ÜN TE I. TAfiIMA VE DOLAfiIM S STEMLER

Transkript

1 ÜN TE I TAfiIMA VE DOLAfiIM S STEMLER I. Bir Hücrelilerde Tafl ma II. Bitkilerde Tafl ma A. Yaprak ve Stomalar B. Bitkilerde Suyun Tafl nmas C. Bitkilerde Besinin Tafl nmas III. Omurgas zlarda Dolafl m IV. Omurgal larda Dolafl m V. nsanda Dolafl m Sistemi A. Kalp 1. Kalbin Çal flma Mekanizmas B. Kan Damarlar 1. Atardamar 2. Toplardamar 3. K lcal Damar C. Kan Dolafl m 1. Küçük Dolafl m 2. Büyük Dolafl m D. Lenf Dolafl m E. Kan Bas nc F. Kan n Görevleri G. Kan n P ht laflmas VI. nsanda Dolafl m Sisteminin Di er Sistemlerle Olan liflkisi VII. nsanda Dolafl m Sisteminin Sa l VIII. nsanda Savunma ve Ba fl kl k A. Enfeksiyonlara Karfl Savunma B. Ba fl kl n Oluflumu C. Ba fl kl k Çeflitleri 1. Do ufltan Kazan lan Ba fl kl k 2. Sonradan Kazan lan Ba fl kl k a. Aktif Ba fl kl k b. Pasif Ba fl kl k D. Ba fl kl k Sitemi Bozukluklar

2 B YOLOJ 6 BU ÜN TEDE NELER Ö RENECE Z? Bu üniteyi bitirdi inizde, Bir hücreli canl larda, bitkilerde, omurgas z ve omurgal hayvanlarda besin ve madde tafl nmas n n nas l gerçekleflti ini, nsandaki kan ve lenf dolafl m n, Kan ve lenf dolafl m n sa layan yap lar, Kan n görevlerini, p ht laflmas n ve önemini, Ba fl kl n ne oldu unu, çeflitlerini ve önemini ö reneceksiniz. BU ÜN TEY NASIL ÇALIfiMALIYIZ? Konu metinlerini okuyunuz. Konu içinde verilen sorular yan tlay n z. Konularda verilen sorular yan tlayamad ysan z tekrar bafla dönerek çal fl n z. Dikkatinizi çekmesi amac yla vurgulanm fl bölümleri tekrar okuyunuz ve gerekiyorsa yazarak çal fl n z 2

3 TAfiIMA VE DOLAfiIM S STEMLER Canl lar n yaflamlar n devam ettirebilmeleri için beslenme, hareket etme, boflalt m yapma gibi yaflamsal olaylar gerçeklefltirmeleri gerekir. Bu yaflamsal olaylar n devaml l canl lar n bulunduklar ortamdan ald klar besin ve oksijen ile mümkündür. D flar dan al nan oksijen ve besinin canl n n tüm hücrelerine ya da bir hücrelilerde oldu u gibi hücrenin ilgili organeline tafl nmas gerekir. Bu tafl ma iflleminin gerçekleflmesi için canl larda özel tafl ma ve dolafl m sistemleri geliflmifltir. Bu sistemler canl n n geliflmiflli ine göre de iflmektedir. I. Bir Hücrelilerde Tafl ma Bir hücreli canl lar n özel bir tafl ma sistemi yoktur. Yaflamsal olaylar gerçeklefltirmek için gerekli olan maddeleri hücre zar yla osmoz, difüzyon ve aktif tafl ma yoluyla hücre içine al rlar. Yar geçirgen zardan suyun, çok yo un oldu u ortamdan az yo un oldu u ortama geçmesine ozmos denir. Molekül ya da iyonlar n yo un olduklar alandan düflük yo unlukta olduklar alana geçifline difüzyon denir. Maddelerin enerji kullan larak zardan geçirilmesine aktif tafl ma denir. Maddeler hücre içerisinde sitoplazman n hareketleriyle tafl n r. Sindirilen besinlerin art klar ise yine ayn yolla hücre zar ndan d flar at l r. Solunum için gerekli olan gazlar da sitoplazma hareketleriyle hücrenin her taraf na ulaflt r l r. II. Bitkilerde Tafl ma Bitkilerde tafl ma sistemini odun ve soymuk demetlerinden olaflan iletim demetleri oluflturur. Odun demetleri birkaç çeflit hücre içermektedir. Bunlar aras nda yer alan odun borular geliflimini tamamlam fl ve canl l n kaybetmifl hücrelerden meydana gelmifltir. Soymuk demetleri; soymuk borular, arkadafl hücreleri ve destek hücrelerden oluflur. Soymuk borular nda organik bileflikler ve baz mineraller tafl n r. Soymuk borular canl hücrelerden oluflur. Soymuk borusu hücreleri aras nda delikler oldu undan kalburlu borular da denir (fiekil 1.1). 3

4 fiekil 1.1: Odun ve Soymuk borular A. Yaprak ve Stomalar Yaprakta epidermis hücrelerinin farkl laflmas ndan meydana gelen stomalar (gözenek) bitkide fotosentez için gerekli olan CO 2 al m n n ve fotosentez sonucu oluflan O 2 nin ç k fl n n yap ld yerlerdir. Ayr ca stomalar su ç k fl n da sa layarak bitkinin su miktar n ayarlamaktad r. Stomalar genellikle yapra n alt k sm nda yer al r. 4 fiekil 1.2: Yaprak kesiti ve stoma Suyun buhar hâlinde gözeneklerden atmosfere verilmesine terleme denir. Bitkilerde terleme yoluyla d flar ya verilen su miktar n n % 90 n stomalarla gerçekleflir. Bitkilerde terleme h z n bitkinin kök- gövde oran, yapra n yap s ve yapra n alan etkilemektedir. Terlemeye etki eden çevresel faktörler ise nem, fl k, s cakl k, topraktaki su miktar ve rüzgard r.

