KÖSEDERESİ VE DARIDERESİ BARAJI SU TOPLAMA HAVZALARININ HAVZA YÖNETİMİ İLKELERİNE BAĞLI KALINARAK DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 TMMOB 2. Su Politikaları Kongresi 1 KÖSEDERESİ VE DARIDERESİ BARAJI SU TOPLAMA HAVZALARININ HAVZA YÖNETİMİ İLKELERİNE BAĞLI KALINARAK DEĞERLENDİRİLMESİ Ayten EROL Yardımcı Doçent Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi, İsparta, Türkiye ÖZET Bu bildiride barajların su toplama havzalarının durumu; yapımı uzun süren baraj inşaatlerinin, su ve toprak kaynakları üzerindeki etkisini belirlemek için değerlendirilmiştir. Bu nedenle, iki farklı bölgede bulunan Kösederesi ve Darıderesi su toplama havzalarının yetişme ortamı koşulları ve baraj havzalarında uygulanan toprak koruma çalışmaları havza yönetim ilkeleri doğrultusunda ele alınmıştır. Yapılan değerlendirmeler, ilgili kurumların kendi sorumluluk alanlarında yer alan çalışmaları yapsalar dahi, suyun doğal yollarla toplanmasını sağlayacak önlemlerin havza yönetim ilkeleri doğrultusunda değerlendirilmediğini göstermektedir. Anahtar kelimeler: Barajların su toplama havzaları, Toprak koruma çalışmaları, Havza yönetimi ilkeleri, Kösederesi su toplama havzası, Darıderesi su toplama havzası. GİRİŞ Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de nüfusun gereksinim duyduğu suyu doğal imkanları kullanarak sağlamak amacı ile barajlar tesis edilmektedir. Bu tesislerin, inşa süreleri boyunca, yapılan planlamaya bağlı olarak, kullanım ömürleri uzatılabileceği gibi doğal dengenin bozulmasına yol açacak olguların da en aza indirilmesi sağlanabilir. Küresel ısınmanın etkilerini görmeye başlayan ülkemizde, artan nüfusun gereksinimleri göz önüne alındığında, su ihtiyacının karşılanması amacıyla barajların inşa edilmesi bir zorunluluktur. Barajların su toplama havzalarındaki doğal kaynaklar, havza yönetim ilkeleri göz önüne alınarak kullanıldığı taktirde su ihtiyacının karşılanmasında daha az sorunla karşılaşılabilir. Havza yönetimi tanımları içerisinde bu yönetim ilkelerine açıkça yer verilmektedir. Örneğin, Brooks ve ark. tarafından; havza yönetimi, temelde toprak ve su kaynaklarının olumsuz etkilenmeden belirlenen amaç ya da amaçlara ulaşmak için bir su toplama havzası üzerindeki tüm kaynakların kullanımını yönlendirme ve organize etme süreci olarak tanımlanmıştır (1). Balcı ve Özyuvacı ise havza yönetimini ülkemiz koşullarını göz önüne alarak tanımlamıştır. Bu tanıma göre; havza yönetimi, bir yağış havzasında erozyonu ve taşkınları kontrol altına almak ve en yüksek miktar ve kalitede su üretmek için saptanmış temel amaçlara uygun biçimde sosyo-ekonomik koşulları ve toprak ve su kaynaklarının estetik değerlerini de dikkate alarak doğal kaynakların düzenlenmesi ve idaresidir (2). Su toplama havzalarının planlanması sırasında yapılan hatalar ya da yetersiz önlemler su depolama tesislerinin inşa edilmesi ile çok sayıda sosyal, ekonomik ve ekolojik zararlar doğurabilir (3). Ülkemizde DSİ Genel Müdürlüğü tarafından yapımı gerçekleştirilen ve günümüzde işletilmekte olan 503 adet baraj bulunmaktadır. Bunların 203 adeti büyük çaplı

2 2 Kösederesi ve Dar/deresi Barajı Su Toplama Havzalarının... baraj, diğerleri ise gölet niteliğindedir. Tüm bunlarla birlikte, DSİ sorumluluğunda yapımı devam eden 98 adet baraj bulunmaktadır (4). Dünya nüfusunun hızla artması suya olan gereksinimi de hızla artırmıştır. Gelişmekte olan ülkelere bakıldığında; hızlı nüfus artışı, yaşam standartlarının yükseltilmesi gereği, sel kontrolü ve hidroelektrik enerjisi sağlamak gibi çeşitli amaçlarla baraj yapımına gereksinim duyulmaktadır. Gelişmiş ülkelerde ise baraj yapımı gereksiniminden çok, suyun etkili kullanımını ve çevre değerlerini koruyarak kullanmayı sağlayan yönetim talepleri daha fazla yer tutmaktadır. Bu nedenle baraj sayısından önce, barajların yer aldığı havzalardaki ekosistemlerin korunması ve baraj havzalarında yaşayan halkın bu alanlara uyum sağlamasını arttıracak sosyal önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu durum bütünselleştirilmiş su kaynakları yönetimini ifade etmekte olup, su kaynakları ile birlikte barajların sürdürülebilirliğine de katkı sağlamaktadır (5). DSİ Genel Müdürlüğü tarafından belirlenmiş 26 büyük su toplama havzasının her biri kendi içinde çok sayıda alt havzaya ayrılmaktadır. Ülkemizin doğal yetişme ortamı koşulları göz önüne alındığında bu alanların her birinin önemli bir ekosistemi barındırdığı, bazılarının kültürel ve doğal çevrenin iç içe geçtiği özelliklere sahip oldukları görülmektedir. Bu nedenle içerisinde, baraj inşa edilen havzaların özenle ele alınması gerekmektedir. Her bir havza doğal ve kültürel yapısı yanında yetişme ortamı koşulları ve sosyo-ekonomik yapısı bakımından da ayrılık göstermektedir. Öte yandan inşası devam eden 98 barajın en kısa inşa süresi 9 yıl iken, en uzun süre 22 yıldır. (6). İnşası hala devam eden bu barajların su toplama havzalarının çevresel ve sosyal yönden nasıl etkilendiği ve toprak ve su kaynaklarının korunarak kullanılmasına etki edecek faktörlerin neler olabileceği önemlidir. Hidrolojik Bir Birim Olarak Su Toplama Havzaları Su toplama havzalarının, su kaynaklarının planlanması ve yönetimi ilkelerinin yerine getirildiği alanlar olarak kabul edilmesi, dünya genelinde 1930'lu yıllara dayanmaktadır. Havza yönetimi ise suyla ilgili problemleri çözerken sosyal, ekonomik ve çevresel bir bütünlüğün ilke olarak benimsendiği bir metod olarak tarif edilmektedir (7). Bu metod, su toplama havzalarında yürütülen tüm faaliyetlerin, mevcut doğal kaynakların sürdürülebilirliği ve içerisinde tesis edilen yapıların (barajların) ekonomik ömürlerinin de hesaba katılarak planlandığı ve bu tesislerin inşasının tamamlanması sonrası ortaya çıkacak değişikliklerin tesbit edilmesidir. Ayrıca doğal kaynak kullanımını sürekli yararlanılabilir durumda tutacak önlemlerin alınması da bu metodun kapsamına girmektedir. Bu nedenle, bir su toplama havzası içerisinde amaç su üretmek ise, istenildiği anda kaliteli ve yeterli su sağlamak için planlanan bu tesislerin su toplama havzaları büyük önem kazanmaktadır. Barajların su toplama havzaları, yağışı çıkış noktasında akıma dönüştüren ve yağışların etkisiyle katı maddeler üreten eğrisel sistemler olarak düşünülebilir (8). Barajların su toplama havzalarındaki sürdürülebilirlik, yağışın akışa dönüşmesinde etkili olan faktörlere bağlıdır. Bu faktörler genelde toprak oluşum faktörleri, özelde ise yetişme ortamı koşulları olarak adlandırılmaktadır (9). Bir su toplama havzasının hidrolojik bir birim olarak değerlendirilmesinin başlıca nedeni de bu koşullardır. Bir su toplama havzasının girdi ve çıktıları o havzanın genel olarak kara-kutu sistemi olarak ifade edilebilmektedir (10). Bu sistemin işleyişinde bazı insan etkileri hem kronik hem de akut biçimde sistemin işleyişine zarar verebilir. Ülkemizi ilgilendiren başta erozyon, sedimentasyon, küresel ısınma, sel, taşkın ve kirlilik gibi çevre sorunları uzun süreli insan etkilerinin sonucudur ve belirtileri de uzun döneme yayılabilir (11). Su toplama havzalarındaki en büyük zorluklardan birisi de bu zorluklara çözüm üretmektir. Nitekim, bir su toplama havzasında uygulanan faaliyetler birbirinden bağımsız yapıldığı taktirde, o alanda üretilen suyun miktarı ve kalitesi ve su toplama havzalarının aşağı kesimlerinde yaşayan insanlar üzerinde uzun dönemde etkili olmaktadır (12).

