Sosyal Bilimlerde ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Transkript

1

2 Sosyal Bilimlerde ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ SPSS Uygulamalı Yeniden Düzenlenmiş (9. Baskı) Prof. Dr. Recai COŞKUN Prof. Dr. Remzi ALTUNIŞIK Prof. Dr. Engin YILDIRIM Sakarya Üniversitesi, İşletme Fakültesi Sakarya

3 Sosyal Bilimlerde ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ SPSS Uygulamalı Prof. Dr. Recai COŞKUN Prof. Dr. Remzi ALTUNIŞIK Prof. Dr. Engin YILDIRIM ISBN : Dokuzuncu Baskı Ağustos 2017 Sekizinci baskı Mart 2015 Yedinci Baskı Ekim 2012 Altıncı Baskı - Ağustos 2010 Beşinci Baskı - Ekim 2007 Dördüncü Baskı - Ekim 2005 Üçüncü Baskı - Şubat 2004 İkinci Baskı- Ekim 2002 Birinci Baskı Kasım 2001 Copyright Sakarya Kitabevi Bu kitabın her türlü yayın hakkı Sakarya Kitabevi ne aittir. Kitabın tamamı veya bir kısmı yayıncının izni olmadan hiçbir şekilde elektronik, mekanik, fotokopi vb. araçla yayınlanamaz ve çoğaltılamaz Sayılı ve 2936 sayılı fikir ve sanat eserleri yasaları ve Türk Ticaret Yasası gereğince; fotokopi, tarama, yazma vs. herhangi bir yöntemle bir kitabı çoğaltarak satan, satın alan veya bir kitaptan yazarın yazılı izni olmadan alıntı yapan kişi ve kurumlar: Herbir kopya için iki yıldan altı yıla kadar hapis cezası (para cezasına çevrilmeksizin) 10 bin TL den 150 bin TL ye kadar mahkemenin karar vereceği para cezası, Meslekten men ve kopyalama ve basım cihazlarına ek konulması, cezaları ile cezalandırılır. SPSS, SPSS Inc. in ticari markasıdır. Bu kitapta yeralan SPSS uygulamaları SPSS Türkiye nin yazılı izniyle kullanılmıştır. Dizgi, Kapak : Sakarya Kitabevi Baskı : Avcı Ofset, Topkapı/İstanbul Yayın ve Dağıtım: Sakarya Kitabevi: Sakarya Üniversitesi Esentepe Kampüsü Esentepe Mah. Akademiyolu Sok. Çarşı Sitesi. B Blok No:5-13 B/5 Serdivan/SAKARYA Tel: Faks:

4 İÇİNDEKİLER Dokuzuncu baskıya önsöz... i Önsöz...ii KISIM I BİLİM VE BİLİMSEL YAKLAŞIM BÖLÜM 1: BİLİM VE BİLİMSEL ARAŞTIRMA GİRİŞ... 1 POZİTİVİST (OLGUCU) BİLİM YAKLAŞIMI VE ELEŞTİRİSİ... 5 Karl Popper ve Yanlışlanabilirlik... 7 Thomas Kuhn ve Paradigma kavramı... 8 POZİTİVİST ÖTESİ (YORUMLAYICI) BİLİM YAKLAŞIMI SOSYAL BİLİMLER GÜNÜMÜZDE BİLİM VE TOPLUM ÖZET ÇALIŞMA VE TARTIŞMA SORULARI KISIM II BİLİMSEL ARAŞTIRMA SÜRECİ BÖLÜM 2: BİLİMSEL ARAŞTIRMA SÜRECİ VE ARAŞTIRMA KONUSU SEÇİMİ GİRİŞ BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Bilgi, Yöntem ve Kuram (Teori) Hipotez (Denence) Değişken Tümevarım ve Tümdengelim BİLİMSEL ARAŞTIRMA SÜRECİ... 27

5 ARAŞTIRMA KONUSUNUN/PROBLEMİN SEÇİMİ MUHTEMEL ARAŞTIRMA KONULARININ BELİRLENMESİ Genel Araştırma Konularının Belirlenmesi Araştırma Konusunun Özelleştirilmesi-Daraltılması İYİ BİR KONUNUN BELİRLEYİCİLERİ ARAŞTIRMA FİKRİNİN PROJEYE DÖNÜŞTÜRÜLMESİ Araştırma Sorularının ve Amaçlarının İfade Edilmesi ARAŞTIRMA TEKLİFİNİN YAZILMASI Araştırma Teklifinin Amacı Araştırma Teklifinin İçeriği ARAŞTIRMA AHLAKI VE SÖZDE BİLİM ÖZET ÇALIŞMA VE TARTIŞMA SORULARI BÖLÜM 3: ELEŞTİREL KAYNA İNCELEME, HİPOTEZ VE STRATEJİ GELİŞTİRME GİRİŞ ELEŞTİREL KAYNAK İNCELEMESİ Eleştirel Kaynak İncelemesi Yapılması Kaynakların Hazırlanması HİPOTEZLERİN OLUŞTURULMASI VE İFADE EDİLMESİ HİPOTEZLERİN ÖZELLİKLERİ HİPOTEZ TÜRLERİ HİPOTEZ Mİ ARAŞTIRMA SORUSU MU ARAŞTIRMA STRATEJİSİNİN BELİRLENMESİ ARAŞTIRMA YAKLAŞIMLARININ SINIFLANDIRILMASI Benimsenen Yöntem Bakımından Sınıflandırma Pozitivizm Yorumlayıcı Yaklaşım - Fenomenoloji Karma Yaklaşım Kullanılan Araştırma Yöntemine Göre Sınıflandırma... 72

6 Deneysel Araştırmalar Anket Araştırmaları Örnek Olay Çalışması Kapsadıkları Süreye Göre Sınıflandırma Anlık (Cross-sectional) Araştırmalar Süreli (longitudinal) Araştırmalar Amaçlarına Göre Sınıflandırma Keşfedici (exploratory) Araştırmalar Tanımlayıcı (Descriptive) Araştırmalar Açıklayıcı Araştırmalar ÖZET ÇALIŞMA ve TARTIŞMA SORULARI BÖLÜM 4: BİLİMSEL ARAŞTIRMADA VERİ GİRİŞ İKİNCİL VERİLER İkincil veri türleri İkincil verilerin üstünlükleri İkincil verilerin zayıflıkları BİRİNCİL VERİLER ANKET Anket Uygulama Süreci Anket Türleri Anket Yöntemi Tercihinde Kullanılan Ölçütler Anketin İçeriğinin Oluşturulması Anket Formunun Düzenlenmesi Soru Türleri Anket Yapısı ve Görünüşü Potansiyel Katılımcılarla İletişime Geçme MÜLAKAT/GÖRÜŞME Mülakat Türleri

7 Mülakatın Üstün ve Zayıf Yönleri Mülakat Süreci Mülakatlarda Önyargı Mülakatın Zamanı ve Yeri Kayıt ve Sınıflandırma GÖZLEM Gözlemsel Araştırma Türleri Katılımsız Gözlem Simülasyon (Canlandırma) Gözlem Katılımlı Gözlem Gözlem Araştırmasının Yapılması Gözlemlenecek Değişkenlerin Tanımlanması Gözlemlerin Kaydedilmesi ÖZET ÇALIŞMA ve TARTIŞMA SORULARI BÖLÜM 5: ARAŞTIRMALARDA ÖLÇME VE ÖLÇEKLER GİRİŞ ÖLÇME ve ÖLÇEK DÜZEYLERİ ÖLÇEK TÜRLERİ Sürekli ölçekler Tekli ölçekler Kategorili Ölçekler Sıralama Ölçekleri Sabit-Toplam Ölçekleri Grafiksel/Şekilsel Ölçekler İkili-karşılaştırmalı Ölçekleri Çoklu Ölçekler Likert Ölçeği Semantik Farklılıklar Ölçeği Stapel Ölçeği