5 Bitkilerdeki terleme stomalar n aç l p kapanmas yla gerçekleflir. Stomalar n aç l p kapanmas ise bekçi hücrelerindeki su miktar n n art fl ve azal fl na ba l d r. Stoma iki bekçi hücresi ve bunlar n etraf nda yer alan komflu hücrelerle çevrilidir. Bekçi hücrelerin komflu hücrelere bakan taraf ince, bofllu a bakan taraf kal n çeperlidir. Stomalar n aç l p kapanmas bekçi hücreleri ile komflu hücreler aras ndaki K + iyonu miktar n n fakl l na ba l d r. Komflu hücrelerden bekçi hücrelere K + geçifli olur. Böylece bekçi hücrelerdeki çözünmüfl madde miktar artar. Buna ba l olarak bekçi hücrelerine ozmosla su girifli gerçekleflir. Su girifli bekçi hücrelerini fliflirir ve turgor bas nc artar. Bekçi hücrelerinin ince çeperleri gerilerek ( içe do ru ) stoma aç l r. Bu arada aç k stomadan gaz geçifli ve su buhar ç k fl gerçekleflir. Bekçi hücrelerindeki K + iyonlar hücre d fl na pompaland nda ozmotik bas nç düfler, hücre su kaybeder ve bekçi hücreler eski hâlini alarak stoma kapan r (fiekil 1.3). fiekil 1.3: Stomalar n aç k ve kapal durumu Stomalar aç ld zaman hücreler aras bofllukta biriken su buhar d flar verilir. Bu arada difüzyon yoluyla gaz al flverifli gerçekleflir. Stomalar n görevini söyleyiniz. B. Bitkilerde Suyun Tafl nmas Bitkilerde su köklerde bulunan emici tüyler arac l ile topraktan al n r. Daha sonra iletim dokusuna ve yapraklara do ru hareket eder. Bitkilerde suyun tafl nmas iki olayla gerçekleflir. Bunlar kök bas nc ve terleme kohezyon kuvettidir. Kök bas nc na kök hücrelerindeki su yo unlu u ile topraktaki su yo unlu u aras ndaki farktan oluflan ozmotik bas nç neden olur. Kök bas nc na ba l olarak köklerdeki emici tüylerle al nan su birkaç metreye kadar ç kar.yani su köklerden yukar do ru itilir. Ancak çok uzun bitkilerde kök bas nc suyun iletiminde yeterli olmaz. Kök bas nc n n olmad ya da yeterli olmad bu durumda da su yapraklardan yukar do ru çekilecektir. 5

6 Yapraklardan su buharlaflt kça suyun yukar do ru emilmesi olay na terleme kohezyon ad verilir. Su molekülleri hidrojen ba lar ndan dolay birbirlerine ba lanma e ilimi gösterir. Moleküllerin birbirine tutunmas çok büyük bir güç oluflturur.yani su molekülleri birbirine s k s k ya tutunmufl durumdad r. Bu birbirine tutunan su molekülleri bir çekme gücü ile yukar do ru hareket eder. Yapraklardan su buharlaflt kça yerini çekme gücü sayesinde yukar do ru ç kan su molekülleri al r. Su molekülleri odun borular ndan çekilirken, çekilen suyun yerini emici tüylerle al nan yeni su molekülleri al r. Odun borular ndan su kökten yapraklara do ru tek yönlü iletilir. Bitkilerde su kökten yapraklara do ru hangi yolla tafl n r? C. Bitkilerde Besinin Tafl nmas Bitkilerde besin soymuk borular taraf ndan tafl n r. Bu besin maddelerini fotosentez sonucunda oluflan glikoz, sükroz ve köklerde yap lan amino asit vb. organik maddeler oluflturur. Ancak bu besin maddeleri do rudan de il suda çözünmüfl olarak floemde tafl n r. Soymuk hücreleri birleflerek kalburlu borular oluflturur. Hücreler aras nda delikleri olan ve kalburlu plak denilen yap lar vard r. Bu yap lar kalburlu borularda soymuk öz suyunun ak fl n sa lar. Kalburlu borular besini bir fleker kayna ndan bir fleker havuzuna tafl r. fieker kayna denilen yap fotosentezin gerçekleflti i organ örne in yaprak, fleker havuzu ise besine ihtiyac olan bitkinin gövde, gövde uçlar, meyve vb. organlard r. Her havuz besinini kendine en yak n kaynaktan al r. Yapraklarda fotosentez sonucu oluflan fleker aktif tafl ma ile soymuk borularına geçer. Yaprak hücreleri bu durumda kaynak ifllevi görür. Soymuk borusunda fleker yo unlu u art nca hücrenin su miktar azal r. Ozmotik bas nç fark ndan dolay komflu hücrelerden su girifli olur. Su girifliyle oluflan s v bas nc suda çözünen flekerin köke do ru hareketini sa lar. fieker bir anlamda havuz ifllevi gören kök hücrelerine geçer. Tafl nan çözeltideki fleker yo unlu u azal r. Su yo unlu u artar. Su odun borular na geçerek yukar do ru tafl n r (fiekil 1.4). 6

7 fiekil 1.4: Odun ve Soymuk borular nda maddenin tafl nmas Odun borular nda iletim tek yönlü, soymuk borular nda iki yönlüdür. Ancak soymuk boru hücreleri canl hücreler oldu undan iletim h z odun borular na göre yavaflt r. Bitkilerde besin nas l tafl n r? Aç klay n z. III. Omurgas zlarda Dolafl m Omurgal ve omurgas z tüm canl lar besine ve enerjiye ihtiyaç duyarlar. D flar dan ald klar besin ve O 2 (oksijen) ile hücrelerinde enerji elde ettikten sonra art k madde olarak da CO 2 i ( karbon dioksit) d flar atarlar. Bu maddelerin iletimi canl larda farkl flekillerde gerçekleflir. Örne in: Hidra, planarya ve di er yass solucanlarda içi s v dolu olan vücut bofllu u maddelerin iletimini sa lar. Yuvarlak solucanlarda da dolafl m sistemi yoktur. Süngerler de vücut hücreleri do rudan d fl ortamla temas hâlinde oldu undan solunum gazlar n n al flverifli difüzyonla sa lan r (fiekil 1.5). fiekil 1.5: Süngerler O 2 i sudan difüzyonla al r, CO 2 i difüzyonla suya verir. 7

8 Özel dolafl m sistemine sahip hayvanlarda sistem; aç k dolafl m sistemi ve kapal dolafl m sistemi olarak ikiye ayr l r. Her iki sistemde de dolafl m s v s (kan), s v n n dolafl m n sa layan yap lar (kan damarlar ), kasl yap ya sahip ve s v n n vücut içindeki hareketlili ini sa layan organ (kalp) yer almaktad r. Aç k Dolafl m: Bu sistem böceklerde, eklem bacakl larda ve yumuflakçalar n ço unda görülmektedir. Kalbin kas lmas yla kan aç k olan ön ve yan damardan vücut bofllu una yay l r. Kalp gevfledi inde kan aç kl klardan tekrar kalbe döner (fiekil 1.6). fiekil 1.6: Çekirgede aç k dolafl m sistemi. Aç k dolafl m sisteminde kan ile doku s v s ayn s v d r. Kapal Dolafl m: Bu dolafl m sistemi baz omurgas zlarda (halkal solucan, ahtapot, mürekkep bal klar ) ve omurgal larda görülür. Kan tamamen damarlar içindedir ve kalp kan kal n damarlardan ince damarlara do ru pompalar. Kan damarlar içinde iletilirken, kan- doku s v s ve doku s v s ile vücut hücreleri aras nda madde al flverifli gerçekleflir. Halkal solucanlarda s rtta ve kar nda uzanan iki uzun ve bunlar birbirine ba layan halka fleklindeki damarlar vard r. Kan n dolafl m s rtta arkadan öne, kar nda ise önden arkaya do rudur (fiekil 1.7). 8 fiekil 1.7: Halkal solucanda kapal dolafl m sistemi. Halkal solucanlar, ahtapot ve mürekkep bal klar d fl ndaki omurgas z hayvanlarda aç k dolafl m görülmektedir.

