ZAZACA DİL DERLEMELERİ

Transkript

1 ZAZACA DİL DERLEMELERİ Osman ÖZER * ÖZET Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü nün (UNESCO) Şubat Dünya Anadili günü öncesinde yayımladığı Tehlike Altındaki Diller Atlası na göre, Türkiye de 15 dil tehlike altında. Bu 15 dil içerisinde nüfus yoğunluğu olarak en fazla Zaza dili yer almaktadır (MOSELEY 2010). Bu dilleri yok olmaktan koruyabilmek için yapılabilecek en önemli şey; insanların o dili konuşabilmesi için uygun şartları yaratmaktır. Zazaca üzerinde önemli araştırmalar yapılamamış olmasını sebeplerinden biri bu dille ilgili yeterli materyalin elde bulunamamasıdır. Eldeki dil malzemesinin yetersizliğinden dolayı da yapılan bilimsel çalışmalar çok sınırlı ve yetersiz kalmaktadır. Zazaca nın sesleri, ünlü ve ünsüzlerin nasıl sınıflandırıldığı, dil bilgisi ve söz varlığı da henüz ortaya konulamamıştır. Söz varlığı ortaya konulamadığı için, bir alfabe sorunu da orta yerde durmaktadır. Bildirimizin amacı Zaza dilini konuşan bölgelerde dil ve folklor derleme çalışmalarının yapılması gerekliliğidir. GİRİŞ Ağız araştırmaları, dil bilimi alanında en zor çalışmaların yapıldığı alandır. Ağız metinlerinin derlenmesi sırasında, derleyicinin özellikleri başında, derleme bölgesi ile ilgili bilgilere ve dil bilgisine sahip olması hususları başta gelmektedir. Bunların birisi bulunmadığı zaman derleme işi sağlıklı olmamaktadır. * Yrd. Doç. Dr., Bingöl Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, TDE Bölümü, osmanaga@gmail.com

2 388 I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu Derleme tekniklerinin bilinmesi, metin derlenecek yer ve kişilerin tespiti, araçların temini, metnin derlenmesi, bant kayıtlarının çözümlenmesi ve fonetik transkripsiyonunun yapılarak metnin oluşturulması, metnin gramer ve incelemesinin yazılması, sözlük ve indeksinin oluşturulması da bir uzmanlık gerektirmektedir. Zazaca dil derlemelerinin gerekliliği Dil biliminin, bir dil içerisinde, birbirine göre durumları ve yakınlıkları ne olursa olsun; lehçe, şive ve ağızları araştıran ve bunların ayrıntılarını belirleyen dalına lehçe bilimi (diyalektoloji) denir (Gemalmaz, 1995). Dil bilimi terimi olarak ağız: Bir dilin veya alt lehçenin sınırları içinde belli bölgede belli topluluklara özgü sözlü anlatım yollarının bütünü olarak tanımlanabilir (Gemalmaz, 1997). Ağız çalışmalarının amaçlarından biri de, dilin gelişim ve değişim seyrinin gözlemlenmesine yarayan tespitler yapabilmektir (ÖÇALAN 2006). Sadece konuşma geleneğiyle günümüze ulaşmış olan Zazaca 0nın kelime hazinesini unutulmaktan kurtarmak için yapılacak olan derleme çalışmaları, ön araştırma niteliğinden öteye gidememektedir. Ağız üzerinde yapılan çalışmaların asıl amacı, ana dilin yapısını ortaya koymak, problemlerini çözüp aydınlatmaktır. Bir dilin tarihî dönemlerini yazacak bir dil âlimi için, ağız araştırıcıları tarafından derlenip incelenmiş malzeme ile bu dil ve ağızları üzerinde yapılmış çalışmalar, eski yazılı kaynaklar (Zaza dilinde elimizde eski kaynak da yoktur) kadar önemlidir. Osmanlı Arşivinde elde edilen bir belgeye göre, (Abdullah Demir in ortaya çıkardığı belge Kodu: BOA. MF MKT 662/20-2) 6 Aralık 1902 tarihinde British and Frolov Bible Society tarafından bastırılan (Arap harfleri ile bastırılmış) Zaza Dili ile yazılmış 64 adet İncil in Bağdat a gelen kitaplar arasında olduğu bildirilmektedir. Elimizdeki en eski metin 25 Mart 1315 tarihinde Arap alfabesi ile basılmış olan Ahmed-i Hasi nin yazmış olduğu Zazaca Mevlid dir. Eser üzerindeki gramatikal dizin çalışmalarımız devam etmektedir. En kısa zamanda bastırılarak ilim âleminin faydasına sunulacaktır. Bu tür temel eserlere kaynaklık etmeleri sebebiyle, üzerinde çalışılacak dil, ağız veya ağız topluluklarının oluşumları, yayılma alanları, dilin içinde birbirlerine göre durumlarının ne olduğu gibi konular üzerinde ciddî bir şekilde durulması gerekir. Teknolojinin gelişmesi sonucu kullanımdan düşmüş ama Zaza kültürünün önemli bir bölümünü oluşturan (özellikle tarım, toprak, bitki, el sanatları, mutfak vs.) alanlarda hayli zengin olmasına rağmen, kelimeler yok olup gitmektedir. Bu kelimeler artık kullanılmamakta teknoloji ile ilgili bu isimler bir sonraki nesillerle