8 ÖLÇEKLERLE İLGİLİ ÖNEMLİ HUSUSLAR VERİLERİN İNANDIRICILIĞI Geçerlilik Güvenilirlik ÖLÇMEDE HATA KAYNAKLARI ÖZET ÇALIŞMA VE TARTIŞMA SORULARI BÖLÜM 6 : ARAŞTIRMA EVRENİ VE ÖRNEKLEME GİRİŞ ÖRNEKLEME KONUSUNDA TEMEL KAVRAMLAR İdeal ve Gerçekçi Evren (Anakültle) Örneklem (Örnek Kütle) ÖRNEKLEME SÜRECİ Araştırma Evreninin Tanımlanması Örneklem Çerçevesinin Belirlenmesi Örnek Büyüklüğünün Belirlenmesi Uygun Örnekleme Tekniğinin Belirlenmesi ÖRNEKLEME TEKNİKLERİ OLASILIĞA DAYALI ÖRNEKLEME YÖNTEMLERİ Basit Tesadüfi Örnekleme Tabakalı (Zümrelere Göre) Örnekleme Kümelere Göre Örnekleme Sistematik Örnekleme OLASILIĞA DAYALI OLMAYAN (ÖNYARGILI) ÖRNEKLEME Kolayda Örnekleme Kasdi (Kararsal-Yargısal) Örnekleme Kota Örnekleme Kartopu Örnekleme

9 ÖZET ÇALIŞMA ve TARTIŞMA SORULARI KISIM III NİCEL ANALİZ YÖNTEMLERİ BÖLÜM 7 :NİCEL ANALİZLERE GİRİŞ GİRİŞ ÖLÇME HATALARI VERİ HAZIRLAMA SÜRECİ ANALİZ TEKNİKLERİNİN SINIFLANDIRILMASI Değişken Sayısına Göre Sınıflama Veri Özelliklerine Göre Sınıflama Amaçlara Göre Sınıflama UYGUN ANALİZ TEKNİĞİNİN SEÇİMİ HİPOTEZ TESTİ VE TEMEL KAVRAMLAR ÖZET ÇALIŞMA VE TARTIŞMA SORULARI BÖLÜM 8 : FARKLILIKLARI İNCELEMEYE YÖNELİK ANALİZ TEKNİKLERİ GİRİŞ PARAMETRİK ANALİZ TEKNİKLERİ t-testi Tek-Grup t-testi Bağımsız İki Grup Arası Farkların Testi Eşleştirilmiş İki Grup Arasındaki Farkların Testi ANOVA ve One-Way ANOVA FARKLILIKLARI İNCELEMEYE YÖNELİK PARAMETRİK OLMAYAN ANALİZ TEKNİKLERİ

10 Mann Whitney U Testi Wald Wolfovitz Sıralar Testi Kolmogorov-Smirnov (K-S) Testi Wilcoxon İşaretli-Sıralar Testi İşaret (Sign) Testi Tek-grup Ki-Kare Testi Friedman Testi İki-Grup Wald Walfovitz Testi İki-Grup Kolmogorov-Smirnov (K-S) Testi Kruskal-Wallis Testi ÖZET ÇALIŞMA VE TARTIŞMA SORULARI BÖLÜM 9 : İLİŞKİLERİ İNCELEMEYE YÖNELİK ANALİZ TEKNİKLERİ GİRİŞ Kİ-KARE ( 2 ) TESTİ KORELASYON ANALİZİ REGRESYON ANALİZİ Tek Değişkenli Regresyon Analizi Çok Değişkenli Regresyon Analizi LOJİSTİK REGRESYON ANALİZİ ÖZET ÇALIŞMA VE TARTIŞMA SORULARI BÖLÜM 10 : FAKTÖR ANALİZİ GİRİŞ FAKTÖR ANALİZİ Tipik Uygulama Alanları Faktör Analizi Modeli