9 Aç k dolafl m ile kapal dolafl m aras ndaki farklar söyleyiniz. IV. Omurgal larda Dolafl m Omurgal hayvanlarda kapal dolafl m sistemi vard r. Bu dolafl m sistemi bir kalp, atardamar, toplardamar ve k lcal damarlar ile kandan oluflmufltur. Atardamarlar, kan kalpten vücudun di er bölgelerine tafl yan damarlard r. Toplardamarlar kan dokulardan tekrar kalbe getiren damarlard r. K lcal damarlar ise atardamar ile toplardamar aras nda yer alan ince damarlard r. Kan ile doku s v s aras ndaki madde al flverifli k lcal damarlarda gerçekleflir. Omurgal hayvanlar gurubunda yer alan canl lar n kalp yap lar birbirinden farkl d r. Omurgal hayvanlarda kan dolafl m ve dolafl m sistemindeki yap sal farkl l klar afla da özetlenmifltir. Bal klarda kalp bir kulakç k ve bir kar nc ktan oluflmufltur ve bunlar do rusal olarak yerleflmifltir (fiekil 1.8). Bal klar n kalbinde daima karbon dioksit yo unlu u fazla olan (kirli kan) bulur. Oksijence zengin kan (temiz kan) kirli kanla kar flmaz. Çünkü kirli kan solungaçlardan geçerken oksijen miktar artar ve temiz kan buradan vücuda da l r. Vücutta karbon dioksit yo unlu u artan kan tekrar kalbe döner. Kan kalpten solungaçlara geçer. Böylece bal klarda kan tek yönlü olacak flekilde kalpten dokulara, dokulardan kalbe tafl n r. fiekil 1.8: Bal klarda kalbin yap s Kurba alarda kalp iki kulakç k ve bir kar nc ktan meydana gelmektedir. Sol kulakç a akci erden gelen temiz kan, sa kulakç a ise vücudu dolaflan kirli kan gelir. Kulakç klara gelen kan kar nc a geçer ve burada kirli ve temiz kan birbirine kar fl r. Ancak kar nc n özel yap s ndan dolay oksijen miktar fazla olan bu kan kar nc ktan vücuda, oksijen miktar az olan kan ise akci erlere gönderilir (fiekil 1.9). 9

10 fiekil 1.9: Kurba alarda kalbin yap s Sürüngenlerde ise kalp, iki kulakç k ve bir bölmeyle ikiye ayr lm fl kar nc ktan meydana gelmifltir. Ancak kar nc k tamamen ikiye ayr lmam flt r (fiekil 1.10). Bu nedenle sürüngenlerde de kirli ve temiz kan birbirine kar fl r Yaln zca Timsahlarda karıncık tamamen ikiye ayrılmıfltır. Ancak, bu canlılarda kalpten ç kan atardamarlar n aras nda Panizza denilen bir delik kalm flt r. Akci erlerden ve vücuttan gelen kan sadece burada birbirine kar fl r. Kurba a ve sürüngenlerin vücudunda temiz ve kirli kan birbirine kar fl r. Kanda tafl nan oksijen miktar yeterli de ildir bu yüzden metabolizmalar yavaflt r ve vücut s cakl klar n sabit tutamazlar. Yaflad klar ortama göre vücut s cakl klar de iflir. Bu nedenle bu canl lara so uk kanl canl lar denir. fiekil 1.10: Sürüngenlerde kalbin yap s Kurba a ve sürüngenlere neden so uk canl lar denilmektedir? Aç klay n z. 10

11 Kufllarda ve memelilerde kalp iki kulakç k ve birbirinden tamamen ayr lmıfl iki kar nc ktan oluflur. Akci erlerden gelen temiz kanla, vücutta dolafl p kalbe gelen kirli kan asla birbirine kar flmaz. Bu canl lar için kanla tafl nan oksijen miktar yeterli oldu undan metabolizmalar yavafl de ildir. Vücut s cakl klar ortama göre de iflmez, her ortam için sabittir. Bu nedenle bu canlılara s cak kanl canl lar denilir (fiekil 1.11). V. nsanda Dolafl m Sistemi fiekil 1.11: Kufllar ve memelilerde kalbin yap s nsanda dolafl m sistemi kalp, damarlar ve kandan oluflur. A.Kalp nsanda kalp gö üs bofllu unda, iki akci er aras nda, sol akci ere do ru yer almaktad r. Kalp iki kulakç k ve iki kar nc ktan meydana gelir. Kar nc klar ve kulakç klar aras nda kapakç klar bulunur. Bu kapakç klar kan n kulakç klardan kar nc klara do ru tek yönde ak fl n sa lar. Ayr ca sa kar nc ktan ç kan akci er atardamar ile sol kar nc ktan ç kan aort damar bafllang c nda da kapaklar vard r. Bunlar yar m ay fleklinde olup kan n tek yönde kalpten damarlara girmesini sa lar (fiekil 1.12). fiekil 1.12: nsan kalbinin yap s ve bölümleri 11

12 1. Kalbin Çal flma Mekanizmas Kalp kas l p gevfleyerek çal fl r. Bu kas lma ve gevfleme olay kalbin kasl yap s sayesinde gerçekleflir. Kalp kas ld nda kan pompalar, gevfledi inde ise kalbin bölmelerine kan dolar. Kalbin kas lmas na sistol, gevflemesine diyastol ad verilir. Kulakç k gevfleme an nda iken toplardamarlardan kan kulakç klara dolar. Kulakç klara gelen kan kulakç klar n kas lmas yla gevfleme durumundaki kar nc klara geçer. Bu olay yaklafl k 0,1 saniye sürer. Bu olay s ras nda kulakç k ve kar nc klar aras nda yer alan kapakç klar aç l r. Kulakç klar gevflerken, kar nc klar kas l r, kan vücuda ve akci ere gönderir. Bu esnada kulakç k ve kar nc klar aras ndaki kapaklar kapal, yar m ay kapakç klar aç kt r. Bu olayda yaklafl k 0,3 saniye sürer (fiekil 1.13). fiekil 1.13: Kalbin kas l p gevflemesi Kalbin çal flmas nda sinoatriyal dü üm (S.A) ve atriyoventriküler dü üm etkilidir. Sinoatriyal dü üm sa kulakç n duvar nda yer al r. Bu yap kalbin at fl n bafllat r ve denetler. Sinotriyal dü ümün uyar s yla bafllayan at fllar kulakç n her taraf na yay l r. Bu uyar lar kulakç k ve kar nc k aras nda yer alan ikinci dü ümle (atriyoventriküler dü üm- A.V) kar nc a iletilir. Böylece kalp uyar lm fl olur (fiekil 1.14). Yetiflkin bir insan kalbi yaklafl k olarak dakikada kez kas l p gevfler. Kalbin çal flmas s ras nda di er sistemlerde oldu u gibi hormonlar ve sinirler de görev al r. Kalbin çal flmas nda hangi özelli i etkendir? 12

