Bu ağaç türü içinde diğer ağaç türleri için olduğu gibi en kötü performansa sahip olan formüller sırasıyla Pattterson-Doruska, Bruce ve Smalian formülleridir (Çizelge 4.3). Bu sonuçlara göre her üç ağaç türünün 6 m lik tomruk uzunlukları için en uygun hacim belirleme yöntemlerinin Centroid ve Gravity yöntemleri ile Newton formülü oldukları, ancak en yüksek hata oranına sahip yöntemlerin ise sırasıyla Patterson- Doruska, Bruce ve Smalian formülleri olduğu görülmüştür. Genel olarak tomruk uzunluğunun artması ile birlikte Patterson-Doruska ve Bruce yöntemlerinin güvenilirliği azalmaktadır. Bu sonuçlarda bu durumu destekler niteliktedir. 34

43 Bruce ve Patterson-Doruska yöntemleri tomruğun kalın uç çapı ile ince uç çapı arasındaki farklılıkların az olduğu durumlarda yüksek doğruluk derecesine sahip olmaktadırlar. Genel olarak tomruk uzunluğunun artmasına paralel olarak tomruk kalın uç çapı ile ince uç çapı arasındaki fark artmaktadır. Buna bağlı olarak da bu yöntemler kullanılarak elde edilen tomruk hacim tahminleri de daha az güvenilir olmaktadır. Bu çalışmada kullanılan tomruk uzunlukları oldukça yüksek olduğu için bu yöntemlerle elde edilen sonuçlar oldukça kötü çıkmıştır. Ancak, özellikle kısa tomruk uzunluları ve istif halindeki tomruklar için oldukça doğru sonuçlar vermektedir. Bu nedenle de, özellikle Amerika Birleşik Devletlerinde istif halindeki tomrukların hacimlendirilmesinde Bruce ve Patterson-Doruska yöntemleri Smalian formülüne tercih edilmektedir. 35

44 Çizelge 4.1. Ağaç gövde hacim tahminleri için hata ve tolerans aralıkları a Türler Metot Ortalama Tolerans Aralığı Hacim (m 3 Bias (%) ) (%) HKO b T. Sediri Gerçek Paracone Centroid * Huber * Control-variate * Control-variate * Imp. Sampling * Imp. Sampling * LVT * T. Göknarı Gerçek Paracone * Centroid * Huber * Control-variate * Control-variate * Imp. Sampling * Imp. Sampling * LVT * Kızılçam Gerçek Paracone * Centroid * Huber * Control-variate * Control-variate * Imp. Sampling * Imp. Sampling * LVT * Toplam Gerçek Paracone * Centroid * Huber * Control-variate * Control-variate * Imp. Sampling * Imp. Sampling * LVT a Gerçek hacim değerleri 1 m. lik seksiyon hacimlerinin Smalian Formülü ile bulunan toplamlarından elde edilmiştir. b MSE= bias 2 +varyans * sıfırdan önemli (P<0.05) fark göstermektedir. 36

45 Çizelge m lik tomruk hacim tahminleri için hata ve tolerans aralıkları a Türler Metot Ortalama Hacim (m 3 ) Bias (%) Tolerans Aralığı (%) HKO b T. Sediri Gerçek Huber * Smalian * Bruce * Patt-Dor * Newton Centroid Gravity T. Göknarı Gerçek Huber * Smalian * Bruce * Patt-Dor * Newton * Centroid Gravity Kızılçam Gerçek Huber * Smalian * Bruce * Patt-Dor * Newton * Centroid * Gravity Toplam Gerçek Huber * Smalian * Bruce * Patt-Dor * Newton * Centroid * Gravity a Gerçek hacim değerleri 1 m. lik seksiyon hacimlerinin Smalian Formülü ile bulunan toplamlarından elde edilmiştir. b MSE= bias 2 +varyans * Sıfırdan önemli (P<0.05) fark göstermektedir. 37

