Bilimin Doğası. Dr. Aysun ÖZTUNA KAPLAN

Transkript

1 Bilimin Doğası Dr. Aysun ÖZTUNA KAPLAN

2 Bilimin Doğası ndan Ne Anlamalıyız? Bilimin dog ası, bilim ug ras ının tasviri, c es itli disiplinlerin kesis imi ile olus maktadır. Bunlar; Bilim felsefesi, Bilim Tarihi, Bilim Sosyolojisi vb. disiplinlerdir. Bu disiplinler bilimin dog asının anlas ılmasına katkı sag lar. Bilimin dog ası ifadesi ile; genellikle bilmenin bir yolu olarak bilim, bilimsel bilginin ko keninde yer alan değer ve inanc lar ve bilimsel bilginin gelis imi anlatılmaktadır. Kısacası bilimin dog ası; bilimsel bilgilerin ve bilimsel etkinliklerin niteliklerini kapsar.

3 Bilimin Doğasına İlis kin Go rüs ler: Tarihsel Sürec te BİLİMİN DOĞASI Bilim, hem kapsayıcılıg ın hem de basitles tirmenin hedeflendig i su reklilik arz eden, dinamik ve karmas ık bir faaliyettir (Kimball, 1968). Bilimin dog ası, bilim felsefecileri tarafından, uzlas ma ve c atıs ma do nemleriyle karakterize edilmis bilimsel ilerleme tarihinde teori-yaratan ve ampirik bir faaliyet olarak tanımlanır (Kuhn, 1970; Duschl, 1990).

4 Bilimin Doğasına İlis kin Go rüs ler: Tarihsel Sürec te BİLİMİN DOĞASI Klopfer a (1969) go re, bilimsel kes if su rec leri ve bilimde bilgi ediniminin gelis imsel dog ası, bilimin dog asını go sterir. Showalter (1974), bilimsel bilginin dog asını karakterize etmek ic in gec icilig e tabi, kamusal, yinelenebilir, olasılıg a bag lı, insancıl, tarihi, es siz, holistik ve ampirik terimlerini kullanmıs tır. Cotham ve Smith (1981), bilimin dog asını tanımlamak ic in gec ici ve deg is tirilebilir terimlerini kullanır. (Bu anlayıs ın gec icilik biles eni, bilimdeki tu m bilgi iddialarının belirsizlig ine vurgu yapar. Deg is tirilebilirlik biles eni ise, deg is en kuramsal bag lamalara cevaben varolan bilimsel bilginin yeniden go zden gec irilmesinin altını c izer).

5 Bilimin Doğasına İlis kin Go rüs ler: Tarihsel Sürec te BİLİMİN DOĞASI Bilimin ac ıklık, gec icilik/belirsizlik, denemeye tabi olma, c es itli aras tırma yo ntemleri, naturalizm ve topluluk otoritesi gibi o zellikleri, bugu nku postpozitivist bilim go ru s u nu n biles enleridir (Kimball, 1968; Fleury ve Bentley, 1991; Bentley ve Fleury, 1998). Sosyo-ku ltu rel bir perspektiften bakıldıg ında, bilimsel aras tırmanın hem politik hem de bag lamsal dog ası, bilimsel bilginin yapılandırılmasında c ok daha fazla o ne c ıkmaktadır (Kelly, Carisen ve Cunningham, 1993).

6 GÜNÜMÜZDE BİLİMİN DOĞASI POZİTİVİST Değişim POST-MODERNİST Günümüzde bilimin doğası anlayışı; bilimi otoriteye bağlı, objektif ve kültürel etkilerden bağımsız olarak tanımlayan geleneksel pozitivist bakış açısından oldukça uzaktır. Bilimin doğası günümüzde Kuhn ve Hanson gibi felsefecilerin çalışmalarını ve bilimin göreceli yapısını temel alan post-modern bir çerçevede tanımlanır. Post-modern anlayış bilimi teori ve kültüre bağlı, deneysel gözlemlere dayalı, sübjektif bir insan girişimi olarak tanımlar (Schwartz, 2005). Bilimin ve bilimsel sürecin karakteristik özelliklerindeki bu paradigmatik dönüşüm bilimin doğasına ilişkin karakteristik özellikleri de beraberinde değiştirmiştir.

7 Günümüzde bilimin doğası hakkında uzlas ılan go rüs ler: Bilimsel bilginin devamlılık arz eden gec ici bir karakteri vardır. Bilimsel bilgi go zleme, deneysel kanıtlara, mantıksal o nermelere ve s u phecilig e dayanır. Bilimsel c alıs ma yapmanın tek bir yolu yoktur. Bilim dog al fenomenleri ac ıklamaya c alıs ır. Kanunların ve teorilerin bilimde farklı rolleri vardır. İnsanlar ku ltu rleriyle bilime katkıda bulunurlar. Yeni bilgi net ve ac ık bir s ekilde ortaya konulmalıdır.

8 Günümüzde bilimin doğası hakkında uzlas ılan go rüs ler: Bilim insanlarının kayıtları dog ru olarak saklamaları ve paylas maları gerekir. Go zlemler teori yu klu du r. Bilim insanları yaratıcıdır. Bilim tarihi hem evrimsel hem devrimsel yapı ic erir. Bilim sosyal ve ku ltu rel geleneklerin bir parc asıdır. Bilim ve teknoloji birbirini etkiler. Bilimsel fikirler sosyal ve tarihi c evre tarafından etkilenir. McComas ve arkadas ları (1998)

9 Günümüzde bilimin doğası hakkında uzlas ılan go rüs ler: Bilimsel bilgi kesin deg ildir. Bilimsel bilgi deneysel kanıtlarla temellenir. Bilimsel kanunlar ve teoriler, bilimsel bilginin ayrılan c es itleridir. Bilimsel bilgi go zlem ve sonuc c ıkarma u zerine temellenir. Bilimsel bilgi insanog lunun hayal gu cu ve mutlak du s u ncelerinden dog ar. Bilimsel bilgi c es itli bilimsel metotlar tarafından elde edilebilir. Bilimsel bilgi su bjektiftir ve yoruma ac ıktır. Bilim sosyal ve ku ltu rel deg erler tarafından etkilenen bir insan giris imidir. Lederman (2001)

10 Günümüzde bilimin doğası hakkında uzlas ılan go rüs ler: Bilim o g renmenin bir yoludur ve bilimsel bilginin gelis iminde deg er ve inanıs ların rolu vardır. Felsefe, Tarih, Sosyoloji ve Psikoloji bilim o g renme o g retiminde etkilidir. Bilim insan c abasına dayanır ve insanların yas, cinsiyet ve ku ltu rlerinden etkilenir. Bilim kanıt temellidir. (Crowther, Lederman ve Lederman (2005)

11 BİLİMİN DOĞASININ BOYUTLARI ÜZERİNE İRDELEME

12 1- Bilimsel bilgi olgusal temellidir: Go zlem ve c ıkarımlar Bilimde go zlem o nemlidir. Dog al du nya/olgular go zlemlenir ve yorumlanır. Bilimsel ac ıklamaların gec erlilig i olguların go zlenmesiyle bir o lc u de test edilir. Go zlem ve c ıkarımda bulunma farklı s eylerdir.

13 BİLİM TARİHİNDEN BİR ÖRNEK: Fotonlar momentum da tas ıyor! 1923 yılında Compton un x ıs ınları ile yaptıg ı deneyle ıs ıg ın dig er parc acıklar gibi enerjinin yanı sıra momentum da tas ıyabileceg i ortaya c ıkmıs tır. Nobel ödülü 1927

14 Deneyde X-ıs ınlarının madde ile çarpıs tıg ında bir kısmının saçıldıg ını; saçılan ıs ımanın, gelen ıs ımadan bir miktar daha düs ük frekanslı oldug unu gözlemledim. Fotonların momentum tas ıdıg ını çıkarımsadım.

15 Etkinlik: AYAK İZLERİ

16

17

18 2- Yasalar ve teoriler farklı türden bilgilerdir. Bilimsel teoriler, iyi yapılandırılmıs, c ok sayıda sınamaya tabi tutulmus ve birbiriyle oldukc a tutarlı ac ıklamalar sistemidir. Teoriler, farklı alanlara ait birbiriyle ilis kisizmis gibi go ru nen olgular setini ac ıklamayı amac lar. O rneg in kinetik teori, maddenin hal deg is imini, kimyasal reaksiyonların hızını ve ısı transferi ile ilgili dig er olayları ac ıklamada kullanılmaktadır. Teorilerin bilimsel aras tırmaları yo nlendiren aras tırma problemlerini ileri su rmede de o nemli bir is levi vardır.

19 Teoriler sıklıkla varsayımlara ve dog ada go zlenemeyen varlıkların bulundug u kabulu ne dayandırılmaktadır. Dolayısıyla teoriler dog rudan go zlemlerle sınanamazlar. Dog rudan kanıtlar teorileri desteklemede ve gec erliklerini sag lamada kullanılır. Teoriler go zlenebilir olayların c ıkarımsal ac ıklamalarıdır. Go zlem ve c ıkarsama arasındaki fark yasa ve teori arasındaki farka benzetilebilir. Yasalar genelde go zlenebilir olaylar arasındaki ilis kilerin ifade edilmesidir.

20 O rneg in Boyle yasası sabit sıcaklıkta bir gazın basıncı ile hacmi arasındaki ilis kiyi ifade etmektedir. Oysa gazların kinetik teorisinde bu ilis kinin nedenleri ac ıklanmaktadır. Genelde teoriler yeni kantlarla yeterince desteklendig inde yasalara do nu s u r s eklinde c ok yaygın yanlıs bir anlayıs bulunmaktadır. Gaz yasalarının ac ıklanmasında kullanılan kinetik teorinin bu yasalardan c ok sonra ortaya atılmıs olması bu anlayıs ın yanlıs lıg ını ortaya koymaktadır. Yasalar ve teoriler yanlıs anlayıs ın aksine farklı tu rden bilgiler olup birbirine do nu s mezler.

21 Gözlem Hipotez Deney Teori (Model) Yasa Gerektiğinde Teoride Değ. Tahmin Deney

22 Hipotez Teori Yasa

23 3- Bilimsel bilgi değis ebilir. Değis ime ac ıktır. Etklinlik yapalım: TANGRAM!

24 4- Bilimsel Bilgi Öznellik ic erir.

25 Bir de buradan bakalım!

26 5- Bilimsel Bilginin üretilmesinde hayal gücü ve yaratıcılık o nemlidir. İnsanların bilimde imajinasyon oldug una inanmaması s as ırtıcıdır. Bilimdeki imajinasyon, sanattakinden farklı olan c ok farklı bir imajinasyon tu ru du r. İmajinasyon yapmaya c alıs madaki bu yu k zorluk s undan kaynaklanır; daha o nce hic go rmedig iniz bir s ey olacak, daha o nce go ru lmu s, ele alınmıs her detayı kapsayacak, o ana kadar du s u nu lmu s olandan farklı olacak ve daha da o tede; kesin olacak ve herhangi bir mug laklık ic ermeyecek. Bu gerc ekten zor bir s eydir(feynman, 1999:15).

27 HAYAL GÜCÜ BILGIDEN DAHA ÖNEMLIDIR. A. EINSTEIN Einstein ın do rdu ncu makalesi yıllardır u zerinde du s u ndu g u - kendisine go re yaklas ık 7 yıldır-bir konu u zerineydi. Onu tez konusu olarak kullanmayı du s u nmu s tu ; ama reddedilmis ti. Einstein bu problemle ilk kez 16 yas ındayken kars ılas mıs ve bir ıs ık ıs ınını takip etmeye c alıs sa ne olacag ını go zu nu n o nu ne getirmeye c alıs mıs tı. (Parker, 2004:174).

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37 6- Bilim ve kültür etkiles im halindedir. Bilim bir insan ug ras ı olup bu yu k bir ku ltu r ortamında bu ku ltu ru n u ru nu olan bilim insanları tarafından yapılmaktadır. Bilim yapıldıg ı ku ltu rden hem etkilenir hem de onu etkiler. Ku ltu rel etmenler olarak; sosyal yapı, gu c odakları, politikacılar, sosyoekonomik fakto rler, felsefe, din vb. sayılabilir. O rneg in dini inanc ların birc ok zaman deg is ik s ekillerde, bilimsel c alıs maları etkiledig i bilinmektedir.

38 Hıristiyanlık anlayıs ında Tanrının evreni en en mükemmel s ekilde yarattığı ve en mükemmel geometrik s eklin de c ember olduğu düs ünüldüğü ic in, dünyanın yo rüngesinin c ember olması gerektiği düs ünülmüs tür.

39 Bilimin doğasına yo nelik kavram yanılgıları nelerdir? Bilim insanına yo nelik kavram yanılgıları nelerdir?

40 Bilimin doğası ile ilgili yaygın yanılgılar Bilimsel bilgiler deg is mez kesin bilgilerdir. Bilim insanları tamamen nesneldirler (objektif). Bilimsel hipotezler, teorilere onlar da yeterince dog rulandıklarında yasalara do nu s u rler. Bilimde evrensel olarak kabul edilen tekbir bilimsel yo ntem vardır. Bilim insanları bilimsel sonuc larını aynen oldug u gibi rapor ederler.

41 Bilimin doğası ile ilgili yaygın yanılgılar Bilim olguların sistematik olarak go zlenmesi is leminden ibarettir. Bilim bu tu n sorularımıza cevap bulabilir. Bilimde sosyal ve ku ltu rel deg erlerin bir etkisi yoktur. Bilim tamamen birikimsel olarak ilerler. Bilim ve teknoloji aynıdır. Bilimsel modeller gerc eg in kopyalarıdır.