3 A. Erol 3 AMAÇ Bu çalışmanın amacı, yapımı devam eden "Köse Deresi Su Toplama Havzası" ve "Darıderesi Su Toplama Havzası"ına ait verileri kullanarak havzalara ait yetişme ortamı koşullarını "havza yönetim ilkeleri" çerçevesinde değerlendirmektir. MATERYAL VE METOD Bu çalışmada inceleme materyali, Kösederesi ve Darıderesi su toplama havzalarıdır. Adı geçen iki havzanın seçilme nedeni, iki baraj inşaatinin de 10 yılı aşkın bir süredir devam ediyor olmasıdır. Bu iki alanda, suyun doğal yollardan barajlarda toplanması ve öncelikle, istenilen miktar ve kalitede su üretilmesi bir zorunluluktur. Bu nedenle, barajın su toplama havzası olarak nitelendirdiğimiz bu alanlarda havza yönetimi ilkelerinin uygulanması gereğinden hareket edilmiştir. Bu amaçla ilgili bazı kurumlardan elde edilen dökümanlar ve çalışmaya konu olan iki baraj ve bu barajların su toplama havzalarına ait arazi ve büro bilgilerine başvurulmuştur. Çalışmada barajların su toplama havzalarının yetişme ortamı koşulları havza yönetim ilkeleri çerçevesinde değerlendirilmiştir. BULGULAR Kösederesi Barajı Su Toplama Havzası Yetişme Ortamı Koşulları Köse deresi barajı su toplama havzası, Gümüşhane ili Köse ilçesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Karadeniz Bölgesi'nin Doğu Karadeniz bölümünde ve Yukarı Kelkit havzası sınırlarında kalan alan; Köse ilçesinin 5 km kuzeybatısında, Kelkit çayının kolu olan Köse deresi üzerinde inşa edilen barajın su toplama havzasıdır. Dağlık arazi niteliğindeki havza ha büyüklüğünde, Gümüşhane'ye 50 km, Bayburt'a 60 km mesafededir. Havzanın ortalama yüksekliği 1948 m ve hakim ana kayası granittir. Elde edilen su bilançosu değerlerine göre; havza yarı kurak, düşük sıcaklıkta (mikrotermal), su fazlası olmayan veya pek az olan, karasal iklime yakın özellikler gösteren bir iklim tipine sahiptir. Havza alanı topografik yapısı bakımından engebelidir. Havza toprakları şiddetli erozyona uğramış, bu nedenle özellikle, mera ve tarım kullanımı altındaki alanlarda ana materyal yüzeye çok yakın ya da yüzeydedir. Barajın su toplama havzası toprakları çoğunlukla orman ve mera kullanımına uygundur. Havza topraklarının erozyona eğilimli oldukları, bu nedenle su veriminin geliştirilmesi bakımından risk taşıdıkları belirlenmiştir. Bu olumsuzlukların en aza indirilmesi için su toplama havzasındaki bitki örtüsünün korunarak kullanılmasının su verimi bakımından büyük önem taşıdığı ifade edilmektedir (13). Havzanın hakim bitki örtüsünü, doğal strüktürü bozulmuş Pinus sylvestris L. (Sarıçam) ormanları oluşturmaktadır. Bu ormanlar bozuk orman alanları niteliğindedir. Havzada yoğun step bitkileri yer almaktadır. Pinus sylvestris L. ormanları, yoğun tahribe uğramaları nedeniyle "Ağaçlı Step" veya "Antropojen Step" sınırında bulunmakta ve normal gelişimlerini yapmadıklarından normal kapalı bir orman özelliği göstermemektedirler (14, 15). Köse deresi barajı su toplama havzası içerisinde, Köse ilçesine bağlı, ancak ilçe ile benzer özellikler taşımayan tek bir yerleşim alanı vardır (Tızık köyü). Sürekli yerleşim alanı dışında daha yüksek kesimlerde yer alan 4 adet yayla bulunmaktadır. İlçeye uzaklığı 12 km olan Tızık köyünde, 1990 yılı nüfus sayımına göre, 264 kişi yaşamaktadır (16). Köse Barajı inşaati 1996 yılında sulama suyu temini amacıyla başlamış, fakat henüz tamamlanamamıştır. Darıderesi Barajı Su Toplama Havzası Yetişme Ortamı Koşulları İsparta ili sınırları içerisinde kalan Darıderesi su toplama havzasında, inşası 1995 yılında başlayan ve hala devam eden sulama amaçlı bir baraj yapımı mevcuttur. Antalya havzası kapsamında bulunan su toplama havzası, İsparta ili merkez ilçesinin güney doğusunda,

4 4 Kösederesi ve Dar/deresi Barajı Su Toplama Havzalarının... Isparta-Antalya karayolunun kuzeyinde yer almaktadır. Darıderesi su toplama havzasının su kaynağını İsparta çayının bir kolu olan Darı deresi oluşturmaktadır. Darı deresi, Karacaören barajına ulaşmaktadır. Havza, kurak-az nemli (mezotermal) yazın su açığı yok veya pek az olan kışın çok kuvvetli su fazlası olan Okyanusal iklim etkisine yakın özellikler gösteren bir iklim tipine girmektedir. Çalışma alanında yayılım gösteren arazi kullanım şekilleri orman, mera ve tarım (buğdaygil ve baklagil) alanlarıdır. Çalışmaya konu olan topraklar işlemeli tarıma uygun olmayan veya sınırlı olarak uygun olan arazilerle, orman rejimindeki araziler ve erozyon sorunu olan sığ topraklardır. Havzadaki arazi sınıfları VI. Sınıf arazilerden oluşmaktadır (17). Barajın su toplama havzasının deniz seviyesinden yüksekliği yaklaşık 1325 m ve topografik yapısı dağlıktır. Su toplama havzasının büyüklüğü genel olarak 2498 ha'dır. Jeolojik formasyon bakımından 4 farklı yapı göstermektedir. Bu formasyonlar miyosen fliş, kireç ana kayası, andezit ve aluviyal ana materyalden oluşmaktadır. Darıderesi su toplama havzasında toprak derinliği sığ ve çok sığdır. Taşlılık, kayalık ve şiddetli erozyon problemi vardır. Arazi dik olmasına rağmen bazı kesimlerde kuru tarım ve meyve yetiştiriciliği yapılmaktadır. Genel olarak, havzanın alt kesiminde ibreli türlerden Quercus coccifera (Kermes meşesi) ve Juniperus oxycedrus (Katran ardıcı), seyrek olarak da çalılaşmış şekilde Styrax officinalis (Tesbih çalısı), Berberis vulgaris (Karamuk), Creteagus crategina (Alıç) ve Rosa canina (Kuşburnu) ve birkaç kurumuş ağaç türü ile Prunus spinosa (Adi erik)'dan oluşmaktadır. Havza alanının ortalama yüksekliği 1569 m, ortalama eğimi ise %57.7 olarak belirlenmiştir. Darıderesi barajı su toplama havzası içerisinde, İsparta iline bağlı tekbir yerleşim alanı vardır. Darıderesi köyü olarak bilinen bu yerleşim alanı ilçe ile benzer özellikler taşımamaktadır. İlçeye uzaklığı yaklaşık 13 km olan Darıderesi köyü, 50 haneden oluşan 100 nüfuslu bir köydür. Halkın başlıca geçim faaliyetleri hayvancılık ve kuru tarımdır. Havza sınırları içerisinde bulunan yerleşim tüm alana dağınık yayılmıştır. Söz konusu havza içerisinde inşası devam eden baraj; içme suyu amaçlı tesis edilmiştir. Baraj inşaatinin başladığı yıl 1995 yılıdır. Havza büyüklük sınıfları dikkate alındığında (18), Darıderesi su toplama havzası 2498 ha, Köse deresi su toplama havzası ise ha'lık büyüklüğü ile büyük havzalar (1000 ha< alan < ha) sınıfına girmektedir. Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü, Topraksu Genel Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü (OGM) ve Ağaçlandırma Genel Müdürlüğü (AGM)'nün Toprak ve Su Kaynaklarını Koruma Uygulamaları Kösederesi barajı su toplama havzasında toprak ve su kaynaklarını korumaya yönelik uygulamalara ait her hangi bir veriye rastlanmamıştır. Darıderesi su toplama havzasında toprak koruma çalışmalarına yönelik ilk girişimlerin 1969 yılı itibariyle başladığı görülmektedir. Belirtilen yılda DSİ, Topraksu ve Orman Bölge Müdürlükleri arasında yandere ıslahı konusunda ortak çalışmalar yapılmasına yönelik bir protokol düzenlenmiştir. Protokol esaslarına göre; çok miktarda sediment taşıma özelliği olan derede önce orman teşkilatının yukarı havza tedbirlerini ele alması, mecra tedbirlerinin Topraksu teşkilatı tarafından etüd ve icra edilmesi, ardından DSİ'nin mansap tedbirlerini alması planlanmıştır. Orman teşkilatı; yaptığı etüdler sonrası, 1972 yılında, mansapta makinalı çalışma yapmanın havza stabilitesini bozacağını ve çalışmaların mecra şevlerinde heyelanlara sebep olacağını, bunun da sediment hareketini hızlandıracağı gerekçesi ile sakıncalı olduğunu belirtmiştir yılına gelindiğinde Darı deresinde sediment miktarının arttığı, yukarı havza kesiminin etüd edilmesi ve Darı deresi ıslah işinin DSİ Erozyon ve Sediment Kontrolü Şube Müdürlüğü tarafından yapılması uygun görülmüştür (19). Darıderesi su toplama havzasındaki mera alanlarının bozuk mera niteliğinde olduğu, tüm alanın %35'ini oluşturan bu alanların dik ve sarp yamaçlarda ve yüksek sırtlarda yer aldığı ifade edilmektedir. Alanın %15'inin kayalık ve sarp yamaçlarından oluştuğu (Akdağ), tüm alanın %40' lık bölümünün Orman Genel Müdürlüğü tarafından ağaçlandırıldığı DSİ raporlarında belirtilmektedir. Aynı raporda; ağaçlandırma işine, havzada yer alan ve ağaçlandırılması gereken bozuk mera alanlarının

5 A. Erol 5 tamamı ağaçlandırılamadan sosyal baskı nedeniyle 1991 yılında son verildiği ifade edilmektedir. Yöre halkının, alanda yer alan ve ağaçlandırılmamış olan bozuk mera alanlarının ağaçlandırılmasına ve membada yer alan tarım alanlarında arazi ıslah önlemlerinin alınmasına karşı çıktığı da aynı raporda ifade edilmektedir. Benzer şekilde, Darıderesi su toplama havzasından 50 yıl boyunca gelmesi beklenen sediment miktarını depolayabilmek için 3 adet tersip bendi inşası gerektiği belirtilmiştir (20). DSİ, OGM ve AGM'leri tarafından, barajların su toplama havzalarında ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalışmalarının ortak kararlarla yapılması amacıyla, 2003 yılında, bir protokol düzenlenmiştir. Bu protokol gereği, DSİ her yıl yatırım bütçesinin bir bölümünü kendi belirleyeceği havzalarda ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalışması yapmak üzere ayırmaktadır. DSİ ihtiyaç olan fidanların tür, orijin, yaş ve diğer özelliklerini, dikileceği tarihi dikkate alarak fidanlıktaki tohum ekim tarihinden önce AGM' ye bildirmektedir. Protokol kapsamında, her üç genel müdürlük yetkilileri her yıl uygun tarihlerde toplanarak geçmiş yılın değerlendirmesini yapmakta ve bir sonraki yıl için yapılacak işlerin taslağını hazırlamakta, gerekirse bu protokole bağlı kalarak mahalli bazda ek protokol düzenleyebilmektedirler (21). Danderesi su toplama havzasında, arazi eğimi çok fazla ve sediment tehlikesi yüksektir. Bu gerekçeyle, DSİ Erozyon ve Sediment Kontrolü Şube Müdürlüğü tarafından su toplama havzası içerisinde 2004 yılında 1 adet tersip bendi yaptırılmıştır. DSİ tarafından, önlem alınmadığı taktirde, mevcut tersip bendinin ve baraj ölü hacminin kısa sürede sedimentle dolacağı tesbit edilmiştir. Bu nedenle, baraj ölü hacmine taşınan sedimentın durdurulabilmesi için geniş çaplı bir ağaçlandırma ve erozyon kontrol çalışması yapılması planlanmıştır. Ancak bu konudaki çalışmalara başlanıncaya kadar 2. tersip bendinin yapılması uygun görülmüştür (22). DSİ tarafından, 2006 yılında, Darıderesi su toplama havzasında görülen az şiddetli ve şiddetli yüzey erozyon, kıyı taban oyulmaları ve kayalık alanlarda meydana gelen fiziksel