Muş Alparslan Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi. Muş Alparslan University Journal of Science ULUSAL HAKEMLİ DERGİ ISSN:

Transkript

1 Muş Alparslan Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Muş Alparslan University Journal of Science ULUSAL HAKEMLİ DERGİ ISSN: CİLT/VOL: 2 SAYI/NO:1 YIL/YEAR: HAZİRAN/JUNE 2014

2 Muş Alparslan Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Muş Alparslan University Journal of Science Sahibi Muş Alparslan Üniversitesi Adına Prof. Dr. Nihat İNANÇ (Rektör) Editör/Editor Doç. Dr. Ercan BURSAL Editör Yardımcıları/Associate Editors Yrd. Doç. Dr. Bayram GÜNDÜZ Yrd. Doç. Dr. Nevin TURAN

3 Yayın Kurulu/Editorial Board Prof. Dr. Cevad SELAM Prof. Dr. Ekrem ATALAN Prof. Dr. Osman ÖZCAN Prof. Dr. Erdal Necip YARDIM Doç. Dr. Ercan BURSAL Doç. Dr. Esin KAYA Doç. Dr. Harun POLAT Doç. Dr. İbrahim ERDOĞAN Doç. Dr. Murat KAYRİ Yrd. Doç. Dr. Bayram GÜNDÜZ Yrd. Doç. Dr. Ekrem ALMAZ Yrd. Doç. Dr. Hasan Ali AYGÖR Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ALLAHVERDİ Yrd. Doç. Dr. Muhsin İNCESU Yrd. Doç. Dr. Nevin TURAN Yrd. Doç. Dr. Ömer ARSLAN Yrd. Doç. Dr. Zeydin PALA Muş Alparslan Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi yılda en az iki sayı olarak yayınlanan ulusal hakemli bir dergidir. Muş Alparslan Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi nde yayınlanan yazıların bilimsel ve hukukî sorumluluğu yazarlarına aittir. Yayınlanan yazıların bütün yayın hakları Muş Alparslan Üniversitesi ne ait olup, yayıncının izni olmadan kısmen veya tamamen basılamaz, çoğaltılamaz veya elektronik ortama taşınamaz. İletişim: Tel: Fax: Web: / editorfbd@alparslan.edu.tr Adres: Muş Alparslan Üniversitesi / Rektörlük Grafik Tasarım Erdal YILDIZ

4 İÇİNDEKİLER / CONTENTS KANADA DA YETİŞEN İKİ Thuja L. (CUPRESSACEAE) TÜRÜNÜN UÇUCU YAĞ KOMPOZİSYONU ESSENTIAL OIL COMPOSITION OF TWO Thuja L. (CUPRESSACEAE) SPECIES FROM CANADA Ömer Kılıç HAKKÂRİ İLİ AKÇALI YATILI İLKÖĞRETİM BÖLGE OKULU (YİBO) ÖĞRENCİLERİNDE BAĞIRSAK PARAZİTLERİNİN YAYGINLIĞI DISTRIBUTION OF INTESTINAL PARASITES BETWEEN STUDENTS IN THE AKÇALI BOARDING SCHOOL IN HAKKÂRİ Ali Bilgin Yılmaz, Yalçın DİCLE, Abdulalim AYDIN, Yaşar GÖZ YÜKSEK ENERJİLİ ELEKTRON DEMETLERİ ÖLÇÜMLERİNDE İKİ FARKLI İYON ODASININ KARŞILAŞTIRILMASI COMPARISON OF TWO DIFFERENT IONIZATION CHAMBER FOR MEASUREMENT OF HIGH ENERGY ELECTRON BEAMS Hasan YENER, Abdülmecit CANBOLAT, Eser BİLEN, Sinan YAŞAR MUŞ İLİNDE HAYVAN POTANSİYELİNİN DEĞERLENDİRİLEREK BİYOGAZ ÜRETİMİNİN ARAŞTIRILMASI EVALUATION OF THE POTENTIAL OF LIVESTOCK BREEDING IN THE CITY OF MUŞ FOR THE RESEARCH OF BIOGAS PRODUCTION Gizem Hazan ÇAĞLAYAN, Nilüfer Nacar KOÇER

5 MUŞ VE BİTLİS YÖRESİNDE TOPLANAN BAL VE PROPOLİSİN ANTİMİKROBİYAL AKTİVİTESİNİN ARAŞTIRILMASI ANTIMICROBIAL ACTIVITY OF HONEY AND PROPOLIS COLLECTED IN MUŞ AND BİTLİS REGION Yusuf ALAN, Ekrem ATALAN, Nurcan ERBİL, Orhan BAKIR, Zümrete ORMAN, Pelda KANİK OESTRUS OVİS (SHEEP BOT FLY), EKSTERNAL OFTALMOMİYAZİS: BİR OLGU SUNUMU OESTRUS OVİS (SHEEP BOT FLY), OPHTALMOMYİASİS EKSTERNA: A CASE REPORT Hakan USLU, İlknur Akyol SALMAN, Mehmet Veysel COŞKUN, Can Lokman PINAR, Önder AKKAŞ

6

7 Muş Alparslan Üni versi tesi Fen Bilimleri Dergisi Muş Alparslan University Journal of Science ISSN: Cilt/Volume:2 Sayı/ Issue:1 Haziran/June: 2014 KANADA DA YETİŞEN İKİ Thuja L. (CUPRESSACEAE) TÜRÜNÜN UÇUCU YAĞ KOMPOZİSYONU ESSENTIAL OIL COMPOSITION OF TWO Thuja L. (CUPRESSACEAE) SPECIES FROM CANADA Ömer Kılıç* *Bingöl Üniversitesi, Teknik Bil. MYO. Park ve Bahçe Bitkileri Bölümü, BİNGÖL ÖZET Kanada da yetişen Thuja occidentalis L. ve Tetraclinis articulate (Vahl) Masters (synonym: Thuja articulate) türlerinin ibrelerinden elde edilen yağlar HS-SPME / GC-MS tekniği ile analiz edildi. Sırasıyla %92.30 and %93.42 lik toplam yağ miktarında otuzbir ve ellibir bileşen tespit edildi. Thuja occidentalis in ana bileşenleri bornilasetat (%30.00), limonen (%7.56), kamfor (%7.33), α-pinen (%7.18) ve δ-kadinen (%6.01) olarak belirlendi; Tetraclinis articulata da ise α-pinen (%32.67), 3-karen (%18.29), β-mirsen (%11.69) ve bornilasetat (%5.88) ana bileşenler olarak bulundu. Sonuçlara gore T. occidentalis in kemotipi bornilasetat, T. articulata nın kemotipi α-pinen olarak belirlenmiş ve HS-SPME yöntemi tıbbi ve aromatik bitkilerin rutin kontrol ve analizlerinde kullanılabilecek bir yöntem olarak belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: Thuja occidentalis; Tetraclinis articulate; uçucu yağ; HS-SPME ABSTRACT The essential oil needles of Thuja occidentalis L. and Tetraclinis articulate (Vahl) Masters (synonym: Thuja articulate) growing in Canada, were analyzed by HS-SPME / GC-MS technique. Thirty one and fifty one compounds were identified representing 92.30% and 93.42% of the oil, respectively. The main constituents of Thuja occidentalis were bornylacetate (30.00%), limonene (7.56%), camphor (7.33%), α-pinene (7.18%) and δ-cadinene (6.01%), whereas α-pinene (32.67%), 3-carene (18.29%), β-myrcene (11.69%) and bornylacetate (5.88%) were the major constituents of Tetraclinis articulata. The results showed that T. occidentalis chemotype was bornylacetate whereas α-pinene was chemotype of Tetraclinis articulate and HS-SPME method can be applied to routine control analysis of aromatic and medicinal plants. Key Words: Thuja occidentalis; Tetraclinis articulate; essential oil; HS-SPME * Sorumlu Yazar / Corresponding author: Ömer Kılıç, Bingöl Üniversitesi, Teknik Bilimler M.Y.O., Park ve Bahçe Bitkileri Bölümü, 12000, Bingöl, Tel: , omerkilic77@gmail.com 195