46 Çizelge m lik tomruk hacim tahminleri için hata ve tolerans aralıkları a Türler Metot Ortalama Hacim (m 3 ) Bias (%) Tolerans Aralığı (%) HKO b T. Sediri Gerçek Huber Smalian * Bruce * Patt-Dor * Newton Centroid Gravity T. Göknarı Gerçek Huber * Smalian * Bruce * Patt-Dor * Newton Centroid Gravity Kızılçam Gerçek Huber * Smalian * Bruce * Patt-Dor * Newton Centroid Gravity * Toplam Gerçek Huber * Smalian * Bruce * Patt-Dor * Newton Centroid Gravity a Gerçek hacim değerleri 1 m. lik seksiyon hacimlerinin Smalian Formülü ile bulunan toplamlarından elde edilmiştir. b MSE= bias 2 +varyans * Sıfırdan önemli (P<0.05) fark göstermektedir. 38

47 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Son yıllarda ormancılık sektöründeki gelişmelere paralel olarak planlama çalışmaları ve ormanların odun dışındaki, ürünlerine olan ilgiyi de oldukça arttırmıştır. Ancak, tüm bu gelişmelere rağmen ormanlardan odun kökenli ürünler içinde yararlanmanın giderek arttığı ve önemini yitirmediğini söyleyebiliriz. Özellikle çeşitlenen ve artan orman ürünleri endüstrisinin ihtiyaçlarını sürekli karşılayabilmek ve yine bu kuruluşların gelecekte yapmayı düşündükleri yatırımlar için projeksiyonlar hazırlayabilmek için değişik odun çeşitlerinin hacim değerlerini sağlıklı bir şekilde tahmin etmek son derece önemlidir. Bu amaçla en doğru ağaç hacmi ve tomruk hacmi tahmin yöntemlerinin araştırılması ve bu tür çalışmalarda bu yöntemlerden yararlanılması hem orman teşkilatının hem de bu ürünleri almak isteyen kurum ve kuruluşların maddi kayba uğramaları engellenebilecektir. Bu çalışma sonucunda ülkemizde uzun yıllardır dikili ağaç gövdesi hacmi hesaplamalarında kullanılan Yöresel Hacim tablolarının güvenilir sonuçlar vermediği görülmüştür. Bu nedenle; özellikle ayrıntılı çalışma gerektiren durumlarda, bilimsel çalışmalarda ya da ağaç hacminin daha doğru belirlenmesi gereken zamanlarda basit bir hesap makinesi kullanılarak ağaç hacminin kolaylıkla hesaplanabileceği Paracone metot, Centroid metot yöntemleri kullanılarak daha doğru hacim tahminlerinin yapılaması mümkün olabilecektir. Ancak burada şunu da belirtmekte yarar bulunmaktadır. Özellikle standart envanter çalışmalarında diğer bir anlatımla ağaç servetinin çok doğru olarak tahmin edilmesinin gerekmediği durumlarda zaman ve iş gücünden tasarruf sağlayan standart ağaç hacmi tahmin yöntemlerinin kullanılabileceği de hatırda tutulmalıdır. Yine benzer bir yaklaşımla; ülkemizde tomruk hacim tahminlerinde sıkça kullanılan Huber ve Smalian yöntemleri ile yapılan hacim tahminlerinin de çok sağlıklı olmadığı görülmüştür. Bu yöntemlerin yerine, daha sağlıklı tomruk hacim tahminleri için Gravity metot, centroid metot veya Newton formülünün kullanılmasının daha 39

48 doğru olacağı görülmüştür. Bu formüllerin kullanımı için de basit bir hesap makinası yeterli olabilmektedir. Ancak bu yöntemler için arazide yapılması gereken ölçümlerin, Huber ve Smalian yöntemlerine göre biraz daha zaman alıcı olduğunu da belirtmek gerekir. 40