13 fiekil 1.14: Kalpte yer alan sinoatriyal ve atriyoventriküler dü üm B. Kan Damarlar nsanda dolafl m sisteminde yer alan damarlar atardamarlar (arterler), toplardamarlar (venler) ve k lcal damarlar (kapiller) olmak üzere üç çeflittir. 1. Atardamar Atardamarlar kan kalpten doku ve organlara ileten damarlard r. Akci er atardamar d fl ndaki atardamarlar her zaman temiz kan tafl r. Yaln zca akci er atardamar kalpten ald kirli kan kan akci ere iletir. Atardamarlar üç tabakadan oluflur. En d flta yer alan lifli ba doku, onun alt nda yer alan düz kastan oluflan tabaka vard r. Bu tabakada elastik lifler bulunur. Bu elastik lifler kalp at fl na ba l oluflan kan bas nc na karfl dayan kl l k sa lar. En içte ise tek s ral epitel dokudan oluflan tabaka vard r. Bu tabakaya endotel denilir. Endotel kan n damardan kolayca akmas n sa lar ( fiekil 1.15.a). 2. Toplardamar Toplardamar, doku ve organlardan kan kalbe getiren damard r. Bu damar da üç tabakadan oluflur. Atardamardan farkl yan d fl tabakas nda kollajen liflerin olmas, orta tabakada elastik liflerin az olmas d r. Çaplar atardamardan daha fazla olup, daha fazla kan tafl rlar. Ancak kan n damar içindeki ak fl h z atardamara göre daha yavaflt r. Toplardamarda kapakç klar bulunur. Bu kapakç klar sayesinde kan damar içinde tek yönlü hareket ederek kalbe gider (fiekil 1.15.b). Akci er toplardamar hariç toplardamarlar her zaman oksijen miktar az olan kan tafl r. 13

14 fiekil 1.15: (a) Atardamar ve (b) toplardamar n yap s 3. K lcal Damar K lcal damarlar, atardamar ile toplardamar aras nda yer alan en ince damarlard r. Vücudun bütün dokular na yay larak genifl bir yüzey olufltururlar. Tek s ral hücre tabakas ndan oluflmufltur. Kan ile doku aras ndaki her türlü madde al flverifli bu damarlarda gerçekleflir (fiekil 1.16). fiekil1.16: Atardamar ve toplardamar aras nda yer alan k lcal damarlar. Yap sal olarak atardamar, toplardamar ve k lcal damar karfl laflt r n z. C. Kan Dolafl m nsandaki dolafl m sistemi büyük ve küçük dolafl m olmak üzere ikiye ayr l r. Bu dolafl m sistemleriyle amino asit, glikoz gibi besin maddeleri, hormon ve oksijen dokulara tafl n r. Dokularda da metabolik faaliyetler sonucu oluflan art klar boflalt m organlar na iletilir. Böylelikle kan dolafl m sayesinde vücut için gerekli olan maddeler hücreler tafl n r ve hücreler faaliyetlerini gerçeklefltirir. 14

15 1. Küçük Dolafl m Küçük dolafl m kalp ile akci er aras nda gerçekleflen dolafl md r. Kalbe gelen kirli kan sa kar nc ktan ç kan akci er atardamarlar yla akci erlere gönderilir. Akci erlerde bu damarlar alveollerde k lcallara ayr l r. Burada kirli kandaki karbon dioksit alveollere, alveollerdeki oksijen ise kana geçer. Böylece temiz kan her akci erden çift hâlinde ç kan akci er toplardamar yla kalbin sol kulakç na gelir (fiekil 1.17). 2. Büyük dolafl m Büyük dolafl m kalp ile vücudun akci erler d fl ndaki doku ve organlar aras nda gerçekleflen dolafl md r. Bu dolafl m kalbin sol kar nc ndan ç kan aort damar ile bafllar. Kar nc n kas lmas yla temiz kan aorta pompalan r. Aort damar kalpten ç kt ktan sonra bafla, kollara, bacaklara ve iç organlara dallar oluflturur. Doku ve organlara giden damarlar orada k lcal damarlara ayr l r. Madde al flverifli k lcallarda temiz kan ile dokular aras nda olur. Dokulardan geçerek kirlenen kan alt ana toplardamar ve üst ana toplardamar yard m yla kalbin sa kulakç na gelir (fiekil 1.17). fiekil 1.17: nsanda küçük ve büyük kan dolafl m nsanda gerçekleflen küçük dolafl m n önemini söyleyiniz. 15

16 D. Lenf Dolafl m nsanda, ö rendi iniz büyük ve küçük dolafl m n d fl nda bir de lenf dolafl m sistemi vard r. Bu dolafl m sisteminde lenf s v s, lenf damarlar ve lenf dü ümleri yer al r (fiekil 1.18). fiekil 1.18: nsanda lenf dolafl m K lcal damarlardan vücut hücrelerinin aralar na s zan doku s v s n tamam tekrar kan damarlar na geçemez. Kan damar na geçemeyen bu doku s v s, küçük protein molekülleri ve akyuvarlar lenf s v s n oluflturur. Lenf s v s lenf k lcallar ile büyük lenf damarlar na iletilir. Büyük lenf damarlar nda kapakç klar vard r. Bu kapakç klar lenf s v s n n kalbe do ru tek yönde akmas n sa lar. Lenf sistemi sayesinde vücut akyuvar üreterek mikroplara karfl korunur. Ya lar n sindirimi sonucu oluflan maddeler lenf dolafl m ile kan dolafl m na kat l r. K lcal damarlardan dokulara s zan s v ve akyuvarlar kana geri getirilmifl olur. Lenf damarlar n n birleflti i yere lenf dü ümleri denilir. Lenf dü ümleri vücuda mikrop girdi inde bunlar süzer ayr ca akyuvar üreterek kana verir. Lenf dolafl m n n vücuda ne gibi yayarlar oldu unu söyleyiniz. E. Kan Bas nc Kan, kar nc klar n kas lmas na ba l olarak ortaya ç kan yüksek bas nçla aorta do ru hareket eder. Bu bas nç atardamarlar n gerilmesine neden olur ve kan n damar içinde hareketi gerçekleflir. 16 Aorttan k lcallara do ru gidildikçe bu bas nç azal r. Dolay s yla kan ak fl k lcal damarlarda daha yavaflt r. Bu durum kan ile doku aras nda madde al flveriflini kolaylaflt r r.

