İNŞAAT İŞLERİNDE MEYDANA GELEN İŞ KAZALARININ SEBEP VE SONUÇLARININ İRDELENMESİ

Transkript

1 İNŞAAT İŞLERİNDE MEYDANA GELEN İŞ KAZALARININ SEBEP VE SONUÇLARININ İRDELENMESİ Serkan ENGİN 1*, Onur ÖZTÜRK 1, Adnan ÖNER 1 1 Kocaeli Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, İzmit, KOCAELİ * serkanengintr@hotmail.com 1.Giriş Sanayileşme ile birlikte ortaya çıkan sorunlardan bir tanesi de çalışanların sağlığı ve güvenliğinin sağlanması gerekliliğidir. İş sağlığı ve güvenliği, bir iş yerinde çevresel etkiler de göz önüne alınarak işin yürütülmesi ile ilgili oluşan tehlikelerden, muhtemelen risklerden, sağlığa zarar verebilecek durumlardan iş yerinde korunmak ve daha iyi bir çalışma ortamı sağlamak için yapılan metotlu çalışmalar olarak ifade edilebilir [1]. İş güvenliğinin sağlanması verimliliği arttırıcı, maliyetleri düşürücü etkisiyle de ekonomiye olumlu etki sağlar. İş güvenliği çalışmalarının hedeflerinden biri, çalışanların yaralanmalarını ve can kaybına uğramalarını önlemektir. Bu çalışmaların bir diğer önemli hedefi de üretim ve işletme maliyetlerinin düşürülmesidir. İş yerlerinde yapılması gerekli işçi sağlığı ve iş güvenliği çalışmalarının amaçlarını; işçileri korumak, üretim güvenliğini sağlamak ve işletme güvenliğini sağlamak olarak sıralayabiliriz. Genel olarak işçi sağlığı ve iş güvenliği mühendislik, tıp, ekonomi, sosyoloji ve psikoloji bilim dallarının beraber çalışmasını gerekli kılmaktadır. Ülkemizde işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili ilk yasal düzenleme 1865 yılında yayınlanan Dilaver Paşa Nizamnamesi dir. Bu nizamname genelde kömür üretimini arttırmak amacını gütmekle birlikte, bazı maddeleri çalışma koşullarına ilişkin önemli hükümler getirmiştir. İşverenin işçiye yiyecek ve yatacak yer temin etmesi, kömür madenciliğinde çalışan işçilerin çalışma süre ve ücretlerinin düzenlenmesi ile kazaya uğrayanların tedavilerine ilişkin maddeleri içeren bu nizamnamenin uygulanıp uygulanmadığı tam olarak bilinmemektedir yılında çıkartılan Maadin Nizamnamesi, iş güvenliği açısından Dilaver Paşa Nizamnamesine göre daha ileri hükümler içermektedir yılında yayınlanan Ereğli

