ÜNİTE: FİİLER (Eylemler) KONU: Fiilde Kip (Haber ve Dilek Kipleri)

Transkript

1 ÜNİTE: FİİLER (Eylemler) KONU: Fiilde Kip (Haber ve Dilek Kipleri) ÖRNEK SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 1. Aşağıdakilerden hangisi çekimli bir fiildir? A) düşünmek B) okudum C) gözlemek D) gezmek Fiillerin mek, mak eki almış biçimlerine mastar denir. Fiil kök ya da gövdelerine zaman ve kişi eki getirilerek kullanılmasına ise fiil çekimi denir. Aldım Burada al fiiline di (di li geçmiş zaman eki) getirilmiştir. 1.tekil kişi yerine kullanılan -m kişi eki de eklenerek fiil çekimi yapılmıştır. Bu bilgilere göre seçenekleri inceleyelim: A, C, D seçeneklerinde fiiller -mek ekini alarak mastarlı duruma getirilmiştir. C de ise oku fiiline di zaman eki ve m kişi eki getirilerek, fiil çekimli yapılmıştır. Yanıt B dir. 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem gereklilik kipiyle çekimlenmiştir? A) Bu sabah geç kalktım. B) Bahçedeki çiçekleri suladık. C) Her akşam bu ilaçlardan almalısın. D) Az sonra maç başlayacak. Fiil kök ya da gövdelerine zaman ve kişi ekleri getirerek onları çekimleriz. Fiillerin çekimlenmiş biçimine kip denir. Kipler, haber kipleri ve dilek kipleri olarak ikiye ayrılır. Haber kiplerinde zaman anlamı var. Zaman anlamı, fiillere getirilen -di, -miş, -ecek, -yor, -r ekleriyle sağlanır. Böylece haber kipleri oluşur. Yap : Fiil kökü Yap fiiline (-di, -miş, -yor, -ecek, -r) kip eklerini ve 1.tekil kişi (-m) ekini getirerek haber kiplerini oluşturalım. yaptı m di li geçmiş zaman kipi yapmışım miş li geçmiş zaman kipi yapacağım gelecek zaman kipi yapıyor um şimdiki zaman kipi yaparım geniş zaman kipi Dilek kiplerinde ise zaman anlamı yoktur. Fiillere dilek, istek, gereklilik, emir anlamları katar. -se, -e, -meli, -sin eklerini alır. yapsa m dilek şart kipi yapa yım istek kipi yapmalı yım gereklilik kipi yap, yapsın, yapsınlar emir kipi Emir kipinin 1.tekil ve çoğul kişisi yoktur. Çünkü kişi kendisine emir veremez. Emir kipi, fiillere getirilen -sin, - iz (-in), -sinler kişi ekleriyle çekimlenir. TÜRKÇE 153

2 Şimdi seçenekleri inceleyelim: kalk-tı-m di li geçmiş zaman, 1.tekil kişi fiil sula-dı-k di li geçmiş zaman, 1.çoğul kişi fiil başla-y-acak gelecek zaman, 3.tekil kişi fiil al malı sın gereklilik kipi, 2.tekil kişi fiil Yanıt C dir. 3. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde yüklem emir kipindedir? A) Söylediğini yaparsanız buradan gider. B) Ne yaparsa yapsın, aldırma. C) Arkadaşımı şimdi aramalıyım. D) Derslerine daha sıkı çalışmalısın. Emir kipi dilek kiplerindendir. Zaman anlamı yoktur. Bütün fiil kök ve gövdeleri emir olarak kullanılır. (Gövde, sözcüğün yapım eki alarak türemiş haline denir.) Emir kipinde eylemin yapılma isteği emir yoluyla bildirilir. -sın, -in, -iz, -sinler kişi ekleriyle kullanılabilir. 1.tekil ve çoğul kişisi yoktur. Çünkü insan kendisine emredemez. Dinle : Fiil dinlesin, dinleyin, dinleyiniz, dinlesinler Emir kipi ayrıca şu kiplerin yerine de kullanılabilir. a) Dilek umut, yalvarma, istek, rica anlamlarında: Her şey gönlünce olsun. Bu dargınlık son bulsun. İçeri buyurun. b) Gücü yetmeme, yetersizlik anlamında: Bu işin altından çıkabilirsen çık. Ondan kurtulabilirsen kurtul. Şimdi seçenekleri inceleyelim: gid er Geniş zaman kipi (er) aramalıyım Gereklilik kipi (meli) çalışmalısın Gereklilik kipi (meli) aldırma Emir kipinde ve olumsuzluk bildirmektedir. Yanıt B dir. 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi haber kiplerinden biriyle çekimlenmiştir? A) Bu işi bugün bitirin. B) Bunca sıkıntıya nasıl katlanmışlar? C) Bu söylediklerimi siz de yapmalısınız. D) Annem daha erken gelebilse. 154 TÜRKÇE