17 Kan kalpten uzaklaflt kça kan bas nc da buna ba l olarak düfler. Bas nçtaki azalma nedeni ile kan n toplardamarlardaki hareketinde kalbin yapt bas nç yeterli de ildir. Toplardamarlardaki kan n kalbe ilerlemesinde baflka etkenler de rol oynar. Bunlardan biri toplardamarlar n etraf ndaki çizgili kaslard r. Bu kaslar n kas lmas yla toplardamarlar daral r ve kan ilerler. Di er taraftan solunum s ras nda da gö üs kafesi geniflleyerek bas nc n düflmesine neden olur. Bu durum vücudun di er bölgeleri ile gö üs bofllu u aras nda bas nç farkl l yarat r. Bas nç farkl l toplardamarlardaki kan n kalbe do ru hareketini sa lar. Ayr ca kulakç ktaki gevflemeden dolay oluflacak emme kuvveti de kan n kulakç klara hareketine yard m eder. Kan n Kalbin oluflturdu u kan bas nc k lcal damarlarda da etkilidir. Kan bas nc ve ozmotik bas nç sayesinde kan ile hücrelerin yer ald doku s v s aras nda madde al flverifli gerçekleflir. protein yo unlu u ile doku s v s ndaki protein yo unlu aras ndaki fark ozmotik bas nc do urur. K lcal damarlar n atardamar ucunda kan bas nc yüksek, ozmotik bas nç düflüktür. Bundan dolay kandaki su ve suda çözünen maddeler doku s v s na difüzyonla geçer. K lcal damar n toplardamara ba lanan ucunda ise ozmotik bas nç kan bas nc ndan yüksektir. Bu durumda da doku s v s ndan su ve suda çözünen maddeler k lcallara geçer (fiekil 1.19). fiekil 1.19: K lcal damar ile doku s v s aras nda madde al flverifli Kan n atardamarlar n duvar na yapt bas nca tansiyon denir. Tansiyon büyük ve küçük olmak üzere ikiye ayr l r. Küçük tansiyon, kalbin gevflemesi s ras nda kan n atardamarlara yapt bas nçt r. Büyük tansiyon ise kalbin kar nc n n kas lmas s ras nda kan n atardamarlara yapt bas nçt r. Küçük tansiyon sa l kl bir insanda ortalama 80 mm Hg, büyük tansiyon ise ortalama 12 mm Hg dir. 17

18 Kan bas nc n n normalden düflük olmas hipotansiyon, yüksek olmas ise hipertansiyondur. K lcal damar ile doku s v s aras ndaki madde al flverifli nas l gerçekleflir? Aç klay n z. F. Kan n Görevleri Kan n vücutta; düzenleme, koruma ve tafl ma olmak üzere üç görevi vard r. Savunma görevini kan hücresi olan lökositler ve bu hücrelerin üretti i antikorlar sayesinde gerçeklefltirir. Düzenleme görevini vücut s cakl n n ve vücut s v lar n n ph oran n n belli bir de erde sabit tutulmas n sa layarak yapar. Tafl ma göreviyle hücreler için gerekli olan oksijeni akci erlerden hücrelere, hücrelerde oluflan karbon dioksiti ise akci erlere tafl r. Ayr ca besin, hormon, metabolizma art klar gibi maddeleri de ilgili doku ve organlara iletir. G. Kan n P ht laflmas Kan kesik, s yr k vb. yaralanma durumlar nda içindeki baz maddelerden dolay p ht lafl r. Kan n p ht laflmas vücudun kan kayb n engeller. Kan n p ht laflmas n sa layan maddelerden biri kanda inaktif durumda bulunana fibrinojendir. Fibrinojen bir tür kan proteini olup aktif hâldeki fibrine dönüfltü ünde kan p ht lafl r. Kan p ht laflmas kesik ya da yaran n oldu u yerdeki ba dokunun y rt lmas yla bafllar. Kanda bulunan trombositler bu bölgedeki kollajen liflere yap flarak bir madde salg lar ve bir t kaç oluflturur. Bu t kaç fibrin maddesi ile daha güçlü duruma gelir. Fibrin aflamal olarak flu flekilde meydana gelir: Trombositlerden ve hasarl hücrelerden salg lanan p ht laflma maddeleri( tromboplastin) p ht laflmay sa layan plazmadaki di er maddelerle (Ca ve K vitamini gibi) etkileflir. Bunun sonucunda oluflan madde protrombin denilen maddenin trombine dönüflmesini sa lar. Trombin sayesinde fibrinojen ipliksi yap daki fibrine dönüflür. Fibrin iplikleri trombositler ve di er kan hücreleriyle birlikte p ht y oluflturarak hasarl damarda bir t kaç görevi yapar. P ht laflmada görev alan maddeler karaci er taraf ndan sentezlenir. Kan n p ht laflmamas ile oluflan hastal a hemofili denilir. Kan n nas l p ht lafl r? Aç klay n z. 18

19 VI. nsanda Dolafl m Sisteminin di er Sistemlerle Olan liflkisi Tüm organ sistemleri çal fl rken birbiriyle uyum içindedir. Her hangi bir sistemdeki aksakl k di er sistemlerin çal flmas n da etkiler. K lcal damarlar ince ba rsaklardan sindirilmifl besinleri al r. Ya asitleri ve gliserol ise lenf damarlar na geçerek kan dolafl m na kat l r. Bu maddeler daha sonra kan dolafl m ile tüm hücrelere gönderilir. Ancak sindirim sistemindeki bir bozukluk bu maddelerin kandaki miktarlar n n de iflmesine neden olacakt r. Kan metabolizma art klar n da ilgili sistemlere tafl maktad r. Oluflan karbon dioksit akci erlere, metabolik art klar da boflalt m organlar na gönderilir. Bu sistemlerdeki bozukluklar sonucunda kandaki bu art k maddelerin seviyesi de iflir. Yine endokrin sistemdeki bir bozukluk sonucunda kan taraf ndan tafl nan hormonlar n miktarlar de iflecektir. Di er taraftan hipotalamus denilen yap ; dolafl m ve solunum sisteminin uyumlu çal flmas n sa lar. Hipotalamusun etkisi ile tehlike an nda vücudu koruyacak önlemler olarak kalp at fl h zlan r, kan bas nc yükselir. Dolafl m sisteminin sindirim sistemiyle olan iliflkisini aç klay n z. VII. nsanda Dolafl m Sisteminin Sa l Bir önceki konuda belirtildi i gibi dolafl m sistemi vücuttaki tüm sistemlerle iliflkilidir. Dolafl m sisteminin sa l için öncelikle tüm sistemlerin sa l na ve afla da belirtilen hususlara dikkat edilmelidir: Dolafl m sistemi için en önemli hususlardan biri temiz havad r. Bu anlamda yaflan lan ortam n havas n n temizli ine dikkat etmek gerekir. Sigara dolafl m sistemini olumsuz etkileyen en önemli faktörlerdendir. Çünkü sigarayla vücuda al nana karbon monoksit kan n yeterli düzeyde oksijen tafl yamamas na neden olur. Alkol de kalp damarlar n n esnekli i bozarak dolafl mda sorunlara yol açar. Hareketsizlik kalp damarlar n n bozulmas nda etkili olabilece inden düzenli spor yapmak gerekir. Varis vb. rahats zl klar hareketsizli e ba l ortaya ç kan hastal klardand r. Ayr ca düzenli spor kalp damar hastal klar na yakalanma riskini azalt r. Yeterli ve dengeli beslenme kalp damar hastal klar na yakalanmaman n en önemli koflullar ndand r. Çünkü yanl fl beslenme damar yap s n bozmaktad r. Damar sertli ine neden olmaktad r. Ayn zamanda stres faktörü de bu rahats zl klar tetiklemektedir. Di er taraftan lenfler mikroplara karfl süzgeç görevi yapmaktad r. Bu nedenle vücudun enfeksiyon almas durumunda lenflerde olumsuzluklar yaflan labilir. Hemen hekime baflvurulmal d r. 19