3 I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu 389 de aktarılmamaktadır. Kitle iletişim araçlarının yaygınlaştığı, televizyon ve radyonun ulaştığı yöre insanı fark etmeden pek çok değerini kaybetmektedir. Kaybolan bu değerlerin içinde de en önemli olanı da dilidir. Dildeki bu aşınma pek çok değere de zarar vermektedir. Zazalara ve yöre tarihine de ışık tutacak olan bu kelime hazinesinin bir an önce derlenmesi gerekmektedir. Dil derlemeleri niçin yapılmalıdır? 1. Bibliyografya Zazaca üzerinde neler yapılması gerektiğini tespit etmek için, doğrudan ya da dolaylı olarak neler çalışıldığını bilmek gerekmektedir. Bu bakımdan bir bibliyografya çalışması mutlaka yapılmalıdır. Bu konuda yapılmış tüm çalışmalar tedarik edilerek üniversitemiz bünyesinde Zazaca ile ilgili bir ihtisas kütüphanesi mutlaka kurulmalıdır. 2. Gramer konusunda hemen hemen hiçbir çalışma yapılmış değildir. Zazaca ile ilgili kısıtlı bir iki çalışmanın dışında ciddi bir çalışma henüz yapılabilmiş değildir. Bu konuda yapılacak çalışmalara esas metinler de yok denecek kadar azdır ve yeterli değildir. Terry Lynn Todd tarafından The Unıversity of Michigan da 1985 yılında yapılan bir doktora çalışması (TODD, 1985) da sadece Siverek yakınlarındaki bir köyden Almanya ya giden 20 yaşlarındaki bir kişinin konuşması üzerinde yapılmıştır (TÜREL, 2010, Daha geniş bilgi için KAYINTU 2010). Zilfi Selcan ın Grammatik der Zaza-Sprache zikredilebilir (Selcan 1998). Reichert ve Gippert in çalışmaları da göz ardı edilmemelidir (REİCHERT, 1997; GİPPERT, 2000) Dil varlığı ortaya konulmadan, bölgeler arası bir sınıflandırma yapılmadan doğru bir gramer çalışması yapmak da mümkün değildir. 3. Derleme nedir, nasıl yapılır? Yazılı kaynakları olmayan Zazaca için derleme çalışmaları en önemli aşamalardan biridir. Ağız araştırmalarında derlemeler, genellikle köy ve kasaba gibi arkaik unsurları nispeten daha iyi korumuş yerleşim birimlerinden yapılmalıdır. Bu konuda daha geniş bilgi için (GOLDSTEIN, 1983, DEMİR, 1997) 4. Bu derlemeleri yapabilecek uzman kadroların yetişmesi. Her araştırmada olduğu gibi dil derlemeleri de uzmanlık gerektirmektedir. Derleme teknikleri bilinmeden yapılan çalışmalardaki hatalar o malzemelerin kullanılmış oldukları eserlere de yansır.

