Köl Tigin Yaz t n n Kuzey Yüzünün 6. Sat r nda Bir Düzeltme Denemesi ve Bir Öneri

Transkript

1 Köl Tigin Yaz t n n Kuzey Yüzünün 6. Sat r nda Bir Düzeltme Denemesi ve Bir Öneri Yrd.Doç.Dr. Erhan AYDIN Özet: Köl Tigin Yaz t n n kuzey yüzü, di er yüzlere oranla daha fazla y pranm t r. Hatta bu yüzde çe itli kopma ve k r lmalar meydana gelmi tir. Bu yüzün 4. sat r ndan itibaren Dokuz O uzlarla yap lan sava lar anlat lmakta olup, buradaki cümlelerin paraleli BK D 30 da geçmektedir. Bu yaz da Köl Tigin Yaz t n n kuzey yüzünün 6. sat r nda geçen ve genellikle Bolçu eklinde tamamlanan yer ad n n Dokuz O uzlar n ya ad klar yerlerle uyumsuzluk yaratmas ndan dolay, olamayaca üzerinde duruldu. lk iki harfi net olan ve Bo ya da Bu okumaya elveri li bu yer ad n n, ine Usu do u 3 ve Terhin bat 4 te geçen ve son zamanlarda yay mlanan bir bildiride Ulaangom yaz t n n 1. sat r nda da Burguluk eklinde geçti i ileri sürülen Burgu (~Burugu) ile bir ve ayn oldu u önerilmi tir. Burgu (~Burugu) nun yeri ile ilgili de i ik görü ler varsa da Selenge ve Tula aras nda bir rmak olmal d r. Anahtar Kelimeler: Burgu, yer adlar, Köl Tigin Yaz t, ine Usu Yaz t, Terhin Yaz t 1. Giri Köl Tigin Yaz t n n önemli ölçüde y pranm yüzlerinden birisi olan kuzey yüzünün 6. sat r nda, Dokuz O uzlarla yap lan sava lar n anlat ld bölümde birkaç harfi yok olmu bir yer ad bulunmaktad r. Dokuz O uz sava lar n n anlat ld cümlelerin benzeri, BK D 30 da da geçmektedir. Ancak Bilge Ka- an Yaz t nda 4 sava tan söz edilirken, Köl Tigin Yaz t nda sava say s 5 tir. Bunu da Bilge Ka an Yaz t n n bizzat Bilge Ka an n elinden ç kmad na ba lamak mümkün olabilir. KT K 6 da geçen 5 say s n n BK D 30 da 4 olmas, belki dikkatsizlik ya da unutkanl k ile de aç klanabilir. Bu anlamda Köl Tigin Yaz t ndaki bilgilerin daha önemli ve de erli oldu u öne sürülebilir. Erciyes Üniversitesi E itim Fakültesi Türkçe E itimi Bölümü / KAYSER erhana@erciyes.edu.tr bilig Güz / 2007 say 43: Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Ba kanl

