KIYI ALANLARI YÖNETİMİ

Transkript

1 KIYI ALANLARI YÖNETİMİ KULELI, T., BASUSTA, N., (2008). Kıyı Alanları Yönetimi. Kıyısal Ekosistem, Bölüm 10, Nobel Yayın No 1263, ISBN Editörler, Seyhan, K., Basusta, N., 1. Baskı Ocak, 2008, s

2 KIYI ALANLARI YÖNETİMİ Giriş Kara, deniz ve hava etkileşimi sonunda, bu ortamların herhangi birinde tek başına bulunmayan, kıyı bölgelerine özgü zengin ve kolay incinebilen bir ekosistem ve insanoğlunun kullanabileceği çok sayıda yenilenebilen, güçlükle yenilenebilen ve yenilenemeyen kaynaklar ortaya çıkmıştır. Bu kadar çok sayıda kaynağın bir arada bulunduğu kıyı bölgeleri, özellikle insanoğlunun sanayi toplumuna geçmeye başladığı dönemlerden itibaren yoğun bir kullanım baskısı altına girmiştir. Kıyı bölgeleri üzerindeki bu baskı geriye dönüşü olmayan veya onarımı çok uzun zaman alan yıkımların ve ekolojik bozulmaların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Zaman içinde kıyı bölgelerinin bir veya birkaç sektörün kullanımına bağlı kalması, yenilenebilir kıyısal kaynakların kendilerini yenileyebilecekleri ekolojik açıdan kritik stok yoğunluklarının üzerinde işletilmesi ve kara kökenli olumsuz etkilerin artarak devam etmesi kıyı bölgelerinde ekolojik ve ekonomik kayıpların hızla artmasına ve bazı kıyısal bölgelerin gözden çıkarılması sonucunu doğurmuştur. Kıyısal kaynaklardaki kısıtlılık, ilişkilerdeki karmaşıklık ve olanaklardaki yetersizlik kıyı bölgelerinin yönetim ve planlamasındaki karar sürecini zorlaştırmakta veya olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Kıyı alanları, fiziksel, kimyasal, biyolojik, sosyal, kültürel, ekonomik ve ekolojik süreçlerin etkileşim içinde olduğu, karmaşık ve yoğun faaliyetlere sahip alanlardır. Kıyısal bölgelerdeki kaynaklar ile kullanımlar arası bağımlılıktan dolayı her faaliyet, kıyısal kaynaklar ve ekosistem üzerinde değişik oranlarda etki göstermektedir. Kullanımlar arası çelişkiden ve kıyısal kaynaklara bağımlılıklardan dolayı, kaynaklar üzerinde etkileşimli, katlamalı ve ortak etkiler sonucu akut problemler ortaya çıkabilmektedir. Bir kullanım için etkili çözüm, başka bir kullanım için ekonomik ve ekolojik olarak engelleyici olabilmektedir. Kıyısal bölgeyi oluşturan bir bileşendeki herhangi bir değişim, farklı bölgelerindeki uzak alanları da içine alacak, çevresel koşulların bozulmasına neden olabilecek zincirleme bir reaksiyonu ortaya çıkarabilmektedir. Kıyı alanlarının etkili yönetimi, kıyısal problemlerin analizi ve çözümü için, kıyı bölgesini oluşturan bileşenlerin birbirleri ile olan etkileşimlerinin bilinmesi, kıyılardaki baskı, mevcut koşullar, etki ve tepki ilişkilerinini içeren bir modelin oluşturulması gerekmektedir.

3 1. Kıyı Alanları Tanımı ve Bölümleri Kıyı alanlarının tanımı yapılan çalışmaların ve kıyılardaki problemlerin niteliğine göre değişmekle birlikte, yasal, ekolojik ve jeomorfolojik tanımlamalar olmak üzere üç ana kategoride değerlendirilebilir. Yasal Tanımlama; Türkiye de Kıyı Kanunu olarak bilinen 3621 sayılı Kanun kıyı alanları ile ilgili tanımlamaları içermektedir. Kıyı Kanununda kıyı alanları oldukça genel bir tanımlama ile tarif edilmiştir. Kıyı Kanununa göre.. Kıyı: Kıyı çizgisi ile kıyı kenar çizgisi arasındaki alan olarak tanımlanmıştır. Kıyı Kanununun Uygulanmasına Dair Yönetmelik yılında çıkarılmış olup, Kıyı Kanununda tanımlanan kıyı kavramına daha geniş bir açıklama getirmektedir. Söz konusu yönetmelik, yukarıdaki tanıma ek olarak Bu alan, deniz tabii ve suni göllerde, taşkın durumları dışında kara yönünde en çok ilerlediği anda suların belirlediği kıyı çizgisi ile bu çizgiden sonra da devam eden, kıyı hareketlerinin oluşturduğu kumluk, çakıllık, taşlık, kayalık, sazlık, bataklık alanının kara yönündeki doğal sınır çizgisi arasında kalan alandır. Akarsularda bu alan, suyun olağan yatakları ile bu yataklardan sonra da devam eden suyun etkisi ile oluşan kumluk, çakıllık, taşlık, kayalık, sazlık, bataklık alanının kara yönündeki doğal sınır çizgisi arasında kalan alandır. Şekilde kıyı alanları tanımına açıklama getirmektedir (Şekil 1). Ekolojik Tanımlama; Deniz ortamı ekolojik açıdan iki temel bölümde değerlendririlir; bentik bölge ve pelajike bölge. Bentik bölge, deniz suyunun karayla temas ettiği noktadan denizin en derin kısmına kadar olan deniz dibi yüzeyidir. Pelajik bölge ise deniz ortamını oluşturan su kütlesi olarak tanımlanabilir. Her iki ana bölge kendi içinde alt bölgelere ayrılmaktadır. Pelajik bölge, Epipelajik bölge derinliği 0-50 m arasında, Mezopelajik bölge derinliği m arasında, İnfrapelajik bölge derinliği m arasında, Batipelajik bölge derinliği m arasında, abisopelajik bölge derinliği m arasında ve Hadopelajik bölge derinliği m arasında olan bölgelerdir (Şekil 2 ). Bentik bölge, Littoral bölge ve Derin Deniz sistemi olmak üzere iki ana yapıdan oluşur. Littoral bölge, derinliği 200 m ye kadar olan ve ışığın en fazla nüfuz edebildiği en verimli kıyı kesimleridir. Littoral bölge, Supralittoral alan (su dışında kalan nemli alanlar), Mediolittoral alan (orta su seviyesi ile en düşük su seviyesi arasında, zaman zaman su altında

4 kalan alan), İnfralittoral bölge (40-60 m derinlikteki alan), Sirkalittoral alan ( m derinlikteki alan) olmak üzere dört bölümden oluşur (Şekil. 2). Bentik bölgeyi oluşturan diğer ana bölüm olan derin deniz sistemi ise üç bölümden oluşur. Batial alanlar ( m dernlikteki alan), abissal alanlar ( m derinlikteki alanlar) ve hadal bölge dir ( 7000 m den daha derin alan) (Şekil. 2) Yukarıda yer alan sınıflama ve tanımlamalar içinde kıyı bölgeleri bentik bölgede yer alan littoral alanlarda, pelajik bölgede yer alan epipelajik ve mezopelajik alanlar içinde değerlendirilebilir. Şekil.1. Kıyı Kanununa göre kıyı bölgesi Jeomorfolojik Tanımlama; Jeomorfolojik açıdan kıyı alanları yapılarına ve özelliklerine göre kıtasal kenar, okyanus çukurları ve okyanus ortası sırtlar olmak üzere üç ana bölümde değerlendirilebilir. Esas itibarı ile kıyı alanları bu sınıflamada kıtasal kenar olarak adlandırılan yapı içinde yer alır. Kıtsala kenar, derinliği 4000 m ye kadar olan alan olarak değerledirilebilir. Kıtasal kenar bölgesini, kıyı, sahil, kıta shanlığı ( m derinlikteki alan), kıtasal teras ( m derinlikteki alan), kıtasal uzantı (4000m ye kadarki alan) alanlar oluşturur (Şekil.2). Jeomorfolojik yapıları ve jeolojik oluşumlarına göre farklı yapılarda kıyı tipleri şekillenmiştir. Atmosferik ya da karasal etkilerle oluşmuş Pirimer kıyılar ve denizin ve deniz ortamının etkileriyle oluşmuş sekonder kıyılar olmak üzere iki ana gurupta toplanan başlıca

5 ve genel kabul görmüş kıyı tiplerine erozyon kıyıları, yığışım kıyıları, volkanik kıyılar, fay kıyıları, dalga erozyon-yığışım kıyıları, mercan kıyıları örnek verilebilir. Şekil. 2. Kıyı alanlarının ekolojik ve jeomorfolojik açıdan sınıflandırılması. Kıyısal Ekosistemler Kıyı bölgeleri kara, deniz ve hava gibi üç ana ekosistemin kesişmesinden ve birbirleriyle etkileşimlerinden oluşan özel coğrafik bölgeler arasında yer alır. Bu etkileşim sonunda, bu ortamların herhangi birinde tek başına bulunmayan, kıyı bölgelerine özgü zengin ve kolay incinebilen bir ekosistem ve insanoğlunun kullanabileceği toplam otuza yakın yenilenebilen, güçlükle yenilenebilen ve yenilenemeyen kaynaklar ortaya çıkmıştır. Bölgesel, jeolojik ve jeomorfolojik özelliklerine gore değişmekle birlikte, kıyı alanlarında yer alan başlıca ekosistemlere aşağıda yer aldığı gibi örnekler verilebilir [5]; Alçak Taşkın Bölgeleri; Genellikle killi topraklardan oluşan, bir bölümü tarıma elverişli olan, gel-git olayından etkilenmemekle birlikte akarsu ve nehirlerin taşkın alanlarında yer alan bölgelerdir. Bataklıklar: Nehir yataklarından fazla uzak olmayan ince tabaka şeklinde çamur birikintilerinin yer aldığı, çamur tabakasının 2 m den daha az olan kısımlarında tarıma elverişli olan alanlardır.

6 Çeşitli alçak bölgeler: Kum tepeleri, eski nehir yatakları, sürekli sığ su altında kalan düzlükler gibi tarıma elverişli olmayan alanlar. Gel-git Düzlükleri: Gel-git olayının etkisiyle meydana gelen düzlükler olup gel-gitin şiddetine bağlı olarak su altında kalır veya su üstünede yer alan bölgelerdir. Gel-git etkisiyle kardan taşınan yığışım materyali gel-git dönemlerinde kıyıdan uzak alanlara yığışım yaparak bu tür düzlüklerin oluşmasına neden olur. Bitki Örtüsü Alanları (Mangrov): Tuza dayanıklı bitki örtüsü alanlarıdır ve çok karmaşık, çeşitli bitkileri içerir. Bu bitkiler coğrafik şartlara, toprak ve su özelliklerine bağlı olarak farklılık gösterirler. Nehir Ağızları ve Deltalar: Nehir ağızları, nehirlerin denizle birleştiği alanlardır. Akarsuyla taşınan sedimentlerin nehir ağzına yığılması sonucunda sediment miktarına, eğime ve kıyı boyu akıntılarına bağlı olarak farklı büyüklük ve şekillerde deltalar ortaya çıkmaktadır. Kumsallar: Kumsallar, kıyıya taşınarak biriken ve dalgalar sonucu ortaya çıkan su hareketlerinin etkisiyle karakteristik formuna kavuşan sedimentlerden oluşur. Kumsallar, dalga hareketi ve gel-gite bağlı olarak oluşan en düşük su seviyesi ile şiddetli fırtına dalgalarının tırmanma sınırı olarak belirlenen en yüksek su seviyesi arasında yer alır. Kumsalın yapısı, iri kaya parçalarından ince taneli kum ve çamurlara kadar değişkenlik gösterebilirler. Kumsalı oluşturan materyal bulundukları bölgeye göre farklılık göstermesine karşın, oluşumları her bölgede aynı şekildedir. Kumsallar nadiren kararlı, çoğu kez erozyon ve yığışım etkileriyle dinamik bir yapıya sahiptir. Kumsallardaki değişimler çoğu kez kumsalın bir dış müdehaleye karşı tepkisi olarak gözlenmektedir. Mercan ekosistemleri; Mercan tepeleri, kirlenmemiş, tatlı su taşkınlarının etkisinden uzak ve askıda katı madde içermeyen ılık, temiz ve bol oksijeni olan, özellikle sığ tropikal bölgelerdeki kıyı alanlarında ve adalarda görülen karmaşık ve üretken deniz ekosistemleridir. Deniz Yosunu Yatakları: Sığ tropikal sularda yapraklar, detritus (organik kalıntılar), karidesler, kabuklu deniz canlıları ve diğer deniz canlılarını içeren tabakalardan oluşan ekosistemlerdir. Ada ekosistemi: Adan ekosisteminin üç temel özelliği gözlenmiştir. Bu özellikler, coğrafi konumuna bağlı olarak izolasyon derecesi, büyüklüğü ve yaşıdır. Adalar, doğal olaylara karşı savunmasız durumdadır. Bu nedenle, kıyı araştırmalarında bu tür doğa olayları dikkate alınmalıdır.