11 Faktör Analizi İle İlgili Temel Kavramlar Faktör Analizi Uygulaması ÖZET ÇALIŞMA VE TARTIŞMA SORULARI KISIM IV ARAŞTIRMA RAPORU HAZIRLAMA BÖLÜM 11: ARAŞTIRMA RAPORUNUN HAZIRLAMASI GİRİŞ YAZMAYA BAŞLAMAK ARAŞTIRMANIN YAPISINI OLUŞTURMAK YAZIMDA KULLANILACAK USLÜP ÖZET ÇALIŞMA VE TARTIŞMA SORULARI KISIM VI SPSS UYGULAMALARI BÖLÜM 12: SPSS UYGULAMALARI GİRİŞ SPSS ORTAMINA KISA BİR BAKIŞ SPSS ORTAMINDA VERİ İŞLEME İŞLEMLERİ Yeni Değişken Oluşturma (Yaratma) Yeniden kodlama Seçici Örnekleme (Şartlı Veri Tabanı Seçimi) SPPS ORTAMINDA VERİ ANALİZİ Frekans Dağılımı ve Temel Özet Göstergeler ÖZET EKLER:

12 DOKUZUNCU BASKIYA ÖNSÖZ Başlangıçta bir ders notu eksikliğini giderme ihtiyacı ile ortaya çıkan Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı başlıklı bu eser zaman içinde gördüğü ilgi ve sağladığı yarar ve yarattığı yöntemsel farkındalık sebebiyle dokuzuncu baskısına erişmiştir. Eserin kaleme alındığı ilk yıllarda sosyal bilimler bağlamında yöntem ve istatistiksel analiz teknikleri konusunu ele alan eser sayısı oldukça sınırlıydı. Hem kaynak eksikliği, hem de araştırmacı sayısının günümüzle kıyaslandığında azlığı sebebiyle bilimsel araştırma yöntem ve analiz teknikleri alanı henüz emekleme aşamasındaydı. Bu eksikliği gidermede elinizdeki eserin önemli bir görev ifa ettiği çeşitli platformlarda ve çok sayıda öğrenci ve meslektaşımız tarafından dile getirilmiştir. Eserin yazarları olarak bu durum bizleri mutlu ve motive etmiştir. Ancak son yıllarda yöntembilim konusunda nitel ve nicel ayrımı giderek daha belirgin bir şekilde öne çıkmaya başlamıştır. Kitabın nitel kısmının yeniden yapılandırılması öteden beri düşünülmekteydi. Zira ilk baskısından bu yana elinizdeki kitapta hâkim olan pozitivist yaklaşımı nitel araştırmalar ile örtüştürmekte bilgibilimsel ve yöntembilimsel düzeyde sorun yaşanıyordu. Gelinen bu aşamada kitabın tamamen nicel yöntemi benimsemesi ve içeriğin de bu şekilde düzenlenmesine karar verildi. Zamanı geldiğinde yorumlamacı yaklaşımla örgülenmiş nitel yöntemi konu edinen ayrı bir ders kitabının yazılmasının daha uygun olacağı görüşüne varıldı. Sonuçta kitabın daha önceki baskılarında yer alan nitel araştırma yöntemleri ve analiz tekniklerine ilişki iki bölüm bu baskıdan çıkarılmıştır. Dolayısıyla eserin dokuzuncu baskısı tamamen pozitivist bir yaklaşımla nicel araştırma yöntemlerine odaklanmaktadır. Eserin bu baskısında çeşitli yazım hataları düzeltilmiş ve içerikte ve özellikle araştırma süreci ile ilgili bölümlerde güncellemeler yapılmıştır. Kitabın sosyal bilimlerin tüm alanlarındaki araştırmacı, öğrenci ve akademisyenler için yararlı olmasını diliyoruz. Eserin hazırlanmasında ve yayınlanmasında katkı sağlayan herkese teşekkürü bir borç biliyoruz. Serdivan Sakarya / Ağustos 2017 Prof. Dr. Recai COŞKUN Prof. Dr. Remzi ALTUNIŞIK Prof. Dr. Engin YILDIRIM i