2 bilig, Güz / 2007, say Önceki Okuyu ve De erlendirmeler KT K 6 da geçen ve ilk iki harfi net olan bu yer ad n n Bo ya da Bu harfleriyle ba lad kesin olup di er harfler ise net de ildir. Yaz tlar üzerinde çal - an ilk nesil bilim adamlar ndan bu yana ilgili yer ad a a daki ekillerde okunmu ve anlamland r lm t r (kronolojik s ra ile): FAtl: b 1 W n 1 g 1 d 1 A; RAtl: b 1 Wl n 1 d 1 A; bol...nda Bol...n. (Radloff 1895: 26-27); bu[...]da Bo[...] (Thomsen 2002: 156); bol.nda Bol-?m (Melioranskiy 1899: 75); bu..da bu[...]da (Orkun 1936: 50); Bol...nda Bol...m (Malov 1951: 32 ve 42); bo[lçu]... (Tekin 1968: 236 ve 271). Tekin, kelimeyi Bolçu eklinde tamamlamas na ra men sözlükteki Bolçu maddesine KT K 6 y almam t r. Bo[lçu] Bolçu (Ergin 1988: 29 ve 74); Bol...nda Bol...m (Aydarov 1971: 301); bo[lçu]da Bolçuda (Tekin 2006: 36 ve 37); bol...nda bol...nda (Recebov-Memmedov 1993: 75 ve 82); Bo[lçu] Bolçu (Tekin 1995: 50-51); bo[lçu] bolçu (Karcavbay 2003: 169 ve 177); bwl o çw Bolcsu (Berta 2004: 181); b 1 Wl...d 1 A (Aly lmaz 2005: 55). Bilindi i gibi Köl Tigin Yaz t nda K 4 ten itibaren Dokuz O uzlarla olan mücadelelere yer verilmi tir. Burada anlat lanlar n paraleli BK D 29 un son cümleleriyle ba lar. Tekin in 1968 y l nda yay mlad gramerinden itibaren bu yer ad n n Bolçu eklinde tamamland ve sonraki yay nlar nda da bunun devam ettirildi i görülmektedir. Tekin den ba ka baz bilim adamlar n n da kelimeyi Bolçu eklinde tamamlay p Bolçu rma olarak anlamland rd klar bilinmektedir. Ancak ba ta Radloff olmak üzere Rus ekolü, yer ad n okumam ve genelde bo...da eklinde b rakm lard r. KT K 6 daki yer ad Bolçu eklinde tamamlan rken BK D 30 da ise genellikle [Çu ba ] eklinde tamamlanmaktad r. Asl nda problem uradan kaynaklanmaktad r: Dokuz O uzlarla, KT K 6 ya göre 5 kez; BK D 30 a göre ise 4 kez sava lm t r. Dokuz O uzlarla yap lan sava lar öyle bir kar la t rma ile daha iyi anla labilir: 1. Sava : KT K 4: Togu Bal k. BK D 30: Togu Bal k. 2. Sava : KT K 5: Ko ulgak. BK D 30: Antargu. 3. Sava : KT K 6: Bo...da ~ Bu...da. BK D 30: [Çu ba ]. 4. Sava : KT K 6: Çu ba. BK D 31: Ezgenti Kad z. 5. Sava : KT K 7: Ezgenti Kad z. BK D: Yok. Yukar daki kar la t rmada Bilge Ka an Yaz t nda bir sava n eksik oldu u ve s ralama ile yer adlar n n kar t r ld görülmektedir. Bilge Ka an n yaz t n 56

3 Ayd n, Köl Tigin Yaz t n n Kuzey Yüzünün 6. Sat r nda Bir Düzeltme Denemesi ve Bir Öneri yazan ya da yazd ranlar n burada hataya dü tükleri ortadad r. Bu durumda bir sava n unutuldu u söylenebilir. As l problem ise KT K 6 da Bo[lçu] eklinde yap lan tamamlama ile ilgilidir. Çünkü KT D 37; BK D 28; T 35; U G 1 de geçen ve genellikle Ulungur (Urungu) rma ile birle tirilen Bolçu nun Dokuz O uzlar n ya ad klar yerlerle ilgisi aç k de ildir. Üstelik Bolçu yer ad Türgi ve Üç Karluklarla yap lan sava lar esnas nda an lm t r. Dolay s yla Bolçu eklinde bir tamamlama uygun olmamaktad r. Bo ~ Bu harfleriyle ba layan bu yer ad n n Dokuz O uzlar n ya ad yerlerden olan Burgu (~burugu) ile bir ve ayn oldu u dü ünülebilir mi? Metnin foto raflar dikkatle incelendi inde kelime, Radloff atlas na göre bol ~ bul harfleriyle ba lamaktad r. Ancak ilk iki harften, -da bulunma durum ekine kadar birkaç harflik bo luk bulundu u bütün yay nlarda ayn d r. Ancak r 1 ile l 1 harflerinin sa taraflar n n düz bir çizgi olmas Radloff ve sonrakilerin harfi l 1 alg lamalar nda etken olabilir. Oysa Fin atlas nda kelime Bo ~ Bu (BW) harfleriyle ba lamaktad r. Bu durumda KT K 6 da geçen yer ad n n Bolçu eklinde tamamlanmas uygun olmamaktad r. Bu ba lamda sözü edilen yer ad n n ine Usu ve Terhin Yaz t nda geçen Burgu (~Burugu) olabilece i dü ünülmektedir. 3. Burgu (~Burugu) Yer Ad yla lgili Veriler Burgu yer ad n n imdiye kadar ine Usu D 3 ile Terhin B 4 te yaz tlar nda geçti i bilinmekteydi. Ancak Ulaangom Yaz t n n 1. sat r nda geçen Burguluk yer ad n n da Burgu ile bir ve ayn oldu u önerilmi tir (Barutcu Özönder 2007: 220). U D 2-3:... yiçä irtim burguda yätdim noch einmal verfolgte ich sie und traf sie am Burgu (Ramstedt 1913: 18). Terhin B 4: säkiz sälä ä orkun tugla säbin tälädü karaga burgu ol yerimin subum n konar köçär bän sekiz kollu Selenge, Orkun, Tu la, Sebin (Seben?), Teledü (Teldü), Karaga, Burgu. Bu topraklar m (üzerinde) ve bu sular m (boyunca) konup göçerim (Tekin 1983: 806 ve 810). UG 1: är at m bukan tägin yeti y(e)g(i)rmi ya mta bur<g>ulukta (2) sülädim Erlik ad m Bukan tegin. On yedi ya mda Burguluk a (2) sefer ettim (Barutcu Özönder 2007: 221). Yukar daki üç yaz tta geçen Burgu ya da Burguluk eklinin ayn yer ad oldu u yönünde genel kanaat vard r. Özellikle Terhin B 4 te geçen yer adlar n n baz lar kimi ara t rmac larca de i ik ekillerde okunmu ve yer tespiti 57

