TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ SEMPOZYUMU

Transkript

1 GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ TOKAT TARİHİ VE KÜLTÜRÜ SEMPOZYUMU EYLÜL 2014 TOKAT BİLDİRİLER CİLT I Yayına Hazırlayanlar Prof. Dr. Ali AÇIKEL Yrd. Doç. Dr. Samettin BAŞOL Yrd. Doç. Dr. Murat HANİLÇE Yrd. Doç. Dr. Emel HİSARCIKLILAR TOKAT-2015

2 Tokat-Yıldızeli Hattındaki Kemankeş Kara Mustafa Paşa nın Hankâh ve Câmi Evkafının 1845 Tarihli Muhasebe Defteri nin Değerlendirilmesi Volkan ERTÜRK * Giriş Özet Osmanlı Devleti nde şehirlerin geliştirilmesi ve yenilenmesinde vakıf müesseseleri önemli rol oynamıştır. Bu itibarla özellikle askeri sınıf mensuplarının kurduğu ümera vakıfları şehircilik açısından büyük bir boşluğu doldurmuştur. Osmanlı şehirlerinde bir bölgenin temel yapı ihtiyaçlarının tespit edilmesinden sonra, orada yapılacak vakıf yatırımına ya hanedan mensupları ya da imparatorluğun askerî sınıf mensupları aracılık etmiştir. Böylelikle Osmanlı ümerası sultana ve onun nezdinde devlet kurumlarına itaat etmeyi reayasına hatırlatmıştır. Kemankeş Kara Mustafa Paşa nın kurmuş olduğu hankâh ve câmi evkafı Anadolu orta yol sisteminde Tokat-Yıldızeli ve Sivas güzergâhında bulunmaktadır. Bu meyanda oldukça işlevsel olduğunu düşündüğümüz bu vakıf müessesesi ve hankâh, o muhitten gelip geçenlerin konakladığı ve ihtiyaçlarını giderdiği bir kurumdur. Ayrıca Haremeyn-i Muhteremeyn Nezaretine mülhak evkaftan olan bu müessesenin 1845 tarihindeki muhasebe kayıtları araştırmamızın temelini teşkil edecektir. Anahtar Kelimeler: Kemankeş, vakıf, Tokat, Yıldızeli, Sivas. Vakıf, kelime olarak durdurmak, alıkoymak anlamına gelmektedir. Hukuki bir akid olan vakıf, insanın taşınır veya taşınmaz mülk veya emlâkını Allah a yakın olmak amacıyla dinî, hayrî ve sosyal bir gaye için ebediyen bağışlamasıdır. 1 Bir başka deyişle vakıf, insanın yaratılışında var olan dayanışma ve iyilik yapma duygusunu hukuki statüye kavuşturarak, ona süreklilik sağlayan tüzel kişiliğe sahip hukuki ve sosyal bir kurumdur. 2 * Yrd. Doç. Dr., Namık Kemal Üniversitesi, Tarih Bölümü, volkanerturk@mynet.com 1 Bahaeddin Yediyıldız, Vakıf, İA, XIII, Ankara 1982, s ; Nazif Öztürk, Menşei ve Tarihî Gelişimi Açısından Vakıflar, Ankara 1983, s ; Ahmed Akgündüz, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, İstanbul 1996, s ; Ziya Kazıcı, İslamî ve Sosyal Açıdan Vakıflar, İstanbul 1985, s ; Şakir Berki, Vakıflar, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 38/1, Ankara 1981, s. 133; Ömer Hilmi Efendi, İthâfü l-ahlâf fi Ahkâmü l-evkâf, Ankara 1977, s. 13; Bahaeddin Yediyıldız, Müessese-Toplum Münâsebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi, VD, XV, Ankara 1982, s Nazif Öztürk, Yeni Vakıfların Amaç Kavramları Üzerine Bazı Düşünceler, VD, XXV, Ankara 1995, s. 291; Samettin Gündüz-Yunus Aydın, İslam da Vakıf Müessesesi: Selçuklu ve Osmanlılarda Vakıflar, TDA, sayı: 164, İstanbul 2006, s

3 Volkan ERTÜRK Osmanlı Devleti ile birlikte sistem ve uygulama sahası bakımından altın çağını yaşayan vakıf kurumu, devletin hâkimiyeti müddetince imparatorluğun ulaştığı sınırlar dâhilinde yüzyıllar boyu topluma hizmet etmiştir. Osmanlı toplumunda vakıf kuran ilk padişah olan Orhan Gazi ile başlayan vakıf kurma faaliyetine 3 en alt tabakadan en üst tabakaya kadar her kesimden insan, gücü nispetinde katkıda bulunmuştur. Osmanlı Devleti nde kurulan çok sayıdaki vakıftan dolayı Osmanlı medeniyeti, vakıf medeniyeti olarak adlandırılmaktadır. 4 Şehirlerin kurulması ve gelişmesinde, baskı ve saldırılara karşı korunmasında vakıf sisteminin önemli bir rol oynadığı bilinmektedir. Osmanlı şehirlerinin sosyal ve kültürel hayatında önemli rol oynayan vakıflar, bulundukları coğrafyayı ekonomik olarak cazip hale getiren unsurların başında gelmektedir. 5 Vakıflar, Osmanlıların, fethettiği bölgelerdeki yerleşmelerini kolaylaştırdığı gibi buralarda yapılan cami, medrese, tekke, zaviye ve imaretler, bölgenin İslamlaşmasında büyük rol oynamıştır. 6 Osmanlı Devleti nde şehirler, fiziki görünümleri ve yerleşim biçimleri bakımından birçok ortak özelliğe sahiptir. Şehirlerin birbirlerine benzemesinde ve şekillenmesinde vakıf müessesesi 7 önemli bir rol oynamıştır. Osmanlı şehirlerinin sosyal ve kültürel hayatında önemli rol oynayan vakıflar, bulundukları coğrafyayı ekonomik olarak cazip hale getiren unsurların başında gelmekteydi. 8 Osmanlıların fethettikleri bölgelere yerleşmelerini kolaylaştıran vakıf sistemi sayesinde yapılan cami, medrese, tekke, zaviye ve imaretler buraların İslamlaşmasında büyük rol oynamıştır. 9 Osmanlı Devleti nde vakıf müesseselerinin yaygın olması tabiatıyla sadece padişahların kurdukları vakıflarla olmamıştır. Padişahların yanı sıra sultanlar, vezirler, beylerbeyiler, sancak beyleri, mahalli beyler ve malî durumu yerinde olan kişiler Allah rızası için birçok hayrî kurum kurmuş ve bu kurumların devamlılığını sağlamak için menkul ve gayr-ı menkullerinin bir kısmını ya da tamamını vakfetmişlerdir Ali Himmet Berki, Vakıf Kuran İlk Osmanlı Padişahı, VD, V, Ankara 1962, s ; Orhan Gazi nin vakfiyesine dair daha ayrıntılı bilgi için bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Gazi Orhan Bey Vakfiyesi, Belleten, V/19, Ankara 1941, s Ziya Kazıcı, Osmanlı Vakıf Medeniyeti, İstanbul 2003, s Hilmi Ziya Ülken, Vakıf Sistemi ve Türk Şehirciliği, VD, IX, Ankara 1971, s Mehmet Beşirli, Vakıf Kurumunun Önemi ve Tokat ta Hamza Bey Evkafı Üzerine Bazı Bilgiler, History Studies, 2/1, 2010, s Şehirlerin oluşması ve gelişmesinde vakıfların önemi için bkz. Doğan Kuban, Anadolu-Türk Şehri Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler, VD, VII, Ankara 1968, s ; Ömer Demirel, Osmanlı Vakıf-Şehir İlişkisine Bir Örnek: Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü, Ankara 2000; Bahaeddin Yediyıldız, Osmanlı Döneminde Türk Vakıfları Ya da Türk Hayrat Sistemi, Osmanlı, V, Ankara 1999, s ; Nazif Öztürk, Sosyal Siyaset Açısından Osmanlı Dönemi Vakıfları, Osmanlı, V, Ankara 1999, s Hilmi Ziya Ülken, Vakıf Sistemi ve Türk Şehirciliği, VD, IX, Ankara 1971, s Mehmet Beşirli, Vakıf Kurumunun Önemi ve Tokat ta Hamza Bey Evkafı Üzerine Bazı Bilgiler, History Studies, 2/1, 2010, s Orhan Kılıç, 1571 Tarihli Mufassal Evkaf Tahrir Defterine Göre Erçiş, Bargiri(Muradiye) ve Muş Vakıfları, OA, XXIV, İstanbul 2004, s Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1

4 Tokat-Yıldızeli Hattındaki Kemankeş Kara Mustafa Paşa nın Hankâh ve Câmi Evkafının 1845 Tarihli Muhasebe Defteri nin Değerlendirilmesi Osmanlı Devleti nde yeni fethedilen yerlerin çok kısa bir zaman zarfında Osmanlı şehrine dönüşmesinde o bölgede kurulan selâtin ve ümera vakıflarının etkisi büyüktür. Sultan ve üst düzey devlet ricalinin imaret, han, hamam, cami ve medreseler tesis etmesi, halk nezdinde Osmanlı padişahının hâkimiyeti ve meşruiyetinin sağlamlaştırılmasına zemin hazırlamıştır. 11 Bu bir bakıma İbn-i Haldun un Bir hanedanın gücü, yaptırdığı eserlerle ölçülür sözünü haklı çıkaran bir gelişme idi. 12 Kemankeş Kara Mustafa Paşa nın Hankâh ve Câmi Evkafı İmparatorluk coğrafyasının genelinde olduğu gibi Tokat ve çevresinde kurulan vakıfların da, bölgenin Türk şehrine dönüşmesinde rolleri büyüktür. Bu itibarla özellikle askeri sınıf mensuplarının kurduğu ümera vakıfları şehirleşme açısından büyük bir boşluğu doldurmuştur. Osmanlı şehirlerinde bir bölgenin temel yapı ihtiyaçlarının tespit edilmesinden sonra, o bölgede yapılacak vakıf yatırımına ya hanedan mensupları ya da imparatorluğun askeri sınıf mensupları aracılık etmiştir. Tarihi İpek Yolu ve Anadolu orta kol menzil güzergâhı üzerinde bulunan Tokat şehri, Türk idaresine geçtikten sonra, vezirler ve önemli devlet adamlarının kurmuş oldukları vakıfların gelir kaynaklarının yoğunlukta olduğu bir bölge durumuna gelmiştir. Bilindiği gibi Anadolu Türk-Müslüman şehirlerinin çoğu nüfuzlu devlet adamları tarafından planlı olarak kurulmuş olan vakıf külliyeleri etrafında gelişmişlerdir. 13 İnceleme konumuz olan Kemankeş Kara Mustafa Paşa nın hankâh ve câmi evkafı bu meyanda ele alınabilecek bir vakıf kurumudur. Osmanlı Devleti nde Türk-İslam kültür ve medeniyetinin olgunlaşması ve yaygınlaşmasında câmilerin rolü büyüktür. 14 Osmanlı döneminde günümüzdekine nazaran daha geniş fonksiyonları olan câmilerin padişahlar tarafından inşa edilenlerine selâtin câmileri, vezirler ve diğer devlet görevlileri tarafından yaptırılanları ise kurucusunun adına izafeten sadece câmi denmektedir. 15 Bununla beraber câmilerin etraflarına yapılan medrese ve imaret siteleri ile bölgede oturan insanların ihtiyaçlarına cevap veren külliyeler teşkil edilmekte, böylece yeni yerleşim birimlerinin kurulması ve gelişmesi sağlanmakta idi. 16 Araştırma konumuz olan Kemankeş Kara Mustafa Paşa nın banisi olduğu vakıf, içinde barındırdığı hankâh ile ayende ve revende ye ev sahipliği yaptığı düşünülebilir. Bu meyanda vakfın, ortaya çıkan nüfus ile bölgenin gelişmesine katkı sağlaması olasıdır. 11 Irene Bierman, The Ottomanization of Crete, İn the Ottoman City and its Parts: Urban Structure and Social Order, Newyork 1991, pp H. Crane, Ottoman Sultan s Mosques Icons of İmperial Legitimacy, İn the Ottoman City and its Parts: Urban Structure and Social Order, Newyork 1991, pp Mehmet Akif Erdoğru, Seydişehir Seydi Harun Külliyesi Vakıfları Üzerine Bir Araştırma, Tarih İncelemeleri Dergisi, VII, İzmir 1992, s Bahaeddin Yediyıldız, Câmi, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Konya 1994, s Önkal, Ahmet-Bozkurt, Nebi, Câmi, DİA, VII, İstanbul 1993, s İsmail Kurt, Vakıf Müessesesi XV ve XVI. Asır Vakıfları, XV ve XVI. Asırları Türk Asrı Yapan Değerler, İstanbul 1997, s Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1 423

5 Volkan ERTÜRK İnceleme konumuz olan vakfı kuran Kemankeş Kara Mustafa Paşa Avlonya da dünyaya gelmiştir. Küçük yaşlarda geldiği İstanbul da Yeniçeri ocağına alınmış, sırasıyla çorbacı, kul kethüdası, sekbanbaşı ve yeniçeri ağası olmuştur. Gerek yeniçeri ağalığı zamanında ocaktaki zorbaları temizlemesinden gerekse katıldığı Revan Seferi nde göstermiş olduğu yararlılıktan dolayı IV. Murad ın takdirini kazanmış ve kaptan-ı derya olarak atanmıştır. IV. Murad ile beraber gitmiş olduğu Bağdat Seferi esnasında Tayyar Mehmet Paşa nın şehadeti üzerine 1638 tarihinde vezir-i azam olmuştur. IV. Murad ın ölümünden sonra da bu makamda kalmayı başaran Mustafa Paşa, 1644 tarihinde idam edildiği sürece kadar önemli işler başarmış bir devlet adamıdır. 17 Kemankeş Kara Mustafa Paşa nın banisi olduğu ve Anadolu orta yol sisteminde Tokat-Yıldızeli hattında bulunan bu vakıf Haremeyn-i Muhteremeyn Nezaretine mülhak evkaftandır. Bu müessesenin 1845 tarihindeki zabitleri İbrahim b. Ahmed ve Feyzullah b. Ömer nam kimselerdir. Tetkik ettiğimiz vakıf muhasebe kaydı vakf-ı mezburun 1845 senesi mart başlangıcından şubatın sonuna kadar olan süreci ihtiva etmektedir Tarihli Vakıf Muhasebe Defteri nin Değerlendirilmesi Vakıf muhasebe defterleri, vakıfların gelir ve giderlerinin kaydedildiği defterlerdir. Bu defterler, vakıfların iktisadi durum ve faaliyetlerinde zamanla meydana gelen değişmeleri ve kurumsal gelişim tarihlerini ortaya çıkarmamızı sağlayacak bilgiler içermektedir. Yine muhasebe defterlerine dayalı olarak vakıfların iktisadi ve kurumsal gelişmeleri belirli bir dönemdeki iktisadi yapı ve sosyal şartlar ile birlikte değerlendirildiğinde iktisadi ve sosyal tarih açısından dikkate değer sonuçlar elde etmemize yardımcı olmaktadır. 18 Vakıf gelir ve giderlerinde zaman içinde ortaya çıkan dalgalanmalar vakfın büyüme ve küçülmesi ile ilgili temel gösterge olarak alınabilmektedir. 19 Vakıf muhasebe defterlerinde öncelikle bir yerleşim merkezi etrafında kurulmuş olan vakıfları ve vakıf yapıları tespit etmek mümkündür. Ancak söz konusu muhasebe defterlerinin asıl önemi, vakfiyesi elde olmayan ve bulunamayan birçok vakfın varlığına işaret etmesidir. Gerçekten de yaşadığı müddet zarfında defalarca muhasebesi görülen vakıflar, muhasebe defterlerinde tek tek geçmektedir. Böylece diğer kaynaklarda tespit edilemeyen birçok vakfın varlığı bu kayıtlarla kanıtlanabilmektedir Abdulkadir Özcan, Kemankeş Mustafa Paşa, DİA, XXV, Ankara 2002, s Kayhan Orbay, Vakıfların Bazı Arşiv Kaynakları, Vakfiyeler, Şeriyye Sicilleri, Mühimmeler, Tahrir Defterleri ve Vakıf Muhasebe Defterleri, VD, XXIX, Ankara 2005, s Kayhan Orbay, Vakıf Muhasebe Defterlerinde Aynî Toplanan Tarımsal Gelirler ve Aynî Giderlerin Fiyatlandırılması ve Tarihsel Fiyatlar Endekslemeleri Konusunda, OA, XXIV, İstanbul 2004, s Samettin Başol. Bursa Sicilleri Arasındaki Vakıf Muhasebe Defterlerine Genel Bir Bakış, Vakıf ve İktisat Sempozyumu, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2014, s Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1

6 Tokat-Yıldızeli Hattındaki Kemankeş Kara Mustafa Paşa nın Hankâh ve Câmi Evkafının 1845 Tarihli Muhasebe Defteri nin Değerlendirilmesi Bu muhasebe kayıtları kazalarda görev yapan kadılar vasıtasıyla denetlenmekteydi. Vakıf yöneticisi olan mütevelli, vakfın yıllık mali tablosunu kadının incelemesine ve onayına sunardı. Kadı, mali tabloyu inceleyerek vakfın muhasebesini görür, eğer faaliyetlerde ve kayıtlarda bir usulsüzlük yoksa bunu şeriye siciline kayıt ederdi. Böylece tanıtımını yapacak olduğumuz muhasebe kayıtları veya defterleri 21 oluşmaya başlardı. Şeriye sicillerinde bazen tek vakfın bir ya da birkaç yıllık muhasebesini içeren kayıtlar görülebildiği gibi bazen de şehirdeki hemen tüm vakıfların muhasebeleri bir şeriye sicili defterinde yazılı olabilmekteydi. Yine özellikle selâtin vakıfları gibi belirli büyük vakıfların muhasebelerinin kaydı için de ayrı bir defter tutulabilmekteydi. Süreç içerisinde vakıfların tekrar mali teftişi ve kayıtları yapıldıkça, siciller arasında yeni vakıf muhasebe defterleri ortaya çıkardı. 22 İnceleme konumuzu oluşturan Kemankeş Kara Mustafa Paşa nın hankâh ve cami evkafının muhasebe dökümünü ihtiva eden defter, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Evkaf Defterleri serisinde no ile kayıtlıdır. A 3 kâğıdı boyutunda olan bu defter rika yazı türü ile yazılmıştır. Diplomatik açıdan tetkik edildiğinde ise 4 kısımdan oluşmaktadır. I. Kısımda başlık, II. Kısımda gelirler, III. Kısımda giderler, IV. Kısım ise onay kısmıdır. Başlık kısmında vakfın yeri ve adı, idari bakımdan vakfın türü, muhasebe yılı, zabitlerinin isminin verildiği başlık cümlesi yer almaktadır. Daha sonra ikinci kısma geçilmiş, varidat-ı vakf-ı mezbur başlığı altında gelirlerin sıra ile isimleri ve kuruş olarak bedelleri listelenip, listenin sonunda toplanan miktar yazılmıştır. Giderlerin listelendiği üçüncü bölüm ise el masarifat-ı vakf-ı mezbur başlığı altında, giderlerin sıra ile isimleri ve kuruş olarak bedelleri listelenmiştir. Dördüncü kısmı oluşturan onay kısmında ise tarih ve muhasebeyi onaylayanların isim ve unvanları kaydedilmiştir. Muhasebe defterini tahlil ettiğimizde vakfın gelirlerinin 4 köyün zahire öşürleri olduğunu görmekteyiz. 4 köyde ortak olarak tahsil edilen zahire öşrü buğday ve arpadır. Sadece bir köyde hayvan yemi olarak kullanılan fiğ den öşür geliri kaydedilmiştir. Han-ı Cedid, Kal a Kavak ve Kümbet karyelerinden tahsil edilen buğday öşrü akçe, arpa öşrü akçe, fiğ öşrü ise 335 akçedir. Toplamda vakfın zahire gelirlerinden müteşekkil bir senelik geliri kuruştur. Bu gelirin % 53 ünün buğday öşründen elde edildiğini görmekteyiz. Kemankeş Kara Mustafa Paşa nın vakfına tabi köylerden elde edilen gelirler, vakfın çeşitli kuruluşlarında çalışan görevliler, vakfın camisinin giderleri ve vak- 21 Vakıf Muhasebe Defterlerinin tanıtılması ve Osmanlı sosyo ekonomik tarihindeki önemlerinin izah edilmesi ile ilgili çalışmalar için bkz. Ali Açıkel, Tokat Kazası Vakıf Muhasebe Defterleri ( ), Osmanlı Öncesi ve Dönemi Tarihi Araştırmaları, II, İstanbul 2014, s ; Galip Eken, Osmanlı Sosyo-Ekonomik Tarihinin Kaynaklarından Vakıf Muhasebe Defterleri, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, IV, İzmir 2000, s Samettin Başol. Bursa Sicilleri Arasındaki Vakıf Muhasebe Defterlerine Genel Bir Bakış, Vakıf ve İktisat Sempozyumu, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2014, s Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1 425

7 Volkan ERTÜRK fa ait çeşitli kurumların tamirat masrafları için harcanmıştır. Vakıf kurumunun temel gider kalemini personel maaşı teşkil etmiştir. Ancak bu masraf kalemi zamana bağlı olarak en az artış gösteren, hatta çoğu zaman artmayan gider kalemiydi. Çünkü vâkıfın, vakfiyesine koyduğu şartlar kolay kolay değiştirilemediğinden, kendisi sağlığında görevliler için ne takdir etmişse görevlilere o ücret verilirdi. Dolayısıyla enflasyon gibi insanların geçimini yakından ilgilendiren ve derinden etkileyen en önemli faktör bile bu kuralı bozamazdı. Vakfın takdir ettiği ücret asırlarca geçerli olduğundan vakıf görevlilerine vakfiyede belirtilenden daha fazlası verilemezdi. Vakfın gider kalemleri içinde en yüksek ücret zabitlere ödenen kuruştur. Zabitler, vakfa tabi köylerde yaşayan reayanın gözetiminden sorumlu olan görevlilerdi. Zabitler, reayanın topraklarında yaşamasını sağlamak, köyünü izinsiz terk eden vakıf reayasını tekrar eski yerine iskan ettirmek, bu köylere dışarıdan herhangi bir müdahale yapılmasını engellemek, buraların vakfiye şartlarına göre idare edilmesini temin etmekle görevliydiler. Zabitlerden sonra vakfın ikinci en büyük gideri imam ve hatip efendiye ödenen 996 kuruşluk giderdir. Müezzin efendiye 397 kuruş, Kayyım efendiye 534 guruşluk tahsisat ayrılmıştır. İlaveten Han-ı Cedid karyesinde sıbyan mektebinin muallimine de 378 guruş tayin edilmiştir. Ayrıca vakfa tabi Kavak karyesinde imam ve müezzine ödenen 46 guruşluk ayrı bir gider muhasebe defterine işlenmiştir. Vakıf görevlilerine ödenen ücretler dışında vakfın mutad giderleri de mevcuttur. Zahirenin nakliye ücreti olarak 847 guruş tahsis edilmiştir. Han-ı Cedid cami-i şerifinde fürüzan olan ve aydınlatma malzemesi olarak kullanılan şem-i asel için 150 guruş ayrılmıştı. Aydınlatma malzemelerinden olan şem-i revgan, bal mumuna göre daha cüz i bir ödenekti. Zira yapıldığı hammadde bal mumunun hammaddesine göre fiyat olarak daha ucuzdu. Şem- revgan için tahsis edilen ödenek şem-i aselin yarısı kadar olup 75 kuruştu. Vakfın bir de önceden bilinip planlanmayan zuhurat kabilinden masrafları mevcuttu. Nitelik ve niceliği yıllara göre değişen bu masraflar vakıf binalarının onarımı, borç taksitleri, muhasebe ve diğer harçlarla nakliye gibi masraflardan oluşmaktaydı. Vakfın giderleri içinde tamirat masrafları da önemli bir yekün teşkil etmekteydi. Bilindiği üzere gerek hayır kurumları gerekse bunları finanse eden işletmeler doğal ve beşeri faktörlerden dolayı zamanla harap olmak suretiyle vakıflara önemli bir mali külfet getirirdi. Bazen bu masraflar karşılanamayacak boyutlara ulaşır, vakıfların borçlanmasına ve hatta zamanla işlevsiz kalmalarına bile yol açabilirdi. Vakfın mekteb ve cami-i şerifinin harap olan bazı kısımları için inşa bedeli 715 guruş, vakfın karbansarayının tamir masrafı olarak 753 guruş, vakfın kullan- 426 Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1

8 Tokat-Yıldızeli Hattındaki Kemankeş Kara Mustafa Paşa nın Hankâh ve Câmi Evkafının 1845 Tarihli Muhasebe Defteri nin Değerlendirilmesi dığı bir köprünün tamiri için 49 kuruş, vakfın hamam ve kaldırımı ile çeşmelerinin tamir masrafı olarak da 998 guruş tahsisat ayrılmıştır. Ayrıca mutad olduğu üzere hazine-i hümayuna 750 guruş, vakfın resmi iş ve işlemleri için mahalli ve merkezi idaredeki birimlere ödenen muhasebe harcı olarak da 120 guruş olmak üzere toplamda tüm giderler guruştur. Tüm masraflardan arta kalan para ise guruştur. Muhasebe defterindeki kayıtta bu paranın teamül olduğu üzere ayende ve revendenin yemek ihtiyaçlarına sarf olunması gerektiği belirtilmiştir. Sonuç Vakıf muhasebe defterlerinin sistematik tahlili ile yerel vakıfların ekonomik ve mali durumları, vakıfların ve vakıf eserlerinin bulundukları coğrafya ve şehir mimarisine katkıları, vakıflara gelir sağlayan binalar tespit edilebilmektedir. Ayrıca köy ve mezra isimlerinin tespiti, sosyal tarih ve tarihî coğrafya incelemeleri için son derece önemli malzeme oluşturmaktadır. Zira geçmişten günümüze gelinceye kadar pek çok yerleşim birimlerinin isimleri ve insan unsuru değişime tabi olmuştur. Bu nedenle tarihi coğrafyayı yeniden ortaya koymada vakıf muhasebe defterlerinin sağladığı yerleşim yeri verilerine ihtiyaç duyulmaktadır. İlaveten, vakıfların sağladığı sosyal yardım, eğitim, sağlık ve kültür hizmetlerinin boyutları gibi meseleler açığa çıkarılmakta, bölgenin fakir halkının her türlü ihtiyaçlarının karşılanmasında vakıfların oynadıkları rol ortaya konulmaktadır. Endüstri, tarım ve hayvancılık sektörlerinden sağlanan her türlü gelir kaynakları, bütün harcama kalemleri, vakıfların devlete ödemekle yükümlü oldukları vergiler ve harçlar, vakıf gelir fazlalıklarının maliye hazinesine aktarılması gibi önemli bilgilere vakıf muhasebe defterlerinin incelenmesi sonucunda ulaşılabilmektedir. İncelenen Kemankeş Kara Mustafa Paşa evkafının 1845 yılı muhasebesine göre, bu yılda vakfın gelirlerinin büyük bir bölümünü, kırsal gelirler/ürün vergileri oluşturulduğu görülmektedir. Vakfa bağlı köylerde buğday, arpa ve fiğ üretimi yapılmaktadır, yani Anadolu nun birçok köyünde olduğu gibi buradaki vakıf köylerinde de kuru tarım ön plandadır. Bütçe hesabına göre vakfın gelirleri giderlerinden fazla görünmektedir. İlgili yıl muhasebesine yansıyan en önemli gider kalemlerinden birkaçı tamir ve onarım giderleri olduğu anlaşılmıştır. Demek ki bu yılda, vakfın yukarıda zikredilen çeşitli birimleri tamir edilmiş, bakım ve onarımı yapılarak hizmetini sürdürmesine çalışılmıştır. Muhasebe kaydından anlaşıldığına göre vakıf, en azından muhasebesi görülen yıl, görevli maaşlarını tam olarak ödeyebilmiş, arta kalan gelir fazlası da hankâha gelip gidenlerin taamiye masrafı için harcanmıştır. Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1 427

9 Volkan ERTÜRK Kaynakça Arşiv Kaynakları BOA. Evkaf Defterleri, Defter No: Araştırma ve İncelemeler AÇIKEL, Ali. Tokat Kazası Vakıf Muhasebe Defterleri ( ), Osmanlı Öncesi ve Dönemi Tarihi Araştırmaları, II, İstanbul 2014, s AKGÜNDÜZ, Ahmed. İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, İstanbul BAŞOL, Samettin. Bursa Sicilleri Arasındaki Vakıf Muhasebe Defterlerine Genel Bir Bakış, Vakıf ve İktisat Sempozyumu, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2014, s BERKİ, Şakir. Vakıflar, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 38/1, Ankara 1981, s BERKİ, Ali Himmet. Vakıf Kuran İlk Osmanlı Padişahı, VD, V, Ankara 1962, s BEŞİRLİ, Mehmet. Vakıf Kurumunun Önemi ve Tokat ta Hamza Bey Evkafı Üzerine Bazı Bilgiler, History Studies, 2/1, 2010, s BİERMAN, Irene. The Ottomanization of Crete, İn the Ottoman City and its Parts: Urban Structure and Social Order, Newyork 1991, pp CRANE, H. Ottoman Sultan s Mosques Icons of İmperial Legitimacy, İn the Ottoman City and its Parts: Urban Structure and Social Order, Newyork 1991, pp DEMİREL, Ömer. Osmanlı Vakıf-Şehir İlişkisine Bir Örnek: Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü, Ankara EKEN, Galip. Osmanlı Sosyo-Ekonomik Tarihinin Kaynaklarından Vakıf Muhasebe Defterleri, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, IV, İzmir 2000, s ERDOĞRU, Mehmet Akif. Seydişehir Seydi Harun Külliyesi Vakıfları Üzerine Bir Araştırma, Tarih İncelemeleri Dergisi, VII, İzmir 1992, s GÜNDÜZ, Samettin-AYDIN, Yunus. İslam da Vakıf Müessesesi: Selçuklu ve Osmanlılarda Vakıflar, TDA, sayı: 164, İstanbul 2006, s KAZICI, Ziya. İslamî ve Sosyal Açıdan Vakıflar, İstanbul KAZICI, Ziya. Osmanlı Vakıf Medeniyeti, İstanbul KILIÇ, Orhan Tarihli Mufassal Evkaf Tahrir Defterine Göre Erçiş, Bargiri(Muradiye) ve Muş Vakıfları, OA, XXIV, İstanbul 2004, s KUBAN, Doğan. Anadolu-Türk Şehri Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler, VD, VII, Ankara 1968, s KURT, İsmail. Vakıf Müessesesi XV ve XVI. Asır Vakıfları, XV ve XVI. Asırları Türk Asrı Yapan Değerler, İstanbul 1997, s ORBAY, Kayhan. Vakıfların Bazı Arşiv Kaynakları, Vakfiyeler, Şeriyye Sicilleri, Mühimmeler, Tahrir Defterleri ve Vakıf Muhasebe Defterleri, VD, XXIX, Ankara 2005, s Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1

10 Tokat-Yıldızeli Hattındaki Kemankeş Kara Mustafa Paşa nın Hankâh ve Câmi Evkafının 1845 Tarihli Muhasebe Defteri nin Değerlendirilmesi ORBAY, Kayhan. Vakıf Muhasebe Defterlerinde Aynî Toplanan Tarımsal Gelirler ve Aynî Giderlerin Fiyatlandırılması ve Tarihsel Fiyatlar Endekslemeleri Konusunda, OA, XXIV, İstanbul 2004, s ÖMER HİLMİ EFENDİ. İthâfü l-ahlâf fi Ahkâmü l-evkâf, Ankara ÖNKAL, Ahmet-BOZKURT, Nebi, Câmi, DİA, VII, İstanbul 1993, s ÖZCAN, Abdulkadir. Kemankeş Mustafa Paşa, DİA, XXV, Ankara 2002, s ÖZTÜRK, Nazif. Sosyal Siyaset Açısından Osmanlı Dönemi Vakıfları, Osmanlı, V, Ankara 1999, s ÖZTÜRK, Nazif. Menşei ve Tarihî Gelişimi Açısından Vakıflar, Ankara ÖZTÜRK, Nazif. Yeni Vakıfların Amaç Kavramları Üzerine Bazı Düşünceler, VD, XXV, Ankara 1995, s UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı. Gazi Orhan Bey Vakfiyesi, Belleten, V/19, Ankara 1941, s ÜLKEN, Hilmi Ziya. Vakıf Sistemi ve Türk Şehirciliği, VD, IX, Ankara 1971, s YEDİYILDIZ, Bahaeddin. Osmanlı Döneminde Türk Vakıfları Ya da Türk Hayrat Sistemi, Osmanlı, V, Ankara 1999, s YEDİYILDIZ, Bahaeddin. Câmi, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Konya YEDİYILDIZ, Bahaeddin. Vakıf, İA, XIII, Ankara 1982, s YEDİYILDIZ, Bahaeddin. Müessese-Toplum Münâsebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi, VD, XV, Ankara 1982, s Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (25-26 Eylül 2014), Cilt 1 429