ayrışma sonucu oluşan sedimentin hızla baraj rezervuarına taşınmakta olduğu rapor edilmiştir. Gerekli ıslah tedbirlerinin alınmaması halinde göletin kısa sürede ekonomik ömrünü dolduracağı tesbit edilmiştir (23). SONUÇ Barajların su toplama havzalarında temel amaç su üretimidir. Bu nedenle, toprak ve üzerinde yer alan bitki örtüsü koşulları arasındaki ilişkiler büyük önem taşımaktadır. Kösederesi ve Darıderesi su toplama havzalarını büyük havzalar (1000 ha< alan < ha) olarak nitelendirebiliriz. Her iki havza, yetişme ortamı koşullarından özellikle topoprafik yapı, bitki örtüsü ve arazi kullanım şekillerinin gösterdiği durum bakımından şiddetli erozyon tehlikesi riski taşımaktadır. Çalışmaya konu olan barajların su toplama havzaları farklı bölgelerde olmalarına rağmen yetişme ortamı koşullarından arazi kullanım şekilleri (insan faktörü) bakımından benzerlik göstermektedir. Her iki havzada, dağlık ve engebeli bir arazi yapısı vardır. Yüksek eğim ve yükselti gibi topografik koşullar yanında arazinin yanlış kullanımı su toplama havzalarının şiddetli erozyona maruz kalmalarına neden olmuştur. Şiddetli erozyonunun hem Kösederesi, hem de Darıderesi su toplama havzasında devam etmekte olduğu söylenebilir. Nitekim söz konusu su toplama havzalarında yer alan barajlar sırasıyla 1996 ve 1995 yıllarında inşa edilmeye başlanmalarına rağmen havzaların yukarı kesimlerinde, su üretimine yönelik, her hangi bir çalışma yapıldığına dair bulguya rastlanmamıştır. Her iki barajın su toplama havzasına ait değerlendirmelerden çıkan sonuç; baraj inşaat süreleri uzun zamandır devam ediyor olmasına rağmen bu süre içerisinde özellikle bitkilendirme ile ilgili önemli çalışmaların henüz yapılmamış olduğudur. Oysa, su üretim amacı ile kullanılan havzalarda öncelikle tüm araziyi ağaçlandırmak yerine su tüketimini en az düzeyde tutacak bitkilendirme yapılıp yapılmayacağına yönelik planların olması yararlı olur. Bu planların uygulanması ile su üretimine katkı sağlanabilir. Ayrıca, doğal dengenin bozulmasına yol açacak olguların en aza indirilmesi ile barajların inşa süreleri boyunca kullanım ömürlerinin uzatılması sağlanabilir. Nitekim barajların, düzenli ve devamlı bir biçimde ve yeterli miktarda

6 6 Kösederesi ve Dar/deresi Barajı Su Toplama Havzalarının... su ile beslenmesi hidrolojik döngü içerisindeki önemi nedeniyle bitki örtüsüne bağlıdır. Gerekli noktalarda su üretimini sağlamak amacı ile yapılacak bitkilendirmeler baraj gövdesinin kısa sürede sedimentle dolmasını engelleyeceği gibi havza hidrolojisi bakımından büyük önem taşıyan dere kenarı ekosisteminin tahrip olmasını da önleyecektir. Böylece, barajların su toplama havzalarında, hidrolojik döngü üzerinde meydana gelecek ve etkileri uzun dönemde hissedilecek olumsuz olgular (erozyon, sel, taşkın, küresel ısınma) en aza indirilebilebilir. Elde edilen bulgular, DSİ'nin kendi çalışma alanına giren barajların su toplama havzalarında, erozyonun kontrolü konusunda hassas davrandığını göstermektedir. DSİ, toprak ve su kaynaklarının sürdürülebilirliğinin sağlanması amacıyla, erozyon ve sediment kontrolü ile taşkın zararlarından korunma konusunda etütler yapmakta ve bu etüdler doğrultusunda projeler hazırlayarak uygulamaya koymaktadır. DSİ ve Orman teşkilatının, baraj rezervuarlarının sedimentle dolmasını önlemek ve ekonomik ömürlerini artırmak amacıyla baraj havzalarında ağaçlandırma çalışmalarını yürüttüğü de protokollerden anlaşılmaktadır. Elde edilen veriler, DSİ ve AGM'nin barajların su toplama havzalarındaki ortak çalışmalara yönelik ilk çabasının özelde 1969, genelde ise 2003 yılına rastladığını göstermektedir. Hazırlanan protokoller, barajların su toplama havzalarında kurumlar arası ortak çalışmalar yapılması amacıyla bazı ilkelerin belirlendiğini göstermektedir. Ancak Kösederesi ve Darıderesi su toplama havzalarındaki çalışmalara bakıldığında, bu protokollerin kurumlar arasında bir bağlayıcılık taşımadığı görülmektedir. Nitekim Darıderesi barajı su toplama havzasının sarp ve engebeli bir yapıya sahip olması, DSİ ve AGM tarafından yapılan ağaçlandırmaların yapılmasına engel teşkil eden bir gerekçe olarak görünmektedir. Oysa uzmanlık alanları ve belirli politikalar çerçevesinde yapılacak çalışmalarla su üretimine yönelik olumsuzluklar en aza indirilebilecektir. Ülkemiz koşulları göz önüne alındığında, Kösederesi ve Darıderesi baraj havzalarının yönetimine ilişkin şunlar söylenebilir: - İnsan kaynakları (arazi kullanım şekilleri), toprak kaynakları (şiddetli ve çok şiddetli erozyon), topografik yapı (fazla eğim ve yükselti), bitki örtüsü (bozuk orman alanları) birbirlerine benzer özellikler göstermektedir. Bir diğer ifade ile su üretimi yönünden olumlu olmayan özellikler taşımalarına rağmen, insan faktörü ile toprak ve bitki örtüsünün havza içerisindeki kullanımları su üretimi bakımından yönlendirilememiştir. - Erozyon ve taşkınları kontrol altına almak amacı ile yapılan toprak koruma uygulamaları yeterli değildir. Her iki havzada da istenilen miktar ve kalitede su üretmek zorunluluk olduğundan bir organizasyon sürecine girilmesi gerekmektedir. - Havzalarda yaşayan insanların sosyo-ekonomik koşullarını da dikkate alarak toprak, su ve bitki örtüsü kaynaklarının düzenlenmesi, bu kaynakların korunarak kullanılmasının sağlanması gerekmektedir. Sonuç olarak, Kösederesi ve Darıderesi barajlarının su toplama havzalarında bütünsel bir havza yönetim yaklaşımı olmadığından toprak ve su kaynakları olumsuz etkilenmektedir. KAYNAKLAR 1. Brooks, K.N., Ffolliott, H.M., Gregersen, J.L. Thames, Hydrology and the Management of Watersheds, Iowa State University Pres/Ames, Iowa, Balcı, A.N. ve Özyuvacı, N., "Present Status of Education, Training, Reserch and Prospect Watershed Management in Turkey, Review of Faculty of Forestry", University of İstanbul, Ser. A, Vol. 24, Num. 2, 1974, pp Sadove, R., Basin Planning Can Be Hazardous?, Environmental Impact on Rivers (River Machanics III), Edited and published by H. W. SHEN, Professor of Civil Engineering, Colorado State University, Colorado- USA, Chapter 19, 1972, pp: Türkiye'deki barajlar,

7 A. Erol 7 5. Takeuchi, K.,. Future of Reservoirs and Their Management Criteria, Department of Civil and Environmental Engineering, Yamanashi University, Kofu 400, Japan, Bogardi, Janos (Editor). Risk, Reliability, Uncertainty and Robusness of Water Resource System. West Nyack, NY, USA: Cabridge University Pres., 2002, pp:190, 6. Barajlar, 7. National Research Council Staff, New Strategies for America's Watersheds, Washington, DC, USA: National Academies Press, 1999, 8. Müftüoğlu, R.F., "Monthly Runoff Generation by Nonlinear Models", Journal of Hydrology. Volume 125, 1991, pp: Erol, A., Gümüşhane Ili Köse Deresi Yağış Havzasında Toprak Oluşum Faktörlerinin Hidro-Fiziksel Toprak Özellikleri Üzerine Etkisi, İ.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, Güldal, V., Akarsu Askı Maddesi Debisi Tahmini İçin Nonlineer Bir Sistem Modeli, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, Serengil, Y., "Uzun Dönemli Ekolojik Araştırmalar", İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, Üniversite ve Toplum, Cilt 5, Sayı 4, 2005, Özhan, S., Havza Amenajmanı, İ. Ü. Orman Fakültesi Havza Amenajmanı Anabilim Dalı, İ. Ü. Rektörlük Yayını No: 4510, Orman Fakültesi Yayın No: 481, ISBN Erol, A., Hızal, A., "Gümüşhane İli Köse Deresi Yağış Havzasında Hidro-Fiziksel Toprak Özelliklerinin, Toprak Oluşumunda Etkili Faktörlere Bağlı Olarak Değişimi", SDÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, Cilt: 10 Sayı: 1, 2006, 74-89, ISSN , Isparta). 14. Erol, A., Gümüşhane İli Köse Deresi Yağış Havzasında Toprak Oluşum Faktörlerinin Hidro-Fiziksel Toprak Özellikleri Üzerine Etkisi, İ.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004, İstanbul 15. Terzioğlu, S., "Gümüşhane İli Köse İlçesi Sınırları İçerisinde Kalan Köse Barajı Tahsis Sahası İçindeki Alanın Florası", K.T.Ü Orman Fakültesi Orman Mühendisliği Bölümü, Orman Botaniği Anabilim Dalı, Baraj Sahası İçindeki Florya İlişkin Rapor, 1998, Trabzon. 16. DSİ 22. Bölge Müdürlüğü, Köse Baraji ve Sulama Projesi Hazırlık Raporu, T.C. Başbakanlık Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Gümüşhane İli Arazi Varlığı, T.C. Başbakanlik Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları No:1, 1996, Ankara. 18. DSİ 18. Bölge Müdürlüğü, Sav Köyü Belediye Başkanlığına "Dere Islahı" Konulu Yazı, 1974, İsparta. 19. DSİ 18. Bölge Müdürlüğü, Etüd ve Plan Dairesi Müdürlüğü, DSİ Genel Müdürlüğü Etüd ve Plan Dairesi Başkanlığı'na İsparta-Sav Kasabası Minasın Çayı İslahı Talep Yazısı, 1991, İsparta. 20. DSİ Genel Müdürlüğü Edüt ve Plan Dairesi Başkanlığı Erozyon ve Rusubat Kontrolü Şube Müdürlüğü, Isparta-Merkez Minasın Deresi Islahı Seri İstikşaf Raporu, 1992, Ankara. 21. DSİ 3. Bölge Müdürlüğü, DSİ, OGM ve AGM' lerince Baraj Havzalarında Yapılacak Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Faaliyetlerine İlişkin İşbirliği Protokolü (İmza Tarihi: ), 2004, Eskişehir.

8 8 Kösederesi ve Dar/deresi Barajı Su Toplama Havzalarının DSİ 18. Bölge Müdürlüğü, Erozyon ve Rusubat Kontrolü Şube Müdürlüğü, DSİ Genel Müdürlüğü, Proje İnşaat Dairesi Başkanlığı'na "İsparta Merkez Darıdere Göleti İnş. İşinde 3 Adet Tersip Bendi İnş. İşinin Muhtevaya Alınması" Talep Yazısı, 2006, İsparta. 23. DSİ 18. Bölge Müdürlüğü, Erozyon ve Rusubat Kontrolü Şube Müdürlüğü, "Gerekçe Raporu", 2006, İsparta. EVALUATION OF KÖSEDERESl AND DARIDERESÍ WATERSHED DAMS ACCORDING TO THE PRINCIPLES WATERSHED MANAGEMENT Ayten EROL ABSTRACT In this paper, the situation of watershed dams were estimated to determine the effect of dam constructions of which last for a long time on water and soil resources. For that reason, growing site conditions of Kôsederesi and Darideresi watershed dams settled in two different regions and soil conservation practices in theirs watershed dams were evaluated by means of principles of watershed management. The evaluations made show that the related institutions have committed their responsibilities in their own fields but have not evaluated the precautions to provide collecting water in natural ways in line with principles of watershed management. Key words: Watershed dams, soil conservation practices, principles of watershed management, Kôsederesi watershed, Darideresi watershed.