4 bilig, Güz / 2007, say 43 yap lm t r. Burgu nun yerini tespite yard mc olmak amac yla Terhin B 4 te geçen yer adlar ndan Karaga n n, Mo ollar n Gizli Tarihi nde geçen Hara un ile bir ve ayn oldu u dü ünülmektedir. MGT 150 ve 177: Kara un (Rachewiltz 1972: 69 ve 87); Hara un Selengge boyunda Merkitlerin memleketinde bir da (Temir 1995: 247). Hatta bu yer ad BK D 37 de de geçmi tir: Sälä ä kud yor pan Karagan K s lta äbin bark n anta bozdum Selenge boyunca ilerleyip Karagan Geçidi nde evini bark n da tt m. Bu cümledeki Karagan K s l Karagan Bo az (geçidi) ile Mo ollar n Gizli Tarihi ndeki Hara un ayn yer olmal d r. Terhin B 4 te Selenge civar ndaki yer adlar say l rken Karaga ile Burgu nun yan yana yaz lmas bu iki yer ad n n birbirine yak n oldu una i aret say labilir. Bu durumda Burgu ve Karaga n n Selenge civar nda oldu u hem Terhin Yaz t hem Bilge Ka an Yaz t hem de Mo ollar n Gizli Tarihi nde tan klanm olmaktad r. Burgu (~Burugu) yer ad n n neresi olabilece ine dair çe itli görü ler vard r: Clauson yiçe maddesinde bu yer ad n Burgu okumakta ancak yer tespiti yapmamaktad r (EDPT 882b). Tekin ise Terhin Yaz t n inceledi i makalesinde Mo. Burugu gool? ile ili kilendirmek istemektedir (1983: 834). Klya torn y ise Burgu yu Kaa-kem rma ile birle tirmek istemi tir (1980: 94). Klya torn y n Burgu ile birle tirmek istedi i Kaa-kem bugünkü K z l civar nda bulunan bir rmakt r. E er belirtilen rmak bu ise o zaman säkiz Sälängä den ne anlamak gerekti i problemi üzerinde tekrar dü ünmek gerekecektir. Çünkü säkiz Sälängä ifadesi Tekin taraf ndan sekiz kollu Selenge (Tekin 1983: 818) olarak aç klanm t. Selenge ile Kaa-kem aras ndaki uzakl n fazla olmas ve Klya torn y n bu rmak ile neden birle tirdi ini belirtmemi olmas da dü ündürücüdür. Bu bak mdan bu birle tirmenin en az ndan co rafî olarak mümkün olamayaca dü ünülmektedir. Eski Türk yaz tlar nda geçen yer adlar için önemli de erlendirmelerde bulunan Gömeç ise Klya torn y n Kaa-kem rma ile birle tirme e ilimine de- indikten sonra Burgu nun Orhon-Selenge bölgesinde olabilece ini tahmin etti ini söylemektedir (1997: 25). Gömeç, yer adlar n inceledi i bir makalesinde ise bu yer etraf nda geli en olaylara de inmi ancak herhangi bir yer tespiti yapmam t r (2001: 29). 58