20 Temiz hava, sigara ve alkolün kalp damar sa l üzerine ne gibi etkileri vard r? Söyleyiniz. VIII. nsanda Savunma ve Ba fl kl k nsan, her an hastal k yapabilen virüs, bakteri v.b canl larla iç içe yaflamaktad r. nsan vücudu kendini bu canl lara karfl koruyacak baz yap sal özelliklere sahiptir. Di er bir anlam yla insan n kendini bu mikroorganizmalara karfl korudu u savunma hatlar vard r. Ba fl kl k vücuda giren mikroplara ve oluflturduklar maddelere karfl vücut taraf ndan gösterilen dirençtir. Vücuda giren yabanc bakteri, virüs vb. her fley antijen olarak adland r l r. Bu savunma hatt üç aflamal d r. Bunlardan ilkini deri, mukoz zarlar, göz yafl, mide asidi gibi salg lar ve solunum yollar ndaki silli epitel doku oluflturmaktad r. Bu yap lar mikroplar n vücuda girmesini önler. kinci hatt ise fagostik hücreler ve antimikrobiyal proteinler oluflturur. Fagostik hücreler hastal k etkenlerini fagositozla içlerine alarak yok eder. Ayr ca kanda bulunan baz proteinler de bakteri ve virüslerin etkisiz hâle getirilmesine yard mc olur. Vücut taraf ndan oluflturulan bu iki engelde herhangi bir hastal k etkeni di erinden ay rt edilemez. Bir baflka deyiflle bu savunma yöntemleri bir hastal k etkenine özgü de ildir. Vücudun üçüncü savunma hatt n ise lenfositler ve bu hücreler taraf ndan üretilen antikorlar oluflturur. Bu savunma yöntemi hastal k etkenine özgüdür. Yani lenfositler hastal k etkenlerini tan r ve bu etkenlere karfl vücudu savunur. Lenfositler, kanda ve lenfte bulunan tek çekirdekli, renksiz, ba fl kl k olaylar nda görevli kan hücreleridir. B ve T lenfositleri olmak üzere iki tip lenfosit vard r. Özel bir antijene (vücuda giren yabanc madde) cevap olarak B lenfositleri taraf ndan meydana getirilen, ba fl kl ktan sorumlu olan protein yap daki maddelere antikor denilir. A. Enfeksiyonlara Karfl Savunma 20 Bakteri, virüs, protozonlar gibi hastal k etkenlerinin vücuda girerek ço almas na enfeksiyon denilir. Enfeksiyon sonucunda oluflan hastal klar da bulafl c hastal klar ad n al r. Ancak vücuda giren her etken hastal k yapmaz. Çünkü vücuda giren hastal k etkenine karfl vücut direnir. Vücut kendini önceki konuda söz edilen yöntemlerle savunur. Bu savafl vücut kazan rsa hastal k oluflmaz. E er mikroplar kazan rsa hastal k söz konusu olur.

21 B. Ba fl kl n Oluflumu Vücuda yabanc her tür maddeye antijen ad verilir. Bakteri, virüs gibi hastal k etkenlerinin yüzeyinde de antijenler bulunur. Hastal k etkenleri vücudun ilk savunma hatlar n afl p vücutta ço almaya bafllad nda B ve T lenfositleri vücudu savunur. B lenfositler savunma için gerekli olan antikorlar yapar. Bu tür ba fl kl a hümöral (s v sal) ba fl kl k denir. T lenfositler ise vücuda giren yabanc maddelere ba lanarak onlar etkisiz hâle getirir. Bu tür ba fl kl a ise hücresel ba fl kl k ad verilir. nsanda Hastal k etkenleri lenfositlerin etkisi ile yok edildikten sonra B ve T lenfositlerinin bir k sm bellek hücrelerine dönüflür. Böylece vücut o etkene karfl ba fl kl k kazanm fl olur. Ayn türden hastal k etkeni vücuda girdi inde bellek hücreleri bu etkenlerin antijenlerini tan r ve hastal k oluflmadan hastal k etkenlerini yok eder. Ba fl kl k sisteminde yer alan yap ve organlar timüs bezi, lenf sistemi, kemik ili i, dalak, akyuvarlar, hormonlar ve baz proteinlerdir. ba fl kl k nas l oluflur? Aç klay n z. C. Ba fl kl k Çeflitleri nsanda hastal klara karfl ba fl kl k; do al ba fl kl k ve sonradan kazan lm fl ba fl kl k olmak üzere ikiye ayr l r. 1. Do al Ba fl kl k Di er canl larda hastal a neden olan etkenler insanda hastal k yapmaz. nsan bu tür etkenlere karfl do al ba fl kl a sahiptir. Bu do al ba fl kl k sayesinde insan birçok mikrop içersinde yaflamas na ra men hastalanmamaktad r. nsandaki do al ba fl kl yap sal ve genetik özellikler belirlemektedir. 2. Sonradan Kazan lan Ba fl kl k Sonradan kazan lan ba fl kl k do umdan sonra kazan lan ba fl kl kt r. Bu ba fl kl k aktif ve pasif ba fl kl k olmak üzere ikiye ayr l r. a. Aktif Ba fl kl k Aktif ba fl kl k insan n hastal k etkeni olan mikrop vb. ile karfl laflmas yla oluflan ba fl kl kt r. Aktif ba fl kl k iki türlü oluflur. Kifli hastal geçirerek aktif ba fl kl k kazanabilir. Vücuda hastal k etkeni girdi inde savunma hücreleri T ve B lenfositler devreye girer. Lenfositler hastal k etkeni ile savafl rken onu tan rlar. Daha sonraki hastalanma durumunda ayn etkenle karfl lafl nca çok h zl flekilde ba fl kl k yan t vererek kifli tekrar hasta olmaktan kurtulur. Aktif ba fl kl k kazanman n di er yolu ise hastal a yakalanmadan önce yap lan afl lamad r. Afl lama sayesinde kifli hastal n etkenini tan m fl olaca ndan hastal k durumunda vücudu savunmaya haz r hêle gelir. 21