49 6. KAYNAKLAR Akalp, T., Türkiye deki Doğu Ladini Ormanlarında Hasılat Araştırmaları. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayın No:261, 145s. Anonim, Sedir. Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları, El Kitabı Dizisi:6, 336s. Anşin, R., Özkan, Z.C., Tohumlu Bitkiler, Odunsu Taksonlar. KTÜ Orman Fakültesi Genel Yayın No: 167, 511s. Avery, T. E., Burkhart, H.E., Forest Measurements. 5th Ed. McGraw-Hill, New York. 456 p. Aykın, R., Ardıç Çift Girişli Kabuklu Gövde Hacim Tablosu, Presler Yöntemi ve Relaskopla Gövde Hacmi, Blume-Leiss ve Releskopla Ağaç Boyu Ölçmelerinin Sağlık Düzeyi. Ormancılık Araştırma Enstitüsü Dergisi. Sayı:1, s. Bailey, R.L., Upper Stem Volumes From Stem Analysis Data: An Overlapping Bolts Method. Can. J. For. Res. 25, Bektaş, İ., Alma, M.H., Göker, Y., Yüksel, A., Gündoğan, R., Influence of Site on Sapwood and Heartwood Ratios of Turkish Calabrian Pine. Forest Products Journal, 53, Birler A.S., I. 214 Melez Kavağı Plantasyonlarında Hasılat Araştırmaları. Kavak ve Hızlı Gelişen Tür Orman Ağaçları Araştırma Enstitüsü. İzmit, Teknik Bülten No:19. Bruce, D., Butt Log Volume Estimators. Forest Science, 28, Boydak, M., Regeneration of Lebanon Cedar (Cedrus libani A. Rich.) on Karstic Lands in Turkey. Forest Ecology and Management, 178, Bozkurt, A.Y., Göker, Y., Orman Ürünlerinden Faydalanma. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayın No:437, 448s. Carus, S., Bazı Hacim Formüllerinin Seksiyon, Gövde Bağıl Uzunluklara Göre Kıyaslanması. SDÜ Orman Fakültesi Dergisi Seri :A, Sayı :1, s Devore, J.L., Probability and Statistics for Engineering and the Sciences. Brooks/Cole Pub., Co., Monterey, CA, pp.513. Evcimen, B.S., Türkiye Sedir Ormanlarının Ekolojik Önemi, Hasılatı ve Amenajman Esasları. Orman Genel Müdürlüğü Yayını 199s. 41

50 Fırat, F., Dendrometri. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları, İ.Ü. Yayın No:1800, O.F. Yayın No:193, 359s. Filho, A.F., Schaaf, L.B., Comparison Between Predicted Volumes Estimated by Taper Equations and True Volumes Obtained by the Water Displacement Technique (Xylometer). Can. J. For. Res., 29, Filho, A.F., Machado, S.A., Carneiro, M.R.A., Testing Accuracy of Log Volume Calculation Procedures Against Water Displacement Techniques (xylometer). Can. J. For. Res. 30, Forslund, R.R., A Geometrical Tree Volume Model Based on the Location of the Centre of Gravity of the Bole. Can. J. For. Res. 12, Forslund, R.R., The Power Function as A Simple Stem Profile Examination Tool. Can. J. For. Res., 21, Furnival, G.M., Valentine, H.T., Gregoire, T.G., Estimation of Log Volume by Importance Sampling. Forest Science, 32, Gray, H.R., The Form and Taper of Forest Trees. Imperial forestry institute, Oxford, UK. Pap 32. Gregoire, T.G., Valentine, H.T., Furnival, G.M., Estimation of Bole Volume by Importance Sampling. Can. J. For. Res. 16, Gregoire, T.G., Valentine, H.T., Furnival, G.M., Sampling Methods for Estimating Stem Volume and Volume Increment. Forest Ecology and Management, 21, Gribko, L.S., Wiant, Jr., H.V., A SAS Template Program Fort the Accuracy Test. The Compiler, 10, Gülen, İ., Karaçam Hacim Tablosu. İ.Ü. Orman Fakültesi Dergisi, Seri:A, Sayı:1, s Kalıpsız, A., Doğu Kayınında Artım ve Büyüme Araştırmaları. Orman Genel Müdürlüğü Yayını. Kalıpsız, A., Dendrometri. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları, İ.Ü. Yayın No:3194, O.F. Yayın No:354, İstanbul. Kapucu, F., Ormancılık Bilgisi (Orman ve Ormancılıkta Temel Kavramlar). K.T.Ü. Orman Fakültesi Ders Notları, Trabzon (Basılmamış). 42