3 Haber kiplerinde zaman anlamı var ve-di-miş-ecek-yor-r eklerini alır. Dilek kiplerinde ise zaman anlamı yoktur. Dilek, istek, gereklilik, emir bildirir. A da bitirin emir bildiriyor (Siz) bitirin anlamında C de yapmalısınız gereklilik bildiriyor (Siz) yapmalısınız D de gelebilse dilek şart bildiriyor (O) gelebilse Görüldüğü gibi A, C, D seçenekleri dilek kiplerindendir ve zaman anlamı yok. B de ise katlanmışlar miş li geçmiş zaman 3.çoğul kişiyi bildirmektedir. Haber kipindedir. Yanıt B dir. 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem istek kipindedir? A) O da bize katılsa, B) Şimdi ben de o olayı hatırladım. C) Şurada biraz dinlenmeliyim. D) Yarın sinemaya gidelim. İstek kipi dilek kiplerindendir. İstek, niyet bildirir. Fiil kök ve gövdelerinden sonra -e, -a eki getirilerek çekilir. Fiil sesli ile biterse araya y kaynaştırma harfi girer. alayım, verelim, bakasın, okuyasınız, ağlaya, bekleyelim Çekimi: güleyim, gülesin, güle, gülelim, gülesiniz, güleler Birinci çoğul kişide, kişi eki lim, -lım, -lüm, lum şeklindedir. Bu ek yalnız istek kipinde kullanılır. Biraz daha oturalım. (Kim? Biz) 1.çoğul kişide kullanılmış. Bu açıklamalar doğrultusunda seçenekleri inceleyelim. A da katılsa fiili dilek şart kipindedir. B de hatırladım fiili haber kiplerinden di li geçmiş zaman kip ekini almış. C de dinlemeliyim fiili gereklilik kipindedir. D de ise git fiilinden sonra-e istek kipi ekini ve 1.çoğul kişide kullanıldığını söylediğimiz-lim ekini almış. Yanıt D dir. 6. -miş eki, aşağıdaki cümlelerin hangisinde başkasından duyulma, aktarılma anlamı taşımamaktadır? A) Çok yorulmuşsun, yürüyecek halin kalmamış. B) Çocukluğunda o da çok yaramazmış. C) Topladığı çiçekleri öğretmenine vermiş. D) Kitapçıya uğradığında bir roman almış. -miş eki fiillere getirildiğinde başkasından duyulma, rivayet anlamı verir. Fiil kök ya da gövdelerinden sonra ünlü uyumuna göre- (-miş, -mış, -müş, -muş) ekleri getirilerek çekim yapılır. Eylemin geçmişte yapıldığını bildirir. Eylemi anlatan kişi eylemi görmemiş, başkasından duymuştur. Bu bakımından öğrenilen geçmiş zaman da denir. Dün bize gelmiş. Çekimi: vermişim, vermişsin, vermiş, vermişiz,vermişsiniz, vermişler. Fiilin yapıldığını sonradan görme, anlama anlamı da bildirir. TÜRKÇE 155

4 Seçenekleri inceleyelim. A, C, D seçeneklerinde kalmamış, vermiş, almış yüklemleri fiildir. Aldıkları miş ekleri başkasından duyulma anlamı taşımaktadır. A da eylemin yapıldığını sonradan fark etmiş. B seçeneğinde ise yüklem eylem değildir. Yaramaz sözcüğü addır. Yanındaki mış eki ek fiilin geçmiş zamanıdır. Yaramaz sözcüğünü yüklem yapmış. Yanıt B dir. 7. Akşama ödevimi yapacağım cümlesinin yüklemi hangi kiptedir? A) Gereklilik kipi B) İstek kipi C) Gelecek zaman kipi D) Geniş zaman kipi Gelecek zaman, fiil kök ve gövdelerine, ünlü uyumuna göre; -ecek, -acak getirilerek yapılır. Ünlü ile biten sözcüklere getirildiğinde araya (y) kaynaştırma harfi girer. gideceksin, alacağım, bilme(y)ecek, söyle(y)ecek Fiilin konuşma anından sonra yapılacağını bildirir. Dosyaları inceleyeceğim. 1.tekil ve 1.çoğul kişilerde kullanıldığında ecek ekinin son harfi k ğ ye dönüşür. gideceğim gideceğiz Fiilin yapılması gerektiği anlamı da var. Derslerine sıkı çalışacaksın. (Çalışman gerek) Çekimi: alacağım alacaksın alacak alacağız alacaksınız alacaklar yap acak ım yapacağım yap Fiil kökü acak eki yanına ünlü ile başlayan ek aldığında, sonundaki (k) yumuşayarak (ğ) olmuş. Eyleme eklenince, eylemin daha sonra yapılacağını bildirdiğinden yanıt C dir. 8. Toplamak fiili aşağıdaki cümlelerin hangisinde şimdiki zaman kipiyle çekimlenmiştir? A) topladık B) toplayalım C) toplarsınız D) topluyorlar Şimdiki zaman, fiil kök ya da gövdelerine -yor eki getirilerek yapılır. Bu ek ünlü uyumlarına uymaz. Ünsüzle biten sözcüklere eklendiğinde, araya -i, -ı, -u, -ü ünlülerinden biri girer. uyu-yor koş-u-yor Fiilin sonunda -a, -e geniş ünlüsü varsa, yor eki getirildiğinde bu ünlüler darlaşarak -ı, -i, -u, -ü dar ünlülerine dönüşür. anla yor anlıyor şimdiki zaman, eylemin konuşma anında yapılmakta olduğunu bildirir. 156 TÜRKÇE