4 390 I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu Derlemenin nasıl yapılacağını, dil malzemesinin nasıl derleneceğini bilmek ve bunu yazıya geçirmek bir eğitim işidir. Bırakınız Zazaca yı bugün üniversitelerimizin çoğunda lisans ve lisansüstü düzeyde bile ağız araştırmaları dersi yoktur. Sahada derleme yapacakların, ağız araştırmaları ve folklor hususunda bilgilendirilmeleri şarttır. Uzman kişilerin derlemeleri neticesinde ancak dil varlığı ortaya konulabilir. 5. Yapılan bu derlemeler nasıl yazıya geçirilmelidir? Hangi fonetik transkripsiyon alfabesi kullanılmalıdır? Derleme yapılırken dilin bir bütün olduğundan hareketle, çalışmanın dilin yapısını aydınlatmak gerektiği amacı güdülmelidir. Dil malzemesi sınıflandırılırken ana dil yapısının ön gördüğü bir sıraya göre düzenlenmiş olmalıdır. Seslerin yazıya geçirilmesinde kullanılacak olan transkripsiyon işaretleri kolay anlaşılır olmalıdır. Çeviri yazı konusunda Ağız araştırmalarında Ercilasun un Türkçe için önermiş olduğu işaretler kullanılabilir (ERCİLASUN, 1997). Ülkemizde ağız araştırmaları için de genellikle bu çeviri yazı sistemi kullanılmaktadır. Bu çeviri yazı sistemindeki işaretler de Zazaca nın seslerini göstermeye de kâfidir. Daha sonra bir alfabe önerilmelidir. 6. Bu konuda yapılan bilimsel çalışmalar henüz başlangıç aşamasında olduğundan nasıl bir metot takip edilmelidir? Dil bilimi araştırmalarında referansların özel bir yeri vardır. Bilgi ve bilgi karşılaştırma atıfları, yapılabilecek her türlü çalışma için geneldir (ATAÖV, 2006). Özellikle yazılı belgeleri olmayan ya da yok denecek kadar az olan Zazaca nın üzerine yapılacak olan çalışmalarda amaç, incelenmekte olan yaşayan dile ve onun ağızlarına yönelik olmalıdır. Unutulmamalıdır ki derlenen bu malzeme bir gün yazılı belge niteliği kazanacaktır. Bu sebepten derlenen malzeme ve belgeleri (fiş, kayıt malzemesi, bant, video v.s.), yerinde yazıya geçirilmiş metinler durumlarına uygun olarak arşivlenmelidir. 7. Zazaca nın sesleri ve alfabe sorunu. Zazaca dil varlığı ortaya konulmadan Zazaca sesler tarif edilemez ve buna uygun bir alfabe de önerilemez. Bu sebepten ilk önce Zazaca ünlü ünsüz seslerin tespiti gerekmektedir. Tespit edilen bu sesler de sınıflandırılmalıdır. İlk önce fonetik transkripsiyon alfabesi kullanılmalıdır.

5 I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu 391 vuer. : öte taraf şu ri vuer. : Öte tarafa git vuer. : yemek vuer. ma çin : Yemeğimiz yok. vėr : önce vėr bėr : Kapının önü her : eşek her umı : Eşek geldi hėr : eşek hėr şıma : Sizin eşeğiniz huėr : kendine ˆ Şekillerinde görüldüğü gibi, aslında hem telaffuzu hem de anlam farkları bulunan kelimelerin nasıl yazılması gerektiği problemi ortadadır. Transkripsiyon sistemlerinde normal alfabeden farklı olarak ses ve harf farklılıklarını gösteren birçok işaretler kullanılmaktadır. Transkripsiyon sistemlerinde kullanılan bu farklı işaretler millî ve modern alfabelerde kullanılmamaktadır. Çünkü diller en az çaba yasası gereğince mümkün olan ve dilin kendi kurallarına, yapısına uygun en pratik, en kolay söyleyişlerle şekillere yönelmekte, şekil ve yapı bakımından karışıklıklardan kaçınmakta lüzumsuz işaret ve şekillere iltifat etmemektedir lüzumsuz işaret ve şekillere iltifat etmemektedir. 8. Zazaca için hangi yörede konuşulan ağız esas alınmalıdır? Bu ağızların tasnifi yapılmadan bu sorunun cevabı verilebilir mi? Zaza yurdunun, ya da Zazaca konuşulan bölgenin sınırları ve içinde yaşayan Zazaların nüfusu tam tespit edilmeden de böyle bir çalışma yapılabilir mi? Türkiye nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri nde yaşamakta olan yaklaşık 4-5 milyonluk bir kitle Zazaları oluşturmaktadır (ARAKELOVA, 2000). Zazaların en kalabalık bulundukları iller şunlardır Diyarbakır, Bingöl, Elazığ, Erzincan, Tunceli. Urfa nın Siverek, Adıyaman ın Gerger, Malatya nın Pütürge ve Arapkir ilçeleriyle, Sivas ın Kangal, Hafik, Zara, Suşehri ilçelerinden Erzincan ın Refahiye sine uzanır. Kelkit-Bayburt sınırından geçerek, Tercan ı ve Erzurum un Hınıs ını içine Muş un Varto, Bitlis in Mutki ve kısmen Tatvan ilçelerini, Siirt in Sason ilçesini bünyesinde toplar, güneyden Diyarbakır ın Kulp, Lice, Hani, Piran (Dicle), Çermik ilçelerini kapsamına alarak Siverek te nihayete erer (SELİC 2004). Yapılacak işlerden biri de bu ağızların karşılaştırmalı olarak incelenmesidir. Böylece tespit edilen ağızların arasındaki benzerlikler ve ayrılıklar ortaya konulacak. Bir kelime nasıl ve ne şekilde kullanılmaktadır. Bu da ortaya çıkacaktır. Ancak bu ağızları mukayeseli olarak inceleyebilmek için, önce bu ağızlara ait dil malzemesinin eksiksiz bir şekilde derlenmiş olması gerekmektedir. Bugün Zazaca dil malzemesi derlenmemiştir ve elimizde güvenilir metinler de yoktur. Derleme işi tamamlanmadıkça bu karşılaştırmalı incelemeler yapılamayacaktır.

6 392 I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu Bu derlemeler yapılırken de il ve ilçelerin idari sınırlarının esas alınması doğru bir yaklaşım değildir. Buna rağmen idari ya da siyasi sınırlar esas olarak yapılan çalışmalarda ortaya konan metinlerde dil özellikleri esas alınmalıdır. Bu ağızların karşılaştırılması Zazaca nın kendi içinde ayrılan ve bitişen taraflarını da ortaya koyacaktır. 9. Derleme sözlüğü oluşturulmadan sözlük çalışmalarının da yapılamayacağı bilinmelidir. Son olarak bir Derleme Sözlüğü oluşturulması için derleme çalışmalarının yapılması gereğine işaret etmek istiyorum. Yazılı metinleri olmayan bir dilin kelime hazinesini tespit etmek, dil varlığını ortaya koymanın en önemli yoludur. Konuşulan dil varlığının kayda alınarak ortaya bir Derleme Sözlüğünün konulmasıdır. Derleme sözlüğü ancak bir sözlüğün alt yapısını oluşturabilir. Ağız niteliğinde, söyleyiş ayrımlarına dayanan kelimelerin yeni anlamlarıyla bir dilde yer alırken Zazaca nın kanıtı olabilecek olan Derleme Sözlüğünü oluşturmanın ne kadar zor olacağını da görüyoruz Bundan sonraki yapacaklarımız, yapılmayanları yapmak olacaktır. Bu maddeleri çoğaltmak mümkündür. Bu tür çalışmalar, insan temelinde ekonomik bir güce de dayanmaktadır. Bingöl Üniversitesinin bu konuda bilimsel çalışma yapabilmesi de kadro ve ödeneğe bağlıdır. Üniversitenin tek görevi de bu olmadığına göre iyi niyetle bu çalışmaların desteklenmesi gerekmektedir. KAYNAKÇA ARAKELOVA, Victoria, The Zaza Peope As A New Ethno-Political Factor In The Region Iran&Caucasus Researvh Papers, Vol. 3-4, (ed. Garnık Asatrian) International Publications of Iranian Studies, Tehran ATAÖV, Türkkaya, (2006), Bilimsel Araştırma El Kitabı, İstanbul DEMİR, Nurettin. (1999), Ağız Araştırmalarında Derleme Teknikleri. Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, Ankara ERCİLASUN, Ahmet. (1999), Ağız Araştırmalarında Kullanılacak Transkripsiyon İşaretleri. Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, (9 Mayıs 1997) TDK Yay., 697 Ankara GEMALMAZ, Efrasiyap, (1999, ) Ağız Araştırmaları üzerine Genellemeler Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni (9 Mayıs 1997) TDK Yay., 697, Ankara GEMALMAZ, (1995), Erzurum İli Ağızları, İçindekiler, Ankara

7 I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu 393 GİPPERT, Jost ((2000)), The Historical Position Of Zazaki Revisited. Paper Presented At The First International GOLDSTEİN, S. (1983 ), Kenneth Çev. Prof. Dr. Ahmet Edip Uysal. Sahada Folklor Derleme Metotları, Ankara KAYINTU, Ahmet. Bingöl de Konuşulan Yerel Dil (Zazaca) Üzerinde Batıda Yapılan Çalışmalara Eleştirel Bir Yaklaşım: Teryy Lynn Todd un A Grammer of Dımıli (Also Known As Zaza) Örneği Bingöl Sempozyumu Bingöl MOSELEY, Christopher (ed.) Atlas of the World s Languages in Danger, 3rd edn. Paris, UNESCO Publishing. Online version: ÖÇALAN, Muharrrem, Ağız Araştırmalarında Bilişim Teknolojilerinin Kullanılması ve Ağız Tezleri İçin Yenilik Önerileri Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2006/1 Kayseri REİCHERT, Van Bruinessen, Martin (1997), Zazaki, Grammatik und Versuch einer Dialektologie. Wiesbaden SELCAN, Zilfi. (1998), Grammatik der Zaza-Sprache, Nord Dialekt (Dersim Dialekt), Wissenschaft & Technik Verlag, Berlin ŞELİC, H. (2004), Zaza Gerçeği, Dicle-Fırat Yayınları Münih TODD, Terry, Lynn. (1985), A Grammer of Dımıli (Also Known As Zaza), Unpublished Ph.D. Thesis, The Universty of Michigan TÜREL, Vehbi. Bingöl de Konuşulan Lehçeler Dımıli (Zazaki) ve Kurmanci ile İlgili Birer Eserin Tanıtımı. Bingöl Sempozyumu Bingöl ÜÇOK, Necip, (2004), Genel Dilbilim, İstanbul

8