2 Havza-ı Fahmiyesi Maden Arnelesinin Hukukuna Müteallik Kanun işçilere tanıdığı haklar bakımından, günümüzdeki işçi sağlığı ve iş güvenliği mevzuatının başlangıcı sayılmaktadır. Cumhuriyet döneminde canlanan ekonomi ve artan işçi sayısıyla birlikte çalışma hayatını düzenleyen yasalar ardı ardına çıkartılmıştır yılında Borçlar Kanunu, 1930 yılında Belediyeler Kanunu ve Umumi Hıfzısıhha Kanunu çıkartılmıştır yılında çıkartılan anayasa işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda önemli ölçüde yol gösterici olmuştur [2]. Günümüzde işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda birçok yasa yönetmelik ve tüzük yürürlüktedir. Bunlar, işverenler ile bir iş sözleşmesine dayanarak çalıştırılan işçilerin çalışma şartları ve çalışma ortamına ilişkin hak ve sorumluluklarını düzenleyen 4857 sayılı İş Kanunu [3], işverenlerce, işyerlerinde çalışanlara verilecek iş sağlığı ve güvenliği eğitiminin usul ve esaslarını düzenleyen, Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik [4], işyerlerinde sağlık ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için alınacak önlemleri belirleyen, İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği [5], İş Kanunu kapsamına giren işyerlerinde, işçilere ait yatıp kalkma yerlerinde ve diğer müştemilatında bulunması gereken sağlık şartlarının ve işyerlerinde kullanılan alet, edevat, makinalar ve hammaddeler yüzünden, çıkabilecek hastalıklara engel olacak tedbir ve araçların, işyerlerinde iş kazalarını önlemek üzere bulundurulması gerekli araçların ve alınacak güvenlik tedbirlerinin neler olduğunu belirleyen İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü [6], işyeri bina ve eklentilerinde bulunması gereken asgari sağlık ve güvenlik şartlarını belirleyen, İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik [7], hangi işlerin ağır ve tehlikeli işlerden sayılacağına, kadınlarla 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş genç işçilerin hangi çeşit ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılabileceklerine ilişkin hükümleri düzenleyen, Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliği [8], İş Kanunu kapsamına giren yapı işlerinde, İşçi Sağlığı ve iş Güvenliği Tüzüğünde öngörülenlerden başka alınacak sağlık ve güvenlik tedbirlerini düzenleyen Yapı İşlerinde İşçi Sağlığı ve Güvenliği Tüzüğü [9], yapı işyerlerinde alınacak asgari sağlık ve güvenlik şartlarını belirleyen, Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği dir [10]. Ayrıca 506 Sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu [11] ve 818 Sayılı Borçlar Kanunu da [12] iş sağlığı ve güvenliği konusunda bazı hükümler içermektedir. T.C. Anayasası, yukarıda bahsedilen kanun, yönetmelik ve tüzükler devlete, işçileri istihdam eden işverenlere ve işçilere önemli görev ve sorumluklar yüklemektedir. Sosyal Hukuk Devleti olmanın gereği olarak, devlet öncelikle vatandaşlarının dolayısıyla çalışan işçilerin yaşama hakkını güvence altına almak zorundadır. Bu sebeple devlet işçilerin karşılaşabileceği tehlikelere karşı gerekli yasal düzenlemeleri yapmak ve bunların uygulanıp uygulanmadığını denetlemek zorundadır. İşçilerin yaptığı üretimden yararlanan işveren olduğuna göre yasal

3 mevzuat işverenlere çok daha önemli görev ve sorumluluklar yüklemektedir. İşçi sosyal ve ekonomik açıdan işverene göre daha zayıf olduğu için yasalar onları işverene karşı koruyucu hükümler emretmektedir. İşverenler işçileri yapacakları işlerde karşı karşıya oldukları tehlikelere karşı eğitme, uyması gereken kurallara uyup uymadığını denetleme, alınacak güvenlik önlemlerine uyma konusunda zorlama gibi görevleri vardır. İşçilere yasaların yüklediği görevler ise şöyle özetlenebilir. İşçilerin işçi sağlığı ve iş güvenliği konularındaki görevleri pasif niteliktedir. Dolayısıyla işçilerin bu konularda yerine getirmesi gereken bir önlem bulunmamaktadır. Ancak işçiler alınmış olan önlemlere uymak ve tehlikeli bir durum yaratmamak azami ölçüde dikkatli, tedbirli davranmak ve çalışmak zorundadırlar. Aksi takdirde, hizmet akitleri bildirimsiz ve tazminatsız olarak feshedilecek, işsiz kalma durumu ile karşılaşabilecek veya kazaya uğramaları halinde ya sakat kalacak veya yaşamlarından olacaklardır. Dolayısıyla her türlü şartlarda işçiler en büyük zararı göreceklerdir. Ayrıca kendi kusuru ile zarara uğrayan işçinin işverene tazminat açısından başvurma hakkı kusuru oranında ortadan kalkmış olacaktır [13]. Bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişiye işçi, işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara işveren, işçi ile işveren arasında kurulan ilişkiye iş ilişkisi denir. İşveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddî olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime işyeri denir [3]. İş kazası ise, işveren tarafından yürütülmekte olan iş dolayısıyla ya da işveren tarafından görev ile başka bir yere gönderilmesi yüzünden asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda ya da işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp getirilmeleri sırasında sigortalının bedence ya da ruhsal olarak arızalı hale gelmesi olarak tanımlanmaktadır [11]. İnşaat işleri taşıdığı riskler dolayısıyla iş kazası ihtimalinin en yüksek olduğu meslek gruplarından birisidir. Ülkemizde meydana gelen iş kazalarının önemli bir kısmı inşaat sektöründe meydana gelmekte, bu kazalar sonucunda da işçiler canlarını ya da sağlıklarını kaybetmekte, işçi ve aile fertleri psikolojik olarak olumsuz yönde etkilenmekte, işverenler iş kaybının yanı sıra önemli sayılabilecek oranda tazminat ödemek durumunda kalmakta, bazı durumlarda bu tazminatlar şirketleri ekonomik olarak zor durumda bırakmakta, doğrudan ya da dolaylı olarak ülke ekonomisi zarar görmektedir. Son yıllarda yayınlanan Devlet İstatistik Enstitüsü ve Sosyal Sigortalar Kurumu nun verilerine göre iş kazaları artmakta yukarıda sıralanan psikolojik ve ekonomik zararlar kişi ve kurumları olumsuz olarak etkilemeye devam etmektedir. İlgili kurumların iş kazaları ile ilgili yayınladığı istatistiki sonuçlar önemli bir gösterge olmakla birlikte, kazaların detaylarını çoğu zaman içermemektedir.

4 Bu çalışmada Kocaeli İli, İş Mahkemeleri nde 2001 ve 2009 yılları arasında görülen, toplam 50 adet dava dosyası rastlantısal olarak seçilmiş ve incelenmiştir. Dava dosyaları üzerinde yapılan incelemelerden elde edilen veriler grafik haline getirilmiş, oluşturulan grafiklere göre de iş kazalarının önlenmesi için öneriler sunulmuştur. 2. Yöntem Bu çalışma kapsamında yapılan dava dosyası incelemelerinde, iş kazalarının oluşumuna sebep olan etken, iş kazasının günün hangi saatinde olduğu, işçi açısından iş kazası sonucu oluşan kayıplar, kazazedelerde iş kazası sonucu oluşan iş göremezlik oranları ve can kaybı üzerinde etkili olan sebepler tespit edilerek sonuçları aşağıdaki grafiklerde sunulmuştur. Şekil 1. Oluş sebebine göre iş kazası dağılımı Şekil 1 de oluş sebebine göre kazaların dağılımı verilmiştir. Bu grafikten de görüleceği gibi, iş kazasına sebep olan en önemli etken % 56 lık bir oranla yüksekten düşme olmuştur. Yüksekten düşme den sonra ki en önemli iş kazası unsuru % 22 ile, işçi üzerine madde düşmesi ya da gelmesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Elektrik çarpması, göze cisim batması ya da sıçraması, araç çarpması (iş makinası vs.) ve yangın ilk iki etkiye göre daha az olmasına rağmen karşımıza çıkmaktadır. Yüksekten düşme sonucu iş kazasının meydana geldiği dava dosyalarının hemen hemen hepsinde, düşmeyi engelleyici önlem olarak, emniyet kemeri kullanılmaması dikkat çekmektedir. Yine üzerine madde düşmesi yada gelmesi sonucu meydana gelen iş kazalarında da (kazı sırasında toprak kayması, taş yuvarlanması vs.)

5 kaymayı önleyici gerekli iş güvenliği tedbirlerinin alınmadığı, göze gelen cisimler sonucu yaralanmaların olduğu iş kazalarında da koruyucu gözlüklerin kullanılmadığı tespitleri rahatlıkla yapılabilmektedir. Şekil 2 de iş kazalarının oluş saatleri ile ilgili grafik verilmiştir. Bu grafiğe göre günün belli zaman dilimlerinde oluşan kazaların oranı eşit iken iş saatinin başlangıcı sayılan 08:00-10:00 zaman aralığında oluşan iş kazarlının oranı belirgin olarak yüksektir. Bu da iş günün başlangıcı olan saatlerde, yapılacak işe konsantrasyonun sağlanamamasına bağlanabilir. Şekil 2. Oluş saatine göre iş kazası dağılımı İnşaat işleri iş kazaları açısından riskli meslek grubuna girmektedir. Şekil 3 de ki grafikten de görüldüğü gibi oluşan iş kazalarında meydana gelen can kayıpları % 22 gibi çok yüksek bir değerdedir. Şekil 3. Kazalar sonucu oluşan hasarların dağılımı