5 Sınıfını geçmek için çalışıyor. Çekimi: bakıyorum, bakıyorsun, bakıyor, bakıyoruz, bakıyorsunuz, bakıyorlar topla-dı-k di li geçmiş zaman kipi topla-y-a-lım istek kipi topla-r-sınız geniş zaman kipi toplu-yor-lar şimdiki zaman kipi. Çünkü yor ekini almış. Yine topla fiilinin sonundaki a geniş ünlü darlaşarak u olmuş. Yanıt D dir. 9. Eylemler anlamlarına göre iş, oluş, kılış, durum, hareket eylemleri olmak üzere ayrılırlar. Aşağıdakilerden hangisinde oluş bildiren eylemler bir arada verilmiştir? A) delmek kazmak yıkmak B) sararmak morarmak uzamak C) oturmak kalkmak durmak D) yıkamak süpürmek sulamak İş ve kılış eylemleri : Mutlaka bir öznenin etkisiyle gerçekleşen, bir nesneyi etkileyebilen geçişli eylemlerdir. Ölç (mek) Ölçtü Neyi? Duvarı (Nesne) bağla(mak) bağladı Neyi? İpi (Nesne) Oluş Eylemleri : Bir zaman içinde ve kendiliğinden gerçekleşen fiillerdir. Öznenin etkisi yoktur. Özne, aslında kendiliğinden gerçekleşen eylemin etkilediği varlıktır. büyü(mek), yağ(mak), uza(mak), sol(mak) Çiçekler soldu. Durum Eylemleri: Mutlaka bir özne tarafından gerçekleştirilen, fakat bir nesneyi etkilemeyen (nesne almayan) geçişsiz fiillerdir. gül(mek), bak(mak), utan(mak) Kardeşim gülüyor. (nesne yok) A da delmek, kazmak, yıkmak özne tarafından gerçekleştirilir. Nesne alır. (İş - kılış) Semih duvarı deldi. (O) Toprağı kazıyor. (O) Duvarı yıktı Özne nesne G.Ö nesne G.Ö.nesne D de de aynı (O)Çamaşır yıkayacak. (Ben)Evi süpürdüm. (Sen)Çiçekleri sula. Nesne alır. (iş - kılış) G.Ö. nesne G.Ö. nesne G.Ö. nesne C de oturmak, kalkmak, durmak özne tarafından gerçekleştirilir. Nesne almaz. (durum) Meryem koltuğa oturdu. (Sen)Yerden kalk. (Sen)Kapının önünde dur. Özne D.T G.Ö. G.Ö D.T B de sararmak, morarmak, uzamak eylemleri kendiliğinden oluyor, değişmeye uğruyor. Yapraklar sarardı. Gözü morarmış. Çocuğun boyu uzamış. Eylemler kendiliğinden oluşmuş. Yanıt B dir. TÜRKÇE 157

6 10. Seçeneklerin hangisinde birleşik zamanlı fiil yoktur? A) Gideceğimi sana söylemiştim. B) Sen gelmeden önce çalışıyorduk. C) Yemek yemeden geldiğini bilemezdim. D) Onunla yarım saat önce görüştüm. Bileşik zamanlı fiil: Herhangi bir haber ya da dilek kipi ekinden sonra, ek fiil eklerinden biri (-di, (idi), -miş (imiş), -se (ise)) getirilerek çekimlenen fiillerdir. Formülü : Fiil tabanı + kip eki + ek fiil + kişi eki konuş acak tı m konuşacaktım Bileşik zamanlı fiiller üçe ayrılır: 1. Hikaye Bileşik Zamanı: Haber ya da dilek kiplerindeki fiillere di eki getirilerek yapılır. Ek, ünlü uyumuna, ünsüz benzeşmesine göre (-dı, -du, dü, -ti, -tı, -tü, -tu) olur. Gülerim gül er im (-er) geniş zaman, (-im) kişi ekidir. Basit zamanlıdır. Gülerdim gül er di m (-er) geniş zaman ekinden sonra (-di) ek fiili getirilmiş. Bileşik zamanlıdır. Okunuşu : Geniş zamanın hikâyesi Gülmeliydi gül meli y di (-meli) gereklilik kipi (-di) ek fiil, (-y) kaynaştırma Okunuşu: Gereklilik kipinin hikâyesi 2. Rivayet Bileşik Zamanı: Kip eki almış fiillere (-miş) eki getirilerek yapılır. Alacaksın al acak sın (-acak) gelecek z. (-sın) kişi eki basit zamanlıdır. Alacakmışsın al acak mış sın (-acak) kip ekinden sonra (-mış) ek fiili getirilmiş. Bileşik zamanlıdır. Okunuşu: Gelecek zamanın rivayeti 3. Şart Bileşik Zamanı: Kip eki almış fiillere (-se) eki getirilerek yapılır. Vermiş ver miş (-miş) miş li geçmiş zaman kipi. Basit zamanlıdır. Vermişse ver miş se (-miş) kip ekinden sonra (-se) ek fiili getirilmiş. Bileşik zamanlıdır. Okunuşu: miş li geçmiş zamanın şartı Not: 1. Di li geçmiş zamanın ve emir kipinin rivayeti yoktur. 2. Dilek kiplerinin şart bileşik zamanı yoktur. 3. Hikaye ve rivayet bileşik zamanlı bir fiile, ek fiilin (-se) biçimi getirilirse, katmerli bileşik zaman olur. biliyorduysa bil iyor du ysa gel ecek miş se n 4. Haber kiplerinin bileşik çekimlerinde bileşik zaman anlamı vardır, dilek kiplerininkinde yoktur. A da söylemiştim söyle miş ti m (-miş) (-ti) Bileşik zamanlı (miş li geçmişin hikâyesi) B de çalışıyorduk çalış ıyor du k (-yor) (-du) Bileşik zamanlı (şimdiki zamanın hikâyesi) C de bilemezdim bile mez di m Olumlusu bilebilirdim bilebil ir di m (-ir) (-di) Bileşik zamanlı (Geniş zamanın hikâyesi) D de görüştüm görüş tü m (-tü) yalnız di li geçmiş zaman kip eki aldığı için basit zamanlıdır. fiil kişi eki Yanıt D dir. 158 TÜRKÇE

7 11. geziyorlarmış fiili zaman ve kişi bakımından, aşağıdakilerden hangisine uygundur? A) Gelecek zamanın rivayeti 3.tekil kişi B) Şimdiki zamanın hikayesi 2.çoğul kişi C) Geniş zamanın hikayesi 2.tekil kişi D) Şimdiki zamanın rivayeti 3.çoğul kişi Rivayet Bileşik Zamanı: Şimdiki zamanın rivayeti: yaz ıyor - muş Gelecek zamanın rivayeti: yaz acak mış Geniş zamanın rivayeti: yaz ar mış Di li geçmiş zamanın rivayeti: yoktur. miş li geçmiş zamanın rivayeti: yaz mış mış Dilek şart kipinin rivayeti: yaz sa y mış İstek kipinin rivayeti: yaz a y mış Gereklilik kipinin rivayeti: yaz malı y mış Emir kipinin rivayeti: yoktur görüldüğü gibi yaz fiil köküne önce kip eki, sonra rivayet bileşik zaman eki -miş getirilmiş. Rivayet bileşik zamanlı fiil olmuş. Şimdi geziyorlarmış fiilini inceleyelim. Gez fiil kökü -(i)yor şimdiki zaman eki -lar 3.çoğul kişi eki -mış rivayet eki Geziyorlarmış şimdiki zaman rivayeti 3.çoğul kişi Yanıt D dir. 12. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde di li geçmiş zaman (bilinen geçmiş zaman) diğerlerinden farklıdır? A) Onu dün parkta gördüm B) İşi bitince derin bir nefes aldı. C) İstanbul u Bizanslıların elinden Fatih Sultan Mehmet aldı. D) O kadar güzel ki hayran hayran onu izledim. Di li geçmiş zaman (Bilinen geçmiş zaman) iki değişik amaçla kullanılır. a) Tanık olunan, görülen bir eylemin anlatımında: Yağmur az önce dindi. b) Tanık olunmasa, görülmese bile, gerçekliği kesin olarak saptanmış eylemlerin anlatımında: Atatürk 19 Mayıs 1919 da Samsun a çıktı. A, B, D seçeneklerinde eylem, söyleyen kişi tarafından bizzat tanık olunmuş, (görülmüş) C de ise, tanık olunmasa da gerçekliği kesin olarak saptanmış, biliniyor. Tarih ispat etmiş. Yanıt C dir. TÜRKÇE 159

8 1. Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerinden hangisinde zaman anlamı yoktur? A) Her zaman yurdumuzu düşünmeliyiz. B) Ödevini kontrol etmeni istiyorum. C) Bu konuyu sonuna kadar savunacağım. D) Sinemaya gitmeyi çok istedi. 5. Böyle gelmiş,böyle gider. atasözündeki fiillerin kipi sırasıyla hangi seçenekte verilmiştir? A) istek-geniş zaman B) istek-gelecek zaman C) gelecek zaman-geniş zaman D) geçmiş zaman-geniş zaman 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde her zaman yapılan bir iş anlatılmaktadır? A) Sanatçı son konserine yetişemedi. B) Pazar günü memleketine gidecek. C) Yağmur yavaş yavaş yağmaya başlamış. D) Geceleri geç yattığı için sabahları geç kalkar. 6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem istek kipindedir? A) Burada bari bir iş bulabilse. B) Bu yorgunluktan sonra bir güzel uyumalı. C) Sınavı kazanmak için düzenli şekilde çalışınız. D) Arkadaşlarla birlikte tiyatroya gidelim. 3. Aşağıda, gelecek zamanla çekimlenmiş kaç fiil vardır? bakıyor-oturacak-gideceksiniz-bilirlerverecekler-konuşurlar A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 7. Aşağıdaki fiillerden hangisinin kipi diğerlerinden farklıdır? A) okumayayım B) okumazsın C) okumam D) okumazlar 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde -miş-mış eki yükleme,miş li geçmiş zaman (haber kipi) anlamı katmamıştır? A) Geçen ay işinden çıkmış. B) İki gündür çok hastaymış. C) Yıllar önce buraya taşınmışız. D) Yıllar önce burada okula başlamışım. 8. Aşağıdakilerin hangisi hazırlanamıyoruz fiilinin olumlusudur? A) Hazırlanıyoruz. B) Hazırlanmayabiliriz. C) Hazırlanabiliyoruz. D) Hazırlanamıyor muyuz? TÜRKÇE 160

9 9. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin kökü fiildir? A) karlı B) işlik C) korkulu D) duvarına 13. Aşağıdaki fiillerden hangisi mastar halindedir? A) yüzecekti B) söylüyor C) anlamak D) dinleyecek 10. Tok,açın halinden anlamaz. atasözündeki fiilin kipi ve zamanı aşağıdakilerden hangisidir? A) Haber kipi-geçmiş zaman B) Haber kipi-geniş zaman C) Dilek kipi-emir kipi D) Haber kipi-şimdiki zaman 14. Misafirler gittikten sonra biraz ders çalışayım. cümlesinin yüklemi hangi kiptedir? A) dilek-şart kipi B) istek kipi C) gereklilik kipi D) emir kipi 11. İş ve anlatışın birlikte olduğunu gösteren fiil,aşağıdakilerden hangisidir? A) Kalkacak B) Kalkıyor C) Kalkar D) Kalktı 15. Söyleyeceğim-Getirdim-Vermezler çekimli fiillerinin zamanları sırasıyla aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) Gelecek zaman-geniş zaman-miş li geçmiş zaman B) Şimdiki zaman-geçmiş zaman-geniş zaman C) Geçmiş zaman-geniş zaman-gelecek zaman D) Gelecek zaman-di li geçmiş zamangeniş zaman 12. Çocuk ağacın dalına çıktı, Elma koparmak istedi.o sırada dal sallandı.çocuk düşüyorum, diye korktu. Düşmeyince sevindi. cümlesindeki çekimli fiillerin tamamı aşağıdaki seçeneklerin hangisinde verilmiştir? A) Çıktı-koparmak-sallandı-sevindi B) İstedi-düşüyorum-düşmeyince-korktu C) Çıktı-istedi-sallandı-düşüyorum-korktusevindi D) Koparmak-istedi-sallandı-düşüyorumsevindi-korktu 16. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiil çekimi soru biçimine girmiştir? A) Ödevlerini yapmanı istiyorum. B) Tepsideki bardakları düşürmemeye çalışıyor. C) Nasıl davranacağımı bilemiyorum. D) Dişlerini yine fırçalamadın mı? TÜRKÇE 161

10 17. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden fazla eylem gerçekleşmiştir? A) Sakla samanı gelir zamanı. B) Doğru söz yemin istemez. C) Damlaya damlaya göl olur. D) Ağaç yaş iken eğilir. 22. Onu daima korumuş ve sorunlarıyla ilgilenmiştir. cümlesindeki altı çizgili sözcüklerin,kipi ve zamanı aşağıdakilerden hangisidir? A) Haber kipi-miş li geçmiş zaman B) Haber kipi-geniş zaman C) Dilek kipi-miş li geçmiş zaman D) Dilek kipi-geniş zaman 18. bırakırız,inersiniz,biliyorsunuz,söylemeyiz Yukarıdaki fiillerden kaçı geniş zamanla çekimlenmiştir? A) 1 B) 2 C) 3 D) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem di li geçmiş zamanlı bir fiildir? A) Sergideki resimleri beğenmiş. B) Mersin e uçakla gittik. C) Bahçedeki çiçekler kurumuş. D) Tatilimi amcamların yanında geçireceğim. 23. Söylediklerimi kimse anlamadı. cümlesinde kullanılan fiilin zamanı,aşağıdakilerden hangisidir? A) Dışardan çok fazla gürültü geliyor. B) Akşama teyzemlere gideceğim. C) Dün sinemada karşılaşmışlar. D) Çantasına birkaç kitap koydu. 20. Haber kipi niteliği taşımayan fiil hangi seçenektedir? A) Daha sonra aralarındaki ilişkiler kopar. B) Çok yorulunca öndeki ekipten kopar. C) Zaman zaman aramızdaki bağlılık kopar. D) Daldaki kuruyan yaprakları elinle kopar. 24. Hangi cümlede,altı çizili kelimenin türü diğerlerinden farklıdır? A) Temizlediler dökülmüş yaprakları. B) Cam kırığıyla çizilmiş eli. C) Yerlere düşmüş sararmış yapraklar. D) Kırılmış kalbini düzelt onun. 21. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemin gerçekleştiği kesindir? A) Haydi arkadaşlar,ders zili çalmıştır. B) Bu saatlerde Ankara ya varmıştır. C) Kimbilir ne kadar üzülmüştür. D) Bu konuşma kaç kişinin canını sıkmıştır. 25. Aşağıdakilerden hangisi bulmak fiili emir kipinde değildir? A) bul B) bulun C) bulsa D) bulsun 162 TÜRKÇE

11 ÜNİTE: FİİLLER (EYLEMLER) KONU: Fiilde Kişi, Olumluluk, Olumsuzluk, Yapı ve Anlam Kayması ÖRNEK SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 1. Farklı bir kişi ekiyle çekimlenmiş eylem hangi seçenekte verilmiştir? A) Söyle ona hemen yanıma gelsin. B) O güzel filmi seyretmelisin. C) Sakın bana küsmesin. D) Bugün en güzel elbisesini giyinsin. Fiilde kişi (şahıs): Fiilin bildirdiği işi, eylemi yapan, oluş halinde bulunan varlığa denir. Fiilde kişi, Fiilin sonuna getirilen eklerle belirtilir. Eylemi kimin yaptığını bu eklere bakarak anlayabiliriz. Fiillerde altı çeşit kişi vardır. Bunların üçü tekil, üçü çoğul kişi (şahıs)dir. 1.tekil kişi: söz söyleyen ben eki: -m, -im, -(y)im. 1.çoğul kişi: söz söyleyenler biz eki: -k, -iz, -lim 2.tekil kişi: kendisine söz söylenen sen eki: -n, -sın 2.çoğul kişi: kendisine söz söylenenler siz eki: -niz, -siniz, -in, -iniz 3.tekil kişi: kendisinden söz edilen o eki: -sin 3.çoğul kişi: kendisinden söz edilenler onlar eki: -ler 3.tekil kişi ek almaz. Ben, sen o, biz. siz, onlar zamirlerinin yerini tutan, kişiyi belirleyen bu ekler kişi ekleridir. bildi-m, bildi-n, bildi, bildi-k, bildi-niz, bildi-ler Bu açıklamalardan sonra seçenekleri inceleyelim: gelsin Kim? o seyretmelisin Kim? sen küsmesin Kim? o giyinsin Kim? o A, C, D seçeneklerinde kişi 3 tekil kişidir. B de ise 2.tekil kişidir.yanıt. B dir. 2. Seç fiilinin geniş zaman 2.çoğul kişisi aşağıdakilerden hangisidir? A) seçmemiş B) seçmezsiniz C) seçecekler D) seçtiniz Geniş zaman, fiil kök ve gövdelerine, ünlü uyumuna göre, -r, -ir, -ır, - ür, -u, -er, -ar eklerinden biri getirilerek yapılır. Çekimi: anlarım- anlarsın-anlar-anlarız-anlarsınız-anlarlar Geniş zaman fiilin her zaman yapıldığını veya yapılacağını bildirir. Her yıl oraya gideriz. Geniş zamanın olumsuzu da diğer kiplere göre farklılık gösterir. Diğer kiplerde fiillere me, -ma eki getirilerek olumsuzluk yapılır. Bu arada kip ekleri düşmez. gör-dük gör-me-dik Geniş zaman olumsuzunda ise fiile me, ma eki getirildiğinde, geniş zaman eki (ı)r, -ar, -er kullanılmaz, düşer. 1.tekil ve 1.çoğul kişiler me, -ma olumsuzluk eki ile tekil ve çoğul kişiler mez, -maz eki ile çekilir. TÜRKÇE 163

12 A da seç fiil kökü, -me olumsuzluk eki, -miş geçmiş zaman eki C de seç fiil kökü, -ecek gelecek zaman, -ler 3.çoğul kişi D de seç fiil kökü, -ti geçmiş zaman eki, -niz 2.çoğul kişi B de ise seç fiil kökü, -er eki düşmüş, yerine -mez olumsuzluk eki gelmiş, -siniz 2.çoğul kişi ekidir. -er eki geniş zaman ekidir. Yanıt, B dir. 3. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin fiili olumsuzdur? A) Törende konuşma yapması gerekiyormuş. B) Bahçedeki çiçekleri sulamamış. C) Çürük elmaları ayırmalısın. D) Zorluklara göğüs germeyi öğrenmelisin. Fiillerde olumsuzluk: Eylemin yapıldığını, olduğunu bildiren eylemler olumludur. Olumlu eylemlere ünlü uyumuna göre -me, -ma eki getirilirse olumsuz yapılmış olur. Burcu kapıyı açtı. olumlu Burcu kapıyı açmadı. olumsuz Olumsuzluk eki -me, -ma bulunan fiillere şimdiki zaman eki -yor getirildiğinde -me de ünlü daralması olur. gelme gelmiyor alma almıyor Geniş zamanlı fiil olumsuz yapılınca, 1.tekil ve çoğul kişiler hariç, diğerleri -mez, -maz olumsuzluk eklerini alır. söyle-mez-sin söyle-mez-siniz A, C ve D seçeneklerindeki fiiller olumludur. Yalnız, gereklilik kipi eki meli ile olumsuzluk ekini karıştırmayalım. B de sula-ma-mış Bu eylem -me olumsuzluk ekini almış. Yanıt, B dir. 4. Yüklemi türemiş bir eylem olan cümle hangi seçenekte verilmiştir? A) Bu konuda sana çok güvenirim. B) Bahçe kapısını sarıya boyamış. C) O Kadar yürüdükten sonra çok susadım. D) Yoksul ailelere yardım edecekler. Yapılarına göre fiiller üçe ayrılır: 1. Basit fiiller 2. Türemiş fiiller 3. Bileşik fiiller Türemiş fiiller, isim ya da fiil kök ya da gövdelerine yapım ekleri getirilerek türetilen fiillerdir. 164 TÜRKÇE

13 İsim kök ya da gövdesi Yapım eki Türemiş fiil taş -la (-le) taşlamak su -sa (-se) susamak gür -le (-la) gürlemek Fiil kök veya gövdesi Yapım eki Türemiş fiil bak -ış (--iş, -uş, -ü) bakışmak gör -ül (-ul, -il, -ıl) görülmek öde -t ödetmek A, B ve D seçeneklerindeki güven, boya, et fiilleri basit yapılıdır, türememiştir. Yanlarındaki ekler çekim ekleridir. Susadım fiili ise su isim kökünden sa yapım ekiyle türemiştir. Su + sa + dı + m isim yapım ç.eki ç.e kökü eki Yanıt, C dir. 5. Aşağıdakilerin hangisinde bileşik yapılı fiil kullanılmamıştır? A) Onun yaptıklarına şaşakaldım. B) Merdivenin üstünden atlayıverdi. C) Bir zamanlar güzel resim yapardın. D) Akşam ben de size gelebilirim. Bileşik fiiller birden fazla sözcüğün bileşip kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir. Üçe ayrılır: 1,Yardımcı fiille kurulan bileşik fiiller 2.Kurallı bileşik fiiller 3.Anlamca kaynaşmış, öbekleşmiş bileşik fiiller Kurallı bileşik fiiller kendi arasında çeşitlere ayrılır: a) Yeterlik fiili: Fiil kök ya da gövdelerine (-a, -e) ünlülerinden uygun olanla bilmek fiili getirilerek yapılır. Eylemin yapılmasında yeterli olma, başarma gücü, izin verme anlamları taşır. Bu soruyu ancak Ege çözebilir. (Yeterli olma) İçeri girebilirsin. (izin verme) Bu işi ben de yapabilirim. (başarma gücü) Olumsuzu üç şekilde yapılır: yapabilirim yapmayabiirim, yapamayabilirim, yapamam b) Tezlik fiili: Bir eylemin çabucak yapıldığını, yapılacağını bildirir. Fiil kök veya gövdesine (-i, -ı, -ü, -u) ünlülerinden uygun olanla vermek fiili getirilerek yapılır. Hızlılık, anilik, önemsemeyiş, dileyiş anlamları da taşır. Soruları bir saatte çözüverdi. (çabukluk) Çocuk babasının kucağına atılıverdi. (hızlılık, anilik) İşini sonra yapıver. (önemsemeyiş) Oğlum, bu çantayı taşıyıver. (dileyiş) c) Sürerlik: Eylemin sürdüğü anlamını taşır. Fiil kök veya gövdesine (a,e) ünlülerinden biriyle (gelmek, kalmak, durmak, koymak) fiillerinden biri getirilerek yapılır. bakakalmak, gidedurmak, süregelmek, alıkoymak TÜRKÇE 165

14 d) Yaklaşma fiili: Bir işin gerçekleşmesine az kalmış olduğu anlamı verir. Fiil kök veya gövdelerine (-a, -e) ünlülerinden sonra (yazmak) fiili eklenerek yapılır. düşeyazmak, göreyazmak e) İstekleme fiili: Fiile istek duyma anlamı katar. Fiile (-esi, eceği) eklerinden biri ve gelmek, tutmak fiillerinden uygun olanı getirilerek yapılır. Sözcükler ayrı yazılır. göresi gelmek ağlayacağı tutmak A da şaşakalmak sürerlik, B de atlayıvermek tezlik, D de gelebilmek yeterlik bildiren kurallı bileşik fiillerdir. C de ise yapardın fiili basit yapılıdır. yap + ar + dı + n fiil ç.eki ç.e. ç.e. kökü Yanıt, C dir. 6. Aşağıdaki cümlelerde yer alan fiillerden hangisi öbekleşmiş (deyim halindeki) bileşik fiildir? A) Başarılarıyla öğretmeninin gözüne girdi. B) Çantasını taşıdığı için arkadaşına teşekkür etti. C) Aldığı notu az buldu. D) Yağmur yağınca içeri girdi. Öbekleşmiş (deyim halindeki) bileşik fiiller: Ad soylu sözcüklerle fiillerin, temel anlamlarını düşündürmeden kaynaşıp kalıplaşarak oluşturdukları fiillerdir. Yani son sözcüğü fiil olan deyimlerdir. Olanları duyunca annem ateş püskürdü. ad fiil deyim Böyle deyimlerde ad soylu sözcükler çekim ekleri alabilir. gönül vermek gönlünü verdi ad fiil deyim B, C ve D seçeneklerinde deyim yok. A da göze girmek deyimdir. göz girmek gözüne girmek ad fiil ç.e. Yanıt, A dır. deyim 7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir anlam kayması vardır? A) Toplantıya gitmek için hazırlık yapıyor. B) Kızım içerde resim yapıyor. C) Bahçedeki çocuklar ip atlıyorlar. D) İşine hep geç kalıyor. 166 TÜRKÇE

15 Fiil kiplerinde anlam (zaman) kayması: Fiillerin taşıdığı kip anlamının dışında, bir başka kipin anlamını verecek biçimde kullanılmasıdır. Anlam kayması fiilin cümledeki kullanımından anlaşılır. Çoğunlukla haber kiplerinde görülür. Gelecek ay tatile gidiyoruz. -yor eki şimdi değil, gelecek zaman anlamında kullanılmıştır. Yani fiil, kullanıldığı zamandan başka bir zaman ifade etmektedir. Şimdi seçeneklere bakalım: A, B ve C de fiiller şimdiki zamanda kullanılmış, ekler doğru. D de ise kalmak fiili geniş zaman anlamında olduğu halde şimdiki zaman -yor eki almıştır. Aslında fiil kalır olacaktı. Yanıt, D dir. 8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiil yapı olarak diğerlerinden farklıdır? A) Yeni bir ayakkabı aldım. B) Akşam a Samsun a gidiyor. C) Babası gece geç saatlere kadar çalışır. D) Bu oyunu daha önce de seyrettim. Fiillerin yapısından biri de yardımcı fiille kurulan bileşik fiillerdir. Ad ya da ad soylu sözcüklerin etmek, eylemek, olmak, kılmak yardımcı eylemlerden biriyle biçimce ve anlamca birleşip kaynaşmasından oluşurlar. Yaptıklarına daha sonra pişman oldu. Yardımcı fiiller ad soylu sözcüklerle birlikte kullanılırken ses düşmesi ya da ses türemesi oluyorsa bitişik yazılır. Diğer durumlarda ayrı yazılır. his hissetmek (ses türemesi) kayıp kaybolmak (ses düşmesi) Ses olayı oluğundan bitişik yazıldılar. Yardımcı eylemler tek başlarına yargı bildirmez. Bu yüzden kendilerinden önceki ad ya da ad soylu sözcükle birlikte yüklem olur. Şirket, onu müdür olarak yetkili kıldı. yüklem A, B ve C deki aldım, gidiyor, çalışır fiilleri basit yapılıdır. Çünkü yapım eki almamış, başka sözcükle birleşmemiş. Seyir + etmek seyrettim fiili ilki ad, ikincisi yardımcı fiil iki sözcükten oluştuğu için bileşik yapılıdır. Ses düşmesinden dolayı bitişik yazılmış. Yanıt, D dir. TÜRKÇE 167