T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI (AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ) COĞRAFYA

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI (AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ) COĞRAFYA 3 DERS NOTU YAZAR Mecit Mümin POLAT ANKARA 2014

2 MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ Copyright MEB Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Yazar : Mecit Mümin POLAT Grafik : Hatice DEMİRER Kapak : Güler ALTUNÖZ

3

4

5

6

7 İÇİNDEKİLER DOĞAL SİSTEMLER 1. ÜNİTE TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR 1. PÜSKÜRÜK(MAGMATİK) KAYAÇLAR TORTUL(SEDİMENTER) KAYAÇLAR BAŞKALAŞIM(METAMORFİK) KAYAÇLAR 21 NELER ÖĞRENDİK? 23 ETKİNLİK ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI ÜNİTE LEVHA HAREKETLERİNİN ETKİLERİ 1. VOLKANLARIN VE DEPREMLERİN DAĞILIŞI 31 NELER ÖĞRENDİK? 36 ETKİNLİK ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI ÜNİTE DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR: SU, TOPRAK, BİTKİ 1. SU KAYNAKLARI TOPRAK BİTKİ ÖRTÜSÜ 57 NELER ÖĞRENDİK? 64 ETKİNLİK 1 65 ETKİNLİK ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 66

8 BEŞERİ SİSTEMLER 4. ÜNİTE NÜFUSUN GELİŞİMİ, DAĞILIŞI VE NİTELİKLERİ 1. NÜFUS VE NÜFUS SAYIMLARI DÜNYA NÜFUSUNUN TARİHSEL ARTIŞ VE DEĞİŞİMİ DÜNYADA NÜFUSUN ALANSAL DAĞILIŞI DÜNYADA NÜFUS ARTIŞI NÜFUS PİRAMİTLERİ VE ÖZELLİKLERİ 82 NELER ÖĞRENDİK? 86 ETKİNLİK ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI ÜNİTE GÖÇLERİN NEDENLERİ VE SONUÇLARI 1. İNSANLAR NEDEN GÖÇ EDER? GÖÇÜN MEKÂNSAL ETKİLERİ 100 NELER ÖĞRENDİK? 102 ETKİNLİK ETKİNLİK ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI ÜNİTE GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMİK FAALİYETLER 1. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GEÇİM KAYNAKLARI EKONOMİK FAALİYETLERİN SINIFLANDIRILMASI 111 NELER ÖĞRENDİK? 115 ETKİNLİK ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 118

9 MEKÂNSAL BİR SENTEZ: TÜRKİYE 7. ÜNİTE TÜRKİYE NİN KONUMU, YERŞEKİLLERİ VE İKLİMİ 1. TÜRKİYE NİN COĞRAFİ KONUMU VE ETKİLERİ TÜRKİYE NİN YER ŞEKİLLERİ TÜRKİYE NİN İKLİMİ 137 NELER ÖĞRENDİK? 148 ETKİNLİK ETKİNLİK ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 153 ETKİNLİK VE DEĞERLENDİRME SORULARININ CEVAPLARI 158 SÖZLÜK 170 KAYNAKÇA _ 176 Dünya Dilsiz Haritası 177 Dünya Fiziki Haritası 178 Dünya Siyasi Haritası 179 Türkiye Dilsiz Haritası 180 Türkiye Fiziki Haritası 181 Türkiye Mülki İdare Bölümleri Haritası 182 Türkiye Haritası 183

10

11 1. ÜNİTE TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR 1. İnsanlar, tarih boyunca kayaçlardan nasıl yararlanmışlardır? 2. Yukarıdaki yer şekillerinin oluşumunda hangi kayaçlar etkilidir?

12 Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Başlıca kayaç çeşitlerini ve bu kayaçların nasıl oluştuğunu 2. Kayaçların özellikleri ile yeryüzü şekillerinin oluşum süreçlerini ilişkilendirmeyi öğreneceğiz. ANAHTAR KAVRAMLAR Kayaç Mineral Magma Tortullaşma

13 GİRİŞ COĞRAFYA 3 İnsanlar ilk çağlardan beri genellikle minerallerden oluşan kayaçlardan çeşitli şekillerde yaralanmışlardır. Kayaçlardan kesici aletler yaparak avlanmışlar, bitkileri parçalamışlar; kayaçları süs eşyası,kap kacak vb amaçlar için kullanmışlardır. KAYAÇLAR PÜSKÜRÜK (MAGMATİK) KAYAÇLAR TORTUL (SEDİMENTER) KAYAÇLAR BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) KAYAÇLAR İÇ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR KİMYASAL TORTUL KAYAÇLAR DIŞ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR FİZİKSEL(KIRINTILI) TORTUL KAYAÇLAR ORGANİK TORTUL KAYAÇLAR 13

14 Başlıca kayaç çeşitleri şunlardır: 1. PÜSKÜRÜK (MAGMATİK) KAYAÇLAR İç püskürük ve dış püskürük kayaçlar olarak iki gruba ayrılır. İç Püskürük Kayaçlar Magmanın; yer kabuğunun farklı derinliklerindeki taş ve tabakaların arasına sokularak yavaş yavaş soğumasıyla iç püskürük kayaçlar oluşur. Başlıca iç püskürük kayaçlar; granit, siyenit, diorit ve gabrodur. Resim : Siyenit Resim : Granit Resim : Diorit Resim : Gabro 14

15 Granit, kendine özgü yüzey şekillerini oluşturması ile diğer kayaç türlerinden ayrılır. Kütle halindeki granitler, fiziksel ve kimyasal ayrışmaya uğradıklarında değişik boyut ve şekillerde bloklara dönüşür. Granitlerin ayrışması sonucu yer yer birbiri üzerinde köşeleri yuvarlaklaştırılmış bloklardan oluşan bir topografya şekli meydana gelir. Buna tor topografyası denir. Tor Topografyası Resim : Tor topografyası Tor topografya şekillerinde,kayacın özelliklerinin yanı sıra iklim şartları da etkilidir.sıcak ve nemli iklim bölgelerinde kimyasal ayrışmaya bağlı olarak granit kütleleri dik duvarlar ya da kütleleşmiş bloklar halinde bulunur.günlük sıcaklık farklarının fazla olduğu, fiziksel parçalanmanın yaygın olduğu alanlarda ise yüzey şekilleri keskin kenarlı, köşeli dikliklerden oluşan sarp görünüm alır. Dış Püskürük Kayaçlar Magmanın volkanik faaliyetler sonucu yeryüzüne çıkmasıyla dış püskürük kayaçlar oluşur. Genellikle koyu renkli olan bu kayaçlar ince tanelidir. Başlıca dış püskürük kayaçlar bazalt,andezit.volkan camı,volkan tüfü vb.dir. 15

16 Resim : Bazalt Resim : Andezit Resim :Volkan camı Resim : Tüf Tüfler volkanlardan çıkan ince boyutlu malzemelerin oluşturduğu kayaçlardır. Açık renkli olan tüfler, çok kolay aşınır. 16 Resim : Peribacaları

17 Volkanik tüfler, Nevşehir-Ürgüp-Göreme yöresinde karakteristik yüzey şekillerinden olan peribacalarının oluşmasında etkili olmuştur. 2. TORTUL (SEDİMENTER) KAYAÇLAR Kayaçlar dış kuvvetler tarafından ufalanır ve taşınır. Taşınan malzemeler akarsu,göl,deniz ve okyanus tabanları ile çukur alanlarda tabakalar halinde biriktirilir.bu tabakalar zaman içinde sıkışarak tortul kayaçlara dönüşür. BİLGİ NOTU Tortul kayaçların en önemli özelliği, oluştukları dönemlere ait bitki ve hayvan kalıntıları olan fosillere sahip olmalarıdır. Tortul kayaçlar oluşumlarına göre üç gruba ayrılır. Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar Akarsu, rüzgar, buzul, dalga ve akıntılar gibi dış kuvvetler tarafından aşındırılan malzemeler taşınarak çukur yerlerde biriktirilmesiyle oluşan kayaçlardır. Bu kayaçların başlıcaları çakıl taşı (konglomera), kum taşı (gre), kil taşı dır. Resim : Çakıl taşı Resim : Kum taşı 17

18 Resim : Kil taşı Resim : Fiziksel tortul tabakalar Kimyasal Tortul Kayaçlar Sular tarafından kimyasal yollarla çözülen minerallerin çökelmesiyle oluşan kayaçlardır. Bu kayaçların başlıcaları, kireç taşı (kalker), alçı taşı (jips) ve kaya tuzu dur. Resim : Kireç taşı Resim : Alçı taşı Resim : Kaya tuzu 18

19 Mağaralar ve polyeler kireç taşları üzerinde oluşan yer şekillerindendir. Mağaralar, kalkerli arazi içinde suların eritme ve aşındırması sonucu meydana gelen yer altı boşluklarıdır. Resim : Mağara(Gümüşhane-Karaca mağarası) Resim : Korkuteli Polyesi Polyeler, kireç taşı(kalker)nın erimesi sonucu meydana gelen geniş düzlüklerdir. Gölova da denilen polyeler de tarım yapılmaktadır. 19

20 Organik Tortul Kayaçlar Bitki ve hayvan kalıntılarının birikip taşlaşmasıyla oluşmuşlardır. Organik tortul kayaçların başlıcaları kömür(antrasit, taşkömürü,linyit,turba), tebeşir ve mercankayaları dır. Resim : Kömür Resim : Tebeşir Oluşumu kömür ile benzerlik gösteren petrol, jeolojik geçmişte yaşamış bitki ve hayvan kalıntılarının denizel ortamda sıcaklık, basınç ve organizmaların etkisi ile değişime uğraması sonucu meydana gelmiştir. Resim : Mercan Kaya 20

21 3. BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) KAYAÇLAR COĞRAFYA 3 Tortul ve püskürük kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başka kayaçlara dönüşmesiyle metamorfik kayaçlar oluşur. Kireç taşının başkalaşmasıyla mermer, granitin başkalaşmasıyla gnays kum taşının başkalaşmasıyla kuvarsit, kil taşının başkalaşmasıyla şist, kömürün başkalaşmasıyla elmas oluşur. Mermer en çok kullanılan kayaçlardan biridir. İnce dokulu olduğu için plakalar halinde düzleştirilebilir. Ayrıca kolayca parlatılabilir. Hindistan ın Agra kentindeki sanat şaheseri olan Tac Mahal ın yapımında mermer kullanılmıştır. Resim : Taç Mahal Metamorfizmaya Uğrayan Kayaç Örnekleri Granit Kalker Kömür Yüksek Sıcaklık ve Basınç Yüksek Sıcaklık ve Basınç Yüksek Sıcaklık ve Basınç Gnays Mermer Elmas Resim : Metamorfizmaya uğrayan kayaçlar 21

22 Resim : Kayaç döngüsü Kayaç döngüsü denilen olayla kayaç türleri milyonlarca yıl içinde birbirine dönüşmektedir. Mevcut kayaçlar derinlere doğru inerek erir ve magma haline gelir.bu magma yeryüzüne çıkıp soğuyarak püskürük kayaçları oluşturur.ayrışmaya uğrayarak parçalanan bu kayaçlar dış kuvvetlerin etkisiyle tabakalar halinde birikerek tortul kayaçları oluşturur.tortul ve püskürük kayaçlar, yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başkalaşım kayaçlarına dönüşür. 22

23 NELER ÖĞRENDİK? Magmanın yerin derinliklerinde soğuyup katılaşmasıyla iç püskürük, yeryüzüne çıkıp soğuyup katılaşmasıyla dış püskürük kayaçların oluştuğunu Dış kuvvetler tarafından aşındırılarak taşınan malzemelerin deniz, göl ve akarsu yatakları gibi çökelme ortamlarında birikmesiyle tortul kayaçların oluştuğunu Bitki ve hayvan kalıntılarının birikip taşlaşmasıyla organik tortul kayaçların oluştuğunu Sular tarafından kimyasal yollarla çözülen minerallerin çökelmesiyle kimyasal tortul kayaçların oluştuğunu Püskürük veya tortul kayaçların, yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak değişime uğramasıyla başkalaşım kayaçlarının oluştuğunu Kayaç döngüsüyle kayaçların birbirine dönüştüğünü Kireç taşı ve alçı taşı gibi kayaçların sular tarafından aşındırılması sonucu polye ve mağara gibi şekillerinin oluştuğunu Volkan tüfleriyle kaplı arazilerin sel suları tarafından aşındırılmasıyla peribacalarının oluştuğunu Granitlerle kaplı araziler üzerinde nem ve yağışların etkisiyle tor topoğrafyası adı verilen yerşekillerinin oluştuğunu öğrendik. 23

24 ETKİNLİK Aşağıdaki yer şekillerinin isimlerini ve bu yer şekillerini oluşturan kayaçları boş bırakılan yerlere yazınız. Yer şekli : Kayaç : Yer şekli : Kayaç : Yer şekli : Kayaç : Yer şekli : Kayaç : Yer şekli : Kayaç : Yer şekli : Kayaç : 24

25 1. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Kömür, çok miktarda bitkisel maddenin, havasız bir ortamda ve basınç altında değişmesi sonucunda oluşan bir kayaçtır. Buna göre kömür, aşağıdaki kayaç türlerinden hangisine bir örnektir. A. Kimyasal tortul B. Organik tortul C. Fiziksel tortul D. Başkalaşım (metamorfik) 2. Magmanın yer yüzeyine çıkmasıyla oluşan kayaçlara dış püskürük kayaçlar denir. Aşağıdakilerden hangisi bu tür kayaçlardan biri değildir? A. Andezit B. Bazalt C. Obsidiyen D. Jips 3. Yandaki şekillerin oluşmasında hangi kayaç türü etkili olmuştur? A. Kil taşı B. Çakıl taşı C. Volkan tüfü D. Mercan kaya 4. * mağara * polye * Kanyon vadi Yukarıdaki şekillerin oluşmasında hangi kayaç türü etkili oluşmuştur? A. Kalker B. Tebeşir C. Granit D. Kömür 25

26 5. Aşağıdakilerin hangisinde verilen taşların üçü de canlı kalıntılarından oluşmuştur? A. Andezit, bazalt, tüf B. Granit, siyenit, gabro C. Linyit, tebeşir, mercan kaya D. Mermer, elmas, gnays 6. Aşağıdaki kayaçlardan hangisi, kömürün başkalaşması ile oluşmuştur? A. Elmas B. Mermer C. Şist D. Gnays 7. ayrışması sonucu yer yer birbiri üzerinde irili ufaklı ve köşeleri yuvarlaklaştırılmış bloklardan oluşan bir topografya şekli meydana gelir. Buna tor topografyası denir. Yukarıda boş bırakılan yere aşağıdaki kayaç türlerinden hangisi yazılmalıdır? A. Konglomera B. Granit C. Jips D. Volkan camı 8. Yandaki yer şekillerinin oluşmasında etkili olan kayaç türü hangisidir? A. Alçı taşı B. Kireç taşı C. Kil taşı D. Kum taşı 9. Magmanın; yer kabuğunun farklı derinliklerindeki taş ve tabakaların arasın sokularak yavaş yavaş soğumasıyla iç püskürük kayaçlar oluşur. Aşağıdakilerden hangisi bu tür kayaçlara örnek verilebilir? A. Granit B. Taş kömürü C. Kireç taşı D. Kaya tuzu 10. Bitki ve hayvan kalıntıları olan fosillere hangi kayaçlar arasında rastlanır? A. İç püskürük kayaçlar B. Dış püskürük kayaçlar C. Başkalaşım kayaçlar D. Tortul kayaçlar 26

27 11. Aşağıdaki kayaçlardan hangisi aşınmaya karşı diğerlerinden daha dirençlidir? A. Kalker B. Jips C. Volkan tüfü D. Bazalt 12. Yeryüzünü oluşturan kayaçlar dış kuvvetler (akarsular, rüzgârlar, buzullar, dalga ve akıntılar gibi) tarafından ufalanır ve taşınır. Taşınan malzemeler akarsu, göl, deniz ve okyanus tabanları ile çukur alanlarda tabakalar halinde birikerek sıkışır. Yukarıdaki paragrafa hangi başlık yazılabilir? A. Tortul kayaçlar nasıl oluşur? B. İç püskürük kayaçlar nasıl oluşur? C. Başkalaşım kayaçlar nasıl oluşur? D. Dış püskürük kayaçlar nasıl oluşur? 13. Kireç taşının mermere dönüşmesinde etkili olan faktörler aşağıdakilerden hangileridir? A. Ayrışma ve erime B. Aşınma ve tortulaşma C. Sıcaklık ve basınç D. Soğuma ve buzullaşma 14. Andezit, bazalt ve tüf gibi kayaçların yaygın olduğu bir yöre için aşağıdakilerden hangisi kesin olarak söylenebilir? A. Sıcaklık ortalaması yüksektir B. Volkanizma etkili olmuştur C. Bitki örtüsü gürdür D. Deniz kıyısında yer alır 15. Deniz canlılarına ait kalıntıların üst üste birikip taşlaşmasıyla oluşan kayaçlardır. Yukarıda tanımı yapılan kayaç türü hangisidir? A. Granit B. Mercan kaya C. Alçı taşı D. Volkan camı 27

28 16. Yeryüzündeki kayaçlar, dış kuvvetler ve yer kabuğu hareketlerinin etkisiyle sürekli aşınıp biçimlenir. Genel olarak aşınmaya karşı dayanıklı kayaçlar, çevresine göre yüksek ve belirgin yer şekillerini oluşturur. Aşağıdaki kayaçlardan hangisi bu duruma örnek verilebilir? A. Kaya tuzu B. Jips C. Andezit D. Kalker 17. Aşağıdakilerden hangisi mekanik tortul kayaçlardan biridir? A. Kum taşı B. Kireç taşı C. Alçı taşı D. Kaya tuzu 18. Aşağıdakilerden hangisi yer kabuğunun iç kısmında oluşmuştur? A. Andezit B. Bazalt C. Volkan camı D. Granit 19. Aşağıdakilerden hangisi karstik kayaçlar üzerinde oluşan yer şekillerinden değildir? A. Karstik mağara B. Traverten C. Polye D. Volkan Konisi 20. *Mermer *Elmas *Gnays Yukarıdaki kayaçların ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir? A. Metamorfizma sonucunda oluşmaları B. Yerin derinliklerinde oluşmaları C. Erozyon sonucunda oluşmaları D. Deniz kıyısında oluşmaları 28

29 2. ÜNİTE LEVHA HAREKETLERİNİN ETKİLERİ 1. Deprem ve volkanizma Dünya nın hangi bölgelerinde yaygındır? 2. Sıcak su kaynaklarından hangi alanlarda yararlanılmaktadır?

30 Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Levha tektoniği kuramı ile deprem kuşaklarını ve volkanların dağılışını 2. Dağılış haritaları kıllanarak sıcak su kaynaklarının fay hatlarıyla ilişkilerini öğreneceğiz. ANAHTAR KAVRAMLAR Levha Volkanik alanlar Levha sınırları Deprem kuşakları Levha tektoniği Deprem 30

31 GİRİŞ 1. VOLKANLARIN VE DEPREMLERİN DAĞILIŞI Resim 02.01: İngiliz sualtı fotoğrafçısı Alexander Mustard, İzlanda açıklarında Avrasya ve Kuzey Amerika tektonik plakalarının birleştiği noktaya dalış yaptı. Alexander Mustard ın 24 metre derinlikte çektiği kareler iki kıta arasındaki mesafenin daha da açıldığını ortaya koydu. Fotoğrafçı, tabakalar arasındaki mesafenin kimi yerde 6 metre genişliğe ulaştığını söylerken, bilim adamları plakaların hareketi sonucu kıtaların her yıl birbirlerinden 2.5 santimetre uzaklaştığını açıkladı. Yanardağlar genellikle tektonik plaka sınırında yer alırken, Mustard, volkanlarıyla ünlü İzlanda nın derinlerinde de karadakine benzer bir oluşum bulunduğunu açıkladı. Yukarıdaki habere göre kıtaların hareketi sonucu hangi olaylar meydana gelmektedir? Levha tektoniği teorisi nedir? Karaları meydana getiren ve okyanusların altında da devam eden yer kabuğu, bütün olmayıp çeşitli parçalara ayrılmıştır. Yer kabuğunun bu parçalarına levha denir. 31

32 32 Resim 02.02: Dünyadaki büyük levhalar Kıtaların hareketlerini açıklamak için birçok teori ileri sürülmüştür. Bunlardan birisi de Alfred Wegenere ait olan kıtaların kayma teorisidir. Bu teoriye göre karalar pangea adı verilen tek kıtadan oluşuyordu. Bugünkü kıtalar pangeadan kopan parçaların birbirinden uzaklaşmasıyla oluşmuştur. Wegener in bu teorisi günümüzde geliştirilerek levha tektoniği teorisi adını almıştır. Yeryüzündeki başlıca levhalar şunlardır: Mantoda sıcaklık ve basıncın etkisiyle oluşan konveksiyonel akıntılar vardır. Bu akıntılara bağlı olarak levhalar,üzerindeki kıtalarla birlikte magmanın akıcı olan üst kısmında hareket eder.