8 Kılıç, Kılıç. Muş Alparslan Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 2 (1), , INTRODUCTION T. occidentalis L. (Cupressaceae), commonly known as Arbor vitae or white cedar, is indigenous to eastern North America and is grown in Europe as an ornamental tree [1]. The plant was first identified as a remedy by native Indians in Canada during a 16th century expedition and was found to prove effective in the treatment of weakness from scurvy [2]. T. occidentalis is an evergreen species widely cultivated as a common ornamental plant [3]. During the last years most of the phytochemical studies on this plant species focused on the terpene composition of the essential oil, where α-pinene and α-cedrol have been reported as the major constituents of the leaf oil [4,5]. In folk medicine, T. occidentalis has been used to treat bronchial catarrh, enuresis, cystitis, psoriasis, uterine carcinomas, amenorrhea and rheumatism [6,7]. T. occidentalis was originally cultivated in North America. It is a native European tree with a maximal height of m. It has coniferous pyramidal features, with flattened branches and twigs in one plane, bearing small scalelike leaves. Over the whole year, the leaves are green, with the lower side showing a brighter green where resin glands also reside. Small, 1-2 cm long green to brown coniferous pins contain the seeds [8]. In addition, some data about biology, pharmacology, toxicology, odor and use in food-flavorings, perfumery and cosmetics as well as medical applications of main compounds (α- and β-thujone, camphor, 1,8-cineole, linalool and linalyl acetate) were published elsewhere [9,10]. The aim of the present study is to provide chemical data that might be helpful in potential usefulness, to summarize the available information in order to facilitate and guide future researchs and to examine potential chemotaxonomic significance of these species. MATERIAL AND METHODS Plant Source T. occidentalis was collected in vicinity of Toronto / Canada, , m., Kilic T. articulata was collected in vicinity of Toronto / Canada, , m., Kilic HS-SPME Procedure Five grams powder of needles of T. occidentalis and T. articulata were carried out by a (HS-SPME) head space solid phase microextraction method using a divinyl benzene/ carboxen / polydimethylsiloxane (DVB/CAR/PDMS) fiber, with 50/30 lm film thickness; before the analysis the fiber was pre conditioned in the injection port of the gas chromatography (GC) as indicated by the manufacturer. For each sample, 5 g of plant samples, previously homogenized, were weighed in to a 40 ml vial; the vial was equipped with a mininert valve. The vial was kept at 35 C with continuous internal stirring and the sample was left to equilibratefor 30 min; then, the SPME fiber was exposed for 40 min to the headspace while maintaining the sample at 35 C. After sampling, the SPME fiber was introduced into the GC injector, and was left for 3 min to allow the analyzes thermal desorption. In order to optimize the technique, the effects of various parameters, such as sample volume, sample headspace volume, sample heating temperature and extraction time were studied on the extraction efficiency as previously reported by Verzera et al.,[11]. GC-MS Analysis A Varian 3800 gas chromatograph directly inter faced with a Varian 2000 ion trap mass spectrometer (VarianSpa, Milan, Italy) was used with injector temperature, 260 C; injection mode, splitless; column, 60 m, CP-Wax 52 CB 0.25 mm i.d., 0.25 lm film thickness (ChrompackItalys.r.l., Milan, Italy). The oven temperature was programmed as follows: 45 C heldfor 5 min, then increased to 80 C at a rate of 10 C/min, and to 240 C at 2 C/min. The carrier gas was helium, used at a constant pressure of 10 psi; the transfer line temperature, 250 C; the ionisation mode, electron impact (EI); acquisit ion range, 40 to 200 m/z; scan rate, 1 us-1. The compounds were identified using the NIST (National Institute of Standardsand Technology) 196Y

9 Y Kılıç, Kılıç. Muş Alparslan University Journal of Science, 2 (1), , library (NIST/WILEY/EPA/NIH), mass spectral library and verified by the retention indices which were calculated as described by Van den Dool and Kratz [12]. The relative amounts were calculated on the basis of peak-area ratios. The chromatograms of studied samples are seen in Figure 1,2 and identified constituents are listed in Table 1. Table 1. Chemical composition of the studied samples Constituents RRI Thuja occidentaliculata Thuja arti- α-pinene Camphene β-pinene carene β-myrcene Limonene α-terpinolene p-cymene ,4,6-octatriene ,3,5-undecatriene p-dimethylstyrene Benzene, 1-methyl α-cedrene ,3-cyclohexadiene Sabinenehydrate methanoazulene Limoneneoxide ,6-octadien-3-ol β-funebrene β-elemene β-cedrene Thujone β-sesquiphellandrene γ-elemene Thujopsene Caryophyllene cyclopentene-1-acetaldehyde β-farnesene ,3-cyclohexadiene Cyclopentane γ-cadinene α-cedrene Bornylacetate Benzene, 1-methyl β-bisabolene Isobornylacetate Exo-methyl-camphenilol Camphor δ-cadinene β-selinene α-amorphene Ethanol Verbenol β-sesquiphellandrene α-curcumene Benzene Borneol Myrtenol ,4-cyclohexadiene Benzene, 1-methyl Carveol Quinoline Adamantane Benzenemethanol Verbenone γ-curcumene ,6,10-dodecatriene-3-ol Caryophylleneoxide di-epi-α-cedrene Cedrol Bicyclo(2.2.1)heptane2,5-dione Phenanthrene ,3-benzenediamine Toplam Figure 1. GC-MS chromatogram of T. occidentalis from Canada extracted by HS-SPME. 197

10 Kılıç, Kılıç. Muş Alparslan Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 2 (1), , Figure 2. GC-MS chromatogram of T. articulate from Canada extracted by HS-SPME. RESULTS AND DISCUSSION The essential oils of 31 compounds were identified representing 92.30% of the oils; bornylacetate was determined to be present at the high percentage (30.00%), the presence of limonene (7.56%), α-pinene (27.72%), camphor (7.33%) and δ-cadinene (6.01%) were also important for the oil profile (Table 1). The major components of the essential oil from T. occidentalis cultivated in Iran were α-pinene (21.9%), α-cedrol (20.3%), Δ-3-carene (10.5%) and limonene (7.2%) [13]. Volatile constituents Thuja articulate, 51 components were identified representing 93.42% of the oil, α-pinene was the predominant compound (32.67%) followed by 3-carene (18.29%), myrcene (11.69%) and bornylacetate (5.88%) (Table 1). α-pinene (29.2%), Δ-3- carene (20.1%), α-cedrol (9.8%), caryophyllene (7.5%), α-humulene(5.6%), limonene (5.4%), α-terpinolene (3.8%) and α-terpinyl acetate (3.5%) were the main constituents in the essential oil of T. orientalis [14]. germacrene D (6.71%), limonene (6.21%) and camphene (5.68%). P. mugo subsp. mugo; 3-carene (36.54%), p-cymene (18.03%), α-pinene (9.00%) and limonene (5.09%) [15]. Juniperus communis L., Taxus canadensis Marshall. and Tsuga canadensis (L.) Carr. from Canada were investigated by microextraction HS-SPME / GC-MS and limonene (26.12%), benzene (15.62%), β-mrycene (9.08%) and β-pinene (7.30%) were detected the main constituents of J. communis; 1-propanone (36.38%), morpholine (10.95%), methylamine (9.10%) and methanone (8.14%) were found to be main components of Taxus canadensis; bornylacetate (26.84%), α-pinene (23.74%), camphene (11.93%) and limonene (6.02%) were determined the major constituents of Tsuga canadensis [16]. On the other hand, in this study the main constituents of Thuja occidentalis were bornylacetate (30.00%), limonene (7.56%), camphor (7.33%), α-pinene (7.18%) and δ-cadinene (6.01%); α-pinene (32.67%), 3-carene (18.29%), β-myrcene (11.69%) and bornylacetate (5.88%) were found to be the major constituents of Tetraclinis articulata. According to these results, it is possible to say that, Thuja occidentalis and Thuja articulate both are showed α-pinene chemotype essential oils. In another study with six Pinus L. taxa; the main compounds of studied taxa were: P. resinosa; caryophyllene (27.60%), α-pinene (12.96%), 3-carene (12.93%) and naphthalene (9.37%). P. flexilis; α-pinene (33.29%), β-pinene (16.24%) and germacrene D (6.13%). P. nigra; acetic acid (31.12%), bicyclo [2.2.1] heptan-2-one (21.45%) and borneol (8.64%). P. strobus; α-pinene (32.96%), β-myrcene (27.72%) and β-pinene (8.01%). P. parviflora; α-pinene (25.56%), caryophyllene (13.21%), 198Y

11 Y Kılıç, Kılıç. Muş Alparslan University Journal of Science, 2 (1), , REFERENCES [1]. Chang, L.C., Song, L.L., Park, E.J., Luyengi L., Lee K.J., Fransworth, N.R., Pezzuto, J.M., Kinghorn A.D., Journal of Natural Product, 63, , [2]. Millspaugh, C.F., American medicinal plants: An illustrated and descriptive guide to plants indige- nous to and naturalized in the United States are used in medicine. Dover Publications, New York, [3]. Assadi, M., Flora of Iran, 11-12, [4]. Chen, Y., Li, S., Yang, L., Jiang, Z., Comparative study on chemical constituents of essential oils from several parts of Platycladus orientalis (L.) Franco. Linchan Huaxue Yu Gongye, 4, 1-11, [5]. Li, Z., Liu, S., Chemical constitution of essential oil from the fruit of Biota orientalis (L.) Endl., Zhongguo Yaoxe Zazhi, 32, , [6]. British Herbal Pharmacopoeia, Thuja, British Herbal Medicine Association,West Yorks, UK, , [12]. Van Den Dool, H., Kratz, P. D., A generalization of the retention index system including linear temperature programmed gas-liquid partition chromatography, Journal Chromatography, 11, , [13]. Nickavar, B., Amin, G., Parhami, S., Volatile Constituents of the fruit and leaf oils of Thuja orientalis L. Grown in Iran. Z. Naturforsch, 58c, , [14]. Guleria, S., Kumar, A., Tiku, AK., Chemical composition and Fungitoxic Activity of Essential Oil of Thuja orientalis L. Grown in the North-Western Himalaya. Z. Naturforsch, 63c, , [15]. Kılıç, O., Koçak, A.,. Essential Oil Composition of Six Pinus L. Taxa (Pinaceae) from Canada and their chemotaxonomy. Journal of Agricultural Science and Technology B 4 January, 67-73, [16]. Kılıç, O., Koçak, A.,. Volatile Constituents of Juniperus communis L., Taxus canadensis Marshall. and Tsuga canadensis (L.) Carr. From Canada, Journal of Agricultural Science and Technology B 4, January, , [7]. Shimada, K., Contribution to anatomy of the central nervous system of the Japanese upon the vermal arbour vitae. Okajimas Folia Anat Jpn., 28, , [8]. Naser, B., Bodinet, C., Tegtmeier, M., Lindequist, U., Thuja occidentalis (Arbor vitae): A review of its pharmaceutical, pharmacological and clinical properties. Alternatif Medical, 2, (1), 69-78, [9]. Arctander St.: Perfume and Flavor Chemicals (Aroma Chemicals). Arctander Publ., Montclair, [10]. Bauer, K., Garbe, D., Surburg, H., Common Fragrance and Flavour Materials, 3rd Ed., VCH, Weinheim, [11]. Verzera, A., Zino, M., Condurso, C., Romeo, V., Zappala, M., Anal. Bioanal. Chemistry, 380, ,