7 3. Kıyı Alanları Sistemi, Bileşenleri ve Etkileşimler Karmaşık ekolojik ve sosyo-ekonomik süreçlerin hassas bir denge üzerinde yer aldığı kıyı bölgelerinin bir sistem olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Kıyı bölgeleri genel anlamda doğal çevre, sosyo-ekonomik yapı ve kullanım istekleri olmak üzere üç ana bileşenden oluşmaktadır. Bu bileşenlerin birbirleri ile ve her bileşenin kendi içinde bulanan alt öğelerin kendi aralarındaki etkileşimleri, kıyı bölgelerinin nasıl bir denge durumuna geleceğini belirleyen en büyük etkenlerdir. Bu nedenle, kıyı bölgesini oluşturan tüm bileşenlerin birbirleri ile ve kendi içinde olan etkileşimlerinin belirlenmesi ve tanımlanması gerekmektedir. Kıyı bölgesi bileşenleri ilişkilerine göre, kıyı bölgelerindeki tüm insan aktiviteleri doğal çevre üzerinde gerçekleşmektedir. Kıyı bölgelerindeki doğal çevre; canlı doğal çevre (biyotik çevre), cansız doğal çevre (abiyotik çevre) ve doğal süreçler (doğal prosesler) olmak üzere üç ana bölümde değerlendirilebilir (Şekil.4). Biyotik çevrenin en önemli bileşenleri canlı deniz kaynakları, kıyısal ekosistemler, karasal ve denizel doğal yaşam alanları, bitki örtüsü ve diğer yaşam şekilleridir. İnsan etkinlikleri açısından değerlendirildiğinde, bu bileşenlerden, kullanım istekleri ile en yoğun etkileşim durumunda bulunan biyotik çevre öğelerinin başında canlı deniz kaynakları gelmektedir. Abiyotik doğal çevre, cansız kaynaklar, su, toprak, hava ve iklimsel niteleyicilerin yer aldığı temel gruptan oluşur. Abiyotik çevre, kıyısal doğal çevrenin, üzerinde insan eylemlerinin doğrudan gerçekleştiği öğesidir. Doğal süreçler ise, deniz-kara etkileşimi, fiziksel, kimyasal ve biyolojik süreçlerden oluşur. Doğal süreçler, kullanım istekleri üzerinde risk yaratan doğal çevre bileşeni olarak önem taşımaktadır. Kıyı bölgesindeki ikinci önemli bileşen, sosyo-ekonomik yapıdır. Bu yapının büyüklüğü, işleyişi ve niteliği, büyük ölçüde kıyısal doğal çevrenin belirleyiciliği altındadır. Aynı şekilde, doğal çevrenin zaman içinde alacağı çeşitli denge durumları da sosyo-ekonomik yapının etkisi altındadır. Örneğin, canlı deniz kaynaklarının yoğun işletilebilir durumda olduğu bir kıyısal doğal çevrede su ürünleri sektörü ağırlıklı bir sosyo-ekonomik yapının gelişmesi gibi, işletilebilir stokların yitirilmesi durumunda buna alternatif olarak, turizm sektörünün gelişmesi ile turistik ve rekreasyonel niteliklerin geliştirildiği bir kıyısal doğal çevrenin ortaya çıkması gibi değerlendirilebilir. Kıyı bölgesindeki sosyo-ekonomik yapı, sosyal yapı, ekonomik yapı, kurumsal ve organizasyonel yapıdan oluşmaktadır. Sosyo-

8 ekonomik yapıyı oluşturan bu bileşenlerin kendi aralarındaki etkileşimi, doğal çevrenin ne tür etkilere maruz kalacağının belirlenmesi açısından önem taşımaktadır. Doğal çevre ile sosyo-ekonomik yapının etkileşimi sonucu doğal çevrede var olan kıyısal kaynakların işletilmesi ve ekonomik kazanç sağlama istemi, kıyısal kaynaklar üzerinde birtakım kullanım isteklerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu istekler, kıyısal kaynakların niteliklerine göre değişmekle birlikte genel olarak aşağıdaki gibidir [5]; -Kentsel alan kullanımı, -Su ürünleri kaynaklarının işletilmesi, -Tarım, -Sanayi, -Turizm, -Rekreasyonel kullanımlar; doğal alanlar, koruma alanları, nadir ekosistemler, -Liman inşası, -Atık su deşarjı için alıcı ortam olarak kullanımlar, -Tatlı su elde edilmesi, -Enerji elde edilmesi için kurulan yapılar; termik veya nükleer santraller, -Maden üretimi; petrol, kum, çakıl, tuz ve diğer madenler, -Dolgu alan elde edilmesine yönelik kullanımlar, -Deniz ulaşımı; yolcu ve yük taşınmasına yönelik kullanımlar, -Bilimsel araştırma ve uygulamaya yönelik kullanımlar, -İletim hatları; petrol, doğal gaz ve haberleşmeye yönelik kullanımlar. Kullanım isteklerinin gerçekleştirilebilmesi için, kıyısal kaynağı girdi olarak alıp, mal ve hizmet olarak çıktı oluşturabilecek, aynı zamanda doğal çevrenin sürekliliğini sağlayacak içme suyu, sulama suyu, balıkçı barınağı, liman, dalgakıran, otel, ikinci konut, yol ve arıtma tesisi gibi fiziksel altyapılara gereksinim vardır. Dolayısıyla, kullanım istekleri, fiziksel altyapı gereksinimini ortaya çıkarmaktadır. Doğal çevre ile sosyo-ekonomik yapının etkileşimi sonucu ortaya çıkan kullanım isteklerinin gerçekleştirilebilmesinde gerekli olan fiziksel altyapıların işlerlik kazanabilmesi için ise iş gücüne gereksinim vardır. İşgücü gereksinimi kaynağın bulunduğu kıyısal bölgeden karşılanabildiği gibi, bölgesel ve ülkesel kaynak dağılımına, gelişmişlik düzeyine, makro ekonomik kararlara ve kıyısal kaynakların durumuna göre olası bir nüfus göçü ile de sağlanabilmektedir. Doğal çevre ile doğal çevredeki kaynakların kullanım talebi etkileşimi sonucunda ortaya, kaynaklarda eksilme ve tahribat, evsel, endüstriyel ve tarımsal atıklar, mal ve hizmetlerden oluşan ürünler ve artı değer çıkmaktadır. Ortaya çıkan ürünlerin ve artı değerin

9 büyük bir bölümü sosyo-ekonomik yapıya dönerken, bir bölümü de bölge dışından gelen sosyo-ekonomik isteklere cevap verebilmek için kullanılabilmektedir. Kıyı alanları pek çok fiziksel ve fiziksel olmayan kısımların yer aldığı ve birbiri ile etkileşimde bulunduğu karmaşık alanlardır. Kıyı alanları, etkileşimli ve karmaşık problemlerde kullanılması gereken sistem analizi için iyi bir örnek oluşturur. Sistem analizi, verilerin modeller içinde düzenli ve mantıklı olarak düzenlenmesini sağlayan geniş kapsamlı bir strateji sunar. En soyut bir halde, kıyı alanları iki adet dinamik aktivite kaynağı ile kontrol edilmektedir: Bunlardan birincisi doğa olup, insan faaliyetleri dışında her şeyi kapsayarak, doğal sınır koşullarını oluşturur. Bunlardan ikincisi ise insanlar olup, sosyo-ekonomik kalkınma planlarını sunar. Bu şekilde aktif insan faktörü, az çok otoriter ve organize olmuş bir şekilde yönlendirici olarak işleme girer (Şekil. 3). Kıyı alanları için üç ana alt sistem tanımlanabilir (Şekil. 3): Doğal sistem, insani olmayan tüm ilgili elemanların (atmosfer, litosfer, hidrosfer) kendi dinamikleri ile abiyotik, biyotik ve kimyasal işlemler yoluyla aralarındaki tüm etkileşimleri içine alır. Doğal kaynakların bütünü dahil edilerek insan varlığı olmadan da çok iyi bir şekilde var olabilir. Kullanıcı fonksiyonları insanların doğal kaynaklardan sağlanan veya sağlanması mümkün olan tüm ilgi alanları, en geniş anlamı ile kullanım terimi kullanılarak tanımlanabilir. Altyapı teknik ve organizasyona yönelik tüm altyapıları içerir. Bu altyapılar, istenilen kullanıcı fonksiyonlarının var olabilmesi ve kullanılabilmesi için gereklidir. Çoğu hallerde altyapılar, doğal sistem üzerinde planlanan veya planlanmamış etkiler yaratır. Bu etkiler, doğrudan veya dolaylı olarak diğer kullanıcı fonksiyonlarına da ulaşır, sonuçta ise baskı ve çatışmalar gerçekleşir. Kullanıcı fonksiyonları, bir önceki alt bölümde belirtilen iki alt sistemden birisidir. Aşağıda, fonksiyonlar ve kullanıcı kategorileri tanımlanmıştır: Temel fonksiyonlar: besin üretimi, su temini ve enerji temini Sosyal fonksiyonlar: barınma ve rekreasyon, Ekonomik fonksiyonlar: ulaşım, kum alımı ve madencilik, endüstriyel gelişme Toplum (kamu) fonksiyonları: savunma ve atıksu arıtımı Doğal kaynaklar Bu fonksiyonlar, kıyı alanlarının doğal kaynaklarını kullanmaktadır. Bu kaynaklar; ya yenilenebilir ya da yenilenemeyen kaynaklardan birine dahildir. Yenilenebilir kavramı; bir sistemin, o kaynağı makul bir zaman birimi içinde tekrar oluşturması durumu için tanımlanır.