22 Hastal k etkeni olan zay flat lm fl ya da öldürülmüfl mikroplar içeren s v ya afl denilir. b. Pasif Ba fl kl k Hasta kiflinin k sa sürede ba fl kl k kazanmas amac yla haz r antikorlar n verilmesiyle elde edilen ba fl kl kt r. Antikorlar n verilifli serum ile gerçeklefltirilir. Kana verilen antikorlar bir süre sonra yok edildi inden pasif ba fl kl k geçicidir. Antikorlar yok oldu unda ba fl kl k sona erer. Akrep sokmalar, y lan s r klar için kullan lan serumlar kiflide pasif ba fl kl k sa lar. Yeni do an bebe e annenin antikorlar n n plasenta ya da emzirme yoluyla geçmesi de pasif ba fl kl k sa lar. Aktif ve pasif ba fl kl k ars ndaki fark söyleyiniz. D. Ba fl kl k Sistemi Bozukluklar Ba fl kl k sistemi yapı ve organlarında meydana gelen bozukluklar ba fl kl k sistemi rahatsızlıklarına sebep olur. Ba ıflıklık sisteminin bozulmasıyla aids, kan kanseri, eklem romatizması, multiple skleros hastalıkları ortaya çıkar. Ba ıflıklık sisteminin aflırı duyarlılı ı sonucu alerjik reaksiyonlar da meydana gelir. Timüs, dalak, kemik ili i gibi organların görevini yetersiz yapması sonucu bazı hastalıklar ortaya çıkabilir. Ba ıflıklık sisteminin bozulmasıyla meydana gelen bu hastalıklardan korunmak için sistemi güçlendirmek gerekir. Güçlü bir ba ıflıklık sistemi için dengeli ve yeterli beslenme önde gelen koflullardandır. Afla da ba fl kl k sisteminin bozulmas nda etkili olan etmenlerden baz lar verilmifltir: Ba fl kl k sistemi organlar n n ifllevsel bozukluklar, Kanser tedavisi, organ nakilleri, kimyasal maddelere maruz kalmak, kortizonlu ilaçlar kullanmak, X fl nlar n almak, Do ufltan gelen ba fl kl k sistemi bozukluklar, Alerjik reaksiyonlar vb. 22

23 ÖZET Canl lar n yaflamlar n devam ettirebilmeleri için beslenme, hareket etme, boflalt m yapma gibi yaflamsal olaylar gerçeklefltirmeleri gerekir. Bu yaflamsal olaylar n devaml l canl lar n bulunduklar ortamdan ald klar besin ve oksijen ile mümkündür. D flar dan al nan oksijen ve besinin canl n n ya da bir hücrelilerde oldu u gibi hücrenin tamam na tafl nmas gerekir. Bu tafl ma ifllemi farkl yöntemlerle gerçeklefltirilir. Bu yöntemler canl n n geliflmiflli ine göre de iflmektedir. Bir hücreli canl lar n özel bir tafl ma sistemi yoktur. Yaflamsal olaylar gerçeklefltirmek için gerekli olan maddeleri hücre zar yla ozmos, difüzyon ve aktif tafl ma yoluyla al rlar. Bitkilerde tafl ma sistemini odun ve soymuk demetlerinden olaflan iletim demetleri oluflturur. Yaprakta epidermis hücrelerinin farkl laflmas ndan meydana gelen stomalar (gözenek) bitkide fotosentez için gerekli olan CO 2 al m n n ve fotosentez sonucu oluflan O 2 ç k fl n n yap ld aç kl klard r. Ayr ca stomalar su ç k fl n düzenleyerek bitkinin su miktar n ayarlamaktad r. Stomalar genellikle yapra n alt k sm nda yer al r. Bitkilerde su köklerde bulunan emici tüyler arac l ile topraktan al n r. Daha sonra odun borular na ve yapraklara do ru hareket eder. Bitkilerde suyun tafl nmas iki olayla gerçekleflir. Bunlar kök bas nc ve terleme_ kohezyon kuvettidir. Bitkilerde besin, soymuk borular (floem) taraf ndan tafl n r. Bu besin maddeleri fotosentez sonucunda oluflan glikoz, sükroz ve köklerde yap lan amino asitlerdir. Ancak bu besin maddeleri do rudan de il suda çözünmüfl olarak soymuk borular nda tafl n r. Omurgal ve omurgas z tüm canl lar besine ve enerjiye ihtiyaç duyarlar. D flar dan ald klar besin ve O 2 (oksijen) ile hücrelerinde enerji elde ettikten sonra art k madde olarak da CO 2 i (karbon dioksit) d flar atarlar. Hidra, planarya ve di er yass solucanlarda içi s v dolu olan gastrovasküler boflluk maddelerin iletimini sa lar. Yuvarlak solucanlarda da dolafl m sistemi yoktur. Aç k Dolafl m: Bu sistem böceklerde, eklem bacakl larda ve yumuflakçalar n ço unda görülmektedir. Kalbin kas lmas yla kan aç k olan ön ve yan damardan vücut bofllu una yay l r. Kalp gevfledi inde kan tekrar kalbe döner. Kapal Dolafl m: Bu dolafl m sistemi baz omurgas zlarda (halkal solucan, ahtapot, mürekkep bal klar ) ve omurgal larda görülür. Kan tamamen damarlar içindedir ve kalp kan kal n damarlardan ince damarlara do ru pompalar. Bal klarda kalp bir kulakç k ve bir kar nc ktan oluflmufltur ve bunlar do rusal olarak yerleflmifltir. Kurba alarda kalp iki kulakç k ve bir kar nc ktan meydana gelmektedir. Sürüngenlerde ise kalp, iki kulakç k ve bir bölmeyle k smen ikiye ayr lm fl bir 23

24 kar nc ktan meydana gelmifltir. Kufllarda ve memelilerde kalp iki kulakç k ve birbirinden tamamen ayr lan iki kar nc ktan oluflur. Akci erlerden gelen temiz kanla, vücuttan dolafl p kalbe gelen kirli kan birbirine kar flmaz. nsanda dolafl m sistemi kalp, damarlar ve kandan oluflur. nsanda kalp gö üs bofllu unda, iki akci er aras nda, sol akci ere do ru koni biçiminde yer almaktad r. kas l p gevfleyerek çal fl r. Bu kas lma ve gevfleme olay kalbin kasl yap s sayesinde gerçekleflir. Kalp kas ld nda kan pompalar, gevfledi inde ise kalbin bölmelerine kan dolar. nsanda dolafl m sisteminde yer alan damarlar atardamarlar (arterler), toplardamarlar (venler) ve k lcal damarlar (kapiller) olmak üzere üç çeflittir. Atardamarlar kan kalpten k lcal damarlar yard m yla doku ve organlara ileten damarlard r. Toplardamar, vücutta dolaflan kan kalbe getiren damarlard r. K lcal damarlar, atardamar ile toplardamar aras nda yer alan en ince damarlard r. nsandaki dolafl m sistemi büyük ve küçük dolafl m olmak üzere ikiye ayr l r. Büyük dolafl m sistemiyle amino asit, glikoz gibi besin maddeleri, hormon ve oksijen dokulara tafl n r. Dokularda da metabolik faaliyetler sonucu oluflan art klar boflalt m organlar na iletilir. Küçük dolafl m kalp ile akci er aras nda gerçekleflen dolafl md r. Büyük dolafl m kalp ile vücudun akci erler d fl ndaki doku ve organlar aras nda gerçekleflen dolafl md r. nsanda, büyük ve küçük dolafl m n d fl nda bir de lenf dolafl m sistemi vard r. Bu dolafl m sisteminde lenf s v s, lenf damarlar ve lenf dü ümleri yer al r. Lenf sistemi sayesinde vücut akyuvar üreterek mikroplara karfl korunur. Ya lar n sindirimi sonucu oluflan maddeler kan dolafl m na kat l r. K lcal damarlardan dokulara s zan s v ve akyuvarlar kana geri getirilmifl olur. Kan, kar nc klar n kas lmas na ba l olarak ortaya ç kan yüksek bas nçla aorta do ru hareket eder. Bu bas nç arterlerin gerilmesine neden olur ve kan n damar içinde hareketi gerçekleflir. Kan n vücutta savunma, düzenleme ve tafl ma görevleri vard r. Kan kesik, s yr k vb. yaralanma durumlar nda içindeki baz maddelerden dolay p ht lafl r. Kan n p ht laflmas vücudun kan kayb n engeller. Kan n p ht laflmas n sa layan maddelerden biri kanda inaktif durumda bulunan fibrinojendir. Dolafl m Sistemi vücuttaki di er tüm sistemlerle iliflkilidir. 24 Dolafl m sistemi sa l için en önemli hususlardan biri temiz havad r. Sigara dolafl m sistemini olumsuz etkileyen en önemli faktörlerdendir. Hareketsizlik kalp damarlar n n bozulmas nda etkili olabilece inden düzenli spor yapmak gerekir. Yeterli ve dengeli beslenme kalp damar hastal klar na yakalanmaman n en önemli koflullar ndand r. Di er taraftan lenfler mikroplara karfl süzgeç görevi yapmaktad r.

25 Bu nedenle vücudun enfeksiyon almas durumunda lenflerde olumsuzluklar yaflan labilir. nsan, her an hastal k yapabilen virüs, bakteri v.b canl larla iç içe yaflamaktad r. nsan vücudu kendini bu canl lara karfl koruyacak baz yap sal özelliklere sahiptir. Di er bir anlam yla insan n kendini bu canl lara karfl korumas n sa layan savunma hatlar vard r. Bakteri, virüs, protozonlar gibi hastal k etkenlerinin vücuda girerek yerleflmesine enfeksiyon denilir. Enfeksiyon sonucunda oluflan hastal klar da bulafl c hastal klar ad n al r. nsanda hastal klara karfl ba fl kl k; do al ba fl kl k ve sonradan kazan lm fl ba fl kl k olmak üzere ikiye ayr l r. Ba fl kl k vücuda giren mikroplara ve oluflturduklar maddelere karfl vücut taraf ndan gösterilen dirençtir. Vücuda giren yabanc maddeler antijen olarak adland r l r. Sonradan kazan lan ba fl kl k do umdan sonra kazan lan ba fl kl kt r. Bu ba fl kl k aktif ve pasif olmak üzere ikiye ayr l r. 25

26 ARAfiTIRMALAR A. ozmotik bas nç, enfeksiyon, soymuk borular, sürüngenler, planarya Yukar da s ralanan sözcükleri kullanarak ve gerekli ekleri getirerek afla da verilen tümcelerdeki boflluklar doldurunuz. 1. Bakteri, virüs, protozonlar gibi hastal k etkenlerinin vücuda girerek ço almas na denilir. 2. Kan n protein yo unlu u ile doku s v s aras ndaki protein yo unlu u aras ndaki fark do urur. 3. Odun borular nda iletim tek yönlü,.iki yönlüdür. 4. Kurba a ve vücudunda temiz ve kirli kan birbirine kar fl r. 5. Hidra,..ve di er yass solucanlarda içi s v dolu olan vücut bofllu u maddelerin iletimini sa lar. B. Afla da verilen tümceleri dikkatlice okuyarak do ru olan na (D), yanl fl olan na (Y) harfi koyunuz. 1. Kufllarda ve memelilerde kalp iki kulakç k ve bir kar nc ktan meydana gelmifltir. 2. Bitkilerde tafl ma sistemini odun ve soymuk demetlerinden oluflan iletim demetleri oluflturur. 3. Yar geçirgen zardan suyun çok yo un oldu u ortamdan az yo un oldu u ortama geçmesine ozmos denir. 4. Ba fl kl k sisteminde yer alan yap ve organlar akci erler ve kalptir. 5. Kan bas nc n n düflük olmas hipertansiyondur. 26

27 TEST I 1. Afla da belirtilen olaylardan hangisi maddelerin vücut içinde tafl nmas ile ilgili de ildir? A) Bölünme B) Ozmos C) Aktif tafl ma D) Difüzyon 2. Afla dakilerden hangisi soymuk borular n oluflturan hücrelerdendir? A) Bekçi hücreleri B) Arkadafl hücreleri C) Stoma D) Odun hücreleri 3. Afla daki yap lardan hangisiyle bitkide fotosentez için gerekli olan CO 2 al m yap l r? A) Bekçi hücresi B) Epidermis C) Stoma D) Soymuk boru 4. Suyun buhar hâlinde bitkinin gözeneklerinden atmosfere verilmesi olay afla dakilerden hangisidir? A) Ozmos B) Tafl nma C) letim D) Terleme 5. Afla daki olaylardan hangisi yapraklardan su buharlaflt kça suyun yukar do ru emilmesi olay d r? A) Terleme Kohezyon B) Çiy C) Tafl nma D) Çekilme 27

28 6. Afla dakilerden hangisinde su kökten yapraklara do ru tek yönlü iletilir? A) Yaprakta B) Soymuk borular nda C) Odun borular nda D) Stomada 7. Afla dakilerden hangisi kan n ön ve yan damarlardan vücut bofllu una yay ld dolafl m fleklidir? A) Kapal dolafl m B) Büyük dolafl m C) Küçük dolafl m D) Aç k dolafl m 8. Kapal dolafl m sistemi afla daki canl lardan hangisinde görülür? A) Süngerler B) Eklem bacakl lar C) Halkal solucanlar D) Hidralar 9. Afla daki ifadelerden hangisi yanl flt r? A) Kalp kas ld nda kan pompalar. B) Kalp kas l p gevfleyerek çal fl r. C) Kulakç klar kas l rken kar nc klar da kas l r. D) Kalbin kas lmas na sistol denilir. 10. Afla daki damar çeflitlerinden hangisinde kapakç k yer al r? A) K lcal damar B) Atardamar C) Aort D) Toplardamar 11. Afla dakilerden hangisi kalp ile akci er aras nda gerçekleflen kan dolafl m d r? A) Küçük dolafl m B) Büyük dolafl m C) Aç k dolafl m D) Lenf dolafl m 28

29 12. Afla dakilerden hangisi ba fl kl k sisteminde görev yapan organlardan de ildir? A)Timüs B) Karaci er C) Dalak D) Akci er 13. Afla dakilerden hangisi lenf isteminin görevidir? A) Oksijen tafl mak B) Karbon dioksit tafl mak C) Akyuvar üretmek D) Karbon dioksit tafl mak 14. Hastan n k sa sürede ba fl kl k kazanmas amac yla haz r antikorlar n verilmesiyle sa lanan ba fl kl a ne ad verilir? A) Pasif ba fl kl k B) Aktif ba fl kl k C) Do al ba fl kl k D) Ba fl kl k 15. Afla daki olaylardan hangisi ba fl kl k sistemi sa l üzerinde etkili de ildir? A) X fl nlar almak B) Spor yapmak C) Beslenme bozuklu u D) Sigara kullanmak 29