13 ÖNSÖZ Yüksek öğrenimin en önemli hedeflerinden biri öğrencilere bilimsel araştırma zihniyetini kazandıracak, yapacakları her türlü araştırmada yöntem ve yaklaşım konularında bilgili olmalarını sağlamaktır. Üniversite sadece bir takım bilgilerin öğrencilere aktarıldığı bir kurum olarak görülmemelidir. Bilgi aktarımı sürecinde öğrenci de aktif bir şekilde yer almalıdır. Bunun yolu da öğrencinin derslerde öğrendiği bilgileri ödevlerinde, araştırma raporlarında ve tezlerinde uygulamaya koyabilmesidir. Bu ders kitabı öğrencilerin araştırma teknikleri hakkında temel bilgilere sahip olmasını sağlamak amacıyla hazırlanmıştır. Kitabı benzerlerinden ayıran en önemli özellik hem nitel, hem de nicel araştırma yöntemlerini içermesidir. Bu sayede öğrenci farklı yöntemlerin hangi şartlarda, nasıl kullanılıp, nasıl yorumlanacağı hususunda bilgi sahibi olacaktır. Ayrıca, kitabın bir özelliği de, SPSS uygulamalarına yer vermesidir. Bu bağlamda, kitap, araştırmacı ve öğrencilerin kendi çalışmalarında ihtiyaç duyacakları temel istatistiksel analizleri uygulama ve yorumlamada kolaylık sağlamayı hedeflemektedir. Kitabın kullanıcı dostu olacak şekilde hazırlanması yönünde büyük çaba harcanmıştır. Bu çerçevede konularla ilgili olarak kullanıcıların ilgisini çekebilecek çeşitli örnek olaylar ve uygulamalar verilmeye çalışılmıştır. Her bölümün başında bölümün amacı ve öğrenilecek konular kısaca belirtilmiştir. Benzer biçimde her bölüm sonunda bölümün bir özeti verilmiş ve kullanıcının konuları daha iyi anlamasına ve pekiştirmesine yardımcı olacak sorulara ve tartışma konularına yer verilmiştir. Kitabın yayınlanmasını sağlayan Sakarya Kitabevi ne teşekkürü bir borç biliriz. Tüm öğrencilerimize ve meslektaşlarımıza faydalı olması dileğiyle... Eylül 2001 Yrd. Doç. Dr. Remzi ALTUNIŞIK Yrd. Doç. Dr. Recai COŞKUN Doç. Dr. Engin YILDIRIM ii

14 Raporlama Bilimsel Araştırma Süreci Analiz Araştırma Tasarımı Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı İçerik Akış Şeması* Bilim ve Bilimsel Yaklaşım Bölüm 1 Problem Tanımı Bölüm 2 Bilimsel Araştırmada Veri Bölüm 4 Kaynak İncelemesi ve Hipotez Bölüm 3 Ölçme ve Ölçekler Bölüm 5 Araştırma Evreni ve Örnekleme Bölüm 6 Veri Hazırlama Bölüm 7 Nicel Analiz Teknikleri Farklılıkların İncelenmesi Bölüm 8 İlişkilerin İncelenmesi Bölüm 9,10 Raporlama Bölüm 11 SPSS Uygulamaları Bölüm 12 (* Bu kitabın 1. Bölümü Prof. Dr. Engin Yıldırım, 2, 3, 4, 6 ve 11. bölümler Prof. Dr. Recai Coşkun, 5, 7,8, 9,10 ile 12. bölümler Prof. Dr. Remzi Altunışık tarafından yazılmıştır.) iii