10 Örneğin: Balık populasyonlarının teşkili, organik atıkların bozunması. Yenilenemeyen kavramı ise; bir sistemin, kaynağı makul bir zaman birimi içinde tekrar oluşturamaması durumu için tanımlanır. Örneğin: Deniz tabanından madenlerin çıkarılması, deniz tabanının tarama veya atıkların boşaltılması ile bozulması [4]. Şekil. 3. Kıyı Bölgesi sisteminin temel ögeleri Doğal Çevre KIYI BÖLGESİ Kullanıcı Fonksiyonları Sosyal Yapı Kaynak çeşitleri Kıyı alanlarındaki kaynaklar; hava, su ve toprak bölümlerini içine alır. Bu bölümler içinde, kaynaklar dört ana kategoriye ayrılabilir: Tarım, balıkçılık, kültür balıkçılığı, endüstri, barınma ve rekreasyon gibi faaliyetleri için kullanıcılara bir alan gereklidir. Alan kaynaklarının miktarını belirtmek için kullanılan tipik kriterler ise, yüzey alanı, yüksekliği (rakım), uzunluğu ve derinliğidir (Örnek: denizcilikteki batimetrik derinlik verilebilir). Abiyotik mineraller; Bu kategori altındaki kaynaklar olarak, inşaat malzemeleri (örnek; kum ve taş), petrol ve gaz, cevher, su ve (belirli bir kalitedeki) hava sayılabilir. Biyotik kaynaklar; Protein ve karbonhidrat ihtiyacını karşılamak için kullanılan flora ve fauna, bu kategori dahilinde yer alır. Absorblama veya Özümleme Kapasitesi; Çevremizdeki prosesler ve büyük oranda da kullanıcıların faaliyetleri sonunda açığa çıkan atık maddelerin, kıyı kaynakları içindeki bu üç

11 bölüm tarafından belirli bir absorblama (emme-tutma), depolama, parçalama, yayma ve taşıma kapasitesi vardır. Altyapı kavramı dahilinde farklı anlamlar bulunmaktadır: Yol, köprü, deniz duvarları ve dalgakıranlar gibi fiziksel elemanlar olarak anlaşılmasının yanı sıra, farklı kurumsal altyapı düzenlemelerini de kapsamaktadır. Fiziksel Altyapı; Kıyısal yapılar, doğal sistem üzerindeki etkileri ve maliyetlerinden dolayı önemli bir yer tutmaktadır. Kıyısal yapılar, kıyı sistemi üzerindeki etkilerine bağlı olarak aşağıdaki üç grup dahilinde tanımlanabilir: Tampon Yapılar (Sacrificial); Çoğunlukla kum-çakıl gibi doğal malzemelerden teşkil edilir. Kıyı alanlarının erozyondan korunması için bir tampon olarak kullanılır. Bu yapılara örnek olarak; yapay kumullar, yapay eşikler, kumsal beslemesi veya plaj düzenleme çalışmaları sayılabilir. Bu yapılar, doğal prosesler ile asgari etkileşimde bulunur veya onların içinde yer alır. Pasif Yapılar (Defensive); Kil, kaya veya beton gibi yapay elemanlardan oluşan daha dirençli yapılardır. Kıyı çizgisinin mevcut durumunu sabitlemek ve aşırı dalga veya gel-git hareketlerinden korumak için kullanılır. Örnek olarak, hendekler (seddeler) ve kumul kaplamalar sayılabilir. Olağanüstü bir durum oluşmadığı sürece, bu yapılar doğal proseslerle etkileşime girmezler. Böyle durumlarda ise, koruyuculuk fonksiyonu aktifleşerek kıyısal prosesleri etkilemeye başlar. Aktif Yapılar (Offensive); Tek veya tüm kıyısal faaliyetlerdeki koşulları geliştirmek için, kıyısal prosesleri aktif olarak etkilemek üzere tasarlanmış yapılardır. Bu amaçla, doğanın gücüne karşı koyabilecek tarzdaki yapay malzemelerden yapılır. Bunlara örnek olarak; dalgakıranlar ve mahmuzlar sayılabilir. Beklendiği üzere, bu tarzdaki yapılar kıyı sistemi üzerinde büyük bir etkiye sahip olmaktadır Kurumsal Altyapı; Etkin bir kıyı yönetimi için hedeflerini formüle edebilecek, gelişmeleri izleyerek, gerektiğinde uygun görülen uzun veya kısa vadeli önlemleri alabilecek bir kontrol sistemi gereklidir. Bu bağlamda, temel olarak dört eleman tanımlanabilir: Politik sistem, Uzun vadeli hedeflerini ve çeşitli senaryoların analizinde uygulanması gereken kriterleri belirler; Yasal sistem, belirlenen politikaların uygulanmasını sağlayan tüm ulusal idari anlaşmalar, kanunlar, bölgesel ve yerel kurallar; Finansal sistem, gerekli olan mali desteği sağlar; Uygulayıcı sistem, Tüm faaliyetlerdeki sorumlulukların kapsamını tanımlar.