5 Ayd n, Köl Tigin Yaz t n n Kuzey Yüzünün 6. Sat r nda Bir Düzeltme Denemesi ve Bir Öneri Ulaangom Yaz t n yeniden yay mlayan Barutcu Özönder, Ulaangom 1 de geçen Burguluk yer ad n n U D 3 te geçen Burgu ile bir ve ayn olmas gerekti ini dü ünmekte ancak yer tespiti yapmamaktad r (2007: 220). 4. Sonuç KT K 6 da Dokuz O uzlarla yap lan 3. sava n cereyan etti i yerin Bolçuda ~ Bulçuda de il, Burguda eklinde tamamlanmas gerekti i önerilmi tir. Terhin B 4, BK D 37 ve Mo ollar n Gizli Tarihi ndeki verilerden hareket ederek Burgu nun Selenge veya Tula ile birle en bir rmak oldu u dü ünülmektedir. Kaynakça ALYILMAZ, C. (2005), Orhun Yaz tlar n n Bugünkü Durumu. Ankara: Kurmay. AYDAROV, G. (1971), Yaz k Orhonskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pis mennosti VIII veka. Alma-ata: Akademiya Nauk Kazakskoy SSR. BARUTCU ÖZÖNDER, F. S. (2007), Ulaangom Yaz t Üzerine Dü ünceler. Ça da Türklük Ara t rmalar Sempozyumu Bildirileri 2003 içinde, c. 2, BERTA, Á. (2004), Szavaimat Jól Halljátok. A Türk és Ujgur Rovásírásos Emlékek Kritikai Kiadása. Szeged: JatePress. CLAUSON, S. G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: The Clarendon. EDPT bk. S. G. CLAUSON. ERG N, M. ( ), Orhun Abideleri. stanbul: Bo aziçi. GÖMEÇ, S. (1997), Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü. Ankara: AKM. (2001), Kök Türkçe yaz tlarda geçen yer adlar. Türk Kültürü XXXIX/453, KARCAVBAY, S. (2003), Orhon Muralar. Astana. KLYA TORNIY, S. G. (1980), Terhinskaya Nadpis. Sovetskaya Tyurkologiya 1980/3, MALOV, S. E. (1951), Pamyatniki Drevnetyurkskoy pis mennosti. Moskva-Leningrad. MEL ORANSK Y, P. M. (1899), Pamyatnik v çest Kyul Tegina. St-Petersburg: Tipografiya mperatorskoy Akademii Nauk. ORKUN, H. N. (1936), Eski Türk Yaz tlar I. stanbul: TDK. RACHEWILTZ, I. de (1972), Index to the Secret History of the Mongols. Bloomington: Indiana University Publications. RADLOFF, W. (1895), Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. St-Petersburg. 59

6 bilig, Güz / 2007, say 43 RAMSTEDT, G. J. (1913), Zwei Uigurische Runeninschriften in der Nord-Mongolei. Journal de la Société Finno-Ougrienne XXX/3, RECEBOV, E.-Y. MEMMEDOV (1993), Orhon-Yenisey Abideleri. Bak : Yaz ç. TEK N, T. (1968), A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington: Indiana University Publications. (1983), Kuzey Mo olistan da yeni bir Uygur an t : Taryat (Terhin) Kitabesi. Belleten XLVI/184, (1995), Orhon Yaz tlar : Kül Tigin, Bilge Ka an, Tunyukuk. stanbul: Simurg. ( ), Orhon Yaz tlar. Ankara: TDK. TEM R, A. ( ), Mo ollar n Gizli Tarihi. Ankara: TTK. THOMSEN, V. ( ), Orhon Yaz tlar Ara t rmalar. Çev. V. KÖKEN. Ankara: TDK. 60

7 An Attempt at Correcting a Section in the Sixth Line of the Northern Face of the Kul Tigin Inscriptions Assist.Prof.Dr. Erhan AYDIN Abstract: The northern face of the Kul Tigin Inscriptions has been worn out much more than the other faces, and some parts of this face have even broken off. From the fourth line onwards, the inscriptions on this face describe the wars with the Nine-Oghuz, and a parallel version of these sentences can also be found in BK D 30. Scholars usually complete the incomplete place name appearing in the sixth line of the inscription as Bolçu. This paper argues that this completion is inaccurate primarily because it does not agree with the geographical location of the Nine-Oghuz community. The paper, therefore, suggests that this place name, whose first two letters can be clearly read as Bo or Bu, is the same as Burgu (~Burugu) a word which also appears in the Sine Usu (East 3) and the Terkhin (West 4) Inscriptions. A recently published paper also suggests that this word appears as Burguluk in the first line of the Ulaangom Inscriptions. Burgu (~Burugu) is most probably a river between Selenge and Tula, but there are still contradictory views as to the exact geographical location of the river. Key Words: Burgu, place names, Kul Tigin Inscriptions, Sine Usu Inscriptions, Terkhin Inscriptions Erciyes University, Faculty of Education, Department of Turkish Education / KAYSER erhana@erciyes.edu.tr bilig Autumn / 2007 Number 43: Ahmet Yesevi University Board of Trustees

8 6. : , 6,,. (- ),, (- ). :,, 2,,, / erhana@erciyes.edu.tr bilig osen# 2007 výpusk: 43: Popeçitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi