TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ KURU DÖNEME ÇIKARKEN ENFEKTE VE SAĞLIKLI MEME LOBLARINDA CALİFORNİA MASTİTİS TEST VE SOMATİK HÜCRE SAYISI İLE BAKTERİYOLOJİK MUAYENE SONUÇLARININ KARŞILAŞTIRILMASI Hasan ALKAN DOĞUM VE JİNEKOLOJİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Ayhan BAŞTAN ANKARA

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ KURU DÖNEME ÇIKARKEN ENFEKTE VE SAĞLIKLI MEME LOBLARINDA CALİFORNİA MASTİTİS TEST(CMT) VE SOMATİK HÜCRE SAYISI İLE BAKTERİYOLOJİK MUAYENE SONUÇLARININ KARŞILAŞTIRILMASI Hasan ALKAN DOĞUM VE JİNEKOLOJİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Ayhan BAŞTAN Bu tez, Ank. Üni. BAP tarafından 12L kod ile desteklenmiştir ANKARA

3

4 iii İÇİNDEKİLER Kabul ve onay İçindekiler Önsöz Simgeler ve Kısaltmalar Şekiller Grafikler Çizelgeler ii iii v vi vii viii ix 1. GİRİŞ Kuru Dönemde Meydana Gelen Fizyolojik Değişiklikler Aktif İnvolusyon Dönemi İnvolusyon Dönemi Kolostrogenezis Dönemi Somatik Hücre Nedir? Somatik Hücre Sayısını Etkileyen Faktörler Mastitis Laktasyon Dönemi Mastitise Yol Açan Mikroorganizmalar Enfekte Meme Lobu Sayısı Yaş Stres Mevsim Somatik Hücre Sayımının Önemi 19

5 iv Sürü Tank Sütü Somatik Hücre Sayımının Önemi İnek Bazında Somatik Hücre Sayımının Önemi Somatik Hücre Verilerinin Kullanımı ve Yorumlanması Bakteriyolojik Kültür Yapılacak Hayvanların Seçimi Laktasyon Döneminde Tedaviye Karar Vermek Kesim Erken Kuruya Çıkarma Sağım Sırası Tedavi Etkinliğinin Değerlendirilmesi Somatik Hücre Standartları California Mastitis Testi GEREÇ VE YÖNTEM Gereç Yöntem BULGULAR TARTIŞMA SONUÇ ve ÖNERİLER 47 ÖZET 48 SUMMARY 49 KAYNAKLAR 50 ÖZGEÇMİŞ 54

6 v ÖNSÖZ Süt sığırcılığında mastitis tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de en yaygın ve en pahalı hastalıklardan bir tanesidir. Mastitis süt veriminin düşmesi, tedavi masraflarının artması, enfekte sütlerin dökülmesi, sürüden uzaklaştırma oranının artması, nüks oranının yüksek olması bakımından oldukça önemli bir yere sahiptir. Kuru dönem meme bezinde fizyolojik ve histolojik değişikliklerin meydana geldiği bir geçiş dönemidir ve kuru dönem yönetimi, mastitis kontrol programlarının son derece önemli bir parçasıdır. Kuru dönem yönetimindeki en önemli amaç, doğuma kadar meme loblarını mümkün olduğunca enfeksiyondan korumaktır. Bu amaca ulaşmak için, kuru döneme geçişte mevcut olan enfeksiyonu tedavi etmek ve kuru dönemde oluşabilecek yeni meme içi enfeksiyonları önlemek gereklidir. Bu iki amaç hedeflendiği gibi gerçekleşirse, meme lobları doğum zamanı enfekte olmaz. Eğer var olan enfeksiyonlar ve yeni meme içi enfeksiyonlar gelecek laktasyona aktarılırsa işletmede büyük ekonomik kayıplar meydana gelmektedir. Tüm bu sebeplerden yola çıkarak kuru döneme geçiş esnasında mastitislerin belirlenmesi ve gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir. Sunulan çalışmanın planlanması, yürütülmesi ve yazım aşamasında yardımlarını esirgemeyen, başta tez danışmanım sayın Prof. Dr. Ayhan BAŞTAN olmak üzere, çalışma materyalinin toplanmasında katkısı olan Prof. Dr. Mustafa KAYMAZ a, mikrobiyolojik ekimlerin yapılmasını sağlayan Prof. Dr. Mehmet AKAN a, Araştırma Görevlileri Kübra Karakaş ve Seçkin Salar a ve Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Doğum ve Jinekoloji Anabilim Dalı Öğretim Üyelerine ve lisansüstü öğrencilerine teşekkür ederim. Ayrıca maddi ve manevi destekleri ile her zaman yanımda olan aileme teşekkürü bir borç bilirim.

7 vi SİMGELER VE KISALTMALAR % Yüzde < Küçüktür > Büyüktür Tescilli marka µg Mikrogram AB ACTH CMT CNS dk DNA gr Avrupa Birliği Adrenokortikotropik Hormon California Mastitis Test Koagulaz Negatif Stafilokoklar Dakika Deoksiribonükleik asit Gram IgG 1 Immunoglobulin G 1 kg LDH ml NAGase NMC Ör. PCR ph PMN SHS sn SPSS TL Kilogram Laktat Dehidrejenaz Mililitre N-asetil-β-glukozamidaz National Mastitis Council Örneğin Polimeraz Chain Reaction Asit ve Baz sabiti Polimorfnükleer Lökosit Somatik Hücre Sayısı Saniye Statistical Package for the Social Sciences Türk Lirası

8 vii ŞEKİLLER Şekil 1.1. Kuru dönem esnasında bireysel meme loblarında şekillenebilecek enfeksiyonların muhtemel sonuçları 7 Şekil 1.2. Kuru dönem periyodu ve laktasyon boyunca şekillenen yeni meme içi enfeksiyonların insidensi 8

9 viii GRAFİKLER Grafik 1.1. Klinik mastitis vakalarında, kuru dönem ve laktasyon döneminden kaynaklanan enfeksiyonların görünümü 8 Grafik 3.1. CMT skorlarına göre ortalama somatik hücre sayıları 39

10 ix ÇİZELGELER Çizelge 1.1. Süt kalite testleri ve mastitis ile ilişkileri. 9 Çizelge 1.2. İnek sütündeki somatik hücre oranları. 11 Çizelge 1.3. Somatik hücre sayısını etkileyen faktörler. 18 Çizelge 1.4. Çizelge 1.5. Düşük ve yüksek SHS lı tank sütüne sahip sürülerden izole edilen mastitis etkenleri. Tank sütü SHS dalgalanmaları ile; süt kaybı, tahmin edilen enfeksiyon prevalansının ilişkisi Çizelge 1.6. Somatik hücre sayılarına göre kaybedilen süt ürünlerinin maliyeti. 24 Çizelge 1.7. Çizelge 1.8. Sürülerde SHS kullanılarak izleme programlarının yorumlanması ve hedefler. Avrupa Birliği ve Pastörize Süt Kanunlarındaki temel isteklerin karşılaştırılması Çizelge 1.9. CMT skoru, SHS ve jel kıvamının yorumlanması. 33 Çizelge CMT ve SHS ile kaybedilen süt miktarı ilişkisi. 34 Çizelge 3.1. Çizelge 3.2. Çizelge 3.3. Kuruya çıkarma esnasında mikrobiyolojik muayene sonuçları. Kuruya çıkarılan ineklerde alınan süt örneklerinin bakteri üreme durumuna göre tanımlayıcı istatistikleri. Kuruya çıkarılan ineklerde alınan süt örneklerinin bakteri üreme durumuna göre logaritmik dönüşüm sonrası tanımlayıcı istatistikleri

11 x Çizelge 3.4. CMT sonuçları ile bakteriyolojik muayene sonuçlarının karşılaştırılması. 42

12 1 1. GİRİŞ Süt sığırcılığı, kapasitesi belirli, ağırlıklı geliri sütten sağlanan, hayvan sayılarının yönetildiği yemleme şeklinin ve miktarının, barınak ve diğer yapı şekillerinin işletmeye göre belirlendiği bir faaliyettir. Türkiye'de hayvan başına alınan süt verimi diğer ülkelerin ve dünya ortalamasının oldukça altındadır. Türkiye'nin sanayi dâhil toplam süt ihtiyacının 24 milyon ton olduğu tahmin edilmektedir. Süt mamulleri sanayinin toplam gıda sanayi içindeki payı ise %16'dır. Bu payın değeri 1,5 milyar TL dolaylarındadır. Ancak şu anda üretilen 17,5 milyon ton süt, talebi karşılayamaz durumdadır. Bu 17,5 milyon ton sütün yalnızca 4 milyon tonu sağlıklı ve hijyenik ortamlarda, kayıt altında yapılan üretimden elde edilmektedir (TUİK, 2012). Süt sığırcılığında mastitis tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de en yaygın ve en pahalı hastalıklardan biridir. Mastitis süt veriminin düşmesi, tedavi masraflarında artma, enfekte sütlerin dökülmesi, sürüden uzaklaştırma oranının artması, nüks oranının yüksek olması bakımından oldukça önemli bir yere sahiptir (Awale ve ark., 2012; Viguier ve ark., 2009). Sütçü işletmelerin en önemli hastalığı olan mastitis; verim kayıplarına neden olan hastalıklar içerisinde, kaybedilen toplam maliyetlerin %38 ini oluşturmaktadır. Klinik mastitis vakalarında ortalama maliyet yaklaşık olarak 175 pound olarak tahmin edilmektedir. Yıllık olarak 100 ineklik bir sürüde 40 ineğin klinik mastitise yakalandığı düşünülürse, ulusal bazda 2,4 milyonluk sütçü inek varlığında, klinik mastitis maliyeti İngiltere de 168 milyon poundlara ulaşmaktadır. Yıllık mastitisten ölüm oranı ise laktasyondaki ineklerin %0,6 sını oluşturmaktadır. Bu da sütçü işletmelerde ölüme neden olan en önemli hastalığın mastitis olduğu gerçeğini ortaya çıkarmaktadır. Subklinik mastitislerde ise; tedavi sonuçlarının tam olarak belirlenemesi, süt

13 2 veriminin azalması, sütün kalite bileşeni ve kesim riskinin artmasından dolayı kayıpların maliyetlerinin belirlenmesi oldukça zordur (Bradley, 2002). Mastitis, meme bezinin bakteriyel, kimyasal, termal veya mekanik hasara karşı gösterdiği yangısal reaksiyon olarak tanımlanmaktadır. Yangısal tepkime sonucu meme dokusu ile süte nötrofil infiltrasyonu artmaktadır. Meme dokusunda, enfeksiyona karşı gösterilen reaksiyon; etkeni uzaklaştırmak, hasarlı dokuyu onarmak ve memeyi tekrar normal fonksiyonlarına geri döndürmek için gerçekleşmektedir (Baştan, 2013). Mastitisler, oluşan yangının ciddiyetine göre; subklinik, klinik ve kronik olarak 3 şekilde sınıflandırılmaktadır. Yangının ciddiyetini ise; enfeksiyona neden olan patojen, yaş, ırk, hayvanın immunolojik durumu, laktasyon dönemi gibi birçok faktör etkilemektedir. Subklinik mastitisler; sütte ve meme bezinde gözle görülebilir herhangi bir değişiklik meydana getirmezler. Klinik mastitis; sütte ve meme bezinde gözle görülebilir değişiklikler (ateş, bozuk süt, kızarıklık vs.) gözlenmektedir. Kronik mastitis ise; hastalığın nadir formudur ama meme bezinde meydana gelen yangının kalıcı hal alması ile açıklanmaktadır (Viguier ve ark., 2009). Mastitislerin, sütçü işletmelerde direk ve finansal maliyetler üzerine birçok etkileri vardır. Direk etkiler 1. Süt veriminde geçici ve kalıcı kayıplar, 2. Süt kalitesinde değişimler (süt yağının azalması gibi), 3. Yüksek somatik hücre sayısına bağlı süt satış fiyatlarında azalma 4. Antibiyotik kullanımından sonra sütlerin atılmasından kaynaklanan kayıplar, 5. İlaç ve veteriner masraflarına bağlı ek maliyetler, 6. Süt kalitesinin belirlenmesi için yapılan masraflar giderleri artırmakta, 7. Erken kesime gönderme,

14 3 8. Kesilen hayvanların karkas kalitelerinin ve verimlerinin azalmasından dolayı düşük değerlere satılması gibi birçok faktöre bağlı olarak sürüleri etkilemektedir (Viguier ve ark., 2009). Finansal Maliyetler 1. Amerika da mastitise bağlı olarak öngörülen yıllık kayıplar 2 milyar dolar, 2. İngiltere de çiftçilerin yaklaşık olarak yıllık kaybı 300 milyon pound, 3. Kuzey İrlanda da, ortalama 100 başlık bir sürüde yıllık kayıp 5000 pound, ülke çapında ise 14 milyon pound, 4. İrlanda Cumhuriyeti nde, klinik mastitislerin maliyeti enfekte inek başına yaklaşık olarak yıllık 693 pound, 5. Hollanda da enfekte ineğin maliyeti euro olarak belirlenmiştir (Viguier ve ark., 2009). Bu kadar yüksek maliyetli kayıplara neden olan bir hastalığın mutlaka sürülerde belirlenmesi ve gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir. İneklerin laktasyon periyodu ve bir sonraki laktasyonu etkileyecek olan kuru dönemin önemi de burada ortaya çıkmaktadır Kuru Dönemde Meydana Gelen Fizyolojik Değişiklikler Süt ineklerinde doğumla birlikte başlayan laktasyon döneminin sonlandırılmasından doğuma kadar geçen süre Kuru Dönem olarak adlandırılmaktadır. Laktasyon dönemi gün, ortalama 305 gün olarak belirlenmekte ve bir sonraki laktasyonda sağlıklı ve yeterli bir süt verimi için günlük bir dinlenme periyodu gerekmektedir (Alaçam, 1994). Kuru

15 4 dönem, invole olan meme bezine, hem meme alveol ve kanallar sisteminin hücrelerinin yenilenmesi hem de laktasyon süresinde meydana gelen hasarların onarılması için iyi bir fırsat sağlar (Radostits ve ark., 1994). Kuru dönem sadece meme sağlığı yönünden değil, aynı zamanda ineğin yaklaşan doğuma metabolik açıdan, özellikle doğum öncesi ve sonrası rastlanan vitamin, mineral madde dengesizliklerine bağlı hastalıkların önlenmesi için gerekli rezervlerin oluşturulmasına da yardımcı olur (Radostits ve ark., 1994). Kuru dönem boyunca meme bezinde ve sekresyonunda önemli birçok değişiklik meydana gelir. Smith ve Todhunter (1982); kuru dönemi 3 başlık altında toplamışlardır. Aktif involusyon periyodu; sağımdan kesim ile başlayan ve yaklaşık olarak kuru dönem içerisinde 30 günlük dönemi kapsar. İnvolusyon periyodu; meme bezinin tamamen invole olduğu dönemdir ve kuru dönemin orta periyodudur. Kolostrogenezis ise; doğumdan yaklaşık 2 hafta önce başlar ve laktasyon sürecine başlangıcıdır (Oliver ve Sordillo, 1989) Aktif İnvolusyon Dönemi İnvolusyon, meme bezinin düzenli olarak süt sentezi yapma özelliğinin olmadığı dönemdir. Kuru dönemde, meme bezi invole olduğunda alveoller ve epitel hücreleri atrofiye olmaktadır. Bu dönemde plazmin aktivasyonu sonucunda kazein parçalanır ve makrofajlar doku döküntülerini temizler. Bu olaya basınç atrofisi denilmektedir. Basınç atrofisi, süt yapımını durduran güçlü bir kuvvettir. Atrofi tamamen şekillendikten sonra, alveol epitelleri sayısı azalmış ve süt yapımı durmuştur. Atrofi şekillendikten sonra ise sekrotorik hücreler bir sonraki laktasyona kadar fonksiyon göstermeden kalır. Meme iç

16 5 yüzey alanı ise alveoler sistemin invole olmasından ötürü azalmıştır. İnvolüsyon döneminde meme bezinde sadece büyük süt kanalları kalır. Oysa doğum yaklaştıkça süt sentezlemek için alveoller yeniden şekillenmeye başlar (Baştan, 2010). Aktif involusyon dönemi, ineğin düzenli olarak gerçekleştirdiği süt üretme işleminin son bulduğu, sağımın kesilmesinin hemen ardından başlayan ve kuru dönem içerisinde yaklaşık olarak 3-4 haftalık periyodu kapsayan bir süreçtir (Philpot ve Nickerson, 2000; Baştan, 2010). Bu dönem esnasında süt yapımı hala devam etmektedir ve süt birikimine bağlı olarak memede genişleme meydana gelir. Bu toplanan süt miktarı ilk 4 gün içerisinde artar ve 7. günden itibaren hızla azalmaya başlar. Kuruya çıkarılmayı izleyen 30. günlerde bile memelerde süte rastlanabilir (Baştan, 2010) İnvolüsyon Dönemi İnvolusyon döneminin uzunluğu, kuru dönemin uzunluğuna bağlı olarak değişmektedir. Kuru dönem süresini gün düşündüğümüzde, aktif involusyon süresinin 4 hafta kadar uzun bir süre olması, involusyon süresinin oldukça kısa olduğunu doğrulamaktadır. Kuru dönem süresi 40 günden kısa tutulduğunda, meme bezi aktif involusyondan sonra kolostrogenezis dönemine geçmektedir. Bu durumda izleyen laktasyon döneminde süt verimi beklenen seviyelerin altında olacaktır (Baştan, 2010). İnvole olan meme bezinin sekresyonundaki, başlıca hücre tipleri makrofaj, lenfosit ve PMN hücrelerdir. Normal olarak invole olan meme bezinin sekresyonunda serbest halde sekretorik epitel hücresi hemen hemen hiç bulunmaz. İnvolusyonun ilk bir haftası içerisinde, hücrelerin

17 6 konsantrasyonu artar fakat involusyonun ilk üç gününde daha fazla artış şekillenir (Smith ve Hogan, 2001) Kolostrogenezis Dönemi Bu dönem, meme bezinin süt üretim fonksiyonlarının olmadığı dönemden, laktasyon faaliyetlerinin yeniden başladığı döneme geçiş sürecidir (Baştan, 2010). Geç kuru dönem esnasında meme bezi fizyolojisi tekrar değişmeye başlar. Erken kuru dönemin aksine, bu dönemde önemli değişiklikler meydana gelir. Aktif involusyonda yıkımlanan yapılar yeniden yapılmaya başlar ve hormonal değişiklikler meydana gelir. Bu dönem esnasında meme bezinde süt salgılayan yapılar tekrar şekillenir ve kolostrum birikmeye başlar. Yeterli düzeydeki kolostrum, yüksek miktarda IgG1 konsantrasyonu içermektedir (Smith ve Hogan, 2001). Kuru dönem, sürü içerisinde meme içi enfeksiyon dinamiklerinin belirlenmesinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Önceki laktasyondan var olan enfeksiyonlar; kuru dönemde şekillenebilecek yeni meme içi enfeksiyonların yanısıra sonraki laktasyonda meydana gelebilecek enfekte hayvan sayılarını artırmaya devam edecektir. Sürülerde kuru dönem mastitis seviyeleri ile olan ilişki sonucu hem var olan enfeksiyonları tedavi etmek hem de yeni meme içi enfeksiyon gelişimini engellemek için kuru dönem tedavi prosedürü geliştirilmiştir (Philpot ve Nickerson, 2000).

18 7 Şekil 1.1. Kuru dönem esnasında bireysel meme loblarında şekillenebilecek enfeksiyonların muhtemel sonuçları (Bradley ve Green, 2006). Kuru dönem yönetiminde en önemli amaç, doğuma kadar meme loblarını mümkün olduğunca enfeksiyondan korumaktır. Belirtilen amaca ulaşmak için, kuru döneme geçişte mevcut olan enfeksiyonu tedavi etmek ve kuru dönemde oluşabilecek yeni meme içi enfeksiyonları önlemek gereklidir. Bu iki amaç hedeflendiği gibi gerçekleşirse, meme lobları doğum zamanı enfekte olmaz (Baştan, 2010).

19 8 Şekil 1.2. Kuru dönem periyodu ve laktasyon boyunca şekillenen yeni meme içi enfeksiyonların insidensi (Bradley ve Green, 2004) Grafik 1.1. Klinik mastitis vakalarında, kuru dönem ve laktasyon döneminden kaynaklanan enfeksiyonların görünümü (Green ve ark., 2002).

20 9 Çizelge 1.1. Süt kalite testleri ve mastitis ile ilişkileri (Schroeder, 2012). Test Uygulama Dezavantajları Enfekte inek/meme lobu hakkında bilgi vermemektedir. Tank sütü SHS Sürü mastitis prevalansının Çevresel mastitislerin göstergesidir. görüntülenmesi zayıftır. Sürüde enfeksiyona neden olan ajan belirlenemez. Bireysel inek SHS İnek ve sürü bazında subklinik mastitislerin belirlenmesi, Sürü idaresinde kararlar almak (Kesim) Klinik mastitislerin belirlenmesinde tek başına yeterli değildir. CMT Ucuz, hızlı, ineklerin meme loblarının SHS larının subjektif değerlendirilmesi Yorumlanması zordur. Patojenlerin relatif sayıları zayıf olarak enfeksiyonun prevalansı ile ilişkilendirilebilir. Tank sütü kültürleri (Total Bakteri Sayısı) Spesifik patojen varlığının belirlenmesi Süt hijyeninin değerlendirilmesi Yorumlama oldukça zordur. İnek/meme lobu bazında kültürler Sadece inek/meme lobu enfeksiyon durumunun belirlenmesi Klinik ve subklinik mastitislerde spesifik patojen tayini Maliyetlidir. Özel toplama koşulları ve analizler gerekir.

21 Somatik Hücre Nedir? Somatik kelimesi, vücuttan türeyen yada vücuttan köken alan anlamına gelmektedir. Bu nedenle somatik hücreler, çekirdeği olan hücrelerdir ve temel olarak lökositlerden oluşmaktadır. Sağlıklı meme loblarından alınan süt örneklerindeki somatik hücrelerin %60 makrofaj, %25 lenfosit ve geri kalan kısmı ise epitel hücreleri oluşturmaktadır. Enfekte meme loblarından alınan örneklerde ise; somatik hücrelerin %99 unu lökositler oluşturmaktadır (Philpot ve Nickerson, 2000). Doğumdan hemen sonra ve laktasyon sonlarında süt sentezleyen epitel hücreleri önemli ölçüde yenilendiğinden, bu dönemlerde süt içerisinde dökülmüş epitel hücre sayısında artış olmaktda ve bu duruma bağlı olarak süt somatik hücre sayısı fizyolojik olarak az miktarda artış göstermektedir. (Baştan, 2013). Somatik hücre sayısı, 1 ml süt içerisindeki sayılan hücre olarak ifade edilmektedir. Süt endüstrisi gelişmiş ülkelerde; sürü yönetimi, meme sağlığı ve süt kalitesinin değerlendirilmesinde somatik hücre sayımı en önemli kriterlerin başında gelmektedir (Baştan, 2013). Enfekte bir meme lobundan alınan süt içerisindeki somatik hücrelerin yaklaşık %99 u, vücudun temel savunma hücreleri olan lökositlerden oluşmaktadır. Yani memede bir enfeksiyon şekillendiğinde vücut kandan süte nötrofil lökositleri göndererek cevap vermektedir. Sonuç olarak süt somatik hücre sayısı artmaktadır. Mastitiste süt somatik hücre sayısının artmasında iki önemli neden vardır. Bunlardan biri; meme dokusundan bakterileri uzaklaştırmak, diğeri ise; zarar gören süt sentezleyen epitel hücrelerinin onarılmasını sağlamak ve normal fonksiyonlarına geri döndürmektir (Baştan, 2013).

22 11 Somatik hücreler, vücudun doğal savunma sisteminin bir parçasıdır. Süt somatik hücre sayısındaki değişiklik, meme içi enfeksiyon veya bağışıklık sistemini uyaran yangısal tepkinin bir göstergesidir. O nedenle mastitisli ve sağlıklı meme loblarını birbirinden ayırt etmek için kullanılmaktadır (Baştan, 2013). Süt somatik hücre sayısını etkileyen en önemli faktör mastitistir. Enfekte olmayan meme loblarından alınan, bir ineğe ait karma süt örneğinde somatik hücre sayısı genellikle hücre/ml den azdır. Şayet bir ineğe ait bu değer hücre/ml den fazla ise, muhtemelen ineğin en az bir memesinde problem var demektir (Baştan, 2013). Sağlıklı bir meme bezinde, süt içerisindeki hücrelerin büyük bir çoğunluğunu makrofajlar (%66-88) düşük miktarda da nötrofil (%1-11), epitel hücreleri ve mononükleer hücreler oluşturur. Fakat meme dokusunun herhangi bir lobunda enfeksiyon varsa nötrofil lökosit oranı %90 ın üzerine çıkmaktadır. Nötrofillerin yüksek oranda bulunması ise somatik hücre bakımından, mastitis indikatörü olarak kabul edilmektedir (Pyörala, 2003). Çizelge 1.2. İnek sütündeki somatik hücre oranları (Ruegg, 2001). Nötrofil Makrofaj Lenfosit Epitel Hücresi %1-11 >%90 %66-88 %2-10 %10-27 %2-10 %0-7 %0-7

23 12 Sağlıklı bir meme bezi içerisinde düşük miktarda bulunan somatik hücre sayısı (SHS), bir meme enfekte olur olmaz meme içi enfeksiyonu gidermek için artış göstermektedir. Süt içerisinde bulunan hücreler meme bezini koruyan mekanizmalardan bir tanesidir. Enfekte memede hem bakteriler hem de lökositler özellikle nötrofil lökositlerin enfekte bölgeye gelmesini sağlayan kimyasal uyarıcı ürünlerdir (Sharma ve ark., 2011). Polimorf çekirdekli (PMN) lökositler, meme bezini enfeksiyona karşı koruyan ikinci savunma mekanizmalarıdır. PMN lökositler fagositik hücrelerdir ve bakterileri yutarak öldürüler. Fakat ineklerde süt içerisindeki fagositik PMN lökositler kazein ve yağ globulinlerini etkileyerek sütün pıhtılaşmasına neden olurlar (Sharma ve ark., 2011). Makrofajlar sağlıklı meme dokusu ve sütte bulunan temel hücre tipidir. Makrofajlar non-spesifik immun savunma mekanizmasının önemli bir komponentidir ve antijenlerin hazırlanmasında anahtar rol oynar. Bakteriyel invazyon esnasında, nötrofiller hızlı ve güçlü bir şekilde enfeksiyon bölgesine akın eder (Bradley ve Green, 2005). Genellikle bakteri, meme başı kanalıyla meme bezine girdiği zaman yangısal bir yanıt başlar. Bakteriyel toksinler, enzimler ve hücre komponentleri meme bezi epitellerinde direk olarak etkili olmalarının yanısıra, aynı zamanda yangısal uyarımı başlatan nötrofil lökositlerin mediatörleridir. Bunlar sonucunda meme bezinde vasküler permeabilite artar, vazodilatasyon gelişir ve ödem meydana gelir (Sharma ve ark., 2011). Kanda bulunan monositler doku içerisinde makrofajlara dönüşür. Bu hücreler aynı zamanda involusyon döneminde de rol alan başlıca hücre tipidir. Bakteriyel bulaşma esnasında makrofajlar, meme bezini ya doğal bağışıklık için ya da gerekli immun yanıtı oluşturmak için hazırlarlar. Laktasyonda ise makrofajların oranı en yüksek (%68) erken postpartum dönemde ve en düşük oranı ise geç laktasyon dönemindedir. Nötrofillere

24 13 benzer şekilde, makrofajların non-spesifik fonksiyonu, invaze olan bakteriyi fagosite etmek ve proteaz ve serbest oksijen türleri aracılığıyla onları yıkımlamaktır (Sharma ve ark., 2011). Lenfositler sadece immun sistem hücreleridir ve çeşitli antijenik yapılar aracılığıyla aktive olurlar. T ve B lenfosit olmak üzere farklı fonksiyon ve protein yapıda olan iki alt türü vardır. Meme epitel hücreleri sinidirim yoluyla enfeksiyonu engelleme koruma rolü alırlar. Sitokin, kemokin, peptidler ve araşidonik asit gibi çeşitli yangı mediatörleri üretebilirler (Sharma ve ark., 2011). Somatik hücreler ineklerin meme içi enfeksiyonlara hem direncin hem de duyarlılıklarının bir göstergesidir. Süt SHS mastitislerin teşhisinde tüm dünyada standart olarak kabul edilen bir yöntemdir. Sağlıklı bir meme lobunun SHS hücre/ml den daha azdır. Subklinik olgularda ise bu değerin üzerine çıkmaktadır. Klinik mastitis olgularında ise SHS birkaç milyona ulaşabilmektedir. SHS, süt kalitesinin göstergesidir ve aynı zamanda SHS artığı zaman sütlerin raf ömrü azalmakta, süt ürünlerinin kalitesi azalmakta, sütün işleme kriterleri değişebilmektedir (Tsenkova ve ark., 2001) Somatik Hücre Sayısını Etkileyen Faktörler Süt somatik hücre sayısı; bireysel veya sürü seviyesi olarak incelenebilmekte ve birçok faktöre bağlı olarak değişmektedir. Somatik hücre sayısındaki değişiklikler yangının derecesi ve yangıya neden olan mikroorganizmaların tipine bağlı olarak değişebilmektedir. Bu nedenle bir sürü içindeki bazı ineklerin meme veya meme loblarında problem olduğunda sürü tank sütü somatik hücre sayısı, enfekte meme veya inek oranına bağlı olarak sürekli değişkenlik göstermektedir. Süt somatik hücre sayısı fizyolojik olarak günden

25 14 güne veya haftadan haftaya değişebilir. Bu yüzden tek bir defa yapılan somatik hücre sayısına bakılarak sürü veya bireysel olarak ineklerin meme sağlığı hakkında kesin sonuçlara varmak yanlıştır (Baştan, 2013) Mastitis Her bir meme başından alınan süt örneklemelerinde, somatik hücre sayısını etkileyen en önemli faktör meme loblarının enfeksiyon durumudur (Sharma ve ark., 2011). Mastitis patojenleri meme başı kanalından memeye girdiği zaman, memenin savunma mekanizmaları çok sayıda lökositi bakteriyle savaşması ve onları meme dokusundan uzaklaştırması için kandan meme dokusuna doğru harekete geçirir. Şayet bakteriler memeden elimine edilir ve enfeksiyon önlenirse, somatik hücre sayısı kısa bir süre sonra normale döner. Enfeksiyon oluşumu durdurulamazsa, enfeksiyon subklinik hale gelir ve kandan süre doğru sürekli olarak nötrofil akımı gerçekleşir. Bu durumda süt somatik hücre sayısı sürekli yüksek seyreder. Yapılan çalışmalar sonucunda, sürü tank sütü somatik hücre sayısı ne kadar fazla ise o sürede enfekte meme veya inek oranının arttığı ve süt veriminin azaldığı bildirilmiştir (Baştan, 2013). Mastitise yol açan patojen ortadan kaldırılmadan, zarar görmüş meme dokuları onarılıp fonksiyonları normale dönmeden ve süt üretimi enfeksiyon öncesi düzeye tekrar çıkmadan, somatik hücre sayısı enfeksiyon öncesi düzeyde olması için memeden mastitise yol açan mikroorganizma uzaklaştırılmalı, meme dokusundaki hasar tamir edilmeli ve süt verimi normale dönmelidir (Baştan, 2013).

26 Laktasyon Dönemi Laktasyon sayısı, dönemi ve idaresine bağlı olarak, süt somatik hücre sayısını etkilemektedir. Somatik hücre sayısı doğumdan hemen sonra meme lobları enfekte olsun ya da olmasın yüksektir. Doğumdan 3-4 gün sonra normale dönmektedir. Bunun nedeni ineğin doğum için kendini hazırlaması esnasında ise immun sistemin yanıtı ve meme bezinin defans mekanizmasını artırmasıyla ilişkilidir. Barkema ve ark., (1999) yapmış oldukları bir çalışmada, enfekte olmayan meme loblarından alınan süt örneklerinde laktasyon sayısı ve laktasyon gününün süt somatik hücre sayısını etkilediğini bildirmişlerdir (Barkema ve ark., 1999; Sharma ve ark., 2011; Baştan, 2013). Süt somatik hücre sayısı; enfekte olmayan bir inekte laktasyon başlarında yükselir, ortasında düşer ve kuruya çıkarma döneminde tekrar artış gösterir. Laktasyon döneminin ortasında somatik hücre sayısındaki düşüşün nedeni, o dönemde süt veriminin yüksek olmasıdır. Süt veriminin düşük olduğu dönemlerde dilüsyon faktöründen dolayı somatik hücre sayısı artmaktadır. Laktasyon ortasından sonra somatik hücre sayısındaki fizyolojik artış şu şekilde açıklanmaktadır. Örneğin; günde 20 litre süt veren bir inekte toplam somatik hücre sayısı 10 milyon hücre/ml olsun, bu ineğin somatik hücre sayısı ml de hücredir. Aynı inek sadece 5 litre süt verseydi somatik hücre sayısı bu sefer 2 milyon hücre olacaktı (Baştan, 2013) Mastitise Yol Açan Mikroorganizmalar İnekler arasında mastitise yol açan patojenlere bağlı olarak somatik hücre sayısı değişklik göstermektedir. Fakat somatik hücre sayısına bakarak mastitise neden olan patojenleri birbirinden ayırt etmek mümkün değildir. Sürü veya bireysel bazda meme içi enfeksiyona yol açan mikroorganizmalar; major (Streptekok türleri, S. aureus ve koliformlar) ve minör (C. bovis ve KNS) patojenler olarak iki grupta toplanmaktadır (Bradley, 2002).

27 16 Mastitise yol açan mikroorganizmaların somatik hücre sayısını nasıl etkilediği konusunda yapılan çalışmalarda, somatik hücre sayısının enfekte olmayan ineklerde düşük, minör mastitis patojenleriyle enfekte olan ineklerde orta seviyede, major patojenlerle enfekte ineklerde ise daha fazla olduğu bildirilmiştir (Bradley, 2002) Enfekte Meme Lobu Sayısı Mastitis kontrol programlarının etkinliklerinin değerlendirilmesi için karma süt örneklemesi kullanılmaktadır. Karma süt örneklerindeki somatik hücre sayısı, ineğin 4 memesine ait ortalama somatik hücre sayısını yansıtmaktadır. Burada amaç; enfekte hayvanları ve subklinik enfeksiyonları belirlemektir. Etkilenen meme lobu sayısı ne kadar çok ise somatik hücre sayısı da doğru orantılı olarak bir artış meydana getirir. Bireysel ve karma süt örneklemelerinden yapılan somatik hücre sayımı ile enfekte ineğin belirlenmesinin doğruluğu; karma süt örneklerinde %77.9, bireysel meme loblarından alınan süt örneğinde ise %92.7 dir (Dohoo ve Meek, 1982) Yaş Somatik hücre sayısının, hayvanın yaşının ilerlemesiyle arttığı bildirilmiştir. Enfekte olmayan bir memede birinci laktasyonunda somatik hücre sayısı hücre/ml iken, 7 yaşın üzerindeki hayvanlarda bu rakam hücre/ml ye çıkmaktadır. Her bir laktasyon periyodu, bir sonraki laktasyondaki somatik hücre sayısını yaklaşık olarak hücre/ml artırmaktadır. Yaşlı ineklerde yüksek somatik hücre sayısının görülmesinin temel nedeni; uzun süre mastitis etkenlerine maruz kalmasıdır ve bu enfeksiyonların bazıları kronik hale dönüşebilmektedir. Çoğu olayda enfekte meme loblarının belirlenmesinden sonra tedavi uygulansa bile, memede büyük miktarda skar dokusu oluşmaktadır. Aynı zamanda, yaş ilerledikçe ineğin immun sistemi de

28 17 zayıflamak da bu da meme lobunun enfeksiyona yakalanma riskini artırmaktadır (Philpot ve Nickerson, 2000) Stres Fiziksel stres, somatik hücre sayısını etkileyen önemli bir faktördür. Hayvanların kalabalık gruplar halinde bulunması, yolculuk, çevre ısısının ani değişiklikleri, aşı uygulamaları ve östrus gibi birçok etki hayvanlar üzerinde stres faktörü oluşturmaktadır. Strese bağlı olarak hipotalamustan kortikotropin releasing hormon, oksitosin ve vasopressin gibi hormonlar salgılanmakta, bu hormonların etkisiyle hipofizden ACTH ve betaendorfinlerin salınımı uyarılmakta ve böbreküstü bezinden glukokortikoidlerin yapımı artmaktadır. Bu olaylar sonucunda da kan kortizol seviyesi belirgin olarak yükselmektedir. Kortizol seviyesinin artmasına bağlı olarak, lökositozis ile birlikte nötrofili, lenfopeni ve eozinopeni şekillenmektedir. Bu hormal değişiklikler ve hücresel değişikliklere bağlı olarak süt somatik hücre sayısı artmaktadır (Baştan, 2013; Dohoo ve Meek, 1982) Mevsim Süt somatik hücre sayısı genellikle kış aylarında en düşük, yaz aylarında ise en yüksek seviyelere çıkmaktadır. Yaz aylarında klinik mastitis olgularının sayısında artış meydana gelmesiyle bu durum ilişkilendirilmektedir. Meme lobları çevresel mastitis etkenleri ile en çok yaz aylarında enfekte olmaktadır. Bunun nedeni, yaz aylarında altlıklardaki koliform bakteri sayısı, maruz kalınan patojenin sayısındaki artış, ısı stresi ve nem oranı ile bağlantılıdır (Dohoo ve Meek, 1982).

29 18 Çizelge 1.3. Somatik hücre sayısını etkileyen faktörler (Bradley ve Green, 2005). Etkileyen Faktör Etki Etki Şekli Bakteriyel enfeksiyon Etkilenen meme lobu sayısı Doğum sayısı Laktasyon dönemi Mevsim Günlük değişim Sağım aralığı Artırır Artırır Artırır Değişken Değişken Sağım ile ilişkili Değişken Major patojenler SHS ını genellikle hücre/ml üzerine çıkarırlar. Minör patojenler SHS ını yaklaşık olarak hücre/ml seviyesine yükseltirler Enfekte olan meme lobu sayısı artıkça karma sütteki SHS ı artmaktadır. Tek başına değerlendirilemese de, yaşla birlikte enfeksiyon ilişkisinin doğru orantılı olarak artmasından kaynaklanmaktadır. Doğum sonrası ilk 2 hafta artmakta, laktasyonun 2. ayında minimum düzeye inmekte ve laktasyon sonunda tekrar artmaktadır. Laktasyon dönemi ve enfeksiyon varlığından etkilenir fakat ilkbahar ve yaz aylarında artış SHS ı artmaktadır. Sağımdan hemen sonra SHS ı yüksek, sağım öncesi ise düşüktür. SHS, kısa sağım aralığına sahip sürülerde yüksek olma eğilimindedir Besleme/ Toksinler Sistemik Enfeksiyonlar Fizyolojik stres Süt Örneklerinin Depolanması Değişken Değişken Artırır Değişken Yemlerde mantarlara bağlı toksin varlığında SHS ında artış meydana gelebilir. Sistemik hastalıklar (ör. Leptospirosis) SHS ında dalgalanmalara neden olabilmektedir. Stres olayları (ör. ineklerin karıştırılması, sistemik hastalıklar) meme içi enfeksiyon varlığında SHS artırmaktadır. Süt alınması, taşınması ve depolama koşulları SHS etkilemektedir.

30 Somatik Hücre Sayımının Önemi Somatik hücre sayısı, meme içi enfeksiyonların belirlenmesinde yaygın olarak kullanılan bir göstergedir. Her bir meme lobundan alınan süt örneklerinde eğer herhangi bir enfeksiyon mevcut değilse ortalama somatik hücre sayısı hücre/ml arasında olması ideal olarak kabul edilir. Karma süt örneklerinde yapılan sayımlarda somatik hücre sayısı hücre/ml nin üzerine çıktığında, meme bezinin en az bir lobunda enfeksiyon varlığından şüphelenilmelidir. Meme içi enfeksiyon şekillenmesinden ardından somatik hücre sayısı otomatik olarak yükselmektedir. Eğer enfeksiyon elimine edebilirse, somatik hücre sayısı bir kaç hafta içerisinde enfeksiyon öncesi düzeye dönmektedir. Fakat enfeksiyon giderilemezse, uzun süreli olarak somatik hücre sayısında dalgalanmalar meydana gelmektedir. Bu yüzden somatik hücre sayısı iyi değerlendirilmeli, tedavi koşulları düşünülmeli ve sürü idaresi gözden geçirilmelidir (Williams ve ark., 2012). Birçok ülkede süt somatik hücre sayısı veya toplam bakteri sayısı (TBC) belirli bir seviyenin üzerine çıktığında çeşitli parasal yaptırımlar mevcuttur. Bu yaptırımlar, sütün yüksek kalitede üretilmesini teşvik etmek amacıyla uygulanmaktadır. Bu üretim standardında çiftçilere süt kalitelerine göre parasal destek ya da yaptırımlar ve cezalar uygulanmaktadır (Blowey ve Edmondson, 2010). Süt kalitesinin, süt ürünlerinin kalitesi ve süt işleme süreci üzerine etkileri vardır. Somatik hücre sayısının yüksek olması sütün işlenebilirliğini azaltırken, süt yağı ve kazein kaybını artırmaktadır. Ayrıca yüksek somatik hücre sayısı pastörize sütün kalitesini etkilemekte ve raf ömrünü kısaltmaktadır (O Brien ve ark., 2009). Somatik hücre sayısı yüksek olan sütlerde, fazla miktarda istenmeyen enzimler, lipaz ve plazmin bulunur. Lipaz yağı bozar, acı bir tada

31 20 neden olur, yoğurt mayası kültürlerini engeller ve raf ömrünü kısaltır. Plazmin, sütün kazein miktarını düşürür ve peynir üretimini azaltır. Soğuk saklama koşullarında ve pastörizasyon sonrasında bile varlığını ve etkilerini sürdürür. Ayrıca süt salgılayan hücrelerinin hasarından dolayı hayvanın süt verimi düşer (Topaloğlu ve Güneş, 2005; Blowey ve Edmondson, 2010). Somatik hücre sayısı, süt kalitesinin belirlenmesinde kullanılan en önemli ölçütlerden birisidir. Avrupa Birliği (AB) gıda mevzuatına göre, içme sütüne işlenecek çiğ sütlerde, ml de den az toplam bakteri, den az SHS esas alınmış (Jones ve ark., 1984), tarihinde aynı kriter süt ürünlerine işlenecek inek sütlerine de getirilmiştir (Açıkgöz, 2001). Türk Gıda Kodeksi Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüş İçme Sütleri Tebliği (2000/6) ne göre ısıl işlem görmüş içme sütü, süt ürünleri ve süt bazlı ürünlerin üretiminde kullanılacak çiğ inek sütlerinin 2005 yılında ml de den az toplam bakteri ve den az SHS içermesi gerektiği belirtilmiştir (Çoban ve ark., 2007; Gök ve ark., 2012). Somatik hücre sayısı ile elde edilen bilgilerin birçok kullanım şekli vardır. Özellikle kontagiyöz mikroorganizmalardan kaynaklanan mastitisin sürüdeki prevelansının izlenmesi, Tek tek ineklerin enfeksiyon sürecinin ve şiddetinin değerlendirilmesi, Sürünün mastitis durumunun arttığının ya da azaldığının belirlenmesi, Mastitisi; kontagiyöz, çevresel veya her ikisinden de kaynaklanıp kaynaklanmadığına göre sınıflandırılması, Doğum öncesi ve sonrası mastitis durumunun değerlendirilmesi, Problemli ineklerin saptanması (Philpot ve Nickerson, 2000; Baştan, 2013). Somatik hücre sayımları; her bir meme lobunda, bireysel olarak ineklerin değerlendirilmesiyle ve sürü tank sütüne bakılarak yapılmaktadır (Dohoo ve Meek, 1982).

32 Sürü Tank Sütü Somatik Hücre Sayımının Önemi Tank sütü somatik hücre sayısı, süt kalitesinin belirlenmesinde en sık başvurulan referans noktadır. Çoğu süt üretimi yapılan sürülerde, süt alıcıları tarafından periyodik olarak yapılan sürü tank somatik hücre sayısı ve toplam bakteri sayımı verileri kayıt altına alınmaktadır. Sürü tank sütü somatik hücre sayısı bölgeye, mevsime ve sürü büyüklüğüne bağlı olarak değişmektedir. Birçok çiftçi sürekli olarak yüksek kaliteli süt üretmektedir. Sürü tank sütü somatik hücre sayısı seviyesi hücre/ml yi aştığı zaman tedavi gerekmekte ve bu durumda antibiyotik kalıntı riski artmaktadır. Sürü tank sütü somatik hücre sayısı sonuçları bir mastitis probleminin olup olmadığına karar vermeye yardım eder fakat problemi sürü bazında doğrulamak için bireysel inek somatik hücre sayısı sonuçlarına ihtiyaç vardır (Ruegg ve Reineman, 2002). Bir sürünün somatik hücre sayısının izlenmesi için, sürünün uzun bir periyotta toplanan (son 3 ayın ortalaması) SHS ına ihtiyaç vardır. Çünkü sürü mastitis prevalansındaki artış, tank sütü SHS ına yansımaktadır. Fakat tank sütü SHS ının uzun süreli yüksek olması için sürüdeki ineklerde mastitis prevalansı uzun süre yüksek seyretmelidir (Baştan, 2013). Sürü somatik hücre sayısını etkileyen en önemli faktör subklinik mastitis düzeyidir. Hücre sayısı hücre/ml üzerinde olan bir sürünün, hücre sayısı hücre/ml üzerinde olan bir sürüye göre, çok daha az bulaşıcı mastitis etkenleriyle enfektedir. Hücre sayısının hücre/ml üzerinde olduğu durumlarda ciddi problemler ortaya çıkmaktadır (Blowey ve Edmondson, 2010). Sürü somatik hücre sayıları, kısa vadede sadece enfeksiyona neden olan hayvanların sürüden uzaklaştırılması veya sütlerin tank sütüne dökülmesinin engellenmesiyle azaltılabilir. Ama uzun vadede, mastitis probleminin çözülmesinde netice vermemektedir. Genellikle çiftçilerin kısa

33 22 vadede sürü tank sütü SHS ını hücre/ml indirebileceklerini düşünmeleri onları hayal kırıklığına uğratacaktır. Çünkü enfeksiyon memede hala devam etmektedir ve bu enfeksiyonun giderilmesi sadece sürüden uzaklaştırma, kuruya çıkarma ve laktasyon anında tedavi etmekle mümkün olmaktadır. Sürü tank sütü SHS azalma hızını etkileyen birçok faktör vardır. Enfeksiyon tipi, Sürüdeki enfekte hayvan oranı, Kontrol ölçümlerini nasıl uyguladıkları, Sürüden uzaklaştırma politikası, Çiftçinin finansal durumu, Verilen tavsiyelere bağlı kalması, Bireysel olarak problemleri olan ineklere yaklaşım (Blowey ve Edmondson, 2010). Çizelge 1.4. Düşük ve yüksek SHS lı tank sütüne sahip sürülerden izole edilen mastitis etkenleri (Bradley, 2002). Yüksek Düşük Tank sütü SHS > hücre/ml < hücre/ml Mastitis insidensi ( /100inek / yıl) Streptecoccus agalactia %41,5 0 Staphylococcus aureus %18,3 %2,2 Diğer streptekoklar %12,6 %12,3 Koliformlar %8 %43,5 İzole edilemeyen %8,8 %28,6

34 23 Sürü tank sütü SHS hedeflerinin bireysel olarak ortaya konulması gerekir, fakat diğer yandan sürekli hücre/ml den daha az sürü tank sütü SHS lı süt üretmek birçok işletme için başarılabilen bir hedefidir. Sürü tank sütü SHS hedeflerinin işletmenin mevcut şartlarına özgü bireysel olarak belirlenmeli ancak ideal hedef, sürekli sürü tank sütü SHS nın hücre/ml nin altında tutmak hedef olmalıdır (Ruegg, 2001). Çizelge 1.5. Tank sütü SHS dalgalanmaları ile; süt kaybı, tahmin edilen enfeksiyon prevalansının ilişkisi (Shroeder, 2012). Tank sütü SHS (1.000 hücre/ml) Enfekte meme lobu oranı (%) Enfeksiyon seviyelerinin oranı (%) Kaybedilen süt oranı İnek Bazında Somatik Hücre Sayımının Önemi İneklerin bireysel olarak somatik hücre sayımları aylık veya iki ayda bir olarak düzenli yapılmalı ve bu ölçümler sürü idaresinde ineklerin bireysel olarak değerlendirilmesinde yararlı olmaktadır. Sürülerde mastitisler olayları takip edebilmek için somatik hücre sayılarında bir eşik değer belirlenmeli ve bu doğrultuda sistematik kurallar oluşturulmalıdır. Bunun temel nedeni; eşik değerin herhangi bir nedenle değiştirilmesi sonucu veya izin verilen normal değerlerin miktarlarında meydana gelen değişikler sonucu sürülerde aylık veya yıllık olarak somatik hücre sayılarında yapılabilecek karşılaştırmalarda kargaşaların ortadan kaldırılması içindir. Bu yüzden; eşik değer sabit olarak hücre/ml den az olarak belirlenmelidir (Bradley ve Green, 2005).

35 24 Yüksek somatik hücre sayısına sahip olan hayvanların belirlenmesinde en önemli yol, ineklerin bireysel olarak ele alınmasıdır hücre/ml den fazla somatik hücre sayısı subklinik enfeksiyonun bir göstergesidir. Sayım işlemi 4 meme lobundan ayrı ayrı yapılabileceği gibi, aynı zamanda her meme lobundan alınan karma süt örneğinde de yapılabilmektedir. Örneklerin steril olarak alınması gerekmemektedir fakat dışkı gibi partiküller elektronik testlerde problemlere neden olabilmektedir (Blowey ve Edmondson, 2010). Meme loblarından alınan süt örneklerinde SHS ile meme içi enfeksiyon arasında doğru orantılı bir ilişki vardır. Karma süt örneklerinde yapılan somatik hücre sayısı belirlemeleri, ineğin meme sağlığı hakkında önemli bilgiler vermektedir. Fakat karma süt örneklerinde, problemin hangi meme lobundan kaynaklandığı belirlenememektedir. Bu nedenle problemli lobun belirlenmesi için, her meme lobunun ayrı ayrı somatik hücre sayımları yapılmak zorundadır (Baştan, 2013). Çizelge 1.6. Somatik hücre sayılarına göre kaybedilen süt ürünlerinin maliyeti (Schroder, 2012) SHS (hücre/ml) Pound/gün Pound/laktasyon , , ,5 1, ,600 7,5 2, ,400 10,5 2,800

36 25 Bireysel olarak meme loblarının sağlık durumun belirlenmesinde en önemli yol, düzenli olarak SHS larının yapılması gerekmektedir. Fakat bu işlemler yapılırken tek bir örnekleme yeterli olmadığı için, birkaç aylık periyotlar halinde sayım yapılmalı ve değerlendirilmelidir. Çünkü alınan tek bir örnekte SHS nın yüksek olması, o dönemdeki meme içi enfeksiyon varlığının ortaya konmasında yeterli olabilmektedir. Fakat bir sonraki ölçümde SHS ı düşük çıkabilir. Oysa 1-2 aylık periyotlarlar halinde tüm yıl boyunca somatik hücre sayımları gerçekleştirilirse daha gerçekçi ve tutarlı değerlendirilmeler yapılabilmektedir. Bazı yetiştiriciler sadece bir örneğin sonucuna bakarak hayvanı kesime sevk etmekte ama bu doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü kesim kararı alınırken ineğin mutlaka periyodik olarak yapılan SHS ı göz önünde bulundurulmalıdır (Baştan, 2013). Sadece somatik hücre sayılarına bakılarak sürüden çıkarılıp kesime gönderme kararı alındığı zaman mastitis problemi ortadan kaldıralabilir fakat bu sadece günü kurtarmaktır. Çünkü probleme neden olan kaynak belirlenememektedir. Sürüden uzaklaştırılan inekle yerine yeni alınacak inek arasında yüksek oranlarda maliyet farkları da açığa çıkmaktadır. Ayrıca eğer sürüden çıkarılan ineğin yerine kaynağı bilinmeyen bir yerden inek satın alınırsa başladığınız yeri geri dönmüş olabilinir ve yüksek SHS sahip başka bir inekle karşı karşıya kalınabilir (Blowey ve Edmondson, 2010) Somatik Hücre Verilerinin Kullanımı ve Yorumlanması Bireysel olarak ineklerin somatik hücre sayı verileri dikkatli bir şekilde analiz edilmelidir. Çünkü sürüdeki herhangi bir problem aynı zamanda tank sütünde de önemli değişikliklere neden olabilmektedir. Bazı sürülerde, küçük bir orandaki inekler bile tank sütü somatik hücre sayısını önemli oranda etkileyebilmektedir. Bu nedenle somatik hücre sayılarının düzenli olarak yapılması ve sonuçların iyi değerlendirilmesi gerekmektedir. Aynı zamanda

37 26 somatik hücre sayılarına bakılarak çeşitli amaçlar da belirlenebilir (Blowey ve Edmondson, 2010). Bakteriyolojik kültür yapılacak hayvanların belirlenmesi, Laktasyon döneminde tedaviye karar vermek, Kesim, Erken kuruya çıkarma, Sağım sıralarının belirlenmesi, Tedavi etkinliğinin değerlendirilmesi. Çizelge 1.7. Sürülerde SHS kullanılarak izleme programlarının yorumlanması ve hedefler (Bradley ve Green, 2005). Hedef Yorumlama Sürü tank sütü SHS hücre/ml hücre/ml Kuru dönemde yeni meme içi enfeksiyon meydana gelen ineklerin oranı (Kuruya çıkışta < hücre/ml SHS nın doğum sonrası > hücre/ml olması) Kuru döneme çıkışta var olan enfeksiyonu tedavi edilemeyen ineklerin oranı Laktasyondaki sürülerde meydana gelen yeni meme içi enfeksiyon/ay Laktasyondaki sürülerde kronik enfekte ineklerin oranı Herhangi bir ayda hücre/ml üzerinde olan laktasyondaki inek oranı <%5 <%8 <%10 %20 <%2-5 %5 <%5 %10 <%10 %15

38 Bakteriyolojik Kültür Yapılacak Hayvanların Seçimi Somatik hücre sayıları yüksek ineklerin karma veya her meme lobundan ayrı bakteriyolojik kültür amaçlı süt örneklerinin toplanması, sürü içinde mastitise yol açan mikroorganizmaların belirlenmesinin en etkili yoludur. Ayrıca, bu veriler etkene yönelik spesififk koruyucu önlemlerin alınması bakımından önemlidir (Philpot ve Nickerson, 2000; Baştan, 2013). İneklerde bireysel olarak SHS ölçülmesi, kontagiyöz etkenlerin sebep olduğu mastitislerin ortaya konması için iyi bir yoldur. S. aereus ve S. agalactia gibi kontagiyöz etkenler memede uzun süreli enfeksiyona yol açtıklarından, bu patojenlere bağlı sorunların tespitinde ayda bir yapılan ölçümler yeterlidir. Buna karşın, çevresel mikroorganizmalar (E.coli, çevresel stretekoklar) neden olduğu mastitisler kısa sürelidir. Bu nedenle bu etkenlerin sürü içerisindeki varlıklarının belirlenmesi için ayda bir örnekleme yetmemektedir. Yıllık olarak periyodik örneklememeler yapılmalıdır (Baştan, 2013) Laktasyon Döneminde Tedaviye Karar Vermek Bazı yetiştirici ve araştırıcılar inekleri bireysel bazda tedavi etmeme kararı verirken, SHS skorunu kriter alırlar. Oysa yapılan birçok çalışmada, SHS skoru 5 ve üzeri olan ineklerin laktasyon döneminde tedavi edilmesinden sonra süt verimlerinde çok az da olsa bir artış olduğu görülmüştür. O nedenle laktasyon döneminde mastitis tedavisi yapılmadan önce ineğin yaşı, gebelik durumu, laktasyon dönemi, mastitise neden olan bakteri tipi, tedavinin ekonomik olup olmadığı gibi önemli noktalar değerlendirildikten sonra tedaviye karar verilmelidir (Baştan, 2013).

39 Kesim Kesim; probleme neden olan ineğin sürüden uzaklaştırılmasıyla kesin olarak sonuca ulaşılan bir yöntemdir. Fakat burada önemli nokta hayvan sürüden çıkarılması ve yerine başka bir hayvan getirilmesi sırasında maliyet yönünden farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Kesim hiçbir zaman sadece yüksek SHS ına bakılarak yapılmamalıdır. Aynı zamanda enfeksiyon tipi faktörleri de dikkate alınmalıdır. Eğer yüksek SHS ı Streptecoccus agalactia dan kaynaklanıyorsa, daha sonra yapılacak tedaviler ile SHS azaltılabilir. Bu hayvanlarda kesim maliyetleri oldukça artıracaktır. Fakat enfeksiyon Staphyloccus aereus tan kaynaklanıyorsa, hayvanda enfeksiyon kronik bir hal alma yetisine sahiptir ve bu yüksek SHS tank sütüne de geçecektir. Bu yüzden bu hayvanların kesime sevk edilmesi mantıklı bir yaklaşım olacaktır (Blowey ve Edmondson, 2010) Erken Kuruya Çıkarma Laktasyon döneminin son bölümünde olan ve yüksek SHS ineklerde, erken kuruya çıkarma ve kuru dönem tedavi uygulamaları tavsiye edilen yöntemdir. Bu uygulama sayesinde tank sütüne giden yüksek SHS azaltılacaktır (Philpot ve Nickerson, 2000; Blowey ve Edmondson, 2010). Kuru dönem tedavisi çoğu enfeksiyona neden olan bakteriler üzerinde oldukça etkili olmaktadır. Fakat S. aereus un neden olduğu mastitis olgularında tedavi şansı oldukça düşüktür. S. agalactia nın neden olduğu mastitislerde ise oldukça etkili olmaktadır. Erken kuruya çıkarılan hayvanlarda diğer bir dezavantaj ise hayvanların uzun dönem kuruda kalmalarından dolayı aşırı yağlanmasıdır. Buna bağlı olarak doğumda problemler ve doğum sonrası metabolik hastalıklar ortaya çıkmaktadır (Blowey ve Edmondson, 2010).

40 Sağım Sırası SHS ı yüksek olan ineklerin enfeksiyonu diğer ineklere bulaştırma riski vardır. Bu yüzden bu hayvanların farklı zamanlarda sağılmalı ve mümkünse en son sağılmaları gerekmektedir. Yüksek SHS sahip inekler gruplara ayrılmalı ve diğer hayvanlardan ayrı tutulmalıdır. Fakat bu uygulamanın gerçekleştirilmesi oldukça zordur (Baştan, 2013) Tedavi Etkinliğinin Değerlendirilmesi Mastitisli ineklerde başarılı bir tedavinin ardından SHS ında azalmalar meydana gelecektir. Bakteriyolojik tedavi sonrası, bakteriler memeden elemine edilirler ve SHS nın hücre/ml nin altına düşmesi beklenir. Fakat bu düşüşün yaklaşık 4-6 hafta sürebileceği tahmin edilmektedir. Eğer enfeksiyon memeden uzaklaştırılamazsa, subklinik bir hal alacak ve SHS ında dalgalanmalar meydana gelecektir (Blowey ve Edmondson, 2010) Somatik Hücre Standartları Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa ülkeleri ve ülkemizde de süt kalitesini dolayısıyla süt içerisindeki SHS düzenleyici kurallar bulunmaktadır. Bu düzenleyici kurallara rağmen, günümüzde hala süt kaynaklı ürünler, insan sağlığını tehdit etmeye devam etmektedir (Baştan, 2013). Çoğu Avrupa ülkesinde; sütte bulunabilir SHS, 3 aylık geometrik ortalamaya göre hücre/ml dir. Bu ülkelerde SHS nın hücre/ml civarında olması talep edilir ve bu değer eşik değer olarak kabul edilir. Bu değerin altında SHS na sahip sütlere satış fiyatlarının %3-5 i miktarında prim verilmektedir. Eşik değerin biraz üzerinde olan sütlere normal fiyatları ve hücre/ml den daha yüksek olan sütlere normal satış fiyatlarının %5-10 u az para ödenir. Daha sonra SHS larının düzenlenmesi

41 30 istenir. Sürekli olarak SHS ları yüksek seyreden satıcılara ise satış fiyatlarının %30-60 ına kadar cezalar uygulanabilir (Hillerton ve Berry, 2004). Somatik hücre sayılarının limitler içerisinde tutulması Avrupa ülkeleri arasında aşırı derecede değişiklik göstermektedir. Avusturya da küçük sürülerde iyi kaliteli süt üretmek için, SHS larının hücre/ml den daha az olması gerektiği bildirilmektedir. Almanya, Hollanda, İsveç ve İngiltere de ise ortalama SHS nın hücre/ml den az olması başarılı kabul edilmektedir (Hillerton ve Berry, 2004). Çizelge 1.8. Avrupa Birliği ve Pastörize Süt Kanunlarındaki temel isteklerin karşılaştırılması (Hillerton ve Berry, 2004). Avrupa Birliği Pastörize Süt Kanunu İlaç/ml <0,04µg Belirlenmemeli SHS/ml Bakteri/ml hücre/ml hücre/ml hücre/ml hücre/ml Günümüzde yürürlükte olan yasal düzenlemelere göre; Avrupa Birliği Komisyonu 1662/2006 No lu Hayvansal Gıdalarda Uyulması Öngörülen Spesifik Hijyen Kuralları Tebliği nde çiğ inek sütünde somatik hücre sayısının ayda en az 1 örnek alınmak sureti ile 3 aylık periyotlar boyunca belirlenmeli ve bulunan sayının geometrik ortalamasının da ml de hücre ve altında olması istenmektedir. Ülkemizde ise Türk Gıda Kodeksi (TGK) 2000/6 No lu Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüş İçme Sütleri Tebliği ne göre çiğ inek sütlerinin ml sindeki somatik hücre sayısının hücre ve altında olması gerektiği bildirilmektedir (Temelli ve Şerbetçioğlu, 2010). Sütte bulunan SHS larının tespiti indirek (California Mastitis Testi ve Wisconsin Mastitis Test) ve direk (Elektronik sayım cihazları ve direk