12 Farklı tarihsel gelişmeler, farklı sosyal ve idari kültür yapıları, farklı finansman koşullarından dolayı her ülke, farklı bir kontrol sistemi geliştirmiştir. Kontrol sisteminin hayati bir önemi olduğundan; bu sistemin kendi özellikleri ve sorumlulukları, kıyı yöneticileri tarafından belirlenmelidir.

13 Şekil. 4. Kıyı Bölgesi İşleyiş Modeli 8 [1] İKlİM: Güneşlenme süresi, sıcaklık, nem ve bulutluluk, yağmur, rüzgar vb. TOPRAK: işlenmiş alan, orman, otlak. HİDROLOJİ: Kuyular, pınarlar, dereler, su kaynakları, deniz vb. BİTKİ ÖRTÜSÜ: REKREASYONEL VARLIKLAR: PEYZAJ: ENERJİ KAYNAKLARI: Hidro enerji, gaz, fosil yakıt, rüzgar, güneş, deniz. TURİZM POTANSİYELİ: Turistik alanlar, plajlar, eko-turizm alanları. ARAZİ KULLANI POTANSİYELİ: Deniz kara etkileşimi, Fiziksel, Kimyasal, Biyolojik süreçler ve değişim eğilimleri, Erozyon, Yığışma, Kıyı değişimleri, Cansız kaynaklar, Toprak, Su, Hava, İklim, Sismik koşullar, Topoğrafya, Kirlilik, Duyarlı alanlar, riskli alanlar Canlı deniz kaynakları, Nadir türler, Ekosistemler, Doğal yaşam formları, Habitatlar, Bitki örtüsü vb. NÜFUS: Büyüklük, yaş, cinsiyet, aile tipleri, yaşam istatistikleri, eğitim, işgücü, işsizlik, gelir dapılımı, göçler. SOSYAL ve KAMU HİZMETLERİ: Eğitim, kültür, sağlık, sosyal hizmetler, Rekreasyonel faaliyetler, Belediye hizmetleri, mali hizmetler, bayındırlık. KONUT: Yasal, kaçak, mülkiyet dağılımı. Yaşam kalıpları ve koşulları, kültürel miras. EKONOMİK FAALİYETLER: Tarım, sanayi, turizm. FAALİYETLERİN BÜYÜKLÜĞÜ: Üretim hacmi, madde temeli, üretim mekanı. FAALİYETLERİN DAĞILIMI: YATIRIMLAR: İŞLETME KAPASİTESİ: BÜRÜT ve NET ÜRÜN: İÇ ve BÖLGELER ARASI AKIŞLAR: Ağırlıklı sektörler, temel ekonomik göstergeler, eğilimler. Uluslar arası çalışmalar, ulusal planlar, Sektörel planlar, Altyapı projeleri, yasal yönetsel yapı ve yasalar, alanın yasal statüleri, merkezi yönetim, yerel yönetimler, kooperatifler, birlikler, STK lar, özel baskı grupları, araştırma kurumları vbv. Doğal Kaynaklar Doğal Prosesler Abiyotik Çevre Biotik Çevre Sosyal Yapı Ekonomik Yapı Kurumsal ve Organizasyonel Yapı Evsel DOĞAL ÇEVRE SOSYO EKONOMİK YAPI Su Ürünleri, Tarım ürünleri, Sanayi ürünleri, Turistik ürünler vb. Belediye hizmetleri, ulaşım, turizm, eğitim, sağlık, kültür, yatırımlar vb. Endüstriye l Tarımsal Mal Hizmet Atık Kaynaklarda eksilme ve tahribat Ürün Artı Değer Kullanım Talepleri Fiziksel Altyapı MEVCUT KARA: Yerleşim, üretim, rekreasyon, turizm, altyapı diğer. MEVCUT DENİZ: Limanlar, barınaklar, seyir hatları, balıkçılık alanları, deşarjlar. Ticari balıkçılık, amatör balıkçılık, Turizm, Tatlı su talebi, Tarım, Yerleşim, Su ürünleri üretimi vb. İşgücü Gereksinimi Göç YERLEŞİMLER: Büyüklük, tipleme. ALTYAPI: Yol-ulaşım, liman, hava alanı, kanalizasyon, su arzı, sulama, elektrik, arıtma, atık depolama, sosyal tesisler 1263, ISBN Editörler, Seyhan, K., Basusta, N., 1. Baskı Ocak, 2008, s