33 İki okyanusal kıtanın birbirine yaklaştığı yerde volkanik ada yayları ve okyanus hendekleri oluşur. Okyanusal ve kıtasal levhaların birbirine yaklaştığı yerlerde volkanizma kıta kabuğunda oluşur. İki kıtasal levhanın birbirine yaklaştığı yerde litosfer kalınlaşır ve sıra dağlar oluşur. Bu durumda volkanizma görülmezken deprem ihtimali artar. Birbirine yaklaşan levhalar: Okyanus tabanlarında levhaların birbirinden uzaklaştığı yerlerde ise yükselmeye başlayan magma levha sınırlarında katılaşarak levhaların hareketine neden olur. Yüzeye ulaşan magma okyanus tabanında yanardağları oluşturur. Birbirinden uzaklaşan levhalar: Resim 02.03: Dünya da deprem kuşakları Resim 02.04: Dünya da volkanik kuşaklar 33

34 Sıcak su kaynakları nasıl oluşur? Resim 02.05: Sıcak su kaynağı Yer kabuğunun faylarla parçalandığı yerlerde yüzeye yakın sıcak alanlar bulunur. Bu sıcak alanlar magmanın yüzeye fay hatları boyunca sokulmasıyla oluşur. Yüzey suları faylar aracılığı ile sıcak alanlara kadar iner. Burada magmanın etkisiyle ısınır ve yine fayları takip ederek yüzeye ulaşır. Böylece sıcak su kaynakları oluşur. Yeryüzündeki sıcak su kaynaklarının dağılışı fay hatları ile paralellik gösterir. Yer kabuğundan derinlere doğru inildikçe her 33 metrede sıcaklık ortalama 1 C artarken faylarla parçalanmış alanlarda ise 1 C sıcaklık artışı 2-3 metrede olmaktadır. Resim 02.06: Dünya da sıcak su kaynaklarının dağılışı haritası Sıcak su kaynaklarının yaygın olduğu bölgelere jeotermal bölgeler denir. Başlıca jeotermal bölgeler; Türkiye, İtalya, Yunanistan, Fas, Cezayir, Filipinler, Malezya, 34

35 Endonezya, İzlanda, Havai, Yeni Zelanda, Japonya, Amerika Kıtası nın batı kıyıları ve Doğu Afrika Grabenidir. Sıcak su kaynaklarının kullanım alanları nerelerdir? Sıcak su kaynaklarından elektrik enerjisi elde edilir (jeotermik enerji),termal turizm kaynağı olarak yararlanılır. Seraların ve konutların ısıtılmasında kullanılır. Kültür balıkçılığı yapılır. BİLGİ NOTU Resim 02.07: Denizli-Sarayköy jeotermik santrali Fay hatları üzerinde yer alan jeotermal bölgelerde deprem riski yüksektir. 35

36 NELER ÖĞRENDİK? Yer kabuğunun bütün olmayıp parçalara ayrıldığını ve bu parçalara levha denildiğini Bugün ki kıtaların pangea dan kopan parçaların birbirinden uzaklaşmasıyla meydana geldiğini Okyanusal ve kıtasal levhaların birbirine yaklaştığı yerde volkanizmanın kıta kabuğunda oluştuğunu İki kıtasal levhanın birbirine yaklaştığı yerde deprem tehlikesinin arttığını Yeryüzündeki sıcak su kaynaklarının dağılışı ile fay hatlarının paralellik gösterdiğini öğrendik. 36

37 ETKİNLİK Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi yazınız. 1. Levha sınırları ile deprem kuşakları arasında paralellik vardır 2. Anadolu Yarımadası, Arabistan ve Avrasya levhaları arasında yer alır. 3. Büyük Okyanus kıyılarına ateş çemberi denir. 4. Türkiye de deprem görülme ihtimali azdır. 5. Yer kabuğundan aşağıya doğru inildikçe her 100 metrede sıcaklık 1 derece, artar. 6. Levhaların birbirinden uzaklaştığı yerde okyanus tabanı genişler. 7. Yer altına sızan suların ısınmasındaki temel etken magmadır. 8. Manto ile yer kabuğu arasında konveksiyonel akıntılar oluşmaktadır. 9. İskandinavya Yarımadası nda deprem riski azdır. 10. Birbirine yaklaşan levhalar boyunca şiddetli depremler görülür. 11. Levhaların sınırları fay hatları ile paralellik göstermez. 12. Atlas Okyanusu nun oluşumunda Amerika levhası ile Afrika levhasının birbirinden uzaklaşması etkili olmuştur. 13. Ülkemizde aktif volkanik faaliyetler görülmektedir. 14. Yeryüzündeki volkanların büyük çoğunluğu Atlas Okyanusu kıyılarında yer almaktadır. 15. Yer kabuğunu oluşturan levhalar rüzgarların etkisiyle hareket etmektedir. 16. Kıtaların kayma teorisini ilk kez ortaya atan bilim insanı Alfred Wegener dir. 17. İki okyanusal kıtanın birbirine yaklaştığı yerde volkanik ada yayları oluşur. 18. Sıcak su kaynakları karstik bölgelerde yaygındır. 19. Kaplıca sularının sıcaklığı yıl boyu fazla değişir. 20. Kıtasal ve Okyanusal levhaların birbirine yaklaştığı yerlerde, Okyanusal levha kıtasal levhanın altına dalar. Buraya dalma batma alanı denir. 37

38 2. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Yaklaşık iki hafta önce güney Amerika ülkesi Şili de meydana gelen volkanik patlamanın ardından ortaya tablo gibi görüntüler çıktı. Puyehue yanardağından püsküren volkanik küller, Şili sınırındaki topraklarda geçimini hayvancılıkla kazanan Arjantinlileri endişelendirmiştir. Yukarıdaki habere göre aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz? A. Şili nin hangi kıtada yer aldığına B. Hangi dağın püskürdüğüne C. Volkanik küllerin hangi ülke halkını endişelendirdiğine D. Arjantin in matematik konumuna 2. Fay hatları yerkabuğunun zayıf ve hareket halindeki bölgeleridir. Bazı alanlar fay hatlarına paralellik gösterir. Aşağıdakilerden hangisi yukarıdaki söz konusu alanlardan değildir? A. Jeotermik kaynaklar B. Volkanik alanlar C. Ormanlık alanlar D. Deprem alanları 3. I. Yeni Zelanda II. İzlanda III. Türkiye IV. İsveç Yukarıdaki Ülkerlerden hangisinin sıcak su kaynakları bakımından zengin olduğu söylenemez? A. I B. II C. III D. IV 4. I. Norveç II. Türkiye III. Japonya IV. Pakistan Yukarıdaki ülkelerden hangisinde deprem tehlikesi diğerlerinden daha azdır? A. I B. II C. III D. IV 5. Anadolu nun kuzeyinde yer alan levha aşağıdakilerden hangisidir? A. Afrika B. Avrasya C. Hindistan D. Filipinler 38

39 6. Yeryüzünde sıcak su kaynakları ile aşağıdakilerden hangisinin dağılışı arasında paralellik vardır? A. Petrol yataklarının B. Akarsuların C. Volkanik arazilerin D. Karstik arazilerin 7. Yerkabuğundan aşağıya doğru inildikçe her 33 metrede sıcaklık 1 C yükselmektedir. Buna göre yerin 330 metre derinliğindeki bir maden ocağında sıcaklık yüzeye göre kaç C artar? A. 3 B. 5 C. 7 D Aşağıdaki levhalardan hangileri birbirine yaklaşmaktadır? A. B. C. D. 9. * Hawai * Malezya * Yeni Zelanda * Türkiye Yukarıdaki yerlerin ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir? A. Ada üzerinde yer almaları B. Aynı yarım kürede bulunmaları C. Benzer iklimlerin görülmesi D. Jeotermal kaynakların zengin olması 10. Haritadaki numaralı alanlardan hangisi sıcak su kaynakları bakımından zengin değildir? A. I B. II C. III D. IV lv l lii li 39

40 11. I. Tsunami II. Sel III. Deprem IV. Radyoaktif sızıntı 11 mart 2011 tarihinde Japonya da meydana gelen yukarıdaki afetlerden hangisi diğerlerinin nedenidir? A. I B. II C. III D. IV 12. Avrupa ve Asya kıtalarındaki Alp-Himalaya sıradağları batı-doğu doğrultusunda uzanmıştır. Bu dağ sıralarının doğrultusunu belirleyen etken aşağıdakilerden hangisidir? A. Deprem kuşaklarının uzanışı B. Volkanik sahaların dağılışı C. Levhaların hareket yönü D. Sıcak su kaynaklarının dağılışı 13. Depremler, volkanlar ve sıcak suları gösteren haritalar üst üste getirildiğinde aralarında bir uyum görülmektedir. Bu olaylar yer kabuğunun zayıf kuşakları olan sınırları boyunca uzanmaktadır. Yukarıda boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi yazılmalıdır? A. Levha B. Krater C. Mağara D. Traverten 14. Aktif volkanların büyük bir kısmı Büyük Okyanus çevresinde yer alır. Aşağıdaki ülkelerden hangisi Büyük Okyanus Çevresinde yer almaz? A. Japonya B. Şili C. Filipinler D. İzlanda 15. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde deprem oluşma riski daha azdır? A. Meksika B. Endonezya C. Finlandiya D. Pakistan 40

41 16. Aşağıdaki ülkelerden hangisi, Büyük Okyanus çevresi deprem kuşağında yer alır? A. Şili B. Belçika C. Pakistan D. Azerbaycan 17. Aşağıdaki adalardan hangisi sıcak su kaynakları bakımından daha zengindir? A. Hawai B. Gronland C. Madagaskar D. İngiltere 18. Ülkemize en yakın levha aşağıdakilerden hangisidir? A. Hindistan B. Kokos C. Arap D. Nazka sınıfların yaptığı arazi çalışmasında öğretmen bu yörenin sıcak su kaynakları bakımından zengin olduğunu söylemiştir. Bunun nedenleri hakkında söz alan öğrencilerden Ali: Yer yapısı kırıklı bir özelliktedir. Ayşe: Bu alanda tektonik depremlerin görülme olasılığı fazladır. Murat: Zonguldak ve çevresi ile aynı dönemde oluşmuştur. Sedat: Yer kabuğunun hareketli kısımlarındandır. Hangi öğrencinin görüşü çalışma alanı ile ilgili söylenemez. A. Ali B. Ayşe C. Murat D. Sedat 20. Aşağıdaki durumların hangisinde bir kaynak suyunun sıcaklığı yıl boyunca pek fazla değişmez? A. Yağmur ve kar sularıyla besleniyorsa B. Debisi yıl içinde azalıp çoğalıyorsa C. Orta enlemlerdeki bir bölgede yer alıyorsa D. Su, yerin derinliklerinden geliyorsa 41

42

43 3. ÜNİTE DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR: SU, TOPRAK, BİTKİ 1. Başlıca su kaynakları hangileridir? 2.Yeryüzünde farklı toprakların bulunmasının sebepleri nelerdir?

44 Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Su kaynaklarını farklı özelliklerine göre sınıflandırmayı, 2. Toprak çeşitliliğini oluşum süreçlerine dayalı olarak açıklamayı, 3. Bitki topluluklarını genel özelliklerine göre sınıflandırmayı, 4. Haritalar, kesitler ve fotoğraflar kullanarak bitki topluluklarının dağılışı ile iklim ve yer şekillerini ilişkilendirmeyi öğreneceğiz. ANAHTAR KAVRAMLAR Yıkanma Bitki formasyonu Su Döngüsü Ayrışma Kaynak Artezyen Gayzer Humus Çözülme Horizon Yer Altı Suyu Akifer 44

45 GİRİŞ 1. SU KAYNAKLARI Su döngüsü nedir? Dünyadaki başlıca su kaynakları okyanuslar, denizler, göller, akarsular ve yer altı sularıdır. Sular sıcaklığın etkisiyle buharlaşır, atmosferde yoğunlaşıp tekrar yağış olarak yeryüzüne düşer. Böylece yeryüzündeki su kaynakları beslenir. Bu olaya su döngüsü denir. Yer Üstü Suları Denizler ve Okyanuslar Kıtalar arasındaki büyük su kütlelerine okyanus, okyanusların kara içlerine doğru sokulmuş kollarına ise deniz denir. Okyanus Büyük Okyanus Yüzölçümü (km 2 ) Başlıca okyanuslar: Büyük okyanus, Atlas okyanusu ve Hint okyanusudur. Deniz ve okyanus suları, tuzlu olduğundan içme ve sulama suyu ola- Atlas Okyanusu Hint Okyanusu Toplam Yeryüzünün %71 i okyanus ve denizlerle kaplıdır. 45

46 rak kullanıma uygun değildir. Bu sular enlemin etkisine bağlı olarak farklı kimyasal ve fiziksel özelliklere sahiptir. Ekvator dan kutuplara doğru gidildikçe deniz suyu sıcaklığı azalır, buna bağlı olarak tuzluluk oranında azalma görülür. Deniz ve okyanus suları, tuzlu olmalarına rağmen milyonlarca farklı hayvan ve bitki türü için yaşam alanıdır. GÖLLER Karalar üzerindeki çukur alanlarda oluşmuş durgun su kütlelerine göl denir. Göllerin genellikle deniz ve okyanuslarla bağlantısı yoktur. Göller, yeryüzündeki tatlı suların %87 sini oluştururken göllerin karalar üzerinde kapladığı alan % 2 dir. Göller, yer altı ve yer üstü sularıyla beslenmektedir. Göllerin suları acı, tatlı, tuzlu ve sodalı olabilmektedir. Göl sularının özelliklerini etkileyen faktörler şunlardır: BİLGİ NOTU Sularını dışarıya bir gideğen yardımıyla boşaltan göllerin suları tatlı sularını dışarıya boşaltamayan göllerin suyu ise acı veya tuzludur. Oluşumlarına göre göl çeşitleri A. Doğal Göller 1. Tektonik Göller: Yerkabuğu hareketleri sonucunda çöken alanlardaki çanaklarda oluşan göllerdir. Aral, Hazar, Baykal, Lut ve Afrika kıtasının doğusundaki göller örnek olarak verilebilir. Resim 02.03: Baykal gölü 46

47 2. Karstik Göller: Kolay eriye-bilen (kireç taşı, alçı taşı, kaya tuzu gibi) karstik arazilerdeki çukur alanlarda suların birikmesiyle oluşur. Obruk ve polye gibi erime çanaklarında yaygındırlar. Resim 02.04: Gölhisar 3. Buzul Gölleri: Buzul aşındırması sonucunda oluşan çukur alanlarda suların birikmesiyle meydana gelirler. Bu göllere sirk gölü de denir. Kanada, Finlandiya, İsveç, Norveç ve Danimarka gibi ülkelerde buzul gölleri yaygındır. Resim 02.05: Buzul gölü 4. Volkanik Göller: Volkanik faaliyetlerle oluşmuş çanaklarda suların birikmesiyle oluşan göllerdir. Yanardağın zirvesindeki baca ağzında oluşan göllere krater, yanardağ konisinin patlaması sonucu geniş çukur alanlarda oluşan göllere kaldera volkanik patlama çanaklarında oluşan göllere ise maar gölleri denir. Endonezya, İtalya, Japonya, ABD, Şili, İzlanda, Yeni Zelanda ve Türkiye gibi volkanizmanın yaşandığı ülkelerde bu tür göllere rastlanır. Resim 02.06: Nemrut 47

48 5. Set Gölleri: Vadi, koy ve körfez gibi yer şekillerinin önünün doğal bir setle kapanması ile oluşurlar. Setleşmeye neden olan etmenlere göre çeşitli isimler verilmiştir. a) Volkanik set gölleri: Volkanik faaliyetler sonrası çıkan lavların bir çukurun önünü kapatması ve bu çukurlukta suların birikmesi sonucunda oluşurlar. Resim 02.07: Van gölü b) Heyelan set gölleri: Heyelan sırasında sürüklenen malzemenin bir çukurun önünü kapatması sonucu meydana gelirler. Resim 02.08: Tortum gölü c) Alüvyal set gölleri: Akarsu vadilerinin alüvyal malzeme ile kapatılması sonucunda meydana gelirler. Genellikle küçük ve sığ göllerdir. Resim 02.09: Uzungöl 48

49 ç) Kıyı set gölleri: Alçak kıyılarda dalga ve akıntıların etkisiyle meydana gelen kıyı kordonlarının bir koy veya körfezin önünü kapatması sonucu oluşan göllerdir. Bunlara lagün veya denizkulağı da denir. d) Moren set gölleri: Buzullardan çıkan suların önünün moren setleri ile kapatılması sonucu oluşan göllerdir. Kuzeybatı Avrupa da yaygın olarak görülür. Resim 02.10: Kıyı set gölü B. Yapay Göller İnsanların elektrik enerjisi elde etmek, sulama ve içme suyu sağlamak amacıyla akarsuların önünü bir setle kapatmaları sonucu oluşan göllerdir. Bu göllere baraj gölleri de denir. Resim 02.11: Baraj gölü 49

50 GÖLLER Doğal Göller Yapay Göller Tektonik Göller Karstik Göller Set Gölleri Buzul Gölleri Volkanik Göller AKARSULAR Volkanik Set Gölleri Heyelan Set Gölleri Alüvyal Set Gölleri Kıyı Set Gölleri Moren Set Gölleri Karalar üzerinde bir vadi içerisinde akan ve önemli su kaynaklarından olan akarsular çeşitli özelliklerine göre sınıflandırılabilir. 1. Rejimlerine göre akarsular: Akarsuyun yatağı içerisinde yıl boyunca göstermiş olduğu akım değişimine akım düzeni veya rejimi denir. Akarsu seviyesi yıl içinde önemli değişiklikler gösteriyorsa düzensiz rejim, göstermiyorsa düzenli bir rejime sahiptir. Örneğin Amazon ve Kongo nehirlerinin rejimi düzenliyken Ganj ve İndus nehirlerinin rejimleri düzensizdir. BİLGİ NOTU Resim 02.12: Amazon Akarsu rejiminin düzenli olup olmaması yağış rejimine bağlıdır. Yağış rejimi düzenli olan bölgelerdeki akarsu rejimleri de düzenlidir. 50

51 2. Beslenme kaynaklarına göre akarsular: Akarsuların beslenme kaynakları göller, yağmur, kar, buz ve yer altı sularıdır. Çok uzun yol alarak birden fazla kaynaktan beslenen akarsulara karma rejimli akarsular denir. 3. Döküldüğü yerlere göre akarsular: Akarsuyun kolları ile birlikte sularını topladığı alana akarsu havzası denir. Sularını denize ulaştırabilen alanlara açık havza, ulaştıramayanlara ise kapalı havza adı verilir. BİLGİ NOTU Havzanın açık veya kapalı olmasında akarsuyun bulunduğu bölgenin yer şekilleri ve iklim özellikleri etkilidir. Yer altı suları ve kaynaklar Yer altı su depoları yağmur ve kar sularının geçirimli tabakalardan sızarak geçirimsiz bir tabaka üzerinde birikmesiyle meydana gelir. Yağışlarla yeryüzüne inen suların yer altına sızma miktarı arazinin eğimi, kayaçların geçirimliliği ve kayaçların gözeneklilik derecesine bağlıdır. BİLGİ NOTU Bol yağış alan geçirimli araziler yer altı suları bakımından zengindir. İçinde yer altı suyu bulunduran tabakaya akifer denir. Akifer içinde biriken suların çeşitli şekillerde yeryüzüne çıkmasıyla kaynaklar oluşur. Kaynaklar oluştukları yerlere göre çeşitli isimler alır. 1. Yamaç(Vadi) Kaynağı: Vadi yamaçlarının yer altı suyu tablasını kestiği yerlerde oluşan kaynaklardır. Vadi Su Resim 02.13: Vadi Kaynağı 51

52 2. Karstik kaynaklar: Kolay çözülebilen karstik arazilerin bulunduğu alanlardaki erime sonucu meydana gelen boşluklarda biriken suların yeryüzüne çıkmasıyla oluşan kaynaklardır. BİLGİ NOTU Resim 02.14: Karstik Kaynak K Karstik kaynaklar bol miktarda erimiş kireç içerir. 3. Fay kaynağı: Kırıklı yapıların bulunduğu yerlerde fay hattı boyunca yüzeye çıkan suların oluşturduğu kaynaklardır. Resim 02.15: Fay kaynağı BİLGİ NOTU Yerin derinliklerinden gelen fay kaynaklarının suları sıcak olup mineral bakımından zengindirler. 4. Gayzer (Kaynaç) kaynakları: Volkanik alanlarda yerin derinliklerindeki sıcak gazların uyguladığı basıncın etkisiyle sıcak su ve buhar şeklinde püskürerek çıkan sulardır. Resim 02.16: Gayzer 52

53 5. Artezyen: İki geçirimsiz tabaka arasındaki geçirimli tabakada biriken suların sondaj yapılarak yeryüzüne çıkarılmasıyla oluşur. Artezyen kuyularından çıkarılan su basıncın etkisiyle fışkırır. Resim 02.17: Artezyen 2. TOPRAK Toprak, yer kabuğunu oluşturan kayaçların ufalanması ile oluşmuş içinde çeşitli mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunan bir örtüdür. Kayaçlar atmosfer ve dış kuvvetlerin etkisiyle zamanla parçalanır, dağılır ve ufalanır. Kayaçların ayrışması iki yolla olmaktadır. 1. Fiziksel(Mekanik) Ayrışma: Kayaçların çatlaması, parçalanması ve ufalanması şeklinde gerçekleşir. Soğuk ve kurak iklim bölgelerinde etkilidir. Sıcaklık farklarından dolayı genleşme ve büzülme hareketlerine maruz kalan kayaçlar bir süre sonra çatlar. Ayrıca donma olayı ve bitki kökleri de kayaçların çatlayarak dağılmasına sebep olabilir. 2. Kimyasal Ayrışma: Kayaçların bileşimindeki minerallerin ayrışması ve kayacın erimesi şeklinde gerçekleşir. Nemli, sıcak iklim bölgelerinde daha etkilidir. Kimyasal ayrışmada en önemli etmen sudur. Su minerallerin kimyasal yapısını değiştirir. Suda çözünmüş karbondioksit özellikle kalkerli kayaçların çözünmesine neden olur. Toprak oluşumunu etkileyen faktörler 1. İklimin Etkisi Toprak oluşumunda en önemli faktör iklimdir. Çünkü iklim; 53

54 Humus, bitki artıklarının çürümesiyle toprağa karışan toprağın verimliliğini artıran organik maddelerdir. 2. Ana Kayanın Etkisi Sert kayaçlar zor ayrışırken yumuşak kayaçlar daha kolay aşınmaktadır. Ayrıca ana kayanın cinsi ve bileşimi toprağın yapısını doğrudan etkilemektedir. Kayacın cinsine bağlı olarak toprak; killi, kumlu veya kireçli olabilir. 3. Zamanın Etkisi 1cm kalınlıktaki toprağın oluşabilmesi için kaç yıl gereklidir? Kayaların ayrışarak toprağa dönüşmesi ve toprağın horizonlaşması için yüzlerce hatta bazı iklim bölgelerinde binlerce yıllık bir sürenin geçmesi gerekir. 1cm kalınlıktaki toprağın oluşabilmesi için en az yıl geçmesi gerekir. 4. Yer Şekillerinin Etkisi Yer şekillerinin yükselti, eğim ve bakı özellikleri toprak oluşumunu etkiler. Yükseltinin artmasıyla sıcaklık düşer ve yağış artar. Bu nedenle bir dağın yamacı boyunca farklı karakterlerde topraklar oluşur. Eğimli yüzeylerde ayrışan malzeme dış kuvvetlerin ve yer çekiminin etkisiyle sürekli taşınır. Bu nedenle eğimli yamaçlardaki toprak örtüsü eğimin az olduğu yamaçlara göre incedir. Bakı bir yamacın güneşlenme ve nemlilik bakımından farklı olmasına neden olur. Bu farklılık ise değişik toprak türlerinin oluşmasına yol açar. 5. Canlıların ve Bitki Örtüsünün Etkisi Toprak oluşumunun tamamlanabilmesi için, ayrışmış olan ana materyal üzerine bitkilerin yerleşmesi, bitki köklerinden çıkan asitlerle ana materyalin iyice ayrışması ve bitki atıklarının humusa dönüşerek toprağa karışmasıdır. Toprak yüzeyine düşen meyve, dal ve yaprak gibi bitki kalıntıları, mikroorganizmalar tarafından parçalanarak humusa dönüştürülür. Bu humus toprak canlıları sayesinde toprağa karışır. Tavşan, tarla faresi ve köstebek gibi canlılar bu karışımı gerçekleştirir. Oluşumunu tamamlamış bir toprak kesitinde yüzeyden derine doğru birbirinden farklı özellikler gösteren katmanlar vardır. Bu katmanlara horizon denir. A. Horizonu: Toprağın en üst katı olup organik madde bakımından zengindir. Bitkiler burada tutunur ve yaşar. 54

55 B. Horizonu: Toprağın en üst katının yıkanması ile sızan minerallerin biriktiği katmandır. C. Horizonu: Ana kayanın iri unsurlar şeklinde parçalandığı katmandır. D. Horizonu: Ana kayanın bulunduğu katmandır. Başlıca Toprak Tipleri Topraklar oluşum yerlerine göre zonal, intrazonal ve azonal topraklar olmak üzere üç gruba ayrılır. 1. Zonal Topraklar Bulunduğu yerin iklim ve bitki örtüsü şartlarına göre oluşmuş ve profili A,B,C horizonu özelliği gösteren topraklardır. Laterit Topraklar: Dönenceler arasındaki sıcak ve nemli iklim bölgelerinin toprağıdır. Bitki örtüsü gür olmasına rağmen aşırı yıkanmadan dolayı bu topraklar humus bakımından fakirdir. Toprağın rengi kiremit kırmızısıdır. Resim 02.18: Toprak Horizonları Kırmızı Topraklar (Terra-rossa): Akdeniz iklim bölgesinde kalkerler üzerinde oluşan topraklardır. Bünyesinde demir oksit oranı fazla olduğundan renkleri kırmızıdır. Kahverengi Orman Toprakları: Nemli orta kuşağın yayvan yapraklı orman sahasında oluşan topraklardır. Humus bakımından zengindir. Podzol Topraklar: Soğuk nemli bölgelerin iğne yapraklı orman sahasında oluşan topraklardır. Mineral bakımından fakirdir. Tundra Toprakları: Tundra iklim bölgesinin topraklarıdır. Kışın donmuş olan toprak, yazın çözülerek bataklık halini alır. Bu topraklar tarıma elverişli değildir. Çöl toprakları: Çöllerde bulunan topraklardır. Toprak yüzeyinde tuz ve kireç birikimi fazladır. Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkır Toprakları: Bozkırların bulunduğu orta kuşağın yarı kurak iklim bölgelerinde görülür. 55

56 Çernezyom Topraklar (Kara topraklar): Karasal iklimin yarı nemli sahalarında, çayır bitki örtüsünün altında oluşan topraklardır. Zonal toprakların en verimlisi kara topraklardır. 2. İntrazonal Topraklar Bu toprakların oluşumunda topografya ve ana materyal etkilidir. Toprak genellikle A,C horizonludur. Halomorfik Topraklar: Kurak ve yarı kurak bölgelerde bulunan tuzlu ve alkali topraklardır. Hidromorfik Topraklar: Taban suyu seviyesinin yüksek olduğu alanlar ile bataklık alanlarda oluşan topraklardır. Kalsimorfik Topraklar: Kireç taşı ve killi kireç taşı depoları üzerinde oluşan topraklardır. Vertisoller ve Rendzinalar diye ikiye ayrılırlar. a) Vertisoller: Eski göl tabanlarında killi ve kireçli depolar üzerinde oluşan topraklardır. Vertisol dönen toprak anlamına gelir. b) Rendzinalar: Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan bu topraklar genellikle koyu renkli olup alt kısmında kireç birikimi mevcuttur. 2. Azonal Topraklar Dış kuvvetler tarafından taşınan malzemelerden oluşan topraklardır. Bu toprakların horizonları yoktur. Alüvyal Topraklar: Akarsuların taşıyıp biriktirdikleri malzemelerden oluşan topraklardır. Oldukça verimlidir. Kolüvyal toprak: Eğimli yamaçlar boyunca ufalanan malzemenin dağların eteklerinde birikmesiyle oluşan topraklardır. Yamaçlarda aşınma devamlı olursa ince malzemeler sürekli taşındığından geriye taşlı (litosol) topraklar kalır. Regosoller: Volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzemelerin veya akarsuların biriktirdiği kumlu depolar ile yamaç eteklerindeki kolüvyal depolar üzerinde gelişen topraklardır. Lösler: Rüzgârların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan topraklardır. Morenler: Buzulların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan topraklardır. 56

57 Toprak Tipleri Zonal Topraklar İntrazonal Topraklar Azonal Topraklar Lateritler Halomorfik Topraklar Alüvyal Topraklar Kırmızı Topraklar Hidromorfik Topraklar Lösler Kahverengi Orman Toprakları Podzol Topraklar Kalsımorfik Topraklar Morenler (Buzultaş) Kolüvyol Topraklar Tundra Toprakları Litosoller Çöl Toprakları Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkır Toprakları Çernezyomlar BİTKİ ÖRTÜSÜ Regoseller Resim 02.19: Yeryüzünde doğal bitki örtüsünün dağılışı Bir yerde doğal olarak yetişen ağaç, çalı ve ot gibi bitkilerin oluşturduğu topluluğa bitki örtüsü veya bitki formasyonu denir. Yeryüzünde bitki örtüsünün dağılışını etkileyen başlıca faktörler şunlardır: 57

58 İklimin etkisi örtüsü seyrekleşir. dır. Soğuk kutup bölgelerine ve dağların yüksek kesimlerine doğru gidildikçe bitkiler cılızlaşır ve nihayet ortadan kalkar. Oysa sıcak ve orta kuşakta yağışın yeterli olduğu yerlerde bitki örtüsü büyük bir gelişme gösterir. Yer şekillerinin etkisi uzanışı, bakı, eğim ve yükselti etkilidir. ve çeşitlidir. Toprak faktörü oluşu) bitki hayatı bakımından önemlidir. Beşeri faktörler Tarih boyunca insanlar aşağıdaki nedenlerle bitki örtüsünü tahrip etmişlerdir: Başlıca bitki formasyonları şunlardır: Ağaç formasyonu her yerde ağaç yetişir. denir. 58

59 1. Ekvatoral yağmur ormanları 2. Muson ormanları 3. Orta kuşağın karışık ormanları 4. Tayga ormanları Çalı formasyonu topluluktur. 1. Maki 2. Garig 3. Psödomaki Ot formasyonu yerlerde, belirli zamanlarda yağan yağışa veya tamamı toprağın derinliklerine sızmayan suya bağlı olarak yetişen ot cinsinden bitkilerin oluşturduğu topluluktur. 1. Savan 2. Step (Bozkır) 3. Çayır 4. Tundra Ekvatoral Yağmur Ormanları Ekvatoral iklim bölgesinin doğal bitki örtüsüdür. Çok sık oldukları için balta girmemiş ormanlar olarak da adlandırılır. Bu ormanların görüldüğü yerler her mevsim yağışlı olup yıllık yağış miktarı 2000 mm nin üzerindedir. Bitkiler, yıl boyunca yeşil kalırlar. Bitki türleri bakımından çok zengin olan ormanda ağaçların boyu metreyi bulmaktadır. Amazon Havza- Resim 03.20: Ekvatoral Yağmur Ormanları 59

60 sı, Afrika da Senegal den Gine Körfezi ne kadar olan saha ile Kongo Havzası, Güneydoğu Asya adalarında görülür. Muson Ormanları Muson iklim bölgesinde görülür. Bu ormanların görüldüğü yerlerde yıllık yağış miktarı 2000 mm civarındadır. Yağışların % 85 i yazın görüldüğünden yaz aylarında yeşillenen bu ormanlar, kışın yapraklarını döken ağaçlardan oluşur. Çok sık ve gür oluşları bakımından ekvatoral yağmur ormanlarına benzerlik gösterir. Buna karşılık türce fakir olmalarıyla onlardan ayrılır. Muson Resim 03.21: Muson Ormanları ormanlarının tipik ağacı teak ağacıdır. Güney Hindistan, Güney Çin, Güneydoğu Asya, Japonya ve Mançurya gibi bölgelerde görülür. Orta Kuşağın Karışık Ormanları Orta kuşağın okyanusal iklim bölgelerinde görülen bu ormanlar, geniş yapraklı ve iğne yapraklı ağaçlardan meydana gelir. Bu ormanların görüldüğü yerler her mevsim yağışlı olup yıllık yağış miktarı 1000 mm nin üzerindedir. Bu ormanları oluşturan ağaçlar türce çok zengin olmadıkları gibi boyları da ekvatoral yağmur veya muson orman ağaçları kadar fazla değildir. Resim 03.22: Orta Kuşağın Karışık Ormanları Batı Avrupa, Batı Kanada ve Güney Alaska kıyılarında, Güney Şili, Avustralya nın kuzeydoğusu ve Yeni Zelanda da görülmektedir. 60

61 Tayga Ormanları Sert karasal iklimin nemli alanlarında (60 enlemi çevresinde) görülen bu ormanlar, sıcaklığın düşük olmasından dolayı iğne yapraklı ağaçlardan oluşur. Bu ormanların görüldüğü yerlere en fazla yağış yazın, en az yağış kışın düşmektedir. Yıllık yağış miktarı 500 mm civarındadır. Sibirya, Kanada ve Doğu Avrupa da geniş bir yayılış sahasına sahiptir. COĞRAFYA 3 Maki Bodur ağaçlardan ve çalılardan (yabani Resim 03.23: Tayga Ormanları zeytin, defne, kocayemiş, mersin, keçiboynuzu, zakkum, süpürge çalısı, kermes meşesi) oluşan makiler Akdeniz ikliminin bitki örtüsüdür. Daima yeşil yapraklı olan makiler kuraklığa dayanıklı oldukları hâlde soğuğa karşı fazla dayanıklı değildir. Akdeniz e kıyısı olan ülkeler, Avustralya nın güneybatısı, Güney Afrika Cumhuriyet inin Kap bölgesi, Şili nin orta kesimleri ve Kuzey Amerika da Kaliforniya çevresinde görülmektedir. Resim 03.24: Maki BİLGİ NOTU Makilerin tahrip edildiği yerlerde daha seyrek ve kısa boylu çalı grupları yer alır. Bunlara garig adı verilir. Savan Tropikal iklim bölgelerinde görülen uzun boylu ot topluluklarıdır. Geniş alan kaplayan savanlar içerisinde kurakçıl nitelikte tek tek ağaçlara veya ağaç kümelerine de rastlanır. Savanların görüldüğü yerlerde yazlar yağışlı, kışlar kurak geçmektedir. Ortalama yıllık yağış miktarı Resim 03.25: Savan 61

62 1500 mm civarındadır. Yaz yağışlarına bağlı olarak yeşeren bu otlar, kış mevsiminin kurak geçmesinden dolayı sararır. Sudan, Çad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Venezuela, Kolombiya, Peru ve Bolivya gibi ülkelerde görülür. Bozkır (Step) Orta kuşağın yarı kurak iklim bölgelerinde görülen seyrek ve cılız ot topluluklarıdır. Steplerin görüldüğü yerlerde yıllık yağış miktarı mm arasındadır. İlkbahar yağışlarına bağlı olarak yeşeren bu otlar yaz kuraklığından dolayı sararır. Step bölgesinin esas bitkisini; kökleri derine inmiş kurakçıl otlar oluşturmaktadır. Bunların başlıcaları yavşan otu, üzerlik otu, geven, yumak, çoban yastığı, Resim 03.26: Bozkır (Step) kekik, adaçayı ve sığırkuyruğudur. Kuzey ve Güney Amerika nın iç kısımlarında, Anadolu nun iç kısımlarında, ırak ta, İran da, Türkistan da, Afrika nın iç kısımlarında, Avustralya nın iç kısımlarında görülür. Çayır Resim 03.27: Çayır Tundra Tundra iklim bölgesinde görülen soğuğa dayanıklı otsu bitki topluluklarıdır. Bunlar kısa ve serin geçen yaz döneminde yeşerirler. Tundra alanlarında yıllık yağış miktarı mm dolayındadır. Sıcaklık yetersiz olduğundan ağaçlara rastlanmamaktadır. İskandinavya Yarımadasıyla, Kanada nın kuzeyinde, Sibirya ve Grönland Adası nın kıyı kesimlerinde görülür. Orta kuşak karasal ikliminin yarı nemli sahalarında ve yüksek dağlarda görülen ve yaz boyu yeşil kalan, bozkırlardan daha gür ot topluluklarıdır. Yazların serin ve yağışlı geçmesi, çayırların yeşil kalmasını sağlamaktadır. Orman üst sınırından sonra yetişen çayırlara, dağ çayırları (alpin çayırları) denilmektedir. Resim 03.28: Tundra 62

63 Çöl Bitkileri COĞRAFYA 3 Geniş kum örtüleri veya kayalıklardan oluşan bu bölgelerde yıllık yağış miktarı 200 mm nin altındadır. Çok seyrek olarak dağılmış bulunan kurakçıl otlar, çalılar ve kaktüsler en yaygın bitki türleridir. Ayrıca yer yer hurma ve palmiye ağaçlarından oluşan vahalar da yer almaktadır. Afrika da Büyük Sahra, Ortadoğu da Necef, Asya da Gobi, Taklamakan, Avustralya da Gobon ve Gibson, Resim 03.29: Çöl Bitkileri Güney Afrika da Kalahari ve Namib, Güney Amerika da Patagonya, Atacama yeryüzündeki başlıca çöl alanlarıdır ve bu alanlarda çöl bitkileri görülür. 63

64 NELER ÖĞRENDİK? Okyanuslar, denizler, göller, akarsular ve yer altı sularının başlıca su kaynakları olduğunu Ana kaya, iklim, zaman, yer şekilleri ve bitki örtüsüne bağlı olarak çeşitli toprakların oluştuğunu Ağaç, çalı ve ot gibi bitkilerin oluşturduğu topluluğa, bitki örtüsü denildiğini İklim, yer şekilleri, toprak ve beşeri faktörlerin yeryüzündeki bitki örtüsünün dağılışını etkilediğini öğrendik. 64

65 ETKİNLİK 1 Aşağıdaki kaynakların isimlerini yazınız. Yukarıdaki kaynaklardan hangisi ülkemizde yoktur?... ETKİNLİK 2 Aşağıdaki iklimlerin karşısına bitki örtüsünü ve toprak tipini yazınız. Ekvatoral İKLİM BİTKİ ÖRTÜSÜ TOPRAK TİPİ Sert Karasal Muson Çöl Akdeniz Okyanusal Step Karasal Tundra 65

66 3. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Okyanusların küçükten büyüğe doğru sıralanışı hangi seçenekte doğru verilmiştir? A. Hint Okyanusu, Atlas Okyanusu, Büyük okyanus B. Atlas okyanusu, Hint okyanusu, Büyük okyanus C. Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu, Hint Okyanusu D. Büyük Okyanusu, Hint Okyanusu, Atlas Okyanusu 2. * Aral * Baykal * Lut Yukarıdaki göller oluşumlarına göre hangi grupta yer alır? A. Tektonik göller B. Karstik göller C. Volkanik göller D. Buzul gölleri 3. I. Amazon II. Kongo III. Ganj IV. Indus Yukarıdaki nehirlerin hangilerinin rejimleri düzenlidir? A. I ve II B. I ve III C. II ve III D. II ve IV 4. İki geçirimsiz tabaka arasındaki geçirimli tabakada biriken suların sondaj yapılarak yeryüzüne çıkarılmasıyla oluşur. Yukarıda oluşumu hakkında bilgi verilen kaynak hangisidir? A. Gayzer B. Artezyen C. Karstik D. Yamaç 5. Yandaki şekilde gösterilen kaynağın özelliği ile ilgili olarak hangisi söylenebilir? A. Kireç oranı yüksektir. B. Suları sıcaktır. C. Basınçlı sulardır. D. Debisi düşüktür 66

67 6. Toprak oluşumunda en önemli faktör aşağıdakilerden hangisidir? A. Eğim B. İklim C. Bakı D. Yükselti COĞRAFYA 3 7. Yandaki resimde hangi bitki örtüsü verilmiştir? A. Çayır B. Orman C. Maki D. Tundra 8. Ekvatoral iklim bölgesinin doğal bitki örtüsü yağmur ormanlarıdır. Bitki türleri bakımından çok zengin olan ormanda ağaçların boyu metreyi bulmaktadır. Ekvatoral yağmur ormanları Amazon havzası, Kongo havzası ve Güneydoğu Asya adalarında geniş yer kaplar. Yukarıdaki bilgilere göre Ekvatoral yağmur ormanlarının hangi özelliğine değinilmemiştir? A. Hangi iklim bölgesinde yetiştiğine B. Hangi bölgelerde yetiştiğine C. Ağaçların türlerine D. Ağaçların boylarına 9. Eşleştirme tablosunda boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi yazılamaz? A. Savan B. Bozkır C. Muson ormanları D. Tundra 10. Bitki coğrafyası konusunda araştırma yapan Aykut öğretmen, araştırma için gittiği yörede yavşan otu, üzerlik otu, geven, yumak, çoban yastığı ve sığırkuyruğu gibi bitkilerin yaygın olduğunu gözlemiştir. Bu yöredeki bitki örtüsü aşağıdakilerden hangisine uygundur? A. Savan B. Bozkır C. Maki D. Tundra 67

68 11. * Alüvyon * Lös * Buzultaş Yukarıdaki toprakların ortak özellikleri arasında; I. Taşınmış topraklardır. II. Verimli topraklardır. III. Horizonları yoktur. Hangilerinin olduğu söylenebilir? A. Yalnız I B. Yalnız II C. I ve II D. I, II ve III 12. Karasal iklimin yarı nemli sahalarında, çayır bitki örtüsü altında oluşan topraklardır. Zonal topraklar içinde en verimli olanıdır. Yukarıda bazı özellikleri verilen toprak tipi hangisidir? A. Çernezyom (Kara toprak) B. Laterit C. Podzol D. Tundra 13. Yeryüzündeki göl sularının tuzlu, tatlı ya da sodalı olmasında aşağıdakilerden hangisinin etkisi yoktur? A. Göl çanağının kayaç yapısı B. Gölün bulunduğu yerin iklim özellikleri C. Gölün gideğeninin olup olmaması D. Gölün denizden yüksekliği 14. Nemli, sıcak iklim bölgelerinde kimyasal ayrışma etkilidir. Buna göre aşağıdaki iklimlerden hangisinde kimyasal ayrışma etkilidir? A. Çöl iklimi B. Kutup iklimi C. Ekvatoral iklim D. Step iklimi 15. Aşağıdakilerden hangisi tatlı su kaynaklarından biri değildir? A. Göller B. Akarsular C. Denizler D. Buzullar 68

69 16. Aşağıdakilerden hangisi sıcak su kaynaklarındandır? A. Artezyen B. Gayzer C. Vadi kaynağı D. Karstik kaynak 17. Aşağıdakilerden hangisi kaplıca turizmi için kullanılan kaynaklardandır? A. Karstik kaynak B. Yamaç kaynağı C. Fay kaynağı D. Artezyen 18. Soğuk nemli bölgelerin iğne yapraklı orman sahalarında oluşan topraklardır. Yukarıda söz konusu edilen toprak türü aşağıdakilerden hangisidir? A. Podzol B. Laterit C. Tundra D. Çernezyom 19. Oluşumunu tamamlamış toprak kaç horizondan (katmandan) meydana gelir? A. 1 B. 2 C. 3 D Aşağıdakilerden hangisi iğne yapraklı ağaçlara örnek verilemez? A. Sarıçam B. Meşe C. Kızılçam D. Karaçam 69

70

71 4. ÜNİTE NÜFUSUN GELİŞİMİ, DAĞILIŞI VE NİTELİKLERİ 1. Nüfus artışını etkileyen faktörler nelerdir? 2. Bir ülkenin kalkınmasında nüfus, nasıl bir etkiye sahiptir?

72 Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Geçmişten günümüze nüfusla ilgili verilerin kullanım amaçlarındaki değişimin nedenlerini sorgulayarak nüfusun önemi hakkında çıkarımda bulunmayı, 2. Verilerden yararlanarak Dünya nüfusunun tarihsel süreçteki değişimini yorumlamayı, 3. Nüfus özelliklerine ait tablo, grafik ve haritaları kullanarak nüfus dağılışını, değişimini ve etkilerini sorgulamayı, 4. Harita, tablo ve grafiklerden yararlanarak nüfus artış oranının değişiminde etkili olan faktörleri sorgulamayı, 5. Nüfus piramitleri oluşturarak nüfusun yapısıyla ilgili çıkarımlarda bulunmayı öğreneceğiz. ANAHTAR KAVRAMLAR Bağımlı nüfus Nüfus piramidi Nüfus sayımı Aktif nüfus Nüfus değişimi Nüfus yoğunluğu Nüfus patlaması Nüfus artışı 72

73 1. NÜFUS VE NÜFUS SAYIMLARI Nüfus, belirli bir süre içinde, sınırları belirli bir alanda yaşayan insan sayısıdır. Nüfus sayımı ise, belli bir zamanda kişilere yönelik yapılan demografik, ekonomik, sosyal verilerin toplanması ve değerlendirilmesidir. Nüfus sayımlarının yapılış amaçları nelerdir? Tarih boyunca çeşitli amaçlarla nüfus sayımları yapılmıştır. 20. yüzyıl öncesi nüfus sayımının amaçları: Günümüzde yapılan modern nüfus sayımlarının amaçları: Nüfus sayımlarıyla nüfusun nitelikleri tespit edilir. Böylece ülke kaynakları doğru kullanılmış ve kalkınma öncelikleri belirlenmiş olur. BİLGİ NOTU Osmanlı Devletinde ilk kapsamlı nüfus sayımı 1831 yılında II. Mahmut döneminde yapılmış olup asker ve vergi yükümlülerini belirlemeye yöneliktir. Modern nüfus sayımları, ilk defa İskandinav ülkelerinde yapılmıştır. Çin de ilk nüfus sayımı ise 1953 yılında yapılmış böylece dünya nüfusunun beşte biri resmi kayıtlara geçmiştir. 73

74 2. DÜNYA NÜFUSUNUN TARİHSEL ARTIŞI VE DEĞİŞİMİ Geçmiş çağlardan günümüze dünya nüfusu genel olarak artmıştır. Nüfus bilim uzmanları, insanlık tarihi boyunca üç büyük sıçrama döneminin yaşandığını belirtmişlerdir. Birinci sıçrama dönemi: Yaklaşık iki milyon yıl önce yaşanmıştır. İnsanlar alet yapımını keşfederek yabani hayvanları avlamış ve daha iyi beslenmişlerdir. İkinci sıçrama dönemi: Yaklaşık on bin yıl önce yaşanmıştır. İnsanların yerleşik hayata geçerek hayvanları evcilleştirmeleri ve tarımla uğraşmaları nüfusun hızla artışına neden olmuştur. Üçüncü sıçrama dönemi: Sanayi devrimi ile gerçekleşmiştir. Sanayi devrimi ile birlikte; Yukarıdaki gelişmeler ölüm hızında düşüşe neden olmuş ve dünya nüfusu 1800 lerin ortasında 1milyara ulaşmıştır. BİLGİ NOTU Gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızı düşük, gelişmekte olan ülkeler ile az gelişmiş ülkelerde ise nüfus artış hızı yüksektir. Gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızının düşük olmasının nedenleri; 74

75 YILLAR DÜNYA NÜFUSU milyon milyon milyon milyon milyon milyon milyar milyar milyar milyar milyar milyar milyar milyar milyar milyar milyar milyar milyar Yıllara göre dünya nüfusu tablosu incelendiğinde şu sonuçlara ulaşılabilir; fus artış hızında yavaşlama görülmüştür. fus artış hızı yükselmiş adeta nüfus patlaması yaşanmıştır. 75

76 3. DÜNYADA NÜFUSUN ALANSAL DAĞILIŞI Resim 04.01: Dünya Nüfus Yoğunluğu Haritası Dünya nüfusu yeryüzüne eşit ve dengeli dağılmamış kıtalara ve ülkelere göre farklılık göstermiştir. Nüfusun dağılışını etkileyen doğal ve beşeri etmenler şunlardır; Doğal Etmenler Beşeri Etmenler İklim Tarım Yer şekilleri Sanayi Su kaynakları Ulaşım Toprak etkisi Ticaret Bitki örtüsü Turizm Dünyada Nüfusun Yoğun Olduğu Yerler Batı Avrupa: Sanayinin gelişmiş olması ve ılıman iklimin görülmesi Resim 04.02: Japonya, yoğun nüfusludur. ABD nin doğu kıyıları: Sanayinin gelişmiş olması Japonya: Sanayinin gelişmiş olması Güneydoğu Asya: Verimli tarım topraklarının varlığı ve uygun iklim koşullarının görülmesi Nil Havzası: Verimli tarım topraklarının varlığı ve sulama koşullarının uygun olması 76

77 Dünyada Nüfus Yoğunluğunun Az Olduğu Yerler Amazon ve Kongo Havzaları: Sıcaklığın ve yağışın fazla olması, ormanların yoğun olması Himalaya Dağları: Arazinin dağlık, yüksek ve engebeli olması Orta Asya: Kurak iklimin görülmesi, çöllerin geniş yer tutması Dönenceler Çevresi: Çöllerin (özellikle Sahra) geniş yer tutması Kutup çevresi: Sıcaklık ortalamasının düşük olması ve birçok bölgenin buzullarla kaplı olması BİLGİ NOTU Resim 04.03: Kutup Bölgesi, Antarktika Buzullarla kaplı olan Antarktika Kıtası nda yerleşik hayat yoktur İklim, tarım ve ulaşım koşullarının elverişli olmasından dolayı kıtaların kıyıları iç kesimlerinden daha yoğun nüfusludur. YILLAR Afrika Asya Avrupa Amerika Okyanusya Dünya (toplam)

78 Yukarıdaki tablo incelendiğinde nüfusun kıtalara dengeli dağılmadığı görülür yılları arasında en çok nüfus artışı Asya ve Avrupa kıtalarında gerçekleşmiştir yılları arasında tüm kıtalarda nüfus hızla artmıştır. Bu durum insanların yaşam düzeylerinin iyileşmesinden kaynaklanmıştır. Asya kıtası nüfus sayısında ilk sıradadır. Dünya nüfusunun yarıdan fazlasına sahiptir. Avrupa da doğum oranının azalmasına bağlı olarak nüfus artış hızı azalmaktadır. Nüfus artış hızı en yüksek olan kıta Afrika dır. Nüfusu en az olan kıta Okyanusya dır(kıta nın önemli bir kısmı çöllerle kaplıdır.) Güney Amerika % 9 Kuzey Amerika % 5 Avrupa % 13 Okyanusya % 1 Afrika % 14 Asya % 58 Yukarıda görüldüğü gibi dünya nüfusu kıtalara göre farklı dağılış göstermektedir. Çünkü kıtaların iklim koşulları, konumları, ekonomik özellikleri, doğum ve ölüm oranları birbirinden farklıdır. BİLGİ NOTU Resim 04.04: Kıtaların nüfus miktarları Karaların geniş yer tutması nedeniyle Dünya nüfusunun büyük çoğunluğu Kuzey Yarımkürede yaşar. 78

79 Nüfus Artışının Olumlu Sonuçları İş gücünün artması Savunma gücünün arması Yeni iş alanlarının açılması Üretimin artması Nüfus Artışının Olumsuz Sonuçları Tüketimin artması İşsizliğin artması Kişi başına düşen milli gelirin azalması Göçlerin artması Alt yapı hizmetlerinin yetersiz kalması Eğitim, sağlık, ulaşım vb. hizmetlerin aksaması Nüfus Yoğunluğu Nüfus yoğunluğu birim alanda yaşayan kişi sayısı olarak ifade edilir. Genellikle km 2 de yaşayan kişi sayısı olarak hesaplanır. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu: Bir ülke veya bölgedeki toplam nüfusun, o ülke veya bölgenin yüzölçümüne bölünmesiyle aritmetik nüfus yoğunluğu elde edilir. Yüzölçümü küçük ve nüfusu fazla olan alanlarda aritmetik nüfus yoğunluğu fazladır. Ancak bu nüfus yoğunluğu ülkelerin gelişmişlik; seviyeleri hakkında bilgi vermez. Toplam nüfus Aritmetik nüfus yoğunluğu: Yüz ölçümü Tarımsal Nüfus Yoğunluğu: Bir ülkede veya herhangi bir sahada, tarım ve hayvancılıkla geçinen nüfusun, tarımsal alana bölünmesiyle elde edilen nüfus yoğunluğudur. Tarımsal nüfus yoğunluğu üzerinde ülkenin gelişmişlik seviyesi, arazinin engebe durumuna göre tarım alanlarının genişliği ile çiftçi sayısı gibi faktörler etkili olmaktadır. Kırsal nüfus Tarımsal Nüfus Yoğunluğu: Tarımsal alan Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu: Toplam nüfusun, ekili - dikili alanlara bölünmesiyle ortaya çıkan nüfus yoğunluğu fizyolojik nüfus yoğunluğunu oluşturur. Tarımsal nüfus yoğunluğu ile fizyolojik nüfus yoğunluğu birbirine yakınsa, o ülkede çalışan nüfusun büyük bir bölümü tarım sektöründe çalışıyordur. 79

80 Toplam nüfus Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu: Tarım alanları Bir ülkedeki aritmetik ve fizyolojik nüfus yoğunluğu arasındaki farkın fazla olması o ülkede engebenin fazla olduğunu gösterir. 4. DÜNYADA NÜFUSUN ARTIŞI Nüfus artışı, bir yerin nüfusunda, yıllar arasında görülen sayısal veya oransal değişimdir. Bir ülkedeki nüfus sayısının değişim nedenleri; Artış Hızı ( ) 30,00 Sayım Yıllarına Göre Nüfus Artış Hızları 25,00 20,00 15,00 10,00 5,

81 UYARI Bir yerde doğumlar ölümlerden fazla ise nüfus artar. Buna doğal artış denir. Günümüzde nüfus artış hızının en düşük olduğu ülkeler, gelişmiş ülkelerdir. Genç nüfusun az olduğu bu ülkelerde yaşlı nüfus sorun oluşturmaktadır. OKUMA PARÇASI ARTIK 7 MİLYARIZ Dünya nüfusu 7 milyara ulaştı. Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu-UNFPA 31 Ekim itibarıyla dünya nüfusunun 7 milyara ulaştığını açıkladı. Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu-UNFPA Türkiye Temsilcisi Dr. Zahidul Huque, Sağlık Bakanlığı ile ortaklaşa belirledikleri Türkiye nin 7 Milyarıncı Bebeği nin insanların artık yüzde 30 daha uzun bir ömür sürdüğü, çocukların daha fazla hayatta kalabildiği, daha kentleşmiş ve önceden hiç olmadığı kadar birbirimize bağlı ancak çelişkiler ve çetin sorunların da bulunduğu bir dünyaya gözlerini açtığını belirtti. Bu zorluklara karşı derhal harekete geçilmesi çağrısında bulunan Dr. Huque Bugün yapacaklarımızın dünyanın her yerindeki insanların ve sonraki nesillerin gelecekteki yaşamı üzerinde büyük bir etkisi olacak. Kadın ve erkek, kız çocukları ve erkek çocukları arasındaki eşitsizlikleri gidermeliyiz ki kadın ve kız çocuklarına yapılan istismar ve ayrımcılık hiçbir yerde kabul görmesin. Kız çocuklarının erkek çocukları ile aynı eğitim fırsatına sahip olmalarını sağlamalıyız. dedi. UNFPA Türkiye Temsilcisi Dr. Huque, anne sağlığının da güvence altına alınması gerektiğini belirterek Bu, gebe kadınların bakımı, bebek doğumlarındaki ölümü önleme ve anne ile bebeklere gerekli gıdayı sağlama anlamına gelmektedir. Milyonlarca anne halen daha bir ebe olmadan doğum yapmak zorunda. Ve milyonlarcası da kaç tane çocuk sahibi olacağı veya ne zaman çocuk sahibi olacağı konusundaki temel kararları almada ya çok az ya da hiç söz sahibi değil dedi. BM Enformasyon merkezi 31 Ekim 2011 Çünkü bu ülkelerde doğum oranı yüksektir. duğundan nüfus artış hızı düşüktür. 81

82 lenmektedir. Resim 04.05: Ülkelere göre nüfus artış oranları 5. NÜFUS PİRAMİTLERİ VE ÖZELLİKLERİ Herhangi bir yerin nüfus özelliklerini göstermede temel amaçlardan biride nüfusun yaş ve cinsiyet yapısını gösteren piramitlerdir. Ayrıca bir ülkenin veya bölgenin nüfus piramitlerine bakarak; 82

83 YAŞ GRUPLARI milyon Düzgün bir üçgene benzeyen bu piramit yüksek doğum ve ölüm oranlarına sahip ülkelere aittir. Örnek Bangladeş. YAŞ GRUPLARI milyon Düzgün üçgen piramite göre kenarları içe çekik bir daki ölüm oranlarının azaldığı ancak doğum oranının yüksek olduğu ülkelerin piramitidir. Örnek Nijerya YAŞ GRUPLARI milyon Arı kovanı şeklinde olan piramittir. Düşük doğum ve ölüm oranlarının görüldüğü kalkınmış ülkelerin nüfus piramididir. Örnek İngiltere 83

84 YAŞ GRUPLARI Bu piramit çan şeklindedir. Uzun bir zaman sürecinde düşük doğum ve ölüm oranlarından sonra doğum oranlarının artığını göstermektedir. Örnek ABD milyon YAŞ GRUPLARI milyon Doğum oranında hızlı bir düşüş görüldüğü asimetrik şekilde piramittir. Büyük nüfus problemi yaşadıktan sonra hızla gelişen ülkelere özgü piramittir. Örnek Japonya Bir ülkeye ait nüfus piramidi zamanla değişir mi? Ülkelerin nüfus yapılarında herhangi bir değişiklik olması halinde piramitlerin tipi de değişecektir. Örneğin ekonomi, eğitim ve sağlık koşullarının iyileştiği bir ülkenin nüfus piramidi gelişmemiş ülke piramidinden gelişmiş ülke piramidine geçiş yapabilir. Piramitler ülkelerin gelişmişlik düzeyiyle doğrudan ilgilidir. Ülkelerin ekonomik durumu, aynı zamanda sağlık ve eğitim seviyeleri ile ilgili fikir verir. Nüfus piramitleri, bir ülkenin geri kalmış, gelişmekte olan ya da gelişmiş olduğunun bir göstergesidir. 84

85 Nüfus piramitlerinden faydalanılarak; nüfusun yaş gruplarına dağılışı, nüfusun cinsiyet durumu ve ülkelerin gelişmişlik düzeyi hakkında bilgi edinebiliriz. Nüfusun yaş gruplarına göre dağılışı: Nüfus piramitlerinde yaş grupları genel olarak 0-14 yaş arası çocuk yaş arası yetişkin 65 yaş üzeride yaşlı nüfus olarak kabul edilir. Nüfusun yaş gruplarına göre sayısının bilinmesi insanların ihtiyaçlarını ve sosyal durumlarını belirlemek bakımından önemlidir. Çünkü nüfus, yaş itibariyle çalışan ve çalışmayan (bağımlı nüfus) nüfustan oluşur. Doğum oranı yüksek olan ülkelerde çocuk ve genç nüfus oranı fazla, yaşlı nüfus oranı ise azdır. Bu durumda bağımlı nüfus oranı yüksektir yaş arasındaki nüfus çocuk ve yaşlı nüfusa bakmak zorunda aynı zamanda devletin ilerlemesi için çalışmak durumunda kalır. Bu tür yapı daha çok gelişmemiş ya da gelişmekte olan ülkelerde görülür. Çocuk yaştaki nüfusun fazlalığı hem aile hem de ülke kalkınmasını olumsuz etkiler. Doğum oranlarının az olduğu gelişmiş ülkelerde çalışan nüfus oranı fazla olduğu için bağımlı nüfus azdır. Nüfusun yaş yapısını belirleyen en önemli etmen doğum oranıdır. Bunun dışında savaşlar, göçler ve salgın hastalıklarda yaş yapısı üzerinde etkilidir. Nüfusun cinsiyet durumu: Nüfusun kadın ve erkek nüfus olarak dağılımına nüfusun cinsiyet yapısı denir. Hemen her ülkede erkek ve kadın sayısı birbirine yakındır. Herhangi bir yerdeki kadın erkek oranını doğal süreç belirler. Bunun dışında göçlerde nüfusun cinsiyet dağılımında etkilidir. Göç veren yerlerde kadın nüfus göç alan yerlerde ise erkek nüfus daha fazladır. Ülkelerin gelişmişlik düzeyi: Genel olarak gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde doğum oranı yüksek nüfus artış hızı fazladır. Ekonomik kalkınmanın tam olarak gerçekleşemediği bu ülkelerde genç nüfus ve bağımlı nüfus oranı yüksektir. Gelişmiş ülkelerde ise doğum oranı düşük, nüfus artış hızı azdır. Çocuk nüfus oranı az, yaşlı nüfus oranı fazladır. 85

86 NELER ÖĞRENDİK? Nüfus ve nüfus özelliklerinin kalkınmayı etkilediğini Sanayi devrimi ile Dünya nüfusunun özellikle de Avrupa kıtasındaki nüfusun hızla arttığını Ekonomik kalkınmanın gerçekleşmesi, eğitim seviyesinin yükselmesi, şehirleşme, nüfus planlaması ve kadınların çalışma hayatına girmesinin nüfus artış hızını düşürdüğünü Nüfus piramitlerinin nüfusun yaş ve cinsiyet yapısını gösterdiğini Nüfus piramitlerinden yararlanarak ülkelerin gelişmişlik düzeyinin belirlenebildiğini Yaş grupları, eğitim durumu, cinsiyete dağılım, mesleklere dağılım, kırsal ve kentsel nüfus oranlarının tespitiyle nüfus özelliklerinin ortaya çıktığını Nüfus özelliklerinden yararlanarak ülkelerin gelişmişlik düzeyinin belirlenebildiğini öğrendik. 86

87 ETKİNLİK Aşağıda, nüfus artış hızını artıran ve düşüren faktörler karışık olarak verilmiştir. Nüfus artış hızını artıran ve azaltan faktörleri ilgili alanlara örnekte olduğu gibi yazınız. Nüfus artış hızını artıran faktörler Doğum oranının artması Nüfus artış hızını azaltan faktörler Eğitim seviyesinin yükselmesi

88 4. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Osmanlı Devleti nde ilk kapsamlı nüfus sayımı II. Mahmut döneminde; I. Asker sayısını belirlemek II. Konut sayısını belirlemek III. Vergi yükümlülerini belirlemek Amaçlarından hangileri için yapılmıştır? A. Yalnız I B. I ve II C. I ve III D. II ve III 2. Modern nüfus sayımlarının yapılmasının nedeni nüfusun niteliklerini tespit etmektir. Aşağıdakilerden hangisi nüfusun niteliklerinden biri değildir? A. Yaş grupları B. Eğitim durumu C. Cinsiyet durumu D. Konut tipi 3. Sanayi devrimi ile birlikte en önemli nüfus artışı ve değişimi hangi kıtada yaşanmıştır? A. Avrupa B. Afrika C. Amerika D. Okyanusya 4. Aşağıdakilerden hangisi nüfus dağılışını etkileyen doğal faktörlerdendir? A. Sanayi B. İklim C. Ulaşım D. Ticaret 5. Aşağıdakilerden hangisi, dünyanın az nüfuslanmış bölgelerinden değildir? A. Kutup bölgeleri B. Sahra Çölü C. Batı Avrupa D. Himalaya Dağları 6. * Nüfus sayısı en fazla olan kıtadır. * Nüfus artış hızı en fazla olan kıtadır. * Nüfus sayısı en az olan kıtadır. Yukarıda hangi kıtanın özelliği verilmemiştir? A. Asya B. Antarktika C. Afrika D. Okyanusya 88

89 7. ÜLKE DOĞUM ORANI % ÖLÜM ORANI % İngiltere 1,4 1,2 Doğum ve ölüm oranları verilen İngiltere de nüfusun doğal artışı yüzde (%) kaçtır? A. 0,1 B. 0,2 C. 1 D Gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızı düşüktür. Buna göre aşağıdaki ülkelerin hangisinde nüfus artış hızı düşüktür? A. Hindistan B. Kenya C. Nijerya D. Fransa 9. Aşağıdaki yaş piramitlerinden hangisi doğum oranının hızla düştüğü ülkeye ait olabilir? A. B C. D

90 10. Dünya haritasında gösterilen bölgelerin hangisinde nüfus en azdır? A I B. II C. III D. IV lv l lii li 11. Aşağıdaki yerlerden hangisinde nüfus yoğunluğu daha fazladır? A. Orta Asya B. Kuzey Amerika C. Batı Avrupa D. Batı Avustralya 12. Nüfus artışına bağlı olarak; I. Trafik yoğunluğu II. Çevre sorunları III. Konut sıkıntısı Yukarıdakilerden hangilerinin görülmesi beklenir? A. I, II B. I, III C. II, III D. I, II ve III 13. Aşağıdaki nehirlerden hangisinin havzası, nüfuslanma bakımından diğerlerinden daha geridir? A. Nil B. Dicle C. Amazon D. İndus 14. * Kutup bölgeleri * Çöller * Bataklıklar Yukarıdaki yerlerin ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir? A. Nüfusun az olması B. Sıcak iklimlerin görülmesi C. Yağışın fazla olması D. Ormanlarla kaplı olmaları 90

91 15. Belirli bir bölgede yaşayan insan sayısının o bölgenin yüzölçümüne bölünmesiyle elde edilir. Yukarıda ifade edilen kavram aşağıdakilerden hangisidir? A. Nüfus yoğunluğu B. Beyin göçü C. Mevsimlik göç D. İç göç 16. Aşağıdakilerden hangisi nüfus yoğunluğunu etkileyen beşeri faktördür? A. Endüstri kuruluşları B. Verimli topraklar C. Su kaynakları D. İklim koşulları 17. Bir ülkede nüfus artışı üzerinde; I. Doğumlar II. Ölümler III. İç göçler IV. Dış göçler Yukarıdakilerden hangisi etkili değildir? A. I B. II C. III D. IV 18. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde nüfus artış hızı diğerlerinden daha fazladır? A. İngiltere B. ABD C. Kenya D. Japonya 19. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde doğumla nüfusun ikiye katlanma süresi en uzundur? A. Almanya B. Bangladeş C. Hindistan D. Mısır 20. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde 0-14 yaş grubunun ülke nüfusundaki oranı diğerlerine göre daha fazladır? A. Kanada B. İran C. İsveç D. Japonya 91

92

93 5. ÜNİTE GÖÇLERİN NEDENLERİ VE SONUÇLARI 1. İnsanlar neden göç etmektedir? 2. Göç alan yerlerde hangi sorunlar oluşmaktadır?

94 Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Tarihi metinler, belgeler ve haritalardan yararlanarak dünya daki göçlerin nedenleri hakkında çıkarımlarda bulunmayı, 2. Örnek incelemeler yoluyla göçün mekânsal etkilerini analiz etmeyi öğreneceğiz ANAHTAR KAVRAMLAR Göç Şehirleşme İç göç Beyin göçü Dış göç 94

95 1. İNSANLAR NEDEN GÖÇ EDER? İnsanların doğal, ekonomik, sosyal ve siyasi nedenlerden dolayı yaşadıkları yerleri terk edip başka yerlere taşınıp yerleşmesine göç denir. Göçün, doğal, ekonomik ve sosyal nedenleri vardır. Doğal nedenler: Erozyon, kuraklık, deprem, sel, çığ, heyelan, volkanik patlamalar, tsunami, yangın vb. Ekonomik nedenler: İş imkanları, doğal kaynakların varlığı, ulaşım, ticaret, turizm vb. Sosyal nedenler: Eğitim, sağlık, güvenlik, kültür vb. Siyasi nedenler: Savaş, mübadele, baskı, ihtilal, ülke sınırlarının değişmesi vb. UYARI Geçim kaynaklarının artan nüfusu beslemekte yetersiz kalması, göçlerin en önemli sebebidir. Geçmişte göç olayının temelindeki faktör, tarım ve hayvancılık açısından elverişli alanları elde etme isteğidir. Tarihte yaşanmış önemli göçlerin başlıcaları şunlardır: Kavimler Göçü 4. yüzyılın sonlarında batıya doğru hareket eden Hunlar, bu bölgelerde yaşayan kavimleri daha ileriye doğru göçe zorlamışlar, böylece Avrupa ya kadar ulaşılmıştır. Tarihteki en büyük kitlesel göç hareketlerinden biri olan bu olaya Kavimler Göçü adı verilmiştir. Kavimler göçünün en önemli sebebi nedir? Orta Asya da kuraklığın başlaması burada yaşayan toplulukları, daha uygun iklim koşullarının hüküm sürdüğü bölgelere göç etmeye zorlamıştır. Çoğunluğunu Türklerin oluşturduğu bu kavimler, çeşitli göç yollarını izlemişlerdir; da Hazar Denizi nin güneyinden İran, Irak, Mısır, Suriye ve Anadolu ya göç etmişlerdir. 95

96 İklim değişimi sonucunda meydana gelen bu göç hareketi, mekânsal olarak Avrupa Kıtası nın çehresini değiştirmiş, yeni ırkların, siyasal yapıların hatta yeni bir çağın başlamasına neden olmuştur. BİLGİ NOTU Kavimler Göçü sonucunda İlk Çağ sona erdi, Orta Çağ başladı. Yeni Dünya ya Göçler Resim 05.01: Orta Asya Türk Göçleri Haritası Amerika Kıtası nın keşfedilmesiyle bu kıtaya Avrupa dan göçler başladı. Özellikle 19.yüzyılın ilk yarısında büyük bir hız kazanan bu göçlerin başlıca nedenleri; 96

97 BİLGİ NOTU Sanayi Devrimi yle gelişen teknoloji ve seyahat imkanları bu göç hareketinin hızlanmasında etkili olurken, Amerika Kıtası nda yeni devletlerin kurulması, Dünya tarihini değiştirecek gelişmelerin başlamasına neden olmuştur. Mübadele Göçleri BM anlaşmasının esaslarına dayanarak yapılan ülke nüfuslarının karşılıklı yer değiştirmesi ile nüfus mübadelesi gerçekleşir yılında imzalanan Lozan Barış Antlaşması yla Yunanistan daki Türk nüfus ile Türkiye deki Rumlar yer değiştirmiştir. Ancak İstanbul da oturan Rumlar ile Batı Trakya daki Türkler bu uygulamanın dışında tutulmuştur. Resim 05.02: Mübadele ile Türklerin ayrıldığı Girit Resim 05.03: Mübadele ile Rumların ayrıldığı İzmir-Şirince Beyin Göçleri İyi eğitim almış, nitelikli özelliklere sahip kişilerin başka ülkelere göç etmesi beyin göçü olarak adlandırılır. Ünlü fizikçi Albert Einstein (Albert Anyştayn) ın siyasi nedenlerden dolayı Almanya dan ABD ye göç etmesi beyin göçüne örnektir. Ülkeler arasında beyin göçü 1960 yılından sonra hız kazanmıştır. En çok beyin göçü veren ülkeler: Hindistan, Pakistan, Çin, Filipinler, Cezayir, Fas, Tunus, İran, Nijerya, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri. 97

98 En çok beyin göçü alan ülkeler: ABD, Avustralya, Kanada, Almanya, Fransa, Güney Afrika cumhuriyeti BİLGİ NOTU Ülkemiz beyin göçü veren ülkeler sıralamasında 24. sırada olup, az miktarda da beyin göçü almaktadır. Beyin göçünün sonuçları: İşçi Göçleri II. Dünya savaşı Avrupa ülkelerinde büyük yıkımlara yol açmıştır. Bu nedenle başta Almanya olmak üzere birçok Avrupa ülkesi kalkınmak için yabancı işçi gücüne ihtiyaç duymuştur. Türkiye 1961 de Almanya ile işçi göçü antlaşması yapmıştır. Daha sonra da Fransa, Hollanda, Avusturya gibi ülkelerle aynı içerikte antlaşmalar imzalamıştır. BİLGİ NOTU Türkiye den Avrupa ya ilk işçi göçü, yılları arasında olmuştur. En çok işçi gönderdiğimiz ülke Almanyadır li yıllardan sonra Türkiye den bazı Orta Doğu ve kuzey Afrika ülkelerine işçi göçleri olmuştur. Türkiye den işçi göçünün yaygın olmasının nedenleri: 98

99 OKUMA PARÇASI ALMANYA YA GÖÇÜN 50. YILI Amaçları çalışıp para biriktirmek ve daha iyi imkanlara kavuşmak olan Türklerden bir bölümü memleketine dönerken, ailelerini de yanına getirenlerin büyük çoğunluğu Almanya da yaşamayı sürdürüyor. Göç sürecini yaşayan birinci nesil gurbetçilerden Kalak çifti de hikayelerini, AA muhabiriyle paylaştılar. COĞRAFYA 3 Yaz aylarını Türkiye de, kışları ise Almanya da geçiren ve gurbet öyküsü 47 yıl önce başlayan Hamdi Kalak, yola çıkarken tek amacının biraz para biriktirmek ve bir ev alabilmek olduğunu belirterek, bazı Alman firmaların Türk işçileri garda bandolarla karşıladığına şahit olduğunu söyledi. Memleketini geride bırakarak binlerce kilometrelik uzun bir yolculuğa çıkanların amacının daha iyi bir hayat olarak özetlenebileceğini dile getiren Kalak, Ben de bahçıvan kadrosunda gitmiştim. Çiçek dikilecek, çayır biçilecek dediler. Fakat öyle olmadı direkt inşaatlara gönderdiler. Nereye yönlendirirlerse çalışmak zorundaydık. Biraz daha para biriktirelim derken ailemizi de getirdik, çocuklarımızla yaşamaya başladık dedi. Yaklaşık 6 ay çalıştıktan sonra ailesini de yanına aldığını anlatan Kalak, İlk etapta ev sorunu yaşadık. Ev büroları vardı ve buralara hava parası vermek gerekiyordu. Evin özelliğine göre paranın miktarı değişiyordu. Bu bürolardan birinden ev buldum, sonra eşim ve iki kızımı Almanya ya getirdim. İlk dönemlerde çok katlı binalar yoktu, Türkler geldikten sonra inşaatlar hızlandı, evler yükselmeye başladı diye konuştu. Almanya da Türklerin karşılaştığı en büyük sorunun dil olduğunu vurgulayan Kalak, sözlerini şöyle sürdürdü: Her şeyden önce dil önemliydi, Almanca olmadığı için uyum zorlaşıyordu. Zamanla dil sorununu bir nebze olsun çözdük. Almanca yı öğrenenler uyum sürecini daha kolay atlattı. Bizim çocuklarımız yani ikinci nesil de bu konuda şanslıydı. Onlar Almanca yı daha kolay öğrendi. Dil sorununu çözdükten sonra Almanlar a Türk kültürünü ve yemeklerimizi tanıtmaya başladık. Birlikte çalıştığımız arkadaşlarımızı düğünlerimize davet ettik. Şu anda Almanla evli çok sayıda Türk var. AA 19 Ağustos

100 Doğal Afetlerin Neden Olduğu Göçler Depremler, sel olayları, volkanik püskürmeler, toprak kayması, çölleşme ve kuraklık göçe neden olan doğal afetlerdir. Türklerin 4.yüzyılda orta Asya dan göç etmesinin temel nedeni kuraklıktır. Kırgızistan da 1994 yılında toprak kaymasından dolayı kişi göç etmiştir. 17 ağustos Marmara depreminden sonra bölgede yaşayan insanların bir kısmı başka bölgelere göç etmiştir. 2. GÖÇÜN MEKÂNSAL ETKİLERİ Göç alan ve göç veren yerleşim merkezlerinde ortaya çıkabilecek mekansal değişiklikler: yaşanır ve buna bağlı olarak gecekondulaşma artar. runları artar. Şehirlerde çevre kirliliği, belediye hizmetlerinin aksaması, sağlık, eğitim vb. sorunlar artar. Hızlı göç, ormanlık alanların tahrip edilmesine ve buralarda yapılaşmaya yol açar. 100

101 Yoğun göç alan şehirlerde fabrikalar yerleşim alanlarının arasında kalır. Göçler, göç edilen yerlerde kültürel çeşitliliğe neden olur. Göç veren kırsal kesimlerde tarım ve hayvancılıkta üretim azalır. Göç veren yerlerde kamu ve özel sektöre ait yatırımlar azalır. 101

102 NELER ÖĞRENDİK? İnsanların doğal,ekonomik,sosyal ve siyasi nedenlerden dolayı yaşadıkları yerleri terk edip başka yerlere taşınıp yerleşmesine göç denildiğini Göçün doğal nedenlerinin Erozyon, kuraklık deprem, sel, çığ, heyelan vb. olduğunu, Göçün ekonomik nedenlerinin iş imkanları, Göçün sosyal nedenlerinin eğitim, sağlık, güvenlik vb. olduğunu, Göçün siyasi nedenlerinin savaş, baskı, ihtilal vb olduğunu Tarihte yaşanmış önemli göçler olarak; Kavimler Göçü, Yeni Dünya ya Göçler, Mübadele göçleri, Beyin göçleri ve İşçi göçlerinin olduğunu Göç alan yerlerde konut, trafik, eğitim, sağlık ve çevre sorunlarının görülebileceğini, Göç veren yerlerde yatırımların azalacağı, kırsal yerlerde tarım ve hayvancılık ta üretimin azalacağını öğrendik. 102

103 ETKİNLİK 1 İnsanların ekonomik, sosyal, siyasi ve doğal nedenlerden dolayı yaşadıkları yerleri terk edip, başka yerlere taşınıp yerleşmesine göç denir. Aşağıda verilen göç nedenlerini örnekte olduğu gibi uygun alanlara yazınız. EROZYON KURAKLIK DEPREM EĞİTİM SAĞLIK İŞ İMKANLARI SAVAŞ TERÖR MÜBADELE ÇIĞ DOĞAL KAYNAKLAR SEL GÜVENLİK TİCARET TARIM DOĞAL NEDENLER SOSYAL NEDENLER DEPREM EĞİTİM SİYASİ NEDENLER EKONOMIK NEDENLER

104 ETKİNLİK 2 Aşağıda boş bırakılan yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşen Göçü,tarihteki en önemli göç hareketlerinden biridir. 2. Lozan Barış Antlaşması yla Türkiye ve Yunanistan arasında nüfus ve sözleşme protokolü imzalanmıştır. 3. Bir ülkede, bilim ve tekniğin gelişmesine katkıda bulunabilecek kişilerin daha iyi bir ücret, daha iyi çalışma ortamı imkanları nedeniyle daha gelişmiş ülkelere göç etmesine göçü denir. 4. Türkiye den Avrupa ülkelerine yönelik ilk göçü yılları arasında yaşanmıştır. 5. Göçler ülke sınırları içerisinde gerçekleşiyorsa göç, ülkeler ya da kıtalar arasında gerçekleşiyorsa göç adını alır. 6. Yeni Dünya olarak adlandırılan ya yapılan göçler 19. yüzyılda büyük bir hız kazanmıştır. 7. İnsanların kendi istekleri dışında gelişen olaylar sonucunda bulundukları yerden taşınmasın göç denir. 8. Hızlı bir şekilde alan şehirlerde trafik,eğitim,sağlık ve konut sorunları yaşanır. 9. veren yerlerde nüfus ve hane sayısında azalma olur. 10. NASA da çalışan Türk bilim insanları göçüne örnektir. 11. Somali de kuraklıktan dolayı yapılan göç, Göçtür. 12. Suriye den iç savaş nedeniyle ülkemize yapılan göç göçtür. 13. Göçler, edilen yerlerde kültürel çeşitliliğe de neden olmaktadır. 14. Ülkemizden en fazla işçi göçü alan Avrupa ülkesi dır. 15. Geçmişten günümüze kadar olan göçlerin en önemli nedeni faktörlerdir. 104

105 5. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 1. I. Kavimler göçü II. Mübadele göçü III. Beyin göçü IV. İşçi göçü Yukarıdaki göçlerden hangisi iklim değişmelerinin sonucunda meydana gelmiştir? A. I B. II C. III D. IV 2. Aşağıdakilerden hangisinin göç etme nedeni diğerlerinden farklıdır? A. Kaplıcalar rahatsızlığıma iyi geldiğinden Bursa ya yerleştim. (Nihat) B. Oğlumun eğitimi için Ankara ya taşındık. (Gülsüm) C. 17 Ağustos depreminden sonra Konya ya taşındık. (Ece) D. Tarihi ve kültürel zenginliğinden dolayı İstanbul a yerleştim (Ömer) 3., ülkeler arasındaki gelişmişlik farkının artmasına neden olmaktadır. Bu nedenle sınırlı kaynaklarıyla yetiştirdiği insanları kaybeden gelişmekte olan ülkelerin kalkınmaları yavaşlamaktadır. Yukarıda boş bırakılan alana hangisi yazılmalıdır? A. İşçi göçü B. Mübadele göçü C. Kavimler göçü D. Beyin göçü 4. Göçün doğal nedeni-deprem Göçün ekonomik nedeni-iş imkanı Göçün siyasi nedeni-savaş Verilen eşleştirme tablosunda boş bırakılan alana aşağıdakilerden hangisi yazılabilir? A. Kuraklık B. Eğitim C. Erozyon D. Mübadele 5. Aşağıdakilerden hangisi, plansız kentleşmenin kanıtı olamaz? A. Fabrikaların kent içinde kalması B. Konutların sık sık sel baskınına uğraması C. İş imkanlarının artması ve çeşitlenmesi D. Gecekondu semtlerinin bulunması 105

106 6. Aşağıdakilerden hangisi doğal afetlerin neden olduğu göçe örnektir? A. Pakistan da deprem sonrası meydana gelen göç. B. Türkiye den Almanya ya çalışmak amacıyla yapılan göç. C. Bilim insanlarının ABD ye yaptığı göç. D. Lozan Barış Anlaşması ile meydana gelen göç. 7. Aşağıdaki ülkelerden hangisi önemli ölçüde beyin göçü alır? A. Avustralya B. Hindistan C. Tunus D. Filipinler 8. Aşağıdakilerden hangisi diğerlerinin nedenidir? A. Altyapı yetersizliği B. Çevre kirliliği C. Konut yetersizliği D. Köyden kente göç 9. Türkiye de işçi göçünün zaman içinde hızla arttığı görülmektedir. Bunun başlıca nedenleri arasında; I. Nüfusun hızlı artması II. İşsizlik III. Gelirin düşük olması Hangileri gösterilebilir? A. Yalnız I B. Yalnız II C. I ve II D. I, II ve III 10. Aşağıdakilerden hangisi göç veren bölgede görülen mekansal değişikliklerden değildir? A. Tarlalarda ekimin yapılmaması B. Yolların bakımsız kalması C. Okulların kapalı olması D. Gecekonduların yaygınlaşması 106

107 6. ÜNİTE GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMİK FAALİYETLER 1. Aileniz hangi ekonomik faaliyet alanında çalışmaktadır? 2. Siz ileride hangi mesleği seçmek istersiniz?

108 Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Görsel materyallerden yararlanarak geçmişten günümüze farklı geçim tarzlarını, ekonomik faaliyetler ve toplumsal değişmeler açısından analiz etmeyi 2. Ekonomik faaliyetleri temel özellikleri açısından birincil, ikincil ve üçüncül faaliyet olarak sınıflarına ayırt etmeyi, 3. Ekonomik faaliyet türlerinin oransal dağılımına ilişkin verileri, ülkelerin gelişmişlik düzeyleriyle ilişkilendirmeyi öğreneceğiz. ANAHTAR KAVRAMLAR İletişim Geçim tarzı Tarım Ulaşım Ticaret Ekonomi Sanayi Hizmet Ham madde 108

109 1. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GEÇİM KAYNAKLARI Paleolitik Çağ (Kaba Taş Çağı) İlk insanların barınakları mağaralar ve kaya sığınaklarıdır. Bu dönemde insanlar geçimlerini avcılık yaparak sağlamışlar ve göçebe olarak yaşamışlardır. Mezolitik Çağ (Yontma Taş Çağı) COĞRAFYA 3 Bu dönemde insanlar doğal şartları uygun yerler buldular. Bu yerler: doğal yiyeceklerin bulunduğu verimli, sulak alanlardı.dönemin sonlarına doğru tarımla ilgili denemeler yapıldı. Köpek evcilleştirildi. Kalkolitik Çağ (Maden Çağı) Bu dönemde köyler büyüyerek kentlere dönüştü. Devletler ortaya çıktı. Devletlerarası iyi örgütlü ticari ilişkiler başladı. Maden işleme, el aletleri, tarım ve silahlarda gelişmeler oldu. Askeri açıdan güçlü imparatorluklar kuruldu. Tarım, hayvancılık ve ticaretin gelişmesi toplumun sosyal yapısını etkiledi. Yöneticilik, çiftçilik, zanaatkârlık vb. meslekler ortaya cıktı. Neolitik Çağ (Yeni Taş Çağı) Bu dönemde yerleşik hayata geçilmiş, tarım yapılmış,hayvanlar evcilleştirilmiştir. Kerpiç evler yapılarak köyler kurulmuştur.insanların kap kacak gibi ihtiyaçları, seramikle uğraşan birtakım zanaatkarların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Tarım ve hayvancılık yapanlarla zanaatkarlar arasında takas yapılmasıyla ticaret başlamıştır. 109

110 Ekonomik Faaliyetlerin Çeşitlenmesi İnsanlar yaşamlarını kolaylaştırmak için sırasıyla hayvan gücünün buharı petrolle çalışan patlamalı motorları ve elektriği kullanmışlardır. 11. ve 12. yüzyılda tarım ve hayvancılığın yanında ticaretinde gelişmesi ülkeleri birbirine bağlayan yolların oluşmasına neden olmuştur. Örneğin Hititler döneminde Anadolu da var olan yollar Roma döneminde geliştirildi ve yeni yollar yapıldı. Ticaret yollarının uzun ve güvenli olmaması nedeniyle Selçuklular döneminde kervansaraylar Osmanlılar döneminde hanlar yapılmıştır. BİLGİ NOTU Kervansaraylar, Türkiye Selçuklu devleti zamanında kurulmuştur. Kervanların konaklamaları ve her türlü ihtiyaçlarını karşılayarak ticareti canlandırmışlardır. Osmanlılar döneminde ise buna benzer yapılara han adı verilmiştir. rupa arasındaki toplumsal etkileşimi artırmıştır. tin denizaşırı ülkelerle yaygınlaşması özellikle Avrupa açısından önemli sonuçlar ortaya çıkarmıştır. icat edilmesiyle Avrupa da sanayileşme süreci başlamış ve seri üretime geçilmiştir. tim ve ulaştırma araçlarında büyük gelişmeler meydana gelmiştir. nimi azaltmıştır. elde edilen ürün miktarı artmıştır. 110

111 gisayar, internet vb.) gelişmesiyle birlikte bilginin yayılması ve paylaşılması geniş kitlelere ulaşmıştır. tarımı yapılarak hastalıklara daha dayanıklı ürünler elde edilmeye başlanmıştır. Biyoteknoloji gıda ihtiyacını karşılamada etkili bir yöntem olmasına rağmen insan sağlığını tehdit ettiğini ileri süren görüşlerde vardır. COĞRAFYA 3 türlerin üretiminde, çeşitli doku kültürü yöntemleri uygulanmaktadır. 2. EKONOMİK FAALİYETLERİN SINIFLANDIRILMASI İnsanlar, hayatlarını devam ettirmek ve ihtiyaçlarını karşılamak için çalışmak zorundadırlar. Bu amaçla çeşitli ekonomik faaliyetlerde bulunurlar. Bu ekonomik faaliyetler birincil, ikincil üçüncül,dördüncül ve beşincil faaliyetler olmak üzere beş ana grupta incelenebilir. Birincil ekonomik faaliyetler: tarım ürünleri yetiştiriciliği, hayvancılık, balıkçılık, ormancılık ve madencilik bu sektörün temel faaliyetleridir. Bu faaliyetlerden elde edilen ürünler genellikle sanayi de hammadde olarak kullanılır. BİLGİ NOTU Günümüzde birincil ekonomik faaliyetlerde çalışan nüfus oranı giderek azalmaktadır. 111

112 Resim 06.06: Tarım Resim 06.07: Balıkçılık İkincil ekonomik faaliyetler: ham maddenin işlenerek kullanıma sunulduğu sanayi ile ilgili faaliyetlerdir. İkincil ekonomik faaliyetler; kimya sanayisi, tarıma dayalı sanayi, makine sanayi, orman ürünleri sanayi, çimento sanayi vb. faaliyetlerdir. Resim 06.08: Sanayi Resim 06.09: Sanayi Üçüncül ekonomik faaliyetler: eğitim, sağlık, bankacılık, turizm, güvenlik, ulaşım, pazarlama, muhasebe, basın-yayın gibi insanlara hizmet sunan sektörler üçüncül ekonomik faaliyetler grubunda yer alır. Günümüzde ekonomik faaliyetlerde meydana gelen değişime bağlı olarak üçüncül ekonomik faaliyetler içerisinde dördüncül ve beşincil ekonomik faaliyet alanları ortaya çıkmıştır. BİLGİ NOTU Günümüzde en fazla gelişme gösteren ekonomik sektör, hizmet sektörüdür. 112

113 Resim Resim 06.11: Eğitim Dördüncül ekonomik faaliyetler: Donanım-yazılım hizmetleri, online hizmetler, reklam yayıncılığı, grafik-tasarım hizmetleri, ağ işletmenliği vb. örnek olarak gösterilebilir. Resim 06.12: Bilişim Beşincil ekonomik faaliyetler: Dördüncül ekonomik faaliyetlerden elde edilen bilginin temeline dayanan karar verme faaliyetleri olarak tanımlanabilir. Kamu-özel sektör yöneticiliği ve icra kurulu başkanlığı(ceo) bu faaliyet grubunu oluşturur. Resim 06.12: Bilişim Aktif Nüfusun Ekonomik Faaliyetlere Dağılımı Ekonomik faaliyetler ve bu faaliyetlerde çalışan insanların sayısı ülkeden ülkeye ve zamana göre değişir. Çalışan nüfusun ekonomik faaliyetlere göre dağılım oranları bir ülkenin kalkınma düzeyini gösterir. 113

114 Gelişmiş ülkeler ile gelişmemiş ülkelerin başlıca özellikleri şunlardır; Gelişmiş ülkeler Sanayi ürünleri ihraç ederler. Ürün değerleri yüksektir. Nüfus artış hızı düşüktür. Nüfusun çoğunluğu hizmet sektöründedir. Okuma yazma oranı yüksektir. Ortalama ömür uzun ve yaşam standardı yüksektir Nüfusun çoğunluğu kentlerde yaşar. Milli gelir yüksektir. Gelişmemiş ülkeler ihraç malları daha çok tarım ürünleridir. Ürün değerleri düşüktür. Nüfus artış hızı fazladır. Nüfusun çoğunluğu tarım sektöründedir. Okuma yazma oranı düşüktür. Ortalama ömür kısa yaşam standardı düşüktür Nüfusun çoğunluğu kırsal alanlarda yaşar. Milli gelir düşüktür. 114

115 NELER ÖĞRENDİK? Geçmişte insanların geçim kaynağı olarak avcılık ve toplayıcılığın olduğunu Yerleşik hayata geçilmesiyle tarım ve hayvancılığın en önemli geçim kaynağı olduğunu Tarım ve hayvancılık yapanlarla zanaatkârlar arasında takas yapılmasıyla ticaretin başladığını Tarım, hayvancılık, balıkçılık, ormancılık ve madencilikle uğraşanların Birincil Ekonomik Faaliyet, Sanayi alanında çalışanların İkincil Ekonomik faaliyet, eğitim, sağlık, bankacılık, turizm, ulaşım ve pazarlama gibi alanlarda çalışanların Üçüncül Ekonomik Faaliyet Yazılım, grafik, tasarım, reklam yayıncılığı gibi alanlarda çalışanlar Dördüncül Ekonomik Faaliyet, Yöneticilik ve icra kurulu başkanlığı gibi alanlarda çalışanların ise Beşincil Ekonomik Faaliyet grubunu oluşturduğunu Gelişmemiş ülkelerde nüfusun çoğunluğu birincil ekonomik faaliyet alanında çalışırken, gelişmiş ülkelerde nüfusun büyük çoğunluğu ikincil ve üçüncül ekonomik faaliyet alanında çalıştığını öğrendik. 115

116 ETKİNLİK Faaliyet alanı Aşağıdaki resimlerde gösterilen meslekleri ve bu mesleklerin hangi ekonomik faaliyet alanı içerisinde (birincil, ikincil, üçüncül, dördüncül, beşincil) yer aldığını boş bırakılan alanlara yazınız. Meslek:... Ekonomik faaliyet:... Meslek:... Ekonomik faaliyet:... Meslek:... Ekonomik faaliyet:... Meslek:... Ekonomik faaliyet:... Meslek:... Ekonomik faaliyet:... Meslek:... Ekonomik faaliyet:

117 Meslek:... Ekonomik faaliyet:... Meslek:... Ekonomik faaliyet:

118 6. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi neolitik çağ (yeni taş çağı) da meydana gelen gelişmelerden biri değildir? A. Yerleşik hayata geçilmiştir. B. Taş ve topraktan evler yapılmıştır. C. İlk devletler kurulmuştur. D. Tarım ve hayvancılık geçim kaynağı olmuştur. 2. Selçuklular döneminde Anadolu da kervansarayların yapılmasının amacı aşağıdakilerden hangisidir? A. Ticareti canlandırmak B. Tarımı geliştirmek C. Hayvancılığı yaygınlaştırmak D. Endüstri yi geliştirmek 3. Gelişmiş ülkelerde nüfusun büyük çoğunluğu sanayi ve hizmet sektöründe çalışır. Buna göre aşağıdaki ülkelerin hangisinde nüfusun büyük çoğunluğu sanayi ve hizmet sektöründe çalışır? A. Somali B. Almanya C. Bangladeş D. Kırgızistan 4. Pamuk üreten çiftçi faaliyet grubunda yer alır Kumaştan elbise üreten işçi faaliyet grubunda yer alır Üretilen elbiseyi satan esnaf faaliyet grubunda yer alır. Yukarıda boş bırakılan alanlara sırasıyla hangileri yazılmalıdır? A. Birincil,ikincil,üçüncül B. İkincil,birincil,üçüncül C. Üçüncül,birincil,ikincil D. Üçüncül,ikincil,birincil 5. Ham maddelerin işlendiği ve değerli ürünlere dönüştürüldüğü ile ilgili faaliyetler ikincil faaliyetler grubuna girer. Yukarıda boş bırakılan alana hangisi yazılabilir? A. Sanayi B. Tarım C. Turizm D. Pazarlama 118

119 6. Aşağıdakilerden hangisi gelişmiş ülkelerin özelliklerinden değildir? A. Sanayi ürünleri ihraç eder B. Hizmet sektörü gelişmiştir C. Ortalama ömür uzundur D. Çocuk ölüm oranı yüksektir COĞRAFYA 3 7. Aşağıdakilerden hangisi ikincil (sanayi) ekonomik faaliyet alanını yansıtmaktadır? A. B. C. D. 8. Birbirinden çok uzakta olan fabrikalar bir merkezden kolayca yönetilmeye başlanmıştır. Bu sayede evler, ofis gibi kullanılmaktadır. Yukarıdaki değişim hangi buluş sayesinde gerçekleşmiştir? A. Otomobil B. GPS C. İnternet D. Telefon 9. I. Sanayi II. Ticaret III. Avcılık Yukarıda verilen ekonomik faaliyetlerin geçmişten günümüze doğru sıralanışı hangisinde doğru olarak verilmiştir? A. I, II ve III B. II, I ve III C. III, I ve II D. III, II ve I 10. Aşağıdaki tabloda bazı ülkelerin nüfusunun ekonomik faaliyet kollarına dağılım oranları verilmiştir. ÜLKELER TARIM % SANAYİ % HİZMET % ABD İngiltere Japonya Pakistan Buna göre hangi ülkenin diğerlerinden daha az geliştiği söylenebilir? A. ABD B. İngiltere C. Japonya D. Pakistan 119

120 11. İkincil ve üçüncül ekonomik sektörlerin, birincil sektöre göre daha gelişmiş olduğu bir ülkede aşağıdaki durumlardan hangisinin ortaya çıkması beklenmez? A. Nüfus artış hızının düşük olması B. Kişi başına düşen gelirin düşük olması C. Eğitim düzeyinin yüksek olması D. Ortalama yaşam sürecinin uzun olması 12. Aşağıdaki olaylardan hangisi Kalkolitik Çağ a ait değildir? A. Tarımsal üretime geçilmesi B. Devletlerin ortaya çıkması C. Kentlerin oluşması D. Mesleklerin ortaya çıkması 13. Aşağıdakilerden hangisi Sanayi Devrimi nin sonuçlarından biridir? A. Yerleşik hayata geçilmesi B. Sabanın icad edilmesi C. Kent devletlerinin ortaya çıkması D. Topraktan daha çok ürün alınması 14. Neolitik çağda insanların geçim tarzlarında nasıl bir değişme olmuştur? A. Sanayi dönemine geçilmiştir. B. Devletler arası sıkı ticari ilişkiler başlamıştır. C. Tarım başlamıştır. D. Avcılık ve toplayıcılık başlamıştır. 15. miş ve güvenlik altına alınmıştır. raylar yapılarak, yolların güvenliği sağlanmıştır. Yukarıdaki gelişmelerin meydana gelmesi aşağıdakilerden hangisine yol açmıştır? A. Asya ve Avrupa kıtaları arasındaki ticaretin gelişmesine B. İnsanların ulaşımlarının ve can güvenliklerinin devlet kontrolüne alınmasına C. Eski dönemlerden beri Anadolu da daha çok kara taşımacılığının yaygın olmasına D. Yüzyıllardan beri savaşların ve iç karışıklıkların meydana gelmesi 120

121 7. ÜNİTE TÜRKİYE NİN KONUMU, YERŞEKİLLERİ VE İKLİMİ 1. Yaşadığınız yerde hangi yeryüzü şekilleri bulunmaktadır? 2. Yaşadığınız yerin iklim özellikleri nasıldır?

122 Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Türkiye nin Dünya üzerindeki yerini 2. Ülkemizdeki yer şekillerinin temel özelliklerini ve dağılışını 3. Ülkemizin yer şekillerinin oluşum sürecini iç ve dış kuvvetlerle ilişkilendirmeyi 4. Türkiye nin iklimini etkileyen faktörleri 5. Türkiye de görülen iklim tiplerinin özelliklerini 6. Türkiye deki iklim elemanlarının özelliklerini öğreneceğiz. ANAHTAR KAVRAMLAR Nem Yağış Jeolojik devirler Konum Rüzgâr Dağ Basınç Ova Sıcaklık Plato İklim Karstik şekiller Vadi 122

123 1. TÜRKİYE NİN COĞRAFİ KONUMU VE ETKİLERİ COĞRAFYA 3 Resim 07.01: Türkiye nin konumu Türkiye, Kuzey paralelleri ile Doğu meridyenleri arasında yer alır. Diğer bir ifadeyle, Türkiye Ekvator un kuzeyinde ve Greenwich in doğusunda bulunan bir ülkedir. Türkiye nin matematik konumu (Mutlak konum) nun sonuçları şöylece sıralanabilir: değildir. eş ışınlarının geliş açısı küçülür. 123

124 caklığı yükseltir. yerleşmeler fazladır Türkiye nin Özel Konumu (Göreceli konum) nun Başlıca Sonuçları Şunlardır: menistan ve Gürcistan ile komşudur. önemli enerji tüketim alanı olan Avrupa ya yakın konumdadır. 124

125 2. TÜRKİYE NİN YER ŞEKİLLERİ Çok çeşitli yeryüzü şekillerine sahip ülkemizde bütün jeolojik devirlere ait arazilere rastlanmaktadır. Türkiye nin jeolojik zamanlarda geçirdiği oluşumlar şunlardır. Paleozoik Başkalaşıma uğrayarak sertleşmiş masif adı verilen kütleler oluşmuştur. Bu araziler kıvrılma ve kırılma özelliğini kaybettikleri için depreme dayanıklı yerlerdir. Başlıca masif alanlar Yıldız dağları, Menteşe yöresi, Kırşehir çevresi, Bitlis yöresi ve Taşeli Yöresi dir. Bu zamanda yetişen gür bitki örtüsü kalıntıları günümüzde Zonguldak tan çıkarılan taşkömürü yataklarını oluşturmuştur. Mezozoik Bu zamanda Anadolu da yerkabuğu hareketleri fazla olmamıştır. Mezozoik te meydana gelen kıvrımlı yüzeyler aşınarak peneplen hâline gelmiştir. Anadolu nun da içinde bulunduğu Tetis (Tethys) denizinde yoğun birikme gerçekleşmiştir. Tersiyer Anadolu arazisi yükselmeye uğramış, su yüzeyine çıkmış ve Anadolu yarımadası genel görünümünü almıştır. Kuzey Anadolu dağları, Toros Dağları, linyit, petrol ve kaya tuzu yatakları bu dönemde oluşmuştur. Arabistan kütlesinin sıkıştırması sonucu Doğu Anadolu yükselmiştir. Kuaterner Ege denizinin bulunduğu Egeit karası çökerek Ege denizi oluşmuştur. Buzulların eriyip yükselmesiyle İstanbul ve Çanakkale boğazları oluşmuş, Akdeniz ve Karadeniz birleşmiştir. Yüksek dağlık alanlardaki buzul şekilleri oluşmuştur. Ülkemiz günümüzdeki son şeklini almıştır. 125

126 225 Milyon Yıl Önce 200 Milyon Yıl Önce 135 Milyon Yıl Önce 65 Milyon Yıl Önce Günümüz Kıtaların 225 milyon yıl öncesinden günümüze kadar aldığı konum. 126

127 TÜRKİYE NİN DAĞLARI Resim 07.02: Dünya Fiziki Haritası. Yukarıda verilen Dünya fiziki haritasında günümüze en yakın orojenez (dağ oluşumu) alanları kabartılar biçiminde verilmiştir. Anadolu yarımadası da görüldüğü üzere kabarık olan yerler arasındadır. Anadolu üzerinde yer alan Kuzey Anadolu ve Toros Dağları, İsviçre deki Alplerden başlayarak Hindistan daki Himalaya lara kadar uzanan dağ kuşağı içerisinde yer alır. Türkiye deki dağların çoğu Tersiyer de meydana gelen Alp kıvrımları sonucunda oluşmuştur. Paleozoik ten Tersiyer in başlarına kadar var olan Tethys (Tetis) Denizi çukurlarında biriken tortullar, Pangea kara kütlesinden ayrılan Lavrasya ve Gondvana kütlelerinin sıkıştırması sonucu kıvrılarak yükselmiş ve Alp dağ kıvrımlarını oluşturmuştur. Tersiyer in ortalarında Anadolu da meydana gelen yükselme ile Egeit karasında meydana gelen alçalma sonucu Ege Bölgesi ndeki tabakalar kıvrılamayarak kırılmaya uğramıştır. Bu kırılma sonucu Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes ırmaklarının aktığı grabenler ile bu grabenleri birbirinden ayıran Bozdağlar ve Aydın dağları gibi horstlar meydana gelmiştir. Ayrıca yeraltındaki magmanın çıktığı yerlerde biriken lavlar Ağrı ve Erciyes gibi volkanik dağları oluşturmuştur. BİLGİ NOTU Dağlar Akdeniz ve Karadeniz de kıyıya paralel uzanırken Ege de dik uzanmaktadır. 127

128 Türkiye nin Dağları Bulunduğu Yere Göre Kuzey Anadolu Dağları Güney Anadolu Dağları İç Anadolu Dağları Oluşumuna Göre Kıvrımlı Dağlar Kırıklı Dağlar Volkanik Dağlar Batı Anadolu Dağları Doğu Anadolu Dağları Resim 07.03: Türkiye deki dağların dağılışı Volkanik dağlar, yerin derinliklerinde ergimiş hâlde bulunan magmanın yer kabuğundaki çatlak ve kırık hatlarından yeryüzüne çıkarak soğuması sonucu oluşmuştur. Türkiye deki volkan dağlarının çoğu oluşum bakımından gençtir. Volkan konilerinin şekilleri ve yükseltileri çıkan lavların akışkanlığına göre değişir. Akışkanlığı yüksek olan lavlar geniş alanlara yayılır. Böyle oluşan volkanların şekli yayvandır ve yükseltisi azdır. Örneğin, Anadolu nun güneydoğusunda yer alan Karacadağ böyle bir volkandır. Lâvlar çok akıcı değil ise volkanın şekli koni gibidir. 128

129 Örneğin, Anadolu nun iç kesiminde yer alan Erciyes Dağ koni şeklindedir. Resim 07.04: Karacadağ Resim 07.04: Erciyes Dağı TÜRKİYE NİN OVALARI VE PLATOLARI Ovalar Akarsular tarafından derin yarılmamış, çevrelerine göre çukurda kalan, alüvyonlarla örtülmüş geniş düzlüklere ova denir. Ovalar tarım ve ulaşıma elverişli olduğu için birçok insanın yaşam ve geçim alanıdır. Ülkemizde çok sayıda ova vardır. Alüvyonların birikmesi sonucu delta, dağ içi, vadi içi ve taşma ovaları meydana gelmiştir. Ayrıca tektonik çanaklarda ve fay hatlarıyla parçalanmış graben alanlarında oluşan ovalar da biriktirme sonucu oluşmuşlardır. Karstik bölgelerdeki uvala, polye gibi çanakların dış kuvvetlerin taşıdığı materyallerle dolması sonucu karstik ovalar meydana gelmiştir. Güney Marmara Ovaları: Bursa, Balıkesir, Susurluk, Karacabey, Yenişehir, M. Kemalpaşa Orta Karadeniz Ovaları: Taşköprü, Ladik, Amasya, Merzifon, Turhal, Erbaa, Taşova, Niksar, Kargı Doğu Anadolu Kuzey Ovaları 1. Erzincan 2. Tercan 3. Aşkale 4. Erzurum 5. Horasan Resim 07.04: Türkiye deki ovaların dağılışı 129

130 Bulundukları yerlere göre ovalar iki gruba ayrılır: 1. Kıyı Ovaları: Türkiye deki kıyı ovaları akarsuların taşıdığı alüvyal malzemenin, akarsuyun denize döküldüğü ağızda birikmesi sonucu oluşur. Bu ovalara, delta işaretine benzedikleri için delta ovası da denir. Çukurova, Silifke, Bafra, Çarşamba başlıca kıyı ovalarımızdandır. 2. İç Ovalar: Ülkemizdeki iç ovalar yükselti bakımından çeşitlilik göstermektedir. İç ovaların çoğu, yer kabuğunun çöküntü alanlarının alüvyal malzemelerle dolması sonucu oluşur. Bu tür ovaların başlıcaları, Kuzey Anadolu fay hattı boyunca çöküntü alanlarında uzanan Düzce, Hendek, Tosya, Taşköprü, Niksar, Erbaa ovalarıdır. Batı Anadolu daki graben alanlarında Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes ovaları, Akdeniz Bölgesi nde Hatay oluğunda Amik Ovası diğer iç ovalarımızdır. Ülkemizde kıvrım dağlarının arasında akarsuların biriktirmesi sonucu dağ içi ovalar oluşmuştur. Dağ içi ovalarının yükselti seviyeleri oldukça fazladır. Malatya, Elâzığ, Bingöl, Muş ve Malazgirt ovaları bunların başlıcalarıdır. İç Anadolu Bölgesi nde epirojenik hareketler sonucu oluşan tektonik çanaklarda birikme sonucu Kayseri, Konya, Eskişehir ovaları meydana gelmiştir. Akdeniz Bölgesi nin Antalya Bölümü nde karstik ovalar bulunmaktadır. Tefenni, Acıpayam, Korkuteli Kestel, Elmalı ve Gölhisar başlıca karstik ovalarımızdır. Türkiye nin Ovaları Bulunduğu Yere Göre Oluşumuna Göre Kıyı Ovaları İç Ovalar Tektonik Ovalar Delta Ovaları Karstik Ovalar Platolar Akarsular tarafından derince yarılmış olan engebeli düzlüklere plato denir. Ülkemizde çok sayıda plato bulunmaktadır. İç kesimlerde Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Bozok ve Uzunyayla platoları tektonik hareketler ile eski kütlelerin kıvrılmayarak kırılması sonucu oluşmuştur. Ülkemizin kuzeybatısında Çatalca ve Kocaeli platoları aşınma sonucu oluşmuş düzlüklerin akarsular tarafından derince yarılması sonucu meydana gelmiştir. Bu platoların yükseltileri oldukça azdır. 130

131 Resim 07.05: Türkiye deki platoların dağılışı Ülkemizin güneyinde Teke ve Taşeli platoları karstik yapı üzerinde oluşmuştur. Doğuda Erzurum-Kars ve Ardahan platoları volkanik malzemeler ile örtülüdür. Ülkemizin güneydoğusunda volkanik materyallerle örtülü olan Şanlıurfa ve Gaziantep platoları bulunmaktadır. TÜRKİYE DE AKARSULAR VE OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ Resim 07.06: Türkiye deki akarsuların dağılışı 131

132 Ülkemizde yer şekillerini biçimlendiren en önemli dış kuvvet akarsulardır. Ülkemiz yüksek ve engebeli olduğu için akarsularımızın yatak eğimleri de fazladır. Bu nedenle akarsularımız denge profiline ulaşmamış ve akış hızları güçlüdür. Bol alüvyon taşırlar ve uzunlukları fazla değildir. Türkiye de akarsuların büyük kısmı denize ulaşmakta yani açık havza özelliği taşımaktadır. Van Gölü ve Tuz Gölü gibi dışa akışlı olmayan yerlere dökülenler ise kapalı havzadır. Aşındırma şekilleri Akarsular, aşındırıcı güçleriyle yeryüzünü şekillendirirler. Bu şekillerin başında vadiler gelir. Ülkemizde akarsuların oluşturdukları vadi çeşitlerinin hepsine rastlanır. Bunlar çentik vadi, boğaz vadi, kanyon vadi ve tabanlı vadidir. Resim 07.07: Kanyon vadi Akarsular eğimin azaldığı yerlerde sağa sola büklüm yaparak akar. Oluşan bu şekillere menderes adı verilir. Menderesler en çok Ege denizine dökülen akarsularımızda görülür. Resim 07.08: Menderes Bitki örtüsünden yoksun olan yarı kurak bölgelerde erozyon şiddetlenir. Bu nedenle sel sularının etkisiyle bazı alanlarda kırgıbayır denilen yeryüzü şekilleri oluşur. Ülkemizde özellikle iç bölgelerde kırgıbayırlar yaygındır. Resim 07.09: Kırgıbayır 132

133 Ülkemizin iç kesimlerinde volkanik dağlardan çıkan malzemelerin biriktiği araziler üzerinde sel ve selinti suları aşındırma yaparak adına peribacası denilen şekiller oluşturur. Peri bacaları özellikle Ürgüp-Göreme çevresinde yaygındır. Resim 07.10: Peribacaları Ülkemizde akarsuların yüksek yerlerden akarak oluşturdukları çağlayanlar da görülür. Önemli çağlayanlarımız Düden, Kurşunlu, Tortum ve Muradiye dir. Çağlayanlar da suyun düştüğü yerlerde dev kazanı denilen çanaklar oluşur. BİLGİ NOTU Çoruh, Dalaman Göksu ve Alara gibi akarsularımızda rafting yapılmaktadır. Resim 07.11: Çağlayan Biriktirme şekilleri Akarsuların en önemli biriktirme şekilleri ovalardır. Resim 07.12: Çarşamba ovası 133

134 BİLGİ NOTU Akarsuların taşıdıkları alüvyonların kıta sahanlığı üzerinde birikmesiyle delta ovaları oluşur. Aşağıdaki tabloda akarsu ve oluşturduğu delta ovası verilmiştir. Akarsu adı Ova adı Kızılırmak Yeşilırmak Göksu Seyhan ve Ceyhan Bakırçay Gediz Küçük Menderes Büyük Menderes Bafra Çarşamba Silifke Çukurova Bakırçay Menemen (Gediz) Küçük Menderes Balat (Büyük Menderes) Akarsularımızın eğiminin azaldığı, yatağının genişlediği yerlerde taşınan alüvyonlar ve kumlar birikmesiyle ırmak adaları oluşur. Resim 07.13: Irmak adası Dağ yamaçlarından inen sel sularının dağ eteğinde eğimin azalmasıyla taşıdığı materyalleri yelpaze gibi yayarak biriktirmesi ile birikinti konileri oluşur. Resim 07.14: Birikinti konisi 134

135 TÜRKİYE DE KARSTİK ŞEKİLLER Karstik şekiller, suların etkisiyle çözünebilen taşlar üzerinde oluşan yer şekilleridir. Ülkemizde kireçtaşı çok yaygın bir kayaçtır. Bu nedenle karstik aşınım ve biriktirme şekillerine hemen her yerde rastlanır. Karstik aşınım şekillerinin en küçük ve yaygın olanı lapyalardır. Lapyalar ülkemizin güneyindeki Taşeli plâtosunda yaygın olarak görülür. Karstik arazilerde suların etkisiyle erime çukurları meydana gelir. Bu çukurların en küçüğüne dolin ismi verilir. Dolinler genişleyerek uvalaları meydana getirir. Zamanla uvalalar da Resim 07.16: Cennet cehennem obrukları Traverten, mağara, sarkıt, dikit ve sütunlar karstik birikim şekilleridir. Pamukkale travertenleri sadece Türkiye de değil dünyada da pek çok kişinin ilgisini çeken bir doğa harikasıdır. Mağaralar en çok Toros Dağlarında görülür. Damlataş Karain ve İnsuyu bilinen önemli mağaralarımızdır. Resim 07.15: Karstik Arazi COĞRAFYA 3 birleşerek çok geniş, polye adı verilen çukurlukları oluşturur. Bolkar Dağları, Aladağlar, Göller Yöresi ile Karaman ın güneyinde bu tür şekiller çokça görülür. Karstik arazilerin mağara tavanlarının çökmesiyle oluşan çukurlara obruk adı verilir. Özellikle Obruk Platosu üzerinde birçok obruk vardır. Bazı obrukların içerisinde su birikerek obruk gölleri meydana gelir. Mersin deki Cennet ve Cehennem obrukları ise birçok turistin ilgisini çeker. Resim 07.17: Pamukkale travertenleri 135

136 TÜRKİYE DE DALGALARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ 8333 km kıyı uzunluğuna sahip ülkemizde deniz akıntılarıyla oluşmuş şekiller olmakla birlikte dalgaların oluşturduğu şekiller daha yaygındır. Ülkemizde dalgaların oluşturduğu aşındırma şekillerinin başında falezler (yalıyar) gelir. Karadeniz kıyılarında Ordu-Sarp arasında, Akdeniz kıyılarında özellikle Taşeli Platosu ve Teke Yarımadası nda falezler yaygındır. Resim 07.18: Falez Kıyı kordonları ve kıyı okları dalgalar tarafından oluşturulmuş birikim şekilleridir. Fethiye (Ölüdeniz) ve Dalyan sahilindeki kıyı okları birçok turistin uğrak yeridir. Kıyı okları zamanla gelişerek deniz ile koyu birbirinden ayırır. Oluşan bu göllere lagün veya kıyı set gölü adı verilir. Küçükçekmece ve Büyükçekmece gölleri bu şekilde oluşmuştur. Tombololar kıyı yakınındaki adaları kıyıya bağlayan kıyı kordonlarıdır. Böylece eski bir Resim 07.19: Kapıdağ yarımadası ada yarım ada hâlini alır. Marmara Denizi ndeki Kapıdağ Yarımadası tombololara en güzel örnektir. Kumsallar hem aşınım hem de birikim sonucunda oluşur. Kumsallar yaz turizmi açısından vazgeçilmez yerlerdendir. En güzel kumsallarımız Akdeniz ve Ege kıyılarımızda yer alır. TÜRKİYE DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ Ülkemizde rüzgârların şekillendirici etkisi azdır. Ancak Konya çevresinde ve kumsalların bulunduğu deniz kıyılarında şekillendirici özellik gösterir. Türkiye de hâkim rüzgârlara açık, bitki örtüsünden yoksun yamaçlarda mantar kaya ve şahit kaya gibi aşınım şekilleri görülür. Resim 07.20: Mantar kaya 136

137 Nevşehir Göreme deki şahit kayalar ve Gülşehir deki Mantarkaya iç Anadolu yu ziyaret eden turistlerin en fazla görüntülediği yerlerdendir. Bu yöremizde rüzgâr aşındırması fazladır. Çünkü volkanik malzemelerin bol ve bitki örtüsünün zayıf olduğu yerlerde rüzgâr aşındırması hızlanır. TÜRKİYE DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ Türkiye de kalıcı kar sınırını aşan yükseltiye sahip dağ zirvelerinin fazla olması, buzulların oluşmasına imkân sağlamıştır. Bunun yanında Türkiye nin bugünkü yer şekillerinin oluşmasında en az etkili olan dış kuvvet de buzullardır. Türkiye nin en yüksek dağı olan Ağrı nın zirvesinde takke buzulu vardır. Ayrıca takke buzullarından sarkan küçük vadi buzulları da bulunur. Resim 07.21: Hakkâri buzul dağı Hakkâri yakınlarındaki Buzul dağlarında birçok sirk buzulu ile uzunluğu 2 km ye yaklaşan vadi buzulu bulunur. Erciyes ve Kaçkar dağlarının zirvelerinde de küçük sirk buzulları vardır. 3. TÜRKİYE NİN İKLİMİ Bir yerin iklimi; O yerin yer şekillerini, bitki örtüsünü, su durumunu, tarımı, yerleşmesini ve nüfusu gibi birçok durumunu etkiler. Öyleyse ülkemizde iklimi neler etkilemektedir? İklimi etkileyen başlıca faktörler şunlardır; 1. Matematik Konum (Mutlak konum) iklim kuşakları arasındaki ılıman iklim kuşağında bulunur. Türkiye ayrıca Akdeniz iklim bölgesinin de etkisi altındadır. Türkiye nin matematik konumunu başlıca sonuçları şunlardır: arasında bulunur. Bu nedenle ülkemiz, yazın tropikal, kışın ise kutup iklimlerinin etkisi altında kalır. yıl içinde dört mevsimin yaşandığı bir ülkedir. Buna bağlı olarak yıllık sıcaklık farkı oldukça fazladır. Ülkemiz Yengeç Dönencesi nin kuzeyinde yer alır. Bu nedenle yıl içinde güneş ışınları ülkemize hiçbir zaman dik açıyla gelmez. 137

138 2. Özel Konum (Göreceli konum) Dünya üzerinde yer alan herhangi bir yer veya ülkeyi denizlere yakınlığı, karasallık özelliği, yükseltisi, dağlarının uzanış yönü gibi çevresinden ayıran durumların tümü özel konum olarak adlandırılır. Ülkemiz üç tarafı denizlerle çevrili bir yarım ada özelliğindedir. Ayrıca ülkemizin kuzey ve güneyinde kıyıya paralel uzanan dağlar bulunmaktadır. Bu dağlar doğuya doğru giderek yükselmektedir. Ülkemizin etrafındaki denizler, sahip olduğu çeşitli yer şekilleri ikliminde çeşitlilik meydana getiren en önemli faktörlerdir. a. Etrafındaki denizlerin etkisi Kıyılarımızda denizellikten dolayı nem oranı yüksektir. Bu durum sıcaklık farkının az, yağışın çok olmasına neden olur. İç kesimlere gidildikçe nem oranı düşer, günlük ve yıllık sıcaklık farkı artar, yağışlar azalır. b. Etrafındaki kara kütlelerinin etkisi Ülkemiz denizlerle çevrili olmasına rağmen, kuzeydoğuda Sibirya nın, güneyde Afrika ve Arabistan yarımadasının etkisinde kalmaktadır. Özellikle kış döneminde Sibirya üzerinde oluşan soğuk hava kütlesinin etkisiyle iç ve Doğu Anadolu da kışlar soğuk geçer. Yaz döneminde ise ülkemiz, Afrika Kıtası ve Arabistan üzerinden gelen sıcak ve kuru havanın etkisinde kalır. Ülkemizin güney ve güneydoğu kesimlerinde kavurucu rüzgârlar görülür. c. Etrafındaki basınç merkezlerinin etkisi Türkiye, kışın kuzey kutbundan gelen soğuk hava kütlelerinin, yazın da tropikal kuşaktan gelen sıcak hava kütlelerinin etkisindedir. ç. Yeryüzü şekillerinin etkisi Ülkemizde yeryüzü şekilleri kısa mesafelerde önemli değişiklikler gösterir. Bu da bölgeler arası hatta aynı bölge içinde farklı özellikte iklimlerin görülmesine neden olur. Ülkemizdeki yeryüzü şekillerinin iklime etkisi şu şekilde gerçekleşmektedir. Yükselti: Ülkemizde ortalama yükselti fazladır. Batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti artmaktadır. Yükseltinin artmasına bağlı olarak hava sıcaklığının azalmasına, kış yağışlarının daha çok kar şeklinde düşmesine ve kar örtüsünün uzun süre yerde kalmasına neden olur. Dağların uzanış yönü: Ülkemizin kuzey ve güneyinde dağların kıyıya paralel uzanması, denizin ılıtıcı etkisinin iç kesimlere sokulmasını engeller. Bu durum kıyı kesimlerle iç kesimler arasında önemli sıcaklık farklarının ortaya çıkmasına ve iç kesimlerde karasallığın artmasına neden olur. Böylece Karadeniz ve Akdeniz in kıyı ke- 138

139 simi iç kesimlerinden daha fazla yağış alır. Fakat Ege bölgesinde kıyıya dik uzanan dağlar arasındaki çöküntü alanları deniz etkisinin 200 km iç kesimlere kadar sokulmasına neden olur. Bakı: iklim üzerinde etkili olan faktörlerden biri de bakıdır. Ülkemizin Kuzey Yarım Küre de yer almasından dolayı, dağlarının güneye bakan yamaçları, kuzeye göre daha fazla güneş enerjisinden yararlanır. Bunun sonucunda güney yamaçlarda kuzeye göre; Türkiye de İklim Elemanları 1. Sıcaklık: Ülkemizin her yerinde sıcaklığın dağılışı aynı değildir. Enlem, yükselti, nemlilik, karalar ve denizlerin dağılışı sıcaklık üzerinde rol oynayan etkenlerdir. Bir yerin iklim özelliklerini tanımak için, yıllık ortalama ile en sıcak ve en soğuk ayların ortalama sıcaklık değerlerinin bilinmesi gerekir. Türkiye de Yıllık Ortalama Sıcaklığın Dağılışı Türkiye nin yıllık ortalama sıcaklık değerleri 4 C ile 20 C arasında değişmektedir. Kıyılarımız ile iç bölgelerimiz arasında oldukça büyük sıcaklık farkları vardır. Bu farklılık; yükselti, deniz etkisi ve karasallığa bağlı olarak meydana gelir. Yıllık ortalama sıcaklık, yükseltinin etkisiyle batıdan doğuya doğru azalır. Resim

140 Ocak ayında ortalama sıcaklığın dağılışı Ocak ayı ortala sıcaklıklarında bölgelerimiz arasında büyük farklılıklar görülür. Bu farklılıkların ortaya çıkmasında enlem, karasallık ve yükselti farkları rol oynar. Ülkemizde ocak ayı sıcaklık değerleri incelendiğinde kıyı bölgelerimiz ve Güneydoğu Anadolu hariç 0 C un altına düşer. Resim 07.23: Ocak ayı sıcaklık dağılışı Resim 07.24: Temmuz ayı sıcaklık dağılışı Temmuz ayında ortalama sıcaklığın dağılışı Ülkemizde temmuz ayında sıcaklık ortalamaları yüksektir. Fakat yine de sıcaklıklar, bölgeler arasında hatta bölge içlerinde bile değişiklikler göstermektedir. 2. Türkiye de Basınç ve Rüzgârlar: Türkiye, Dünya da etkili olan büyük basınç merkezlerinin doğuş sahası olmamakla birlikte, etrafındaki merkezlerin etkisi altındadır. Ülkemiz konumundan dolayı kutuplar ve Ekvator arasında geçiş yolu üzerinde bulunur. Genel olarak kışın kutupsal, yazın ise tropikal hava kütlelerinin etkisi altındadır. Türkiye de etkili olan başlıca basınç merkezleri şunlardır: İzlanda Dinamik Alçak Basıncı 60 kuzey enlemleri üzerinde bulunan İzlanda ve çevresinde kış mevsiminde etkili olan basınç alanıdır. Özellikle Sibirya yüksek basıncı zayıfladığında etkisi artar. Ülkemize, Avrupa ve Akdeniz üzerinden gelir ve bol yağış bırakır. Sibirya Termik Yüksek Basıncı Sibirya üzerinden gelen ve kış aylarında etkili olan basınç merkezidir. Kış mevsiminde ülkemiz soğuk ve kuru olan Sibirya yüksek basıncının etkisinde kalırsa kış mevsimi çok soğuk geçer. Kar yağışları artar. Basra Termik Alçak Basıncı Yaz aylarında Basra körfezi çevresinde sıcaklığın artmasıyla ortaya çıkar. Ülkemize Güneydoğu dan sokularak sıcak ve kuru bir etki yapar. 140

141 Azor Dinamik Yüksek Basıncı COĞRAFYA 3 30 enlem üzerinde bulunan Azor adaları çevresindeki basınç merkezidir. Afrika nın batısında bulunur. Ülkemizde yaz aylarında etkilidir ve bu mevsimin kurak geçmesine neden olur. Rüzgârlar: Türkiye de rüzgârlar; günlük ve yerel rüzgârlar olmak üzere ikiye ayrılır. Bu rüzgârların oluşmasında ülkemizin çevresindeki basınç merkezleri, yer şekilleri, yıllık ve günlük ısınma farklılıkları etkilidir. Ülkemizdeki günlük rüzgârlar meltemlerdir. Meltemlere Ege kıyılarımızda imbat adı verilir. Türkiye de etkili olan başlıca yerel rüzgârlar şunlardır; Poyraz: Kuzeydoğudan esen bu rüzgâr; kışın soğuk ve sert, yazın ise serin ve kurudur. Genellikle fırtına şeklinde esen poyraz, kışın kar ve yağmur getirebilir. Çoğu zaman tipi karakterini kazanan kar fırtınası yolların kapanmasına neden olur. Karayel: Kuzeybatıdan esen soğuk rüzgârdır. Marmara Denizi ve çevresiyle Karadeniz de genellikle fırtına şeklinde etkili olur. Kış aylarında kar ve yağmur yağışları getirebilir. 141

142 Yıldız: Ülkemizde kuzeyden esen soğuk bir rüzgârdır. Kışın, kuzeyden esen yıldız kar ve yağmur getirebilir. Lodos: Akdeniz, Ege ve Marmara kıyılarında etkili olan lodos, güneybatıdan esen sıcak ve kuru bir rüzgârdır. Estiği zaman sıcaklığı biraz yükseltir. Bu nedenle kış mevsiminde kar erimelerine neden olur. Kıble: Güneyden esen sıcak yerel rüzgârdır. Akdeniz kıyılarında yer yer yamaç yağışlarına neden olurken, iç kesimlerde sıcak ve kuru etki yapar. Etezyen: Yazın kuzey sektörlü olarak esen bu rüzgârlar serinletici bir etkiye sahiptir. Marmara ve Ege kıyılarımızda etkilidir. Zaman zaman Torosları aşarak Akdeniz kıyılarına ulaşan etezyen, fön etkisi yaparak şiddetli sıcakların görülmesine neden olur. Keşişleme: Yaz mevsiminde etkili olan bu rüzgâr, çölün sıcak havasını ülkemizin güneydoğusuna getirir. Güney ve güneydoğudan esen keşişleme, sıcak ve kuru karaktere sahiptir. Bu nedenle kavurucu sıcaklara yol açar. Aynı zamanda bitkileri kurutur ve buharlaşmayı arttırır. 3. Türkiye de Nemlilik ve Yağış Günbatısı Karayel Lodos Yıldız Kıble Poyraz Kesişleme (Samyeli) Gündoğusu Resim 07.26: Türkiye de yağışın dağılışı 142

143 Nemlilik ve yağış, iklimin başlıca elemanlarındandır. Yağış nemin bir sonucudur. Çünkü nemin olmadığı ya da yeterli miktarda bulunmadığı yerlerde yağış oluşmaz. Ülkemizde yağışın dağılışı bölgelerimize göre farklılık gösterir. Bu farklılıkların nedenleri arasında denizsellik, karasallık, yükselti ve bakı başta gelir. Nemlilik ve yağış bitkilerin dağılışı, yerleşme ve ekonomik faaliyetlerin dağılışında etkilidir. Türkiye de Fazla Yağış Alan Yerler: Türkiye de Az Yağış Alan Yerler: TÜRKİYE DE İKLİM ÇEŞİTLERİ Türkiye, matematik konumu nedeniyle ılıman kuşakta yer alan bir ülkedir. Bu kuşakta genel olarak Akdeniz ikliminin etkisi görülür. Fakat ülkemizin etrafındaki denizlerin etkisi, yükselti ve dağların uzanış yönü gibi özel konum şartları nedeniyle ülkemizde başlıca üç farklı iklim tipi etkilidir. Bunlar; iklim 143

144 1. Karadeniz iklimi Ülkemizin Karadeniz kıyılarında görülen bu iklimin en belirgin özelliği, her mevsimin yağışlı geçmesidir. Yağışların büyük bölümü sonbahar ve kış mevsiminde düşer. Ülkemizde en fazla yağış Karadeniz ikliminde gö- Resim 07.27: Türkiye de görülen iklimler rülür (Rize 2400 mm). Denizin ılıtıcı etkisi nedeniyle yaz ve kış sıcaklıkları arasında büyük farklılıklar oluşmaz. Kıyı kesimlerinde yazlar nispeten serin, kışlar ılık geçer. Bitki örtüsü ormandır. RİZE Yağış (mm) Sıcaklık ( C) Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Resim 07.28: Rize nin yıllık sıcaklık ve yağış grafiği 2. Akdeniz iklimi Resim 07.29: Yamaç yağışları Türkiye de geniş bir etki alanı olan Akdeniz ikliminde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlı geçer. Yıllık yağış miktarı 600 ile 1000 mm arasında değişir. Karakteristik bitki örtüsü kızılçamlar ve bunların tahrip edilmesiyle oluşmuş makilerdir. Akdeniz iklimi, ülkemizin Akdeniz ve Ege kıyıları ile Güney Marmara da etkilidir. Bu kıyılar boyunca kuzeye doğru gidildikçe farklılık gösterir. 144

145 Yağış (mm) ANTALYA Sıcaklık ( C) Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Resim 07.30: Antalya nın yıllık sıcaklık ve yağış grafiği Resim 07.31: Cephe yağışları 3. Karasal iklimi Bu iklim tipi, denizden uzak ya da deniz etkisine kapalı iç kesimlerde görülür. Karasal iklimin en belirgin özelliği yaz ve kış ile gündüz ve gece arasındaki sıcaklık farklarının fazla olmasıdır. Karasal iklimde en yağışlı mevsim ilkbahar ve kıştır. Bu iklim; İç Anadolu, Doğu, Güneydoğu Anadolu, iç batı Anadolu ve Ergene havzasında etkilidir. Yağış (mm) KONYA Sıcaklık ( C) Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Resim 07.28: Konya nın yıllık sıcaklık ve yağış grafiği Resim 07.29: Konversiyonel yağışlar 145

146 Yağışın yıl içerisinde gösterdiği değişikliğe (azalıp çoğalmaya) yağış rejimi denir. Türkiye de Yağış Rejimleri Türkiye nin coğrafi özelliklerine bağlı olarak farklı yağış rejimleri görülür. Yağış rejimleri En fazla yağış En az yağış Yağış türü ve tipi Düzenli/ Düzensiz Karadeniz yağış rejimi Sonbahar İlkbahar Yağmur-yamaç yağışları Düzenli Akdeniz yağış rejimi Kış Yaz Yağmur-cephe yağışları Düzensiz Karasal yağış rejimi (Orta Anadolu) İlkbahar Yaz Kar-yağmur yükselim yağış Düzensiz Marmara yağış rejimi Kış-İlkbahar Yaz Kar-yağmur yamaç ve cephe yağışları Kısmen düzenli Karasal yağış rejimi (Kuzey Anadolu) Yaz Kış Kar-yükselim yağış Düzensiz Türkiye de Donma Olayı Donma, suyun katı hale geçmesi olayıdır. Sıcaklığın 0 C nin altına düşmesiyle gerçekleşir. Ülkemizde donma, özellikle sonbahar, kış ve ilkbahar aylarında görülen iklim olayıdır. BİLGİ NOTU Bitki gelişiminin hızlandığı, ilkbahar ve tarım sektöründeki etkileri nedeniyle sonbahar dönemlerinde görülen donma oldukça zararlıdır. 146

147 Donlu gün sayısı, BİLGİ NOTU Donlu gün sayısının güneyden kuzeye doğru artmasının nedeni enlem, batıdan doğuya doğru artmasının nedeni yükseltidir. Ayrıca kıyıdan iç kısımlara doğru karasallığın etkisiyle artış gösterir. Türkiye de Sis Olayı Sis, yere yakın havanın yoğunlaşmasıyla oluşan bir çeşit buluttur. Sis, görüş mesafesini etkiler. Görüş mesafesinin 1 km nin altına düştüğü günlere sisli günler adı verilir. Sis olayı kış mevsiminde etkilidir. Sisli gün sayısı en fazla ülkemizin ku- Sis olayının başlıca etkileri şunlardır; 147

148 NELER ÖĞRENDİK? Türkiye nin derece kuzey enlemleriyle derece doğu boylamları arasında yer aldığını Yer şekillerinin oluşumunda en etkili iç kuvvetin orojenez (dağ oluşumu) olduğunu Ülkemizin yer şekillerini biçimlendiren en önemli dış kuvvetin akarsular olduğunu Türkiye de batıdan doğuya gidildikçe yüksekliğin arttığını Türkiye nin bütünüyle alp orojenez kuşağında bulunduğunu Türkiye de yer şekilleri çeşitliğinin nedenleri arasında tektonik olayların görülmesi, çeşitli dış kuvvetlerin etkisinde kalması, arazinin farklı taş ve tabakalardan oluşması, jeolojik devirlerde çeşitli iklimlerin etkisinde kalmasının gerekçe olarak gösterilebileceğini Türkiye de iklimi etkileyen faktörlerini, matematik konum, etrafındaki denizler, etrafındaki karalar, etrafındaki basınç merkezleri, yükselti, dağların uzanış yönü ve bakı olduğunu Türkiye de iklim elemanlarının sıcaklık, basınç, rüzgâr, nem ve yağış olduğunu Türkiye de meltem, poyraz, karayel, yıldız, lodos, kıble, keşişleme ve fön rüzgârlarının görüldüğünü Karadeniz kıyılarında yamaç yağışlarının iç bölgelerde konveksiyonel yağışın özellikle kış mevsiminde batı ve güney kıyılarımızda cephe yağışının görüldüğünü Türkiye de Karadeniz, Akdeniz ve Karasal iklimlerin görüldüğünü Karadeniz ikliminde yazların serin kışların ılıman ve her mevsimin yağışlı geçtiğini Akdeniz ikliminde yazların sıcak ve kurak kışların ılık ve yağmurlu geçtiğini karasal ikliminde ise yazların sıcak ve kurak kışların soğuk ve kar yağışlı geçtiğini öğrendik. 148

149 ETKİNLİK 1 Aşağıdaki haberi okuyarak soruları cevaplandırınız. SICAKLIKTA 37 YILIN REKORU Çöl sıcakları ülkeyi teslim aldı. Aşırı sıcaktan bunalanlar, park, bahçe ve su kenarlarını doldurdu. Balıkesir de eriyen asfalt, sürücülere zor anlar yaşattı. Termometrenin 41 i gösterdiği Şanlıurfa, 1975 yılından bu yana en sıcak haziranı yaşadı. Türkiye kavurucu sıcakların etkisine girdi. Bir anda 10 derece birden yükselerek mevsim normallerinin üzerine çıkan sıcaklık özellikle hasta, yaşlı ve çocukları bunalttı. Vatandaşlar ev, işyeri gibi kapalı alanlar yerine park, bahçe ve ağaç gölgelerinde oturmayı tercih etti. En sıcak illerden Şanlıurfa da termometre 41 derece ile 37 yılın en yüksek seviyesine ulaştı. Meteoroloji, yurt genelinde yüksek sıcaklık uyarısı yaptı. Sıcaklığın, mevsim normallerinin üzerinde seyretmeye devam edeceğini duyurdu. Çorum un Sungurlu ilçesinde normalin yaklaşık 8 derece üzerinde hissedilen sıcaklık, vatandaşları olumsuz etkiledi. Havanın bu kadar sıcak olacağını bilmeden dışarı çıkanlar, gölgelik alanlara sığınmaya çalıştı. Parklara akın edenlerden kimileri banklarda oturmayı kimi gölgeliklerde uyumayı tercih etti. İnsanlar giysileriyle başlarını örterek güneşten korunmaya çalıştı. Muğla için günün en yüksek hava sıcaklığı, Meteoroloji Genel Müdürlüğü nün internet sitesinde 35 derece olarak yer aldı. Kent merkezindeki termometreler ise 39 dereceyi gösterdi. Aşırı sıcak en çok tarlalarında hasat yapanları etkiledi. Kavurucu sıcağa aldırış etmeden buğday hasadı yapan tarım işçileri, hava kararmadan saman balyalarını kamyona yüklemek için büyük çaba sarf etti. Edirne de de benzer görüntüler yaşandı. Meteoroloji ye göre şehirde hava sıcaklığı 34, nem oranı yüzde 54 olarak ölçüldü. Bunaltıcı sıcaktan korunmak için vatandaşlar, Meriç Nehri kenarındaki çay bahçeleri ile İzzet Arseven Kent Ormanı nı doldurdu. Bazı vatandaşlar da Selimiye Camii avlusundaki ağaçların gölgesinde yatarak dinlendi. Balıkesir de ise iki gündür devam eden bunaltıcı sıcak, sokakları boşalttı. Kavurucu sıcaklıkta dışarıya çıkmak zorunda olanlar, her buldukları gölgeye sığınırken bazı kişiler de parklarda serinlemeye çalıştı. Eriyen asfaltta zorlanan sürücüler, lastiklerin adeta yola yapıştığını söyledi. Uzmanlar, yaşlı, çocuk ve kronik rahatsızlığı olanları güneş ışınlarının dik geldiği ile saatleri arasında dışarı çıkmamaları konusunda uyardı. 149

150 1. Habere konu olan şehirlerimiz hangileridir? Vatandaşlar aşırı sıcaktan korunmak için neler yapmaktadır? Aşırı sıcaklıklar ne gibi sorunlara yol açmıştır? Uzmanlar hangi saatler arasında dışarıya çıkılmamasını tavsiye etmiştir? ETKİNLİK 2 Aşağıdaki sıcaklık ve yağış grafiklerini inceleyerek soruları cevaplayınız RİZE Yağış (mm) Sıcaklık ( C) Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Sıcaklığın en yüksek olduğu ay :. En yüksek sıcaklık değeri :. Sıcaklığın en düşük olduğu ay :. En düşük sıcaklık değeri :. Yağışın en fazla olduğu mevsim :. Yağışın en az olduğu mevsim :. Yıllık yağış miktarı :. 150

151 Yağış (mm) ANTALYA Sıcaklık ( C) Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Sıcaklığın en yüksek olduğu ay :. En yüksek sıcaklık değeri :. Sıcaklığın en düşük olduğu ay :. En düşük sıcaklık değeri :. Yağışın en fazla olduğu mevsim :. Yağışın en az olduğu mevsim :. Yıllık yağış miktarı :. 151

152 KONYA Yağış (mm) Sıcaklık ( C) Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Sıcaklığın en yüksek olduğu ay :. En yüksek sıcaklık değeri :. Sıcaklığın en düşük olduğu ay :. En düşük sıcaklık değeri :. Yağışın en fazla olduğu mevsim :. Yağışın en az olduğu mevsim :. Yıllık yağış miktarı :. 152

153 7. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 1. I.Türkiye nin ortalama yüksekliği fazladır. II.Doğudan batıya gidildikçe yükseklik azalır. III. Ege de dağlar kıyıya dik uzanır. IV.Akdeniz kıyıları çok girintili ve çıkıntılıdır. Yukarıdakilerden hangisi Türkiye nin yeryüzü şekilleri özelliklerinden değildir? A. I B. II C. III D. IV 2. Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslar.. orojenez kuşağı üzerinde yer alır. Yukarıda boş bırakılan alana aşağıdakilerden hangisi yazılabilir? A. Alp B. Kayalık C. Ural D. And 3. Aşağıdaki dağlardan hangisi volkanik kökenli değildir? A. Ağrı B. Erciyes C. Kaçkar D. Hasandağ 4. Akarsular tarafından derince yarılmış çevresine göre yüksekte olan düzlüklere plato denir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi plato değildir? A. Haymana B. Çukurova C. Ardahan D. Uzunyayla 153

154 5. Akarsuların taşıdıkları alüvyonların kıta sahanlığı üzerinde biriktirmesiyle delta ovaları oluşur. Aşağıdaki akarsu delta eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? A. Kızılırmak-Bafra B. Yeşilırmak-Çarşamba C. Göksu-Silifke D. Gediz-Çukurova 6. Dalgaların getirdiği malzemeler zamanla koyun önünde birikerek kıyı okunu oluşturur.kıyı okunun koyun ağzını tamamen kapatmasıyla da lagün oluşur. Aşağıdakilerden hangisi lagün gölüne örnek olarak verilebilir? A. Büyükçekmece Gölü B. Burdur gölü C. Van Gölü D. Abant Gölü 7. * Karacaören mağarası * Cennet ve Cehennem obrukları * Elmalı polyesi Yukarıdakilerin ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir? A. Karstik yapıda olmaları B. Batı Anadolu da bulunmaları C. Birikim şekilleri olmaları D. Rüzgarın etkisiyle oluşmaları 8. Türkiye de en fazla yağış alan il aşağıdakilerden hangisidir? A. Bursa B. Rize C. Adana D. Erzurum 9. I. Konya II. Sivas III. Trabzon IV. İzmir Yukarıdaki şehirlerin hangilerinde karasal iklim görülür? A. I, II B. I, III C. II, III D. III, IV 154

155 10. III II I IV Haritada numaralandırılarak gösterilen yörelerin hangisinde buzul etkisinin görüldüğü söylenemez? A. I B. II C. III D. IV 11. I. Mersin II. Bartın III. Bursa IV. Erzurum Yukarıdaki şehirlerin hangilerinde Akdeniz iklimi görülür? A. I, II B. I, III C. II, III D. III, IV 12. Türkiye de batıdan doğuya doğru gidildikçe yükseklik artar. Buna göre aşağıdaki şehirlerden hangisinin yıllık ortalama sıcaklığı diğerlerinden düşüktür? A. Aydın B. Düzce C. Ağrı D. Amasya 13. Türkiye nin iklimi üzerinde matematik konumu, yer şekillerinin çeşitliliği, çevresindeki denizler ve kara kütlelerinin varlığı etkili olmuştur. Aşağıdakilerden hangisi ülkemizin iklimi üzerinde etkili değildir? A. Okyanus B. Bakı C. Enlem D. Yükselti 155

156 14. Aşağıdaki grafikte, Antalya ilinin aylara göre sıcaklık ve yağış miktarları gösterilmiştir. Yağış (mm) ANTALYA Sıcaklık ( C) Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Grafikteki bilgilere göre,aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A. En sıcak ay temmuz dur. B. En çok yağış kış aylarında görülür. C. Kar yağışı yaygındır. D. Akdeniz iklimi görülür 15. I. Poyraz II. Karayel III. Lodos IV. Samyeli Yukarıdaki rüzgârlardan hangileri ülkemizde sıcaklığı artırır? A. I, II B. II, III C. II, IV D. III, IV 156

157 16. I. Yazlar serin, kışlar ılıman ve her mevsim yağışlıdır. II. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılıman ve yağışlıdır. Yukarıda özellikleri verilen iklim türleri sırasıyla hangi seçenekte doğru verilmiştir? I II A. Akdeniz iklimi Karadeniz iklimi B. Karasal iklim Akdeniz iklimi C. Karadeniz iklimi Karasal iklim D. Karadeniz iklimi Akdeniz iklimi 17. Aşağıdaki şehirlerimizden hangisinin yağış rejimi düzenlidir? A. Antalya B. Zonguldak C. Ankara D. Van 18. Aşağıdaki ovaların hangisinin oluşumunda karstik süreçler etkili olmuştur? A. Konya ovası B. Iğdır ovası C. Elmalı ovası D. Bafra ovası 19. Makiler tüm kıyılarımızda görülür. Ancak Güney kıyılarımızdan Kuzeye doğru Yalancı Maki dediğimiz Garigler yer alır. Maki bitki örtüsünün kıyılarımızda farklı yükseltilerde bulunmasının asıl sebebi aşağıdakilerden hangisidir? A. Boylam B. Bakı C. Enlem D. Denizsellik 20. Türkiye nin oluşumu ile ilgili yukarıda meydana gelen olaylar aşağıdaki kuvvetlerin hangisi ile açıklanır. A. Volkanizma B. Dalga aşındırması C. Orojenik hareketler D. Epirojenik hareketler 157

158 1. ÜNİTE ETKİNLİK VE DEĞERLENDİRME SORULARININ CEVAPLARI ETKİNLİK Yer şekli : Traverten Kayaç : Kireçtaşı (Kalker) Yer şekli : Peribacası Kayaç : Volkanik tüf Yer şekli : Mağara Kayaç : Kireç taşı (Kalker) Yer şekli : Tor topografyası Kayaç : Granit Yer şekli : Polye Kayaç : Kireç taşı (Kalker) Yer şekli : Kanyon vadi Kayaç : Kireç taşı (Kalker) 158

159 1. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. B 6. A 2. D 7. B 3. C 8. B 4. A 9. A 5. C 10. D 2. ÜNİTE ETKİNLİK 11. D 12. A 13. C 14. B 15. B 16. C 17. A 18. D 19. D 20. A COĞRAFYA 3 D D D Y Y D D D D D Y D Y Y Y D D Y Y D 1. Levha sınırları ile deprem kuşakları arasında paralellik vardır 2. Anadolu Yarımadası, Arabistan ve Avrasya levhaları arasında yer alır. 3. Büyük Okyanus kıyılarına ateş çemberi denir. 4. Türkiye de deprem görülme ihtimali azdır. 5. Yer kabuğundan aşağıya doğru inildikçe her 100 metrede sıcaklık 1 derece, artar. 6. Levhaların birbirinden uzaklaştığı yerde okyanus tabanı genişler. 7. Yer altına sızan suların ısınmasındaki temel etken magmadır. 8. Manto ile yer kabuğu arasında konveksiyonel akıntılar oluşmaktadır. 9. İskandinavya Yarımadası nda deprem riski azdır. 10. Birbirine yaklaşan levhalar boyunca şiddetli depremler görülür. 11. Levhaların sınırları fay hatları ile paralellik göstermez. 12. Atlas Okyanusu nun oluşumunda Amerika levhası ile Afrika levhasının birbirinden uzaklaşması etkili olmuştur. 13. Ülkemizde aktif volkanik faaliyetler görülmektedir. 14. Yeryüzündeki volkanların büyük çoğunluğu Atlas Okyanusu kıyılarında yer almaktadır. 15. Yer kabuğunu oluşturan levhalar rüzgarların etkisiyle hareket etmektedir. 16. Kıtaların kayma teorisini ilk kez ortaya atan bilim insanı Alfred Wegener dir. 17. İki okyanusal kıtanın birbirine yaklaştığı yerde volkanik ada yayları oluşur. 18. Sıcak su kaynakları karstik bölgelerde yaygındır. 19. Kaplıca sularının sıcaklığı yıl boyu fazla değişir. 20. Kıtasal ve Okyanusal levhaların birbirine yaklaştığı yerlerde, Okyanusal levha kıtasal levhanın altına dalar. Buraya dalma batma alanı denir. 159

160 2. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. D 6. C 2. C 7. D 3. D 8. A 4. A 9. D 5. B 10. C 3. ÜNİTE ETKİNLİK C 12. C 13. A 14. D 15. C 16. A 17. A 18. C 19. C 20. D Vadi (Yamaç) Karstik Artezyen Fay Gayzer Yukarıdaki kaynaklardan hangisi ülkemizde yoktur?... Gayzer ETKİNLİK 2 İKLİM BİTKİ ÖRTÜSÜ TOPRAK TİPİ Ekvatoral Yağmur ormanları Laterit Sert Karasal Tayga Podzol Muson Muson ormanları Kahverengi orman toprakları Çöl Kaktüs Çöl toprakları Akdeniz Maki Terra rossa (kırmızı toprak) Okyanusal Karışık ormanlar Kahverengi orman toprakları Step Step (Bozkır) Kahverengi bozkır topraklar Karasal Çayır Çernezyom (kara topraklar) Tundra Tundra Tundra 160

161 3. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. A 6. B 2. A 7. A 3. A 8. C 4. B 9. C 5. A 10. B 11. D 12. A 13. D 14. C 15. C 16. B 17. C 18. A 19. D 20. B COĞRAFYA 3 4. ÜNİTE ETKİNLİK Nüfus artış hızını artıran faktörler Doğum oranının artması Nüfus artış hızını azaltan faktörler Eğitim seviyesinin yükselmesi Sağlık... koşullarının iyileşmesi... Doğum oranının azalması Bebek... ölümlerinin azalması... Çalışan kadın sayısının artması Göç... verme oranının azalması... Bebek ölümlerinin artması Beslenme... koşullarının iyileşmesi... Doğal afetlerin artması Göç... alma oranının artması... Salgın hastalıkların artması Ortalama... yaşam süresinin artması... Milli gelirin artması 161

162 4. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. C 6. B 2. D 7. B 3. A 8. D 4. B 9. D 5. C 10. C 11. C 12. D 13. C 14. A 15. A 16. A 17. C 18. C 19. A 20. B 5. ÜNİTE ETKİNLİK 1 EROZYON KURAKLIK DEPREM EĞİTİM SAĞLIK İŞ İMKANLARI SAVAŞ TERÖR MÜBADELE ÇIĞ DOĞAL KAYNAKLAR SEL GÜVENLİK TİCARET TARIM DOĞAL NEDENLER SOSYAL NEDENLER DEPREM EĞİTİM... EROZYON... SAĞLIK... KURAKLIK... GÜVENLİK... SEL ÇIĞ... SİYASİ NEDENLER EKONOMIK NEDENLER... SAVAŞ... TARIM... TERÖR... İŞ İMKÂNLARI... MÜBADELE... DOĞAL KAYNAKLAR TİCARET 162

163 ETKİNLİK 2 Aşağıda boş bırakılan yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız yüzyılın sonlarına doğru gerçekleşen Kavimler Göçü,tarihteki en önemli göç hareketlerinden biridir. 2. Lozan Barış Antlaşması yla Türkiye ve Yunanistan arasında nüfus Mübadelesi ve sözleşme protokolü imzalanmıştır. 3. Bir ülkede, bilim ve tekniğin gelişmesine katkıda bulunabilecek kişilerin daha iyi bir ücret, daha iyi çalışma ortamı imkanları nedeniyle daha gelişmiş ülkelere göç etmesine Beyin göçü denir. 4. Türkiye den Avrupa ülkelerine yönelik ilk İşçi göçü yılları arasında yaşanmıştır. 5. Göçler ülke sınırları içerisinde gerçekleşiyorsa İç göç, ülkeler ya da kıtalar arasında gerçekleşiyorsa dış göç adını alır. 6. Yeni Dünya olarak adlandırılan Amerika ya yapılan göçler 19. yüzyılda büyük bir hız kazanmıştır. 7. İnsanların kendi istekleri dışında gelişen olaylar sonucunda bulundukları yerden taşınmasın zorunlu göç denir. 8. Hızlı bir şekilde alan göç şehirlerde trafik,eğitim,sağlık ve konut sorunları yaşanır. 9. Göç veren yerlerde nüfus ve hane sayısında azalma olur. 10. NASA da çalışan Türk bilim insanları beyin göçüne örnektir. 11. Somali de kuraklıktan dolayı yapılan göç, doğal Göçtür. 12. Suriye den iç savaş nedeniyle ülkemize yapılan göç siyasi göçtür. 13. Göçler, göç edilen yerlerde kültürel çeşitliliğe de neden olmaktadır. 14. Ülkemizden en fazla işçi göçü alan Avrupa ülkesi Almanya dır. 15. Geçmişten günümüze kadar olan göçlerin en önemli nedeni ekonomik faktörlerdir. 163

164 5. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. A 4. B 2. C 5. C 3. D 6. A 6. ÜNİTE ETKİNLİK 1 7. A 8. D 9. D 10. D Meslek:... Çiftçi Ekonomik faaliyet:... Birincil Meslek:... Balıkçı Ekonomik faaliyet:... Birincil Meslek:... Fabrika işçisi Ekonomik faaliyet:... İkincil Meslek:... Şoför Ekonomik faaliyet:... Üçüncül Meslek:... Doktor Ekonomik faaliyet:... Üçüncül Meslek:... Öğretmen Ekonomik faaliyet:... Üçüncül 164

165 Meslek:... Grafiker / Tasarımcı Ekonomik faaliyet:... Dördüncül Meslek:... Keresteci Ekonomik faaliyet:... Birincil 6. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. C 5. A 2. A 6. D 3. B 7. B 4. A 8. C 7. ÜNİTE ETKİNLİK 1 9. D 10. D 11. B 12. A 13. D 14. C 15. A SICAKLIKTA 37 YILIN REKORU Çöl sıcakları ülkeyi teslim aldı. Aşırı sıcaktan bunalanlar, park, bahçe ve su kenarlarını doldurdu. Balıkesir de eriyen asfalt, sürücülere zor anlar yaşattı. Termometrenin 41 i gösterdiği Şanlıurfa, 1975 yılından bu yana en sıcak haziranı yaşadı. Türkiye kavurucu sıcakların etkisine girdi. Bir anda 10 derece birden yükselerek mevsim normallerinin üzerine çıkan sıcaklık özellikle hasta, yaşlı ve çocukları bunalttı. Vatandaşlar ev, işyeri gibi kapalı alanlar yerine park, bahçe ve ağaç gölgelerinde oturmayı tercih etti. En sıcak illerden Şanlıurfa da termometre 41 derece ile 37 yılın en yüksek seviyesine ulaştı. Meteoroloji, yurt genelinde yüksek sıcaklık uyarısı yaptı. Sıcaklığın, mevsim normallerinin üzerinde seyretmeye devam edeceğini duyurdu. Çorum un Sungurlu ilçesinde normalin yaklaşık 8 derece üzerinde hissedilen sıcaklık, vatandaşları olumsuz etkiledi. Havanın bu kadar sıcak olacağını bilmeden dışarı çıkanlar, gölgelik alanlara sığınmaya çalıştı. Parklara akın edenlerden kimileri banklarda oturmayı kimi gölgeliklerde uyumayı tercih etti. İnsanlar giysileriyle başlarını örterek güneşten korunmaya çalıştı. 165

166 Muğla için günün en yüksek hava sıcaklığı, Meteoroloji Genel Müdürlüğü nün internet sitesinde 35 derece olarak yer aldı. Kent merkezindeki termometreler ise 39 dereceyi gösterdi. Aşırı sıcak en çok tarlalarında hasat yapanları etkiledi. Kavurucu sıcağa aldırış etmeden buğday hasadı yapan tarım işçileri, hava kararmadan saman balyalarını kamyona yüklemek için büyük çaba sarf etti. Edirne de de benzer görüntüler yaşandı. Meteoro-loji ye göre şehirde hava sıcaklığı 34, nem oranı yüzde 54 olarak ölçüldü. Bunaltıcı sıcaktan korunmak için vatandaşlar, Meriç Nehri kenarındaki çay bahçeleri ile İzzet Arseven Kent Ormanı nı doldurdu. Bazı vatandaşlar da Selimiye Camii avlusundaki ağaçların gölgesinde yatarak dinlendi. Balıkesir de ise iki gündür devam eden bunaltıcı sıcak, sokakları boşalttı. Kavurucu sıcaklıkta dışarıya çıkmak zorunda olanlar, her buldukları gölgeye sığınırken bazı kişiler de parklarda serinlemeye çalıştı. Eriyen asfaltta zorlanan sürücüler, lastiklerin adeta yola yapıştığını söyledi. Uzmanlar, yaşlı, çocuk ve kronik rahatsızlığı olanları güneş ışınlarının dik geldiği ile saatleri arasında dışarı çıkmamaları konusunda uyardı. 1. Habere konu olan şehirlerimiz hangileridir?... Balıkesir, Şanlıurfa, Sungurlu, Muğla, Edirne 2. Vatandaşlar aşırı sıcaktan korunmak için neler yapmaktadır?... Parklara ağaç gölgelerine sığındılar 3. Aşırı sıcaklıklar ne gibi sorunlara yol açmıştır?. Sürücüler ve çiftçiler zor durumda kaldı. 4. Uzmanlar hangi saatler arasında dışarıya çıkılmamasını tavsiye etmiştir? 10 ile saatleri arası 166

167 ETKİNLİK 2 RİZE Yağış (mm) Sıcaklık ( C) Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Sıcaklığın en yüksek olduğu ay :. Temmuz En yüksek sıcaklık değeri :. Sıcaklığın en düşük olduğu ay :. Ocak En düşük sıcaklık değeri :. Yağışın en fazla olduğu mevsim :. Sonbahar Yağışın en az olduğu mevsim :. İlkbahar Yıllık yağış miktarı : mm nin üzerinde 167

168 Yağış (mm) ANTALYA Sıcaklık ( C) Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Sıcaklığın en yüksek olduğu ay :. Temmuz En yüksek sıcaklık değeri :. 28 Sıcaklığın en düşük olduğu ay :. Ocak En düşük sıcaklık değeri :. 10 Yağışın en fazla olduğu mevsim :. Kış Yağışın en az olduğu mevsim :. Yaz Yıllık yağış miktarı :. 168

169 KONYA Yağış (mm) Sıcaklık ( C) Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Sıcaklığın en yüksek olduğu ay :. Temmuz En yüksek sıcaklık değeri :. Sıcaklığın en düşük olduğu ay :. Ocak En düşük sıcaklık değeri :. Yağışın en fazla olduğu mevsim :. İlkbahar Yağışın en az olduğu mevsim :. Yaz Yıllık yağış miktarı :. 400 mm 7. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI 1. D 6. A 2. A 7. A 3. C 8. B 4. B 9. A 5. D 10. A 11. B 12. C 13. A 14. C 15. D 16. D 17. B 18. C 19. C 20. D 169

170 A Akifer tabaka : İçerisinde yer altı suyu bulunduran tabaka. Alpin çayırları : Genellikle dağların yüksek kesimlerinde bulunan ot toplulukları. Alüvyal set gölü : Ana akarsuya katılan diğer bir akarsu yatağının ön kısmının ana akarsuyun taşıdığı alüvyonlarla kapatılması sonucu oluşan göl. Antropojen bozkır : Antropojen step. Art bölge (hinterland) : Bir limanı çeşitli etkinlikleri bakımından besleyen ve ona ulaşım yolları ile bağlı olan alanların tamamı. Artezyen : Geçirimli ve geçirimsiz tabakaların çanaklaştıkları yerlerde geçirimli tabaka içerisinde biriken su. Bu suların çanak tabanından yüzeye çıkması ile artezyen kaynakları oluşur. B Bağımlı nüfus : Çalışan nüfusun bakmakla yükümlü olduğu tüketici nüfus. SÖZLÜK Bakı Baraj gölü Buzul Çanak Çığır Çözülme Çözünme : Bir dağ yamacının, güneşe göre ve atmosfer olaylarına karşı olan durumu, baktığı yön. Bir dağ yamacının güneşlenme ve yağış alma durumu. : Akarsu yatağı üzerinde kurulan setlerin gerisinde suların birikmesi ile oluşan göl. : Sıcaklık değerlerinin sürekli 0 derecenin altında olduğu yüksek dağ zirvelerinde ya da kutup bölgelerinde karların ağırlaşarak sıkışması sonucu oluşmuş buz kütlesi. C Ç : Çevresine göre çukur alan. : Bölüm.Bir ırmağın çeşitli bölümleri. : Taşların iklim elemanlarının etkisiyle ufalanıp ayrışması. : Bir sıvı ile karışan katı, sıvı ve gaz durumundaki bir maddenin bu sıvı içinde Homojen bir bütün oluşturabilecek biçimde karışması. Kireç taşının suların etkisiyle çözünmesi gibi. 170

171 Dağınık yerleşme Demografi Demografik yatırım D : Evlerin tek tek geniş bir araziye yayılması ile ortaya çıkan yerleşme biçimi. : Nüfus bilimi. Nüfusun nitelik ve nicelik gibi özelliklerini inceleyen bilim dalıdır. : Beslenme, barınma, eğitim gibi alanlar için yapılan harcamalar. Denge profili : Geriye aşındırma sonucu akarsu yatağının, akarsuyun ağzı ile kaynağı arasında boyuna profilinin en son erişeceği şeklidir. Doğal nüfus artışı Dolin Ekvator : Belli bir dönemdeki doğumlar ve ölümler arasındaki fark. : Karstik bölgelerde oluşmuş çanaklara verilen isim. E : Kutuplara eşit uzaklıkta yer alan, Dünya üzerindeki en büyük paralel çemberi. Endemik bitki : İklim değişmeleri sonucu, yeryüzünde çok dar alanlarda kalmış bitki. Erozyon Fay : Ana kaya üzerindeki toprak örtüsünün dış kuvvetler tarafından aşındırılararak taşınması olayı. F : Yer kabuğundaki kaya kütlelerinin bir düzlem boyunca kırılması ve yer değiştirmesi. Faal nüfus : Çalışan, üretken nüfus yaş arası faal nüfus olarak kabul edilir. Garig Gayzer Gideğen Graben Hidroelektrik enerji G : Makilerin tahrip edilmesiyle ortaya çıkmış kısa boylu çalı topluluğu. : Volkanik bölgelerde kızgın gazların etkisiyle buhar haline gelen suların büyük bir basınçla fışkırarak yer yüzüne çıktığı kaynak. : Bir gölün fazla sularını dışarıya boşaltan akarsu. Göl ayağı. : Yer kabuğunun kırılarak çökmesi ile oluşan çöküntü sahası. H : Barajlardan su gücüne dayalı elde edilen enerji 171

172 Hidrolojik denge Horizon Horst Humus : Yağmur ve kar erimeleri sonucu oluşan su miktarı ile buharlaşma, sızma bitki insan kullanımı sonucu meydana gelen su kayıpları arasındaki dengeler. : Özellikle toprak profillerinde üst üste sıralanmış zonlar, kuşaklar. : Yer kabuğunun kırılarak yer değiştiren bölümlerin yüksekte kalan kısmı : Bitkisel kalıntıların çürüyerek parçalanmaları sonucunda oluşmuş organik madde. I İ Ilıman kuşak : Kuzey Yarım Küre de 30 derece ile 60 derece enlemleri arasında, Güney Yarım Küre de 27 derece ile 48 derece enlemleri arasında uzanan iklim kuşağı. İç püskürük : Magmanın; yer kabuğu içindeki başka taşlar, tabakalar arasına sokulması. İstihdam : Bir görevde, bir işte kullanma. İmalat sanayi : Ham maddelerin işlenerek kullanıma hazır hale getirilmesi faaliyetleri. Jeoloji J : Yer bilimi. Yerkabuğunun yapısını inceleyen bilim dalı. Jeomorfoloji : Karaların yüzey şekillerini inceleyen bunların oluşumunu açıklayan bilim Jeotermal enerji: Jips Kalifiye eleman Kalkolitik Yerkabuğunun derinliklerinden gelen sıcak suların değerlendirilmesiyle elde edilen elektrik enerjisi. : Alçı taşı. Beyaz renkli tortul taşı. K : İstenilen nitelikleri taşıyan konusunda iyi yetişmiş nitelikli eleman. : Bakırın kullanılmaya başlanmasıyla nitelenen dönem. Kaplıca : Fay hatlarından yerin derinliklerindeki sıcak suların yeryüzüne çıktığı kaynak. Karst topoğrafyası : Kireç taşlarının erimesi ya da suda eriyik haldeki kireçlerin tekrar birikmesi sonucunda oluşan ve buna ait şekillerin bulunduğu arazi. 172

173 Kayaç : Bir veya birden fazla mineralin bir araya gelmesiyle yer kabuğunu oluşturan katı malzemeler. Konglomera : Akarsu çakıllarının çimento ile birleşmesi sonucu oluşan taşlar. Kum taşı Lagün : Kum tanelerinin doğal bir çimento maddesi yardımıyla yapışması sonucu oluşan fiziksel tortul bir taş. L : Dalga ve akıntılar ile bir koyun önünün birikinti setiyle kapatılması sonucu oluşan göl. Laterit toprak : Ekvatoral bölgelerin çok yıkanmış ve humus yönünden fakir olan kırmızı topraklar. Lav : Volkanizma sırasında yanardağ zirvesinden çıkan, çok sıcak ve akıcı eriyik madde. Liman Magma : Gemilerin karaya yanaşarak yük ya da yolcu alıp verdikleri dalgalara karşı korunaklı kıyı. M : Çok büyük basınç ve ısı altında yerin derinliklerinde oluşan erimiş mineral karışımı. Mera : Hayvanların otlatıldığı otlaklar. Mineral Moren Mübadele Neolitik : Doğal olarak oluşan, belli bir kimyasal bileşime ve atomik düzene sahip, inorganik madde. : Buzul aşındırmasıyla ortaya çıkan çakıl veya toprak : İki devlet arasında yapılan anlaşma gereği karşılıklı olarak insan değişmesi. N : Taş devrinin son çağı. Nüfus piramidi : Ülke nüfuslarının yaş grupları ve cinsiyet yapısı ile genel özellikleri hakkında bilgi veren şekiller Oba Okyanus Paleolitik Peribacası O Ö : Doğu Anadolu da yaygın olarak görülen geçici kır yerleşmeleri. : Kıtalar arasında birbirine bağlı geniş su kütleleri. P : Eski taş devri. : Volkanik tüflü arazilerde sel sularının aşındırmasıyla oluşan şekiller. Podzol toprak : Soğuk nemli iklim toprağı. 173

174 Profil : Yer kabartılarıyla çukurlarının yükseklik değerleri bakımından uzanışlarını, birbirleriyle ilgilerini göstermek için çizilen eğri. Psödomaki Rafting : Makilerin tahrip edilmesiyle ortaya çıkmış çalı şeklinde kısa boylu orman kalıntıları. Yalancı maki. R : Akım hızı yüksek akarsular üzerinde şişme botlarla takım halinde yapılan sportif faaliyet. Relikt bitki : Eski dönemlerin iklim şartlarında yetiştiği halde günümüzde mevcut iklim şartları altında yaşamaya çalışan kalıntı bitki. Rendzina : Humuslu, karbonatlı toprak. Sanayi Savan S Ş : Ham maddelerin işlenerek kullanıma hazır hale getirilmesini kapsayan faaliyetler ile maden çıkarma ve zenginleştirme faaliyetlerinin tümü. : Yazı yağışlı, tropikal iklim bölgelerinde görülen yüksek boylu ot toplulukları. Serbest bölge Silis Şehir Şist Tayga Tektonik Traverten : Bir ülkenin sınırları içerisinde olan ancak gümrük sınırları dışında bırakılan, genellikle yabancı sermaye girişini destekle amacıyla kurulan alan. : Kayaç yapan en yaygın elementlerden biri. : Nüfusu 10 binin üzerinde olan yerleşim merkezi. : İyi derecede metamorfizma geçirmiş yapraksı yapıdaki metamorfik kayaç türü. T : Sibirya da iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar. : Enerjisini yerin derinliklerinden alan ve yüzey şekillerinin oluşmasında etkili olan yer kabuğu hareketlerinin bütünü. : Kireçli suların yüzeye çıktıktan sonra buharlaşması ve içindeki kalsiyum karbonatın çökelmesi sonucu oluşan gözenekli tortul taş. Tsunami : Okyanus ve denizlerin tabanında deprem ve volkanizmaya bağlı zemin kayması, taban çökmesi gibi olaylar so- 174

175 Tundra nucunda oluşan uzun periyotlu dev dalgalar. : Kutuplara yakın bölgelerde görülen iklim türü ve bitki örtüsü. U Ü Ufalanma : Suların eritmesi ve çatlamalar yüzünden yeryüzündeki taşların dağılması,erimesi, parçalanması olayı. Vaha Vertisol V : Çöllerde suların yeryüzüne çıktığı kaynak ve çevresi : Kilce çok zengin yağışlı dönemlerde bünyesine su alarak şişen kurak dönemlerde ise suyunun buharlaşması ile derin yarıklar şeklinde çatlayan toprak. Volkanik set gölü : Volkanizma ile oluşan volkan konisinin akarsu vadisini kapatması ile oluşmuş göl. Y Yamaç kaynağı : Yer altına sızan sular sonucu oluşan yer altı suyunun bir vadi yamacında yüzeye çıkmasıyla meydana gelen kaynaklar. Yoğuşma COĞRAFYA 3 : Atmosferdeki su buharının soğuma sonucu sıvı hale geçmesi. 175

176 KAYNAKÇA AKURGAL, Ekrem, Anadolu Kültür Tarihi,Tubitak, Ankara, ATALAY, İbrahim, Genel Fiziki Coğrafya, Ege Üniv. Basımevi, İzmir, ATALAY, İbrahim, Türkiye Coğrafyası, İnkılap Kitabevi, İstanbul DOĞANAY, Hayati, Türkiye Beşeri Coğrafyası, Gazi Kitabevi, Ankara, DURAN, Faik Sabri, Büyük Atlas,Kanaat Yayınları, İstanbul, ERİNÇ, Sırrı, Jeomorfoloji-I, Öz Eğitim Yayınları. İstanbul,1996. EROL, Oğuz, Genel Klimatoloji, Çantay Yayınları, İstanbul, GÜNEY,Emrullah, Türkiye Hidrografyası, Diyarbakır, HOŞGÖREN, M. YILDIZ, Hidrografyanın Ana Çizgileri, İst. Üniv. Yay İZBIRAK, Reşat, Sular Coğrafyası, Öğretmen Kitapları Dizisi, İstanbul, İZBIRAK, Reşat, Coğrafya Terimleri Sözlüğü, MEB, Yay. İstanbul, KARABAĞ, Servet, ŞAHİN, Salih, Türkiye Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık,2003 KETİN, İhsan, Türkiye Jeolojisine Genel Bir Bakış, İ.T.Ü. Vakfı Yay. İstanbul, MATER, Barış, Toprak Coğrafyası, Çantay Kitabevi, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Coğrafya Öğretim Programı ve Kılavuzu, Ankara ÖZEY, Ramazan, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği, Aktif Yayınevi, İstanbul, ŞAHİN, Cemalettin, Türkiye Fiziki Coğrafyası, Ders Kitapları Yayınevi,İstanbul,2002. TANOĞLU, Ali, Nüfus ve Yerleşme, İstanbul Üniv. Yayınları, İstanbul. TÜİK, Ankara, TÜMERTEKİN, Erol, Beşeri Coğrafyaya Giriş, İstanbul, YALÇINLAR, İsmail, Strüktral Jeomorfolji, Öz Eğitim Yayınları, İstanbul Yararlanılan Web Adresleri

177 Dünya Dilsiz Haritası 177

178 Dünya Fiziki Haritası COĞRAFYA 3 178

179 Dünya Siyasi Haritası COĞRAFYA 3 179

180 Türkiye Dilsiz Haritası 180

181 Türkiye Fiziki Haritası COĞRAFYA 3 181

182 Türkiye Mülki İdare Bölümleri Haritası COĞRAFYA 3 182