6 Ayrıca çeşitli oranlarda iş göremez hale gelme % 54 oranında gerçekleşmiştir. Bu durumlar psikolojik açıdan işçi ya da yakınlarını olumsuz yönde etkilemesinin yanı sıra ülke ekonomisi içinde çok büyük kayıptır. Şekil 4 de iş göremez hale gelen işçilerin iş göremezlik oranları verilmiştir. % 20 ye kadar oluşan iş göremezlik, % 43 oranında gerçekleşmesine rağmen daha yüksek iş göremezlik oranı da azımsanamayacak kadar yüksektir. Bu durumda işçiler ağır çalışma gerektiren inşaat sektöründe ya çalışamayacak ya da daha düşük verimle çalışacaktır. Şekil 4. İş göremez durumu gelen kazazedelerin iş göremezlik oranları (%) Can kaybına sebep olan sebepler grafiğine bakılacak olursa yüksekten düşme ve üzerine madde düşmesi ya da gelmesi çok yüksek oranda can kayıplarının kaynağını oluşturmaktadır (Şekil 5). Meydana gelen iş kazalarının sebebi de çok yüksek oranda bu iki etkinin olduğu düşünülürse can kaybında da bu durumun ortaya çıkması beklenen bir durumdur. Şekil 5. İş kazası sonucu can kaybına neden olan sebepler

7 3. Sonuç ve Öneriler Yapılan bu çalışmada elde edilen veriler değerlendirilerek, ulaşılan sonuçlar sıralanacak olursa; İnşaat işleri riskli meslek grubunda olup, iş kazalarında can kaybı ve iş göremezlik gibi ağır sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Bu durum işçiler, işverenler ve ülke için çok önemli ekonomik kayıplara neden olmanın yanı sıra işçiler ve aileleri için ayrıca psikolojik yıkımlara da sebep olmaktadır. İnşaat işlerinde en önemli kaza sebebi yüksekten düşme olarak gerçekleşmiştir. Yapılan incelemelerde düşmeyi engelleyici güvenlik malzemelerinin işçilere bazı durumlarda verilmediği, verilmesi durumunda bile işçiler tarafından kullanılmak istenmediği, işverenler tarafından da kullanımının yeterince denetlenmediği tespit edilmiştir. Diğer iş güvenliği zafiyeti çalışmalar sırasında, işçiler üzerine madde düşmesi ya da gelmesi ve göze cisim gelmesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu hususta da gerekli önlemlerin alınmadığı ve gerekli koruyucu malzemelerinde kullanılmadığı ve kullanımının denetlenmediği anlaşılmıştır. İşçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda yürürlükte olan yasal mevzuata yeterince uyulmadığı bu çalışma kapsamında görülmüş olup, bunun neticesinde istenmeyen çok acı sonuçların ortaya çıktığı belirlenmiştir. Her iş kolunda olduğu gibi inşaat işlerinde de iş kazalarının önlenmesi, işçiler ve işverenlerin çok büyük ekonomik kayba uğraması önlenecek, dolayısıyla ülke ekonomisi zarar görmeyecektir.

8 Kaynaklar [1] İri, A., OHSAS İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri ve Bir İnşaat Firmasında Uygulanması, İTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, İnşaat Mühendisliği A.B.D., Yüksek Lisans Tezi, [2] Oskay, B., İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği, KOÜ, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Bitirme Tezi, [3] 4857 Sayılı İş Kanunu [4] Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik [5] İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği [6] İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü [7] İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik [9] Yapı İşlerinde İşçi Sağlığı ve Güvenliği Tüzüğü [10] Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği [11] 506 Sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu [12] 818 Sayılı Borçlar Kanunu [13] Kaçmaz, H., İş Sağlığı ve İş Güvenliği Konularında Devletin İşverenin İşçinin Görev ve Sorumlulukları, II. İş Sağlığı ve Güvenliği Kongresi, Mayıs 2003.