12

13 Muş Alparslan Üni versi tesi Fen Bilimleri Dergisi Muş Alparslan University Journal of Science ISSN: Cilt/Volume:2 Sayı/ Issue:1 Haziran/June: 2014 HAKKÂRİ İLİ AKÇALI YATILI İLKÖĞRETİM BÖLGE OKULU (YİBO) ÖĞRENCİLERİNDE BAĞIRSAK PARAZİTLERİNİN YAYGINLIĞI DISTRIBUTION OF INTESTINAL PARASITES BETWEEN STUDENTS IN THE AKÇALI BOARDING SCHOOL IN HAKKÂRİ Ali Bilgin Yılmaz 1, *Yalçın DİCLE 2, Abdulalim AYDIN 3, Yaşar GÖZ 1 1 Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu, Hemşirelik Bölümü, VAN 2 Muş Alparslan Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu, Hemşirelik Bölümü, MUŞ 3 Hakkâri Üniversitesi, Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu, HAKKÂRİ ÖZET Bu çalışma 2008 yılında Hakkâri iline 20 km uzaklıktaki Akçalı köyünde bulunan Akçalı Yatılı İlköğretim Bölge Okulunda öğrenim gören 7-16 yaş grubundaki öğrencilerde bağırsak parazitlerinin dağılımlarını saptamak amacıyla yapıldı. Çalışmada 236 sı erkek, 35 i kız olmak üzere toplam 271 öğrenciden dışkı örnekleri; 193 u erkek 32 si kız olmak üzere toplam 225 öğrenciden ise anal bant örnekleri toplandı. Dışkı örneklerinin incelenmesinde nativ-lugol, flotasyon ve trikrom yöntemleri uygulandı. Dışkı örneği incelenen 271 öğrencinin 127 sinin (% 46.86) bir ve birden fazla parazit ile enfekte olduğu, selofan bant örneği incelenen 225 öğrencinin 46 sının (% 20.44) ise Enterobius vermicularis ile enfekte olduğu saptandı. Koprolojik incelemede 236 erkek öğrencinin 98 inde (% 41.52), 35 kız öğrencinin ise 29 unda (% 82.85); selofan bant incelemesinde 193 erkek öğrencinin 40 ında (%20.72), 32 kız öğrencinin 6 sında (%18.75) paraziter etkenler saptandı. Dışkı incelemesinde en çok rastlanan parazit türünün Blastocystis hominis (%19.18) olduğu görüldü. Diğer parazitler sırasıyla Entamoeba coli (% 17.71), Ascaris lumbricoides (% 8.85), Giardia intestinalis (%8.48), Hymenolepis nana (% 6.64), Iodamoeba butschlii (% 4.05), Entamoeba histolytica/ Entamoeba dispar (% 1.84), Entamoeba hartmanni (% 1.47), Chilomastix mesnili (% 1.10) ve Enterobius vermicularis (% 0. 36) olarak saptandı. Bulgularımız ilköğretim çağında etkili ve yeterli bir düzeyde sağlık eğitimi verilmesinin gerekli olduğunu göstermektedir. Anahtar kelimeler: Bağırsak parazitleri, Çocuk, Hakkâri ABSTRACT This study was performed with purpose of detect the distribution of intestinal parasites among students aged between 7-16 years training in Akcali Regional Primary Boarding School away 20 km from Hakkâri province in In this study, from 236 male and 35 female students, totaly 271 stool samples and from 193 male and 32 female totaly 225 students anal-band sample was collected. Faecal samples were examined by using, nativlugol, flotasyon and trichrome technique. In 127 (46.86%) student were examined stool sample from 271 were detected one or more parasites, in cellophane tape samples analyz, 46 students (20.44%) from 225 were found to be infected with the Enterobius vermicularis. In faecal examination in 98 students (41.52%) from 236 male students, in 29 (82.85%) students from 35 female students and in cellophane tape examination in 40 (20.72%) students from 193 male students, in 6 (18.75%) students from 32 female students were detected parasitic factors. The most common type of parasite examination of stool Blastocystis hominis (19.18%), respectively. * Sorumlu Yazar/Corresponding Author: Yalçın DİCLE, Muş Alparslan Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu, Hemşirelik Bölümü, Tel: /3581, Muş/ 49250, y.dicle@alparslan.edu.tr 201

14 Yılmaz ve ark. Muş Alparslan Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 2 (1), , Other parasites were Entamoeba coli (17.71%), Ascaris lumbricoides (8.85%), Giardia intestinalis (8:48%), Hymenolepis nana (6.64%), Iodamoeba butschlii (% 4.05), Entamoeba histolytica/ Entamoeba dispar (1.84%), Entamoeba hartmanni (1.47% ), Chilomastix mesnili (1.10%) and Enterobius vermicularis (0.36%) were found. Our findings indicate that elementary students should be educated in the prevention of parasitic infections. Key words: Intestinal parasites, Children, Hakkâri 1. GİRİŞ İklim ve coğrafik faktörlerin yanı sıra sosyoekonomik düzey, alt yapı düzeni ve sanitasyonun eksik olması, eğitim olanaklarının yetersizliği, toplu yaşam yerlerinde (çocuk yuvası, okul, yurt, kışla vb.) barınma gibi durumlar parazitozların dağılımında etkili olan önemli faktörlerdir [1,2]. Bütün gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de iklimin özelliği, tarım ve hayvancılıkla uğraşın getirdiği sosyal yapı ve çevresel koşulların yetersizliği gibi faktörler, paraziter hastalıkları halk sağlığının önemli sorunlarından biri durumuna getirmiştir [3]. Paraziter hastalıklar bütün toplum kesimlerini etkilemekle birlikte çocuklarda oluşturdukları klinik tablolar daha şiddetli seyretmektedir. Bağırsak parazitleri karın ağrısı, ishal, iştah sapması, gece altını ıslatma, baş dönmesi, gece ağızdan salya akması ve diş gıcırdatması, eklem ağrıları, sinirlilik hali, ateş, burun ve anal kaşıntı gibi birçok klinik belirtiye yol açmaktadır [4,5]. Bağırsak parazitleri toplu yaşanılan yerlerde daha yaygın olarak görülmektedir. Bu nedenle yatılı okullar, çocuk yuvaları, kreşler ve askeri birlikler gibi insandan insana temasın çok fazla olduğu yerlerde daha sıklıkla görülmesi kaçınılmaz bir durumdur. Bazı bağırsak parazitozları ise özellikle kişisel hijyen alışkanlığının tam olarak gelişmediği okul öncesi ve ilköğretim çağı çocuklarında daha yaygın olarak görülmektedir [4,5,6]. Ülkemizde paraziter hastalıkların prevalansında bölgesel farklılıklar mevcut olup, Doğu ve Güneydoğu Anadolu gibi sosyoekonomik düzeyi düşük bölgelerde, özellikle de köylerde tuvalet alışkanlığının olmayışı ve bu ihtiyacın boş arazilerde veya bahçe, tarla gibi yerlerde giderilmesi, şehirlerdeki kanalizasyon ağının yetersizliği yayılmada büyük rol oynamaktadır [5]. Bu çalışmanın amacı, Hakkâri ili Akçalı Yatılı İlköğretim Bölge Okulu nda eğitim gören ve yaşları 7-16 arasında değişen öğrencilerin bağırsak parazitlerinin yaygınlığını belirlemektir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışma, Mayıs 2008 tarihinde Hakkâri iline 20 km. uzaklıktaki Akçalı Köyü nde bulunan, Akçalı Yatılı İlköğretim Bölge Okulu nda (YİBO) öğrenim görmekte olan öğrenciler arasında yapılmıştır. Bu okulda öğrenim görmekte olan öğrenciler, genellikle düşük sosyo-ekonomik düzeye sahip ailelerin çocukları olup, Akçalı Yatılı İlköğretim Bölge Okulu öğrencilerinin çoğunluğunu, Akçalı Köyü nden ve Hakkâri nin çeşitli ilçe ve köylerinden gelen öğrenciler oluşturmaktadır. Çalışmada Basit Rastgele Örnekleme Yöntemi ile yaşları 7 16 arasında değişen 35 i kız, 236 sı erkek olmak üzere toplam 271 öğrenciden dışkı örneği alınmıştır. (Çalışmanın yapıldığı yörede kız çocuklarının okula gönderilme oranının düşük olmasından dolayı çalışmamızda kız öğrencilerin sayısı erkek öğrencilere oranla daha düşük kalmıştır.) Bu amaçla, öğrencilere üzerinde ad, soyad, yaş ve cinsiyet bilgilerini içeren kapaklı dışkı kapları ve selofan-bantlı lamlar dağıtılarak, bu örneklerin alınma yöntemleri öğrencilere sözlü ve yazılı olmak üzere tarif edilmiştir. Alınan dışkı örnekleri Yüzüncü Yıl Üniversitesi Araştırma ve Uygulama Hastanesi Parazitoloji 202