14 4. Kıyı Alanlarnda Yönetim, İzleme ve Değerlendirme Süreci Kıyı bölgelerindeki kaynakların geliştirilmesine ve kullanımına yönelik planlama ve uygulama kararlarının teknik, sosyo-ekonomik ve ekolojik temelli geniş bir veri tabanına ve bilimsel metodlara dayanarak alındığı bir yönetim modelinin gerekliliği ortaya çıkmıştır. Kıyısal kaynaklardaki kısıtlılık, ilişkilerdeki karmaşıklık ve imkanlardaki yetersizlik kıyı bölgelerinin yönetim ve planlamasındaki karar sürecini zorlaştırmakta veya olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Karmaşık sosyo-ekonomik ve ekolojik süreçlerin hassas bir denge üzerinde yer aldığı kıyı bölgelerinin planlanmasında bölgeye ait bilimsel ve tarihsel bilgi, karar sürecini doğrudan etkilemektedir. Kapsamlı ve birbirleri ile ilişkisel konumda bulunan kıyısal bigilerin toplanması, depolanması ve yeni bilgilerin üretilmesinde, coğrafi bilgi sistemlerine dayalı kıyı bilgi sisteminin oluşturulması, kıyısal uygulamalardaki karar süreci için kaçınılmazdır. Şekil.5 te, kıyı bölgelerinin yönetimi, izlenmesi ve değerlendirilmesi süreci şematize edilmiştir..

15 Şekil. 5. Kıyı alanlarında yönetim, izleme ve değerlendirme süreci [1]. Problemin başlangıç durumu ve başlangıç olanakları Her Senaryo İçin Analiz Durumu (amaçların belirlenmesi, sınırlar, analiz koşulları, kriterlerin değerlendirilmesi) Her Senaryo İçin Mevcut Koşulların ve Faktörlerin Tanımlanması. (Ör: Balıklardaki Pb birikimi, ötrofikasyon vb.) Problemlerin Detaylı tanımları Analiz Durumu (amaçların belirlenmesi, sınırlar, analiz koşulları, kriterlerin değerlendirilmesi) Her Senaryo İçin Yönetim Sistemi Kavramı. (Ulaşılabilir veriler) Analizde Kullanılan modelin Tanımı Analiz İçin uygun Olan Senaryoların Tanımı Analiz İçin Senaryo Seçimi Her Senaryo İçin Kaynakların Üzerindeki Dahili ve Harici Taleplerin Tahmini İnsan Aktivitelerinin Analizi HAYIR Habitat Değişimi Kirletici Deşarjı Doğal Riskler EVET Problemi yeniden Tanımla EVET Daha Fazla Analaiz Gereksinimi HAYIR (Daha fazla analize gerek yok) Hava Su Kara Alıcı Aktivite Paterni Analizi Maruz Kalma Analizi Etkilerin Toplam Analizi 1263, ISBN Editörler, Seyhan, K., Basusta, N., 1. Baskı Ocak, 2008, s

16 KAYNAKLAR [1] KULELİ, T., (1998); Adana-Hatay İl Sınırından Yumurtalık a Kadar Olan Kıyı Şeridi İçin Coğrafi Bilgi Sistemi İle Kıyı Yönetim Planı Oluşturulması. Doktora Tezi. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Anabilim Dalı, ADANA. [2] KULELİ, T., (1998); "Kıyı Bilgi Sistemi Oluşturulmasında Adana-Yumurtalık Örneği". Türkiye nin Kıyı ve Deniz Alanları II. Ulusal Konferansı Bildiriler Kitabı, Eylül 1998, ODTÜ, ANKARA. S [3] KULELİ, T., (1995); "Kıyı Alanlarında CBS (Coğrafi Bilgi Sistemi ) Kullanarak Deniz Balıkları Yetiştiriciliğine Uygun Alanların Saptanması". Yüksek Lisans Tezi, Yöneten; Prof. Dr. Orhan USLU. D.E.Ü. Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü, İnciraltı, İZMİR. [4] COASTLEARN, Bütünleşik Kıyı Alanları Yönetimi İçin Uzaktan Eğitim Paketi [5] 31 Ağustos - 21 Ekim 1994 Tarihleri Arasında İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsünde Düzenlenen " A TRAINING COURSE ON REMOTE SENSING & GEOGRAPHICAL INFORMATION SYSTEM IN COASTAL & ESTUARINE MODELLING " Kursu İçin Prof. Dr. Adnan AKYARLI ( Dokuz eylül Üniv. Deniz Bilimleri ve Teknolojisi) ve Dr. Doğan ÖNER'in ( Consultancy & Eng. Ltd., İstanbul) Hazırlamış Oldukları Kurs Notlarından ve Dokuz Eylül Üniversitesi Deniz Bilimleri Enstitüsü, Kıyı Bölgesi Yönetimi Master Programı Ders Notları. 1263, ISBN Editörler, Seyhan, K., Basusta, N., 1. Baskı Ocak, 2008, s