51 Kleinn, C., Single Tree Volume Estimation with Multiple Measurements Using Importance Sampling and Control-variate Sampling. In: C.B. Wood and H.V. Wiant, Jr. (Editors). Modern Methods of Estimating Tree and Log Volume, IUFRO Conference, Morgantown, West Virginia, USA, p Loetsch, F., Zöhrer, F., Haller, K.E., Forest Inventory. Vol.2, BVL Verlagsgesellschaft, Munich. Lynch, T.B., Wiant, Jr., H.V., Patterson, D.W., Comparison of Log Volume Estimates Using Formulae for Log Center of Gravity and Center of Volume. Can. J. For. Res. 24, Martin, A.J., Testing Volume Equation Accuracy with Water Displacement Techniques. Forest Science, 30, Machado, S.A., Nadolny, M.C., Comparaçao de Metodos de Cubagem de Arvores e e Diversos Comprimentos de seçao. In Anais do iii Congresso Florestal e do Meio Ambiente do Paraná. Vol. 1. Aug Curitiba, brazil. Associaçao parananense de engenheiros florestais, curitiba, brazil. pp Özçelik, R., Tomruk Hacminin Tahmininde Kullanılan Centroid Metot ve Dört Standart Formülün Karşılaştırılması. SDÜ Orman Fakültesi Dergisi Seri :A, Sayı :1, s Özçelik, R., 2006a. İstiflenmis Tomruklarda Kullanilan Hacim Formüllerinin Karşılastırılması. SDÜ Orman Fakültesi Dergisi, Seri:A, Sayı:1, s Özcelik, R., Wiant, H.V., Jr., Brooks, J.R., 2006b. Estimating Log Volumes of Three Species in Turkey by Six Formulae. Forest Products Journal: 56, Patterson, D.W., Wiant. H.V. Jr, Wood, G.B., Comparison of the Centroid Method and Taper Systems for Estimating Tree Volumes. North J. Appl. For. 10 (1), 8-9. Patterson, D.W., Wiant Jr., H.V., Wood, G.B., Log Volume Estimations. Journal of Forestry: 91, Patterson, D.W., Doruska, P.F., A New and Improved Modification to Smalian s Equation for Butt Logs. Forest Products Journal, 54, Patterson, D.W., Doruska, P.F., Hartley, J., Hurd, M., Validating the Patterson and Doruska Equation for Estimating the Volume of Hardwood Butt Logs, Forest Products Journal, 57(1/2), Reynolds, M.R., Estimating the Error in Model Prediction. For.Sci. 30,

52 Rubinstein, R.Y., 1981 Simulation and the Monte Carlo Method. John Wiley and Sons, New York. Sakıcı, O.E., Kastamonu Yöresi Uludağ Göknarı (Abies nordmanniana (Stev.) Spach. Subsp. bormülleriana (Mattf.) Meşcerelerinde Gövde Profili, Hacim ve Hacim Oran Denklem Sistemlerinin Geliştirilmesi. KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yükek Lisans Tezi, 94s. Trabzon. Schreuder, H.T., Gregoire, T.G., Wood, G.B., Sampling Methods for Multiresources Forest Inventory. John Wiley & Sons, Inc., New York. Sun, O., Eren, M.E., Orpak, M., Temel Ağaç Türlerimizde Tek Ağaç ve Birim Alandaki Odun Çeşidi Oranlarının Saptanması. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu. Tarım ve Ormancılık Araştırma Grubu, Proje No: TOAG-288, 119s. Ueno, Y., On the Nature of Form Factors and Its Application for Stand Volume Estimation (I). J. Jpn. For. Soc., 60, Valentine, H.T., Bealle, C., Gregoire, T.G., 1992a. Comparing Vertical and Horizontal Modes of Importance and Control-Variate Sampling for Bole Volume. Forest Science, 38, Valentine, H.T., Gregoire, T.G., Furnival, G.M., 1992b. Estimation of the Aggregate Bole Volume of a Population of Trees by Stratified, Two-Stage, Probability Sampling. The Statistician, 41, Valentine, H.T., Gregoire, T.G., Wiant, H.V. Jr., Comparing Centroid Methods Based on Importnace or Control-Variate Sampling. In: C.B. Wood and H.V. Wiant, Jr. (Editors). Modern Methods of Estimating Tree and Log Volume, IUFRO Conference, Morgantown, West Virginia, USA, p West, P.W., Tree and Forest Measurement. Springer-Verlag Berlin Heidelberg New York. ISBN: , p11. Wiant, H.V. Jr., Wood, G.B., Forslund, R.R., Comparison of Centroid and Paracone Estimates of Tree Volume. Can. J. For. Res. 21, Wiant, H.V. Jr., Wood, G.B., Gregoire, T.G., Practical Guide for Estimating the Volume of a Standing Sample Tree Using Either Importance or Centroid Sampling. Forest Ecology and Management, 49, Wiant, H.V. Jr., Patterson, D.W., Hassler, C.C., Rennie, J.C., Comparison of Bruce s Formula and Other Methods for Estimating the Volume of Butt Logs. In: C.B. Wood and H.V. Wiant, Jr. (Editors). Modern Methods of Estimating Tree and Log Volume, IUFRO Conference, Morgantown, West Virginia, USA, p