15 Yılmaz et al. Muş Alparslan University Journal of Science, 2 (1), , Laboratuvarına getirilerek öncelikle nativlugol, flotasyon yöntemleriyle incelenmiştir. Protozoon içerdiği görülen ya da protozoon kistine benzer şüpheli yapılar izlenen örnekler, ayrıca trikrom boyama işlemine tabi tutularak bağırsak protozoonları açısından değerlendirilmiştir. Alınan selofan-bant preparatları ve diğer tüm örnekler mikroskop altında X10 ve X40 büyütmede direkt olarak incelenmiştir. 3. BULGULAR Dışkı örneği incelenen 271 öğrencinin 127 sinin (%46.86) bir ve birden fazla parazit ile enfekte olduğu, selofan bant örneği incelenen 225 öğrencinin 46 sının (%20.44) ise Enterobius vermicularis ile enfekte olduğu saptandı. Koprolojik incelemede 236 erkek öğrencinin 98 inde (%41.52), 35 kız öğrencinin ise 29 unda (%82.85); selofan bant incelemesinde 193 erkek öğrencinin 40 ında (%20.72), 32 kız öğrencinin 6 sında (%18.75) paraziter etkenler saptandı (Tablo1,2). Tablo 1. Kız ve erkek öğrencilerde parazit görülme oranları Sayı % Parazit bulunan toplam öğrenci ,8 Çalışmaya alınan kız öğrenci 35 12,9 Parazit saptanan kız öğrenci 29 82,8 Çalışmaya alınan erkek öğrenci Parazit saptanan erkek öğrenci 98 41,5 Toplam ,0 Tablo 2. Kız ve erkek öğrencilerde selofanbant (Enterobius vermicularis) pozitifliği Parazit bulunan toplam öğrenci Sayı % 46 20,4 Çalışmaya alınan kız öğrenci 32 14,2 Parazit saptanan kız öğrenci 6 18,7 Çalışmaya alınan erkek öğrenci ,8 Parazit saptanan erkek öğrenci 40 20,7 Toplam Dışkı incelemesinde en çok rastlanan parazit türünün Blastocystis hominis 52 (%19.18), olduğu görüldü. Diğer parazitler sırasıyla Entamoeba coli 48 (%17.71), Ascaris lumbricoides 24 (%8.85), Giardia intestinalis 23 (%8.48), Hymenolepis nana 18 (%6.64), Iodamoeba butschlii 11 (%4.05), Entamoeba histolytica/ Entamoeba dispar 5 (%1.84), Entamoeba hartmanni 4 (%1.47), Chilomastix mesnili 3 (%1.10) ve Enterobius vermicularis 1 (%0. 36) idi (Tablo 3), (Şekil 1). Tablo 3. Mikroskobi ile saptanan parazitlerin dağılımı Parazitin Adı Saptanan Sayı Blastocystis hominis 52 Entamoeba coli 48 Ascaris lumbricoides 24 Giardia intestinalis 23 Hymenolepsis nana 18 Iodamoeba butschlii 11 Entamoeba histolytica/e. dispar 5 Entamoeba hartmanni 4 Chilomastix mesnili 3 Enterobius vermicularis 1 Toplam

16 Yılmaz ve ark. Muş Alparslan Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 2 (1), , Yüzde (%) ,1 17,7 8,9 8,5 6,6 olarak bulunmuştur [17]. Hakkâri iline komşu olan Van ilinde yapılan bir çalışmada barsak parazitleri yaygınlığı %64.3 [18], Van iline bağlı Erciş ilçesinde ilköğretim öğrencilerinde yapılan bir araştırmada ise barsak parazitleri yaygınlığı %77.47 oranında bulunmuştur [19]. 5 0 Blastocystis hominis Entamoeba coli Ascaris lumbricoides Giardia intestinalis Hymenolepsis nana Parazitin Adı 4,1 Iodamoeba butschlii 1,8 Entamoeba histolytica/e. dispar 1,5 Entamoeba hartmanni 1,1 Chilomastix mesnili 0,4 Enterobius vermicularis Şekil 1. Saptanan parazitlerin yüzdelik olarak ifade edilmesi 4. TARTIŞMA VE SONUÇ Göz ve ark. Hakkâri ili merkezinde bir ilköğretim okulunda yapmış oldukları, selofan bant yönteminin uygulanmadığı fakat hem helmintler yönünden hem de protozoonlar yönünden inceleme yapılan çalışmada %57.8 oranında bağırsak parazitleri görülme sıklığı saptamışlardır [6]. Ülkemizde bağırsak parazitlerinin görülme sıklığı bölgenin iklimine, bitki florasına, coğrafi yapısına, halkın eğitim durumuna, yaşam biçimine, sosyo-ekonomik durumuna ve sanitasyonun yeterli olup olmadığına göre değişiklikler göstermektedir [2,5,7]. Diyarbakır da 7-12 yaş grubu çocuklarda yapılan bir çalışmada %47.5 oranında bağırsak paraziti saptanmıştır [8]. Aynı ilde ilköğretim öğrencilerinde yapılan bir diğer çalışmada ise parazit prevalansı %61.49 olarak bulunmuştur [9]. Elazığ da yapılan bir çalışmada ise ilköğretim öğrencilerinde %25.8 oranında parazit saptanmıştır [10]. Yorulmaz ve ark. Malatya da 5-15 yaş arası çocuklarda parazit prevalansını %58.5 olarak saptamıştır [11]. Kahramanmaraş ilinde ilköğretim okullarında yapılan bir diğer çalışma parazit prevalansını %51.4 olarak ortaya koymuştur [12]. Adana da ilköğretim öğrencilerinde yapılan bir taramada öğrencilerin %48.5 inde bağırsak paraziti saptanmıştır [13]. İzmir de Giray ve ark. anal bant örneklerinde %43.6 sıklıkta parazit saptamışlardır [14]. Göz ve ark. İstanbul ve Diyarbakır olmak üzere iki farklı ilde karşılaştırmalı olarak yaptıkları çalışmada Enterobius vermicularis yayılımını %16 olarak belirlemişlerdir [15]. Zeyrek ve ark. Şanlıurfa da yaptıkları çalışmada %34.6 parazit görülme sıklığı bildirmişlerdir [16]. Malatya da yapılan bir çalışmada parazit görülme sıklığı %22.5 Ayaz ve ark. Hakkâri de yapmış oldukları ve sadece helmintolojik yönden inceleme yaptıkları çalışmada %58.60 oranında bağırsak parazitleri görülme sıklığı saptamışlardır [20]. Aynı araştırmacılar selofan bant yöntemi uyguladıkları 157 çocukta Enterobius vermicularis yayılımını ise %29.30 olarak bildirmişlerdir. Bu çalışmada elde edilen Enterobius vermicularis yayılım oranı (%20.44), Ayaz ve ark. larının aynı bölgede yaptıkları çalışmada saptadıkları oranla (%29.30) benzerlik göstermektedir [20]. Bu çalışma Hakkâri yöresinde hem Enterobius vermicularis yaygınlığını saptamak için selofan-bant tekniğinin uygulandığı hem de diğer helmintler ve bağırsak protozoonlarının da araştırıldığı ilk çalışma olma özelliği taşımaktadır. 204

17 Yılmaz et al. Muş Alparslan University Journal of Science, 2 (1), , KAYNAKÇA [1]. Akısü, Ç., Aksoy, Ü., İnci, A., Açıkgöz, M., Orhan, V., İzmir in sosyoekonomik düzeyi düşük bir semtindeki İlkokul çocuklarında bağırsak parazitlerinin araştırılması, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 24(1), 52-54, [2]. Çetin, E.T., Anğ, Ö., Töreci, K., Tıbbi Parazitoloji, 3.Baskı, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları, [3]. Arslan, S., Parazitik Hastalıklar, Eds. Telatar, H., Şimşek, H., Gastroenