Enerji 2023: Girişimcinin Gündemi

Transkript

1 1 Enerji 2023: Girişimcinin Gündemi Girişimci Kulübü, 13 Şubat 2014, The Ritz Carlton Balo Salonu, İstanbul Mehmet Öğütçü 1 Girizgah Yaklaşık 25 yıldır değişik şapkalarla enerji sektöründe yer aldım.oecd de öğrendiğimiz çok-boyutlu bakış en fazla bu sektörde işime yaradı. Zira, enerjinin çevre, finansman, rekabet, ticaret, yatırım, dış politika/güvenlik ve teknoloji boyutları o kadar önemli ve içiçe geçmiş ki tek başına ele alınması sizi yanıltabilir, çabalarınızı eksik bırakır. Enerji diplomatı olarak Dışişleri nde, İEA, OECD ve Energy Charter yöneticisi olarak çoktaraflı uluslararası kuruluşlarda, BG Group, Invensys, Genel Energy, Windsor Energy Group, Global Resources Corporation da direktör, yönetim kurulu üyesi, danışman ve nihayet yatırımcı/girişimci olarak. The Bosphorus Energy Club kanalıyla da en üst düzeyde bölgemizdeki enerji, yatırım ve siyaset dünyalarını tek bir stratejik çatı altında buluşturuyoruz. Bu nedenle, Türkiye de girişimciliği özendirme ve destekleme vizyonuyla hareket eden Girişimci Kulübü ne davet edilmiş olmaktan, bugün sizlerle deneyim ve görüşlerimi paylaşacak olmaktan dolayı özel bir zevk duyuyorum. 1 Eski diplomat, Basbakan danismani, Uluslararasi Enerji Ajansi ve OECD ust duzey yoneticisi, BG Group direktoru. Halihazirda, Global Resources Corporation Başkanı, The Bosphorus Energy Club Baskani, Genel Energy plc ve Yasar Holding bagimsiz yonetim kurulu uyesi, Energy Charter ozel elcisi. Mehmet.ogutcu@globalresourcescorp.org

2 2 Girişimcilik, ekonominin can damarıdır, yenilenmenin, rekabet gücünü arttırmanın lokomotifidir. Katma değeri yükseltir, geleceğimizi şekillendirir. Toplumda dinamizmi ve geçişgenliği sağlar. Ve hemen her alanda kendilerine niche yaratan girişimciler için dünya nın olmazsa olmaz sektörleri gıda, enerji, şu, çevre ve telekomünikasyon kritik önem taşıyor. Bu sektörlere ve onlarla bağlantılı hangi ise girerse girsin, inanıyorum ki, girişimci mutlaka yaratıcılığını gösterecek, yeni değerler, süreçler yaratacaktır. Bununla birlikte, enerji sektörünün ve bu sektörde girişimciliğin diğer sektörlerden biraz farklı olduğunun altını çizmek gerekiyor. Zira, enerji hem uzun zaman, hem sabır hem de yoğun sermaye gerektiriyor. Ayrıca, siyasi, hukuki, çevresel, jeolojik, finansal riskleri daha fazladır. Yani, herkesin çok ilgi duyduğu ancak öyle her girişimcinin harcı bir sektör olmadığı aşikar. Fırsat peşindeki girişimci kuyumcular, tekstilciler, inşaatçılar gerekli kapasiteleri yaratmadan modaya uyup sökün ettiler bu sektöre son 10 yılda. Ortaya çıkan başarı/başarısızlık tablosu başka bir konuşmanın konusu. Enerji denilince kaplama alanı o kadar geniş ki - Petrol, doğal gaz, kömür gibi fosil yakıtlardan mı bahsediyoruz yoksa bunları kullanarak üretilen benzin, dizel, asfalt, elektrikten mi? - Yoksa rüzgar, jeotermal, hidro, nükleer, güneş gibi yenilenebilir enerjiden mi konuşuyoruz? - Enerji verimliliği, iletişim hatları, boruhatları, petrol ve sıvı doğal gaz tankerleri, yükleme limanları, rafinerilerden mi dem vuruyoruz? - Daha da genişletirsek enerjinin hükümet nezdindeki çevre, vergi, rekabet, finans ayaklarını da dahil etmeli miyiz? - Ya da dünyadaki düşük karbon rekabeti yerine, karbon yoğun bir ekonominin adımlarının atıldığı iklim ekonomisine mi yönelmeli? Önümüzdeki yıllarda "enerji, yatırım, teknoloji, temiz ve yeşil ekonomi, boru hatları ve jeo-politika sözcüklerini ve birbirleri arasındaki bağlantıyı şimdiye kadar olduğundan daha sık duyacağız. Güç kayması ve oyun değiştirici sözcüklerini de.

3 *** 3 Üç ana konuya odaklanmaya çalışacağım: 2023 vizyonu: Geleceği tasarlamanın önemi Dünya enerjisinde ve ülkemizdeki oyun-değiştirici gelişmeler Girişimcilere mesajlar 2023 Vizyonu: Geleceği tasarlamanın önemi Öncelikle, vizyondan ne anladığımızı ortaya koymakta yarar var. Misyon, vizyon sözcükleri hem hükümetin, hem şirketlerin, hem de insanlarımızın diline pelesenk olmuş durumda. Hemen her şirketin web sayfasında mutlaka üçer cümlelik misyon ve vizyon tanımları var. Son dönemde AKP hükümeti de böyle bir vizyonu hem seçim kampanyasında hem de icraatında ortaya koydu. Kentler, şirketler, sektörler 2023 vizyonlarını hazırlıyorlar harıl harıl. Bizim kastettiğimiz, masa başında hazırlanmış, rakamların uzatılması, matematiksel genleştirilmesi ile zenginleştirilmiş, bol vaatler sunan bir vizyon değil. Bunlar, tartışmalara birkaç ay esas teşkil eder ve sonra başka bir vesileyle yeniden hatırlanana kadar tozlu raflara kaldırılır. Bize canlı, her gün yaşayacak, içimizdeki umutları yeşertecek, gerçekçi ama biraz da hayal aleminin çeperlerini zorlayan uygulanabilir, paydaşlarca sahiplenilmiş bir vizyon lazım. Bu ülkedeki en çok şikayet ettiğimiz şey, sorunlara teşhisi koymada, onları dillendirmedeki başarıyı ne yazık ki icraatta gösterememek. Çok konuşup az yapıyoruz. Peki bunların icraatını kimler, nasıl yapacaklar, sonuçlar ölçülecek mi, toplumun geniş katmanları, beyin sermayesi, mavi yakalılar ve uluslararası camia vizyonun icraata dönüştürülmesinde nasıl roller üstlenecekler, kimler sürükleyecek bu vizyonu? Hepimizin bir çipaya ihtiyacı var. Kendimizi bağlayacağımız hedeflere, değerlere, takvime, disipline ihtiyacımız var. Bize istikamet duygusu verecek, yol aldıkça gözden geçirip güncelleştireceğimiz, boşa kürek çekmediğimizi hissettirecek bir yol haritasına, vizyona. Ülkemiz açısından bakarsak aslında geleceğe umut ve heyecanla bakılması, büyük iddia ve hayallerin gerçekleştirebilmesi için yeterli

4 irade, kaynak ve potansiyel mevcut.iş, büyük ölçüde yağ, un ve şekerin uygun kıvamda helva ya dönüştürülmesinde düğümleniyor 4 Kişi başına gelirimiz son ekonomik bunalımdan sonra hayli geriledi; ancak yine de satın alma gücü paritesine göre GSMH toplamı sıralamasında ilk onaltı ülke arasındayız dünyada Üstelik kayıt dışı ekonomi bu hesaba dahil değil Muazzam altyapı projeleri başlattık. Ekilebilir arazi büyüklüğü bakımından, dünyanın 10 uncu ülkesiyiz Toplam nüfus açısından ise dünya 17 incisi Şimdilik Batı yı telaşlandıran yaşlanan nüfus korkusu henüz bize sirayet etmedi 1990 ile 2030 arası dönemde OECD nüfusu içinde yaşlıların oranı neredeyse iki kat artarak yüzde 13 den yüzde 22,5 a yükselecek. Avrupa nın iyi yetişmiş genç emek ve beyin gücü Türkiye kaynaklı olabilir Daha da iyisi, Avrupa nın en iyi beyinlerini ülkemize çekebiliriz. İnsanları İstanbul a çekmek için artık bileklerini bükmemiz gerekmiyor. Kağıt üzerinde etkileyici gözüken bu verilere bir de Türkiye nin jeostratejik önemi, imparatorluk mirasını, yüzyıllara dayanan kurumlarını, muhteşem doğasını, turizm varlıklarını, imbikten süzülmüş geleneklerini, birbirine geçmiş onca değişik kültürlerini, Balkanlar ı, Ortadoğu yu, Akdeniz i ve Kafkasya yı birleştiren anahtar ülke konumunu, NATO nun ikinci büyük ordusunu, elindeki su rezervlerini, Doğu-Batı Avrasya enerji koridoru özelliğini ekleyin Görünen manzara, yine kağıt üzerinde, tüm temel unsurları sağlam görünen, geleceği parlak bir Türkiye. En önemli varlıklarımızdan birisi de sizsiniz: dinamik müteşebbisler. Coğrafyamız hem bölgemizi hem de küresel gelişmeleri çok iyi okumamızı, bazı eğilimleri önceden görüp politikalar geliştirmemizi, kararlar almamızı gerekli kılıyor. Geleceğimizin patronu olabilmek için değerler, toplum ve teknolojideki değişimleri anlayabilmemiz, karşımızda duran küresel meydan okumaları, jeopolitik, ekonomik ve çevresel ikilemleri çözümleyecek şekilde kendimizi donatmamız, kapasitemizi güçlendirmemiz gerekiyor. Başlangıçta kökten değişim rüzgarının tepeden inme getirilmesi zorunluluk arz edebilir Zira, her konuda bıçakla kesilmiş karpuz gibi taraf olmaya hazır insanların dünyasında değişimden yana icraat

5 yapabilmek hem cesur olmayı, hem risk almayı gerektiriyor Hem de ülkenin toplumsal dokusunu, özlem ve saplantılarını iyi okumayı 5 Kurumların henüz yerli yerine oturup belli bir düzeni idame ettiremediği bizimki gibi toplumlarda lokomotif rol üstlenecek liderler kritik öneme sahiptirler Onlar, şayet iyi teçhiz edilmişlerse, çevrelerinde kendini ideallere adamış ehil kadrolar oluşturabilirlerse, demokratik mekanizmaları sonuna kadar kullanıp toplumlarını şevklendirip belli hedefler istikametinde daha yukarılara doğru sürükleyebilirler Biz 200 kusurluk uluslararası toplumun sıradan bir üyesi değiliz. Dünyanın en değerli gayrimenkulünün üzerinde oturuyoruz. Küresel düzen hakimiyeti iddiasını taşımış bir imparatorluğun mirasçıları olarak yeni ortaya çıkacak düzende hatırı sayılır bir bölgesel güç olarak sivrilmemiz kaçınılmaz. Şu ya da bu şekilde genlerimize sinmiştir bölgesel güç DNA sı. Ne kadar beceriksiz davransak ne kadar çapsız hareket etsek de coğrafyamız, kültürümüz, geçmişimiz ve bugünün reel politiği bizi zarların yeniden atıldığı bu dönemde Akdenizli, Karadenizli, Balkan, Ortadoğu ve Kafkas bölgesel gücü olarak öne sürecek. İşte bu nedenledir ki, AKP nin 12 Haziran 2011 seçimlerinin temel taahhütnamesi olarak "Türkiye Hazır - Hedef 2023" Vizyonu nu ortaya koyması önemli bir adım idi. Ardından diğer siyasi partilerin, seçim kampanyalarında büyük ölçüde ülkenin geleceğini nasıl biçimlendirecekleri, hangi somut projeleri uygulamaya koyacakları üzerine görüşler geliştirmesi, hatta kim önce 2023 vizyonunu savundu tartışmasına girmesi de. CHP lideri Kemal Kılıçdaroğlu, 2023 için konulan hedefleri mütevazı bularak Biz yüzde 7 büyümeye odaklı politikalar üreteceğiz. İhracat için 545 milyar dolar hedefi de yeterli değil, bizce 650 milyar dolar olmalı diyerek, daha iddialı bir yol haritası çiziyordu. Keşke Aslında sekiz yıla yayılacak iki iktidar dönemi Türkiye nin çehresini değiştirecek nitelikte köklü başarılara imza atılması için yeterli bir süredir. Nitekim, günahıyla sevabıyla mevcut hükümet ilk iki dönemde köklü dönüşümler gerçekleştirdi. Unutmayalım ki, Atatürk zamanının tüm olumsuz koşullarına ve yetersizliklerine karşın zaman diliminde, yani sadece 15

6 yılda, Osmanlı nın küllerinden dipdiri bir Cumhuriyet kurmayı başarmıştı. 6 Düşünürseniz bu sürat ve bilgi çağında yine 15 yıllık bir süre olan ve arasında neler neler yapılabileceğini ve yapamadığımızı. Ve de arasındaki zaman diliminde bizleri bekleyen çetin meydan okumaları... Güçlü, akıllı, yaratıcı ve özgüvenli olduğumuz ölçüde kendi gelecek senaryolarımızı kendimiz yazabiliriz. Aksi taktirde, başkalarının kaleme aldığı senaryolarda, çoğu zaman gizli gündemin farkına bile varmadan, figüran olarak oynamaya mahkum oluruz. Yol Haritamızı da Washington ya da Brüksel de çizerler. Dünya enerjisinde ve ülkemizdeki oyun-değiştirici gelişmeler Şayet 9 yıl sonraki hedeflerimize ulaşmada ciddiysek tüm diğer sektörlerin de itici motoru olan enerjiye özel bir önem atfetmek zorundayız. Enerjide bugün atılacak adımlar, yapılacak yatırımlar semeresini en erken 10 yıl sonra veriyor. İçinde yaşadığımız dönem köklü dönüşümlere gebe; hem ekonomide, hem teknoloji ve finansta, hem jeopolitik kaymalarda, hem de enerji düzeninde. Yeni dinamikler nedeniyle enerjide oyun, oyunun kuralları ve oyuncular değişiyor. Dünya enerji arz-talep-jeopolitik haritası ve dengeleri yeniden biçimleniyor. Enerji zengini kaynak ülkeler ile yüksek değerli enerji pazarlarını içeren, aynı zamanda bunlar arasında köprü işlevi gören Çin den Güneydoğu Avrupa ya, Rusya dan Suudi Arabistan a kadar uzanan geniş coğrafya, artan ölçüde devlet başkanlarının, şirket başkanlarının, yatırımcıların, finansörlerin, stratejistlerin, generallerin, istihbaratçıların, çevrecilerin, gazetecilerin ve uluslararası kuruluşların ilgi odağı olmaya devam ediyor. Artık talep büyümesi, doygunluğa uğramış, gerileme emareleri gösteren OECD dünyasından değil Çin ve Hindistan ın başını çektiği Asya ekonomilerinden geliyor. Dünyanın yeni dengelerinde BRİÇ ülkelerinin ağırlığı hızla artıyor. Ortadoğu ve Körfez bölgeleri de talep haritasına çoktan girdiler. Enerji arz haritası da 10 yıl öncekinden çok farklı. ABD, kaya gazi ve diğer konvansiyonel olmayan yakıtlardaki üstünlüğü sayesinde

7 dünyanın yeni enerji süper gücü olma yolunda, Rusya yı doğalgazda, Suudi Arabistan ı ham petrolde dünya liderliği tahtından indirmek üzere. 7 Doğal gaz da altın çağ Petrol ve doğal gazda konvansiyonel olmayan yakıtların ortaya çıkarak ticarileşmesi geleneksel dengeleri sarstı. Kaya gazi halihazırda daha ziyade Kuzey Amerika'da başarıya ulaşmış, şayet yoğun şekilde ihracatına ruhsat çıkarsa dünya doğal gaz piyasasındaki dengeleri (hem ekonomik, hem jeopolitik, hem rekabet hem de fiyat bakımlarından) altüst edecek bir devrim. ABD'den daha fazla rezervi olmasına rağmen Çin'de cüz-i bir üretimin ötesine geçemiyor. Polonya'da büyük umutlar bağlanmıştı ama orada da büyük oyuncular geri çekildiler. Kayagazı devrimi ABD'ye ucuz yakıt sağladığı ve dışa bağımlılığı çok azalttığı için muazzam bir rekabet üstünlüğü ve jeopolitik rahatlık sağladı. Bunun yansımalarını önümüzdeki dönemde daha berrak göreceğiz. Avrupa, doğal gaza ABD'den üç kat daha fazla bedel ödüyor. Japonya dört kat. Bu nedenle özellikle doğal gaz ile bağlantılı petrokimya gibi bazı yatırımlar Kuzey Amerika'ya göçmeye başladı. Rusya hem pazar hem de gelir kaybına uğrarken ABD dünya nın yeni doğal gaz süpergücü olma yolunda. Enerjide tam bağımsızlığı da yakalamak üzere. Dünya petrol rezervlerinin üçte ikisinin yer aldığı Körfez bölgesine ciddi rakip yeni petrol sahaları dünya arzını çeşitlendiriyor, fiyatları aşağıya doğru çekiyor. Doğal gaz eskiden geçiş sürecinin yakıtı olarak görülürdü. Bu değişti. IEA ye bakılırsa doğalgaz altın çağına girdi ve dünya enerji denkleminin değişmez unsuru haline geliyor. Özellikle Kuzey Amerika daki kaya gazi devrimi, LNG nin bollaşması, nükleer rönesansın darbe yemesi, yenilenebilir enerjinin ağır sübvansiyon gereksinimi nedeniyle şimdilik geri plana itilmesi, temiz yakıt olarak bilinen doğal gazın yıldızını daha da parlatıyor. Hala büyük ölçüde petrol fiyatlarına endeksli ama tedricen kendi fiyatlama mekanizmasını kuracak. Ham petrol fiyatlarının bu düzeyde devam etmesi halinde gaz alım fiyatlarına da yansıyabilir ve bir iyileşme söz konusu olabilir. Ancak döviz kurunun artması indirim ihtimalini zora sokuyor.

8 8 Yeni dinamikler Çokuluslu enerji şirketleri ile ulusal petrol şirketleri yarar ve zararı dengeli paylaşma, karşılıklı saygı ve menfaat temelinde ortaklık kurma çabalarından başarı sağlayamazlarsa daha fazla gerginlik ve çatışma beklenebilir. Jeopolitik gerilimler azalmıyor, tam aksine kaynaklar üzerindeki rekabetin de kızışması ile daha da pekişiyor. Çatışmaları yönetecek etkin mekanizmaların eksikliği karamsarlık yaratıyor. Enerji güvenliği dar kalıplardan çıkıp çok daha kapsamlı bir zemine oturuyor. Enerjinin çevre, rekabet, vergi, güvenlik, teknoloji, finans ve ahlaki boyutlarını ihmal etmeyen kapsamlı ve entegre bir çerçevede ele alınması gereği giderek daha belirgin hale geliyor. OPEC'in dünya petrol pazarlarındaki yüzde 40'a ulaşan üstünlüğünü kırma potansiyeli gelişiyor. Hazar, Rus, Batı Afrika, Brezilya, Meksika Körfezi, Arktık ve Alaska petrolleri bu çerçevede dünya petrol piyasalarını artan ölçüde etkileyecek. Kanada, Avustralya, Doğu Afrika, Türkmenistan, Arktık bölgesi, Brezilya yeni enerji arz eyaletleri olarak birinci lige çıkıyorlar. Rusya nın gücü ciddi bir aşınma sürecine girdi. İran ve Irak, OPEC dengelerini kökten sarsacak boyutlarda yeniden güçbirliği ile uluslararası piyasalara dönmeye hazırlanıyorlar. Ciddi bir arz fazlası doğması bekleniyor; şayet zamanında doğru yatırımlar yapılır ve talep bölgeleri ile evlenmeleri sağlanabilirse. Hazar Havzası ve Orta Asya nın hem Körfez hem de dinamik Asya pazarları ile bağlanmasına ilişkin dev projeler var. Güney Çin Denizi, Hürmüz Boğazı, Malakka, Arktık gibi enerji ticaretinin can damarları gerilimlerden kurtulmuyor. CNPC, Rosneft, Aramco, Petrobras, KMG, Petronas ve Pertemina gibi ulusal petrol şirketleri bir zamanların seven sisters inin yerlerini sarsıyor, rezervlerin önemli bir kısmını kontrol ediyor, cazip kazançlara ortak oluyorlar. Şu ve gıdada olduğu gibi enerjide de kaynak rekabeti şiddetleniyor. Enerji artık ticareti yapılan bir meta değil, aynı zamanda ulusal güvenliğin ve ekonomik refahın en önemli unsuru, stratejik bir varlık. Tüm bu gelişmeler sonucunda dünya enerji yatırım ve ticaretinde tam bir patlama meydana gelecek; enerjiyi tüketim merkezlerine ulaştırmak

9 için uzak mesafeler katedilecek. Bu güzergahların askeri güvenliği ve kesintisiz ikmal amacı giderek daha fazla öne çıkacak. Son yüzyıl içindeki sıcak çatışmaların hemen tamamının aslında enerji paylaşımı ya da güvenliği kaygıları ile yakından bağlantılı olduğunu biliyoruz. 9 Aslında bugün Irak'ta yaşanan, gelecekte Suudi Arabistan, İran ve belki de Orta Asya da yaşanabilecek olayların temelinde, siyasi ve askeri hedefleri bir kenara bırakacak olursak, büyük ölçüde dünya enerji arz ve talebindeki köklü değişiklik beklentileri yatıyor. Yatırım ve fiyat bağlantısı Yenilenebilir enerji kaynakları, enerji arzında sanıldığı kadar yüksek bir paya - ekonomik nedenlerle - ulaşamayabilir. Fosil yakıtların hala günümüz enerjisine hükmetmesi, görünür gelecekte de öyle kalacak olması başta sera etkisi, asit yağmurları ve hava kirliliği gibi çevre kaygılarına yol açıyor. Bununla birlikte, yeni teknoloji sayesinde keşfedilen temiz yakıtlar ve işleme teknikleri enerji piyasasını olumlu yönde etkileme potansiyeline sahip. Özellikle de yenilenebilir enerjinin resmi sübvansiyonlara bağımlı kalmadan gelişme yoluna girmesi çevre bakımından cesaret verici gözüküyor. Kalkınmanın sürdürülebilir olmasının yolu sürdürülebilir enerjiden geçiyor. Enerji fiyatlarındaki farklılık ülkelerin rekabet gücünü derinden etkiliyor. Sermaye, ticaret ve teknoloji akış istikametini değiştiriyor. Küreselleşme gerilerken kaynak milliyetçiliği, Batı daki ekonomik milliyetçilik, himayecilik ve bölgeselleşme akımlarına paralel yükseliş gösteriyor. Bugün ile 2035 arasında 37 trilyon dolara varacağı tahmin olunan enerji yatırımlarının hangi kaynaklardan finanse edileceği, egemen servet fonlarının, İslami finansın, bankaların, uluslararası kalkınma kuruluşlarının, özel sermaye gruplarının, emeklilik fonlarının rolünün ne yönde evirileceği kafaları meşgul ediyor. LNG, petrol, kömür ve uranyum ticareti doğuya akıyor, beraberinde Asya ile Körfez arasında karşılıklı yatırımları körükleyerek. Türkiye ye gelince... Enerji, ekonomimizin atardamarı. Onsuz çarklar dönmüyor. Ve de yumuşak karnı mız.halihazırda dışa bağımlılığımız son derece yüksek

10 düzeylerde; petrolde yüzde 93, doğalgazda yüzde 98 dışa bağımlıyız.. Petrol, ulaşım sektöründe ve kimya sektöründe, doğal gaz da elektrik üretiminde (yüzde 43) ve ısınmada ağırlıklı olarak kullanılmaya devam ettikçe ikame edilmesi zor yakıtlar. Dolayısıyla, uluslararası piyasalardaki enerji fiyat dalgalanmaları anında yansıyor ülke ekonomisine. Sadece bu yılın sonuna kadar enerji ithalat faturası 60 milyar doları bulacak gibi. Daha uzun yıllar enerjide kendi kendine yeterlilik kazanmamız mümkün değil. Hidro, jeotermal, rüzgar, güneş ve kömürde özkaynaklarımız zengin ama henüz cari işlemler açığımızı şişiren ithal faturamızı azaltacak boyutta değerlendirilemiyor. Türkiye'de kaya gazi kaynakları daha ciddi rezerv çalışmaları ile kanıtlanmış durumda değil. Şu kaynaklar, çevre üzerindeki olumsuz etkileri ve teknoloji maliyeti dikkate alındığında "derde deva" cinsinden büyük kaya gazi üretimi beklemek iyimserlik olur. Yeni teknolojiler ve verimlilik iyileştirmeleri sayesinde sübvansiyonlara gerek kalmadan bu enerjilerin daha yoğun kullanımı, ulusal şebekeye entegre edilmeleri bu bağımlılığı zamanla azaltabilir. Nükleer enerjinin de 2023 den itibaren devreye girmesi yakıtlar arasında denge ve çeşitlilik bakımından önemli. İyi yönetilmesi halinde dışa bağımlılığın sırtımızda büyük bir yük olmasını önlemek mümkün aslında. Japonya, Kore ve Tayvan a bakmak yeterli. Türkiye, aslında petrolden ziyade doğal gaz arz güvenliğine ve fiyatına ağırlık vermeli. Elektrik santrallerinin yarıya yakını (yüzde 43) doğal gaz ile çalışıyor ve her geçen yıl daha fazla gaz gerekecek. Bu nedenle, gazda arz güvenliğimizin güvenilir kaynaklardan, uygun fiyatlarda sağlanması sürdürülebilir büyüme bakımından çok önemli. Bu alanda tümüyle dışa bağımlıyız. Bu yıl sonunda toplam enerji ithal faturamız 60 milyar doları aşabilir. Türkiye, doğal gazı en pahalı İran'dan alıyor, sonra Gazprom gazi geliyor fiyat yüksekliği bakımından. Azerbaycan gazi nispeten daha elverişli. Irak Kürdistan bölgesinden beklenen doğal gazın, siyasi risk tenzilatı yapıldığında, bize şimdiye kadar sağlanacak en ucuz fiyatlı gaz olacağı anlaşılıyor. Doğu Akdeniz'deki İsrail ve Kıbrıs gazi da Türkiye üzerinden taşınırsa fiyat dengelemede Türkiye son derece elverişli bir konuma oturacak den itibaren bazı sözleşmeler sona eriyor. Hızla artan gaz talebi yeni kaynaklar arayışını da hızlandırmalı. Gaz arz güvenliği enerji 10

11 gündeminin en önemli konularından birisi. Azerbaycan, İran gazına Türkmenistan ve Irak Kürdistanı nın gazı da ilave edilirse, LNG ile birlikte, gaz portföyümüz önemli ölçüde çeşitlenecek. Ve Gazprom nezdinde müzakere yeteneğimiz elimizi güçlenecektir. 11 *** Ülkemizin enerji transit güzergahları üzerinde olması da ciddi bir avantaja çevrilebilir. Rusya ve İran dan gelen doğal gazın üçüncü ülkelere yeniden ihracına sözleşmeler gereği izin verilmiyor; bu yönde yeni sözleşmelere hüküm konulması için çabalamak gerekecek. Üretici ülkeler ve firmalar tüm yumurtaları aynı sepete koymak istemeyecekleri için Türkiye'nin tek başına bu kaynakları kendi tüketimi için kullanmak arzusu yankı bulmaz. Ama makul düzeyde özel fiyat anlaşmaları yapmasının, transit ücretini üstlendiği altyapı ve siyasi risklere uygun şekilde arttırmasının önünde bir engel yok. Nabucco nun kaçınılmaz ölümü ile gündeme gelen TANAP ve TAP boruhatları projeleri ile Hazar dan gelen ve Türkiye üzerinden Avrupa ya uzanacak Güney Koridoru nun ilk aşaması tamamlanıyor. Şah Deniz -2 gazi Avrupa'ya 10 milyar metreküp (mmk) gaz sağlayacak, 6 mmk de Türkiye'ye. Avrupa'nın gaz talebi halen 500 mmk civarında, 2030'da 700 mmk'e çıkması öngörülüyor. Bu miktarın yüzde 60'a yakını ithal ediliyor. Ciddi bir enerji koridorundan bahsetmek için Doğu'dan Batı'ya gaz taşıyacak bu koridorun en az mmk düzeyine çıkartılması gerekiyor. Bu hedefi gerçekleştirmek mümkün şayet Azerbaycan'ın Ümit, Absheron, Nahçıvan ve diğer sahalarından, Türkmenistan'dan, İran'dan, Doğu Akdeniz'den ve Irak'tan yeni gaz kaynakları bu güzergaha akıtılabilirse. Belki TAPI ile Türkmenistan gazi, Pakistan ve Hindistan a bağlanacak. Çin in doğu sahillerinden Orta Asya ve Hazar üzerinden İran a uzanacak İpek Yolu Boru Hattı, Myanmar ve Pakistan üzerinden yeni güzergahlar yaratılması ile Malakka Boğazı İkilemi nden kurtulması mümkün olabilecek. Yakında serbest kalacak İran petrol ve doğalgazı yüksek değerli pazarlara ulaşmak için güzergâh aramaya başladı bile. Rusya nın Güney Akımı nın nasıl gelişeceği tam kestirilemiyor. Irak ın hem güneyinden hem kuzeyinden uluslararası piyasalara diğer OPEC ülkelerini rahatsız edecek boyutlarda petrol akması ihtimali güçleniyor.

12 Uluslararası enerji şampiyonları yaratmak 12 Başta TPAO ve BOTAŞ olmak üzere halen kamu şirketi olan ama potansiyelini değerlendiremeyen grupları önümüzdeki on yıldan önce bölgesel, daha sonra önde gelen küresel enerji devlerine dönüştürmeyi hedeflemeliyiz. Türkiye kaynaklı ve uluslararası rekabet gücüne sahip bölgesel enerji devleri yaratacak adımları artık gecikmeksizin atmalıyız. Bu çerçevede, öncelikle çok köklü bir kuruluş olan TPAO yu yeni bir kurumsal kimlik altında THY ve uluslararası başarılı modellere uygun şekilde yeniden yapılandırmak gerekiyor. Petrobras, Petronas, PetroChina, SOCAR, ENİ, Aramco gibi nispeten başarılı ulusal/uluslararası petrol ve doğal gaz şirketlerinin uygulamalarını iyi incelemek şart. Hedef, hem 2023 e kadar ülkemizin petrol ve doğal gaz ikmal güvenliğini mümkün olduğunca yerel ve çevremizdeki kaynaklardan temin etmek, aynı zamanda yurtiçi ve yurtdışı karlı enerji yatırımlarını, ticaretini üstlenmeyi hedefleyen güçlü ulusal enerji şampiyonları yaratmak. Uluslararası şirketler gibi çalışacak, buna göre yapılandırılmış, finansman modeli, insan sermayesi sorunu çözümlenmiş, oturtulmuş ama devletin stratejik ağırlığını hiçbir zaman kaybetmeyeceği bir yeni tasarıma acilen ihtiyaç var. Özel sektörün dinamizmini de arkamıza alacak şekilde. Tek başına TPAO yu enerji şampiyonu yapmak yetmez. BOTAŞ ın özellikle boru hattı varlıkları ile TPAO nun doğal gaz ve petrol üretimi arasındaki ilintiyi iyi kurmak ve dikey entegrasyonu sağlamak da çok önemli. Böylece, TPAO ve BOTAŞ hem ülkenin bölge diplomasisindeki en önemli güç araçları arasında yer alır, hem ülke ekonomisine ciddi katkı sağlar, hem de küresel enerji oyuncuları arasına girmemize zemin hazırlarlar. Aynı şey elektrikte de söz konusu. *** Hem ülke içindeki yerel enerji kaynaklarını hem de dış kaynakları dikkate alan, dünyadaki mevcut ve gelecek enerji dinamiklerini de göz ardı etmeyen sağlam bir uzun vadeli enerji politikası inşasına ihtiyacımız var. Beş sacayağı üzerine oturacak bir politika arz güvenliği temini, enerji verimliliğinin arttırılması, yeni enerji teknolojilerine yatırım, iklim değişimi ve çevreye hassasiyet ve enerji projelerine

13 maliyeti dünya ortalamasını geçmeyecek finansman imkanı sağlanmasını içermeli. 13 Geçen 10 yılda enerji ekonomimiz ikiye katlandı. Önümüzdeki 10 yıl içinde 130 milyar dolarlık yeni yatırım yapılması gerekiyor. Türkiye deki tasarruf miktarı büyüme rakamlarının henüz altında. Çevremizdeki coğrafya da da milyarlarca dolarlık yeni enerji, yenilenme ya da enerji bağlantılı altyapı projeleri yatırımcı bekliyor. 11 yıl önce özel sektörün payı yüzde 32 lerdeydi, şimdi neredeyse kamunun payı o kadar. Tamamen yer değiştirdi e kadar (mevcut görünümde pek gerçekçi olmasa da) dünya'nın en büyük ilk 10 ekonomisi arasına girmeyi hedefleyen, nüfusu genç, orta sınıfı palazlanan, kentsel dönüşümü hızlandıran ve enerji talebi dünya ortalamasının üzerindeki bir ülkenin arz güvenliğini garantiye alması sadece bir enerji politikası değildir. Kelimenin tam anlamıyla ulusal güvenlik meselesidir. Ekonominin bütünüyle birlikte gözönünde bulundurulması gereken, bölgesel ve uluslararası boyutları yaşamsal önemde bir meseledir. Bu itibarla, hükümetin özel sektör ve uluslararası sermaye/şirketler ve bölgesel oyuncularla işbirliği/ortaklık içinde hareket ederek çabalarını su yedi alana yoğunlaştırması elzemdir: - Entegre bir enerji yönetim anlayışını benimseyerek enerji, çevre, vergi, rekabet, yatırım, ticaret ve dış politika/güvenlik boyutları etkin şekilde hükümet ve iş kararlarına katılmalıdır; - Ülke içinde talep yönetimi için enerji verimliliğini arttıracak, enerji yoğun sanayilerden uzak duracak ve smart teknoloji ve sektörlere yönelecek, ülkenin değişik bölgelerindeki özgün yerel enerji kaynaklarını harekete geçirecek bir yaklaşım benimsenmelidir; - Petrol, doğal gaz ve kömürde ülke içi üretimi daha da arttıracak, ulusal-uluslararası şirketleri yatırıma cezbedecek elverişli politikaların sürekli gözden geçirilmesi, bu arada üretimin nisbeten daha ucuz olduğu çevre ülkelerde siyasi bağlantıları da kullanarak saha/tesis alınarak ortak üretim imkanları araştırılması, ülke ihtiyacının en az yüzde 50'sinin çevremizdeki enerji zengini ülkelerdeki kontrol edebileceğimiz ortak üretimden karşılanması hedeflenmelidir; - Bölgesel enerji merkezi olmanın sadece ülkenin dört bir tarafını boruhatları ağı ile döşemekten geçmediğinin bilinci içinde fiziki

14 altyapının yanısıra fiyat liberalizasyonu, enerjideki ağır vergi yükünün hafifletilmesi, uluslararası iyi uygulamalar ışığında gerekli hukuki ve kurumsal düzenlemeler yapılmalı, üretici ve tüketici ülkelerde güveni zedelemeyecek "yumuşak güç" dış politikasına dönülmelidir; - Temiz/yeşil ekonomiye geçiş sürecinde en azından rüzgar, jeotermal ve güneş enerjisinde teknoloji üreten öncü ülkelerden birisi haline gelmenin amaç olarak benimsenmeli, sübvansiyonsuz üretim temel hedef olmalıdır; - Enerji sektörünün sağlıklı bir şekilde işlemesi için türev piyasa işlemlerinin Borsa İstanbul çatısı altında yapılmalı, elektrik ve doğalgaz piyasalarının organize bir spot ve türev piyasaya kavuşması sağlanmalı ve zamanla elektrik, gaz, kömür ve petrolde bölgesel enerji piyasası İstanbul da kurulmalıdır; - Halihazırdaki tüm yerel enerji şirketlerini bütünleştirsek orta boyda Batılı bir enerji şirketi bile etmiyor büyüklük; bu nedenle, kamu-özel sektör ortaklığı ile Türkiye'nin dünya enerjisindeki konumuna yaraşan, uluslararası rekabet koşullarına göre faaliyet gösteren yeni enerji şampiyonları yaratılmasına yönelinmesi, bu çerçevede asgari 50 milyar dolarlık bir Türk enerji fonu yaratılması için ilk adımların atılması gerekiyor. 14 Girişimcilere mesajlar Yukarıdaki değerlendirme ve önerilerin de işaret ettiği gibi, alışılageldik yapılar, politikalar ve ilişki biçimleri bu dönüşümleri yeterince anlamaya, onlara uygun karşılıklar geliştirmeye, herkese kazandıracak yeni ortaklık ve işbirliği biçimleri geliştirmeye ve çeşitlenen riskleri iyi yönetip kazanılacak yararları azamileştirmeye elverişli görünmüyor. Enerji arzını arttıracak, verimliliği iyileştirecek, temiz enerji ekonomisine geçişi sağlayacak, yeni enerji teknolojilerine kaynak akıtacak, yurtdışında enerji üretimini teşvik edecek, dünya çapında rekabet gücüne sahip kendi ulusal enerji şampiyonlarını yaratacak, jeopolitik dinamikleri de ihmal etmeyecek yeni yaklaşımları gecikmeksizin yürürlüğe koymak, etkili şekilde onların icrasını takip etmek zorundayız. Türk sanayinin rekabet edebilmesi, cari işlemler açığının kapatılması, enerji zengini komşularımızla karşılıklı ticaret ve yatırım akışlarının artması enerjideki akıllı, zamanlı ve entegre yönetim esaslı politikalara

15 bağlı. Bir de bölgesel ve uluslararası eğilimlerin çok iyi izlenip fırsatların erken aşamada yakalanmasına ve risklerin azami ölçüde nötralize edilip yönetilmesine Enerji Yol Haritası ve Eylem Programı gerekiyor. Siyasi iradenin en yüksek düzeyde bu vizyona ve onun uygulanma mekanizmalarına sahip çıkması, gerekli kapasiteleri yaratması, etkin icraya gereken desteği ve kaynakları tahsis etmesi elzemdir. Öyle merkezi planlamacı, dayatmacı bir anlayış değil; sadece sizlere istikamet duygusu verecek, dünya ve karşılaştırmalı üstünlüklerimizle enerji ekonomimizi ve jeopolitiğimizi uyumlu kılacak bir vizyon. Suna kuvvetle inanıyorum ki, yeni şekillenmekte olan dünya düzeninde bulunduğu coğrafya, çevresindeki enerji arz zengini ülkeler ve 1 trilyon dolara yaklaşan GSMH sı dikkate alınırsa Türkiye enerjideki küresel müesses nizam ın yönetim kuruluna rahatlıkla girebilir. Şu küçük notları da kayda geçireyim: - Dünya nın en büyük şirketleri arasında en karlıları enerji, teknoloji ve finans şirketleri. İlk 25 in 16 sı enerji sektöründe petrol ve doğal gazda. Exxon Mobil ilk sırayı alıyor milyar dolar kar etmiş 2012 de. Onu, 41.7 milyar dolar ile Apple izliyor. Sadece gayrisafi kara bakmak doğru olmayabilir zira, Exxon Mobil 482 milyar dolar harcayıp yüzde 9.3 kar marjı ile 44 milyar kar ederken Apple yüzde 26.6 marj ile 41 milyar dolar karı yakalıyor. - Artık kendi ülkelerinin dışından ya da etnik gruplardan insanlar dünya nın en büyük şirketlerinin tepelerine tırmanıp zirvede uzun yıllar oturabiliyorlar. Ahmet Muhtar Kent artık kanıksadığımız bir lider bu anlamda. Pepsi de kopya çekerek Çalcutta İşletme Enstitüsü nde MBA ini yapmış Hint asıllı İndra Nooyi yi CEO görevine getirdi. - Japon otomobil devi Nissan ın başında Brezilyalı Carlos Ghoşn var. Fransızların Dior u Faslı Sidney Toledano yu tepeye oturtmuş. Kanadalı Mark Carney 2012 de İngiltere Merkez Bankası (Bank of England) guvernoru olarak tayin edildi. IMF in başında Fransız, OECD nin genel sekreteri Meksikalı, BM e Koreli liderlik yapıyor (ya da yapamıyor). - Küreselleşme, bağlılık ve diğer eğilimler nedeniyle işdünyası bugün daha karmaşık, daha hızlı hareket ediyor ve geçmişe kıyasla daha rekabetçi. Liderler sadece zor kararlar almakla kalmıyorlar aynı zamanda alışık olmadıkları yeni cins kararlar almak zorundalar. Bunun

16 için de kararlarını üzerine oturtacakları yeni verilere, istihbarata ve bilgilere ihtiyaç duyuyorlar Böyle bir dünyada, klasik ekonomist gibi düşünmeleri, çetin rekabet ortamında en iyi yetenekleri çekmeleri ve onları elde tutmaları, esnek işyeri yaratmaları, lider süpermendir efsanesini çökertmeleri ve performans yönetimi ile varılacak sonuçları bağlantılı kılmaları obnem taşıyor. Girişimcilere şu mesajları da geçmeden edemeyeceğim: - Enerji piyasası uçsuz bucaksız bir deniz. İster üretim, ister ticari, ister yatırımcı tarafında yer alın, enerji piyasası, hele ki Türkiye gibi, enerjinin her sahasında potansiyel sahibi bir ülkede, yeni girişimcilere her zaman yer var. Sadece denizin hangi kıyısından suya gireceğinize karar verin. - Hiçbir zaman yerel kalmayın. Komşu ülkeleri, çevredeki gelişmeleri çok iyi okuyun. Sonra dünyanın başka uçlarına bakın, oralarda neler oluyor diye. - Emek, çaba her zaman karlılığını bulur, önemli olan doğru yerlerde hazineyi aramakta. Kapasitenizi geliştirirken full value chain boyunca ilişkiler ağınızı da oluşturmaya çalışın. - Belki de girişimcinin ilk yapması gereken kendi enerjisini yönetmekle başlıyor. - Sizin 2023 hayaliniz ne? Günlük akışta kalıp, hayatın bizi nereye götüreceğini mi bekleyeceğiz, yoksa hayallerinizi kovalayıp, bunu gerçekleştirecek misiniz? - Gelecek, şimdi başlıyor.