53 Wiant, H.V. Jr., Wood, G.B., Williams, M., Comparison of Three Modern Methods for Estimating Volume of Sample Trees Using One or Two Diameter Measurements. For. Ecol. Manage. 83, Wiant, H.V. Jr., Spangler, M.L., Baumgras, J.E., Comparison of Estimates of Hardwood Bole Volume Using Importance Sampling, the Centroid Method, and Some Taper Equations. North J. Appl. For. 19(3), Wiant, H. V., Jr., Wood, G.B., Furnival, G.M., Estimating Log Volume Using the Centroid Position. For Sci. 38(1), Wiant, H. V., Jr DOSATEST for Testing Accuracy. The Compiler 11(3), Wiant, H.V., Jr., Patterson, D.W., Hassler, C.C., Rennie, J.C., Comparison of Bruce s Formula and Other Methods for Estimating the Volume of Butt Logs. Modern methods of estimating tree and log volume. Proc.IUFRO Conf. Morgantown. June 14-16, Wiant, H. V., Jr., Patterson, D.W., Hassler, C.C., Wood, G.B., Rennie, J.C., Comparison of Formulas for Estimating Volumes of Butt Logs of Appalachian Hardwoods. North. J. Appl. For. 13(1), 5-7. Williams, J.G., McNab, W.H., Clark, III, A., Volume Estimators for Pondcypress Butt Logs. Res. Note SE-361. USDA Forest Serv., Southeastern Forest Expt. Sta., Ashville NC. 7pp. Wood, G.B., Wiant Jr., H.V., Estimating the Volume of Australian Hardwoods Using Centroid Sampling. Australian Journal of Forestry: 53, Wood, G.B., Wiant Jr., H.V., Roy, R.J., Miles, J.A., Centroid Sampling: A Variant of Importance Sampling for Estimating the Volume of Sample Trees of Radiata Pine. For. Ecol. Manage. 36, Wood, G.B., Wiant, H.V. Jr., Estimating the Volume of Australian Hardwoods Using Centroid Sampling. Austr. For. 53 (4), Wood, G.B., Wiant, H.V. Jr., Loy, R.J., Miles, J.A., Centroid Sampling: A Variant of Importance Sampling for Estimating the Volume of Sample Trees of Radiata Pine. For. Ecol. Manage. 36, Wood, G.B., Wiant, H.V. Jr., Test of the Application of Centroid and Importance Sampling in A Point -3P Forest Inventory. For. Ecol. Manage. 53, Yavuz, H Comparison of the Centroid Method and Four Standard Formulas for Estimating Log Volumes. Tr. J. Agric. and For. 23:

54 ÖZGEÇMİŞ Adı-Soyadı : İsmail Hakkı GÜNEY Doğum Yeri : Bucak/BURDUR Doğum Tarihi : Medeni Hali : Bekâr Eğitim ve Akademik Durumu Lise Lisans Yabancı Dil : Bucak İmam-Hatip Lisesi-Bucak/BURDUR : Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Mühendisliği Bölümü /KAHRAMANMARAŞ : İngilizce Şuan ki Durumu : Erzurum Orman Bölge Müdürlüğü Erzincan Orman İşletme Müdürlüğü İliç Orman İşletme Şefi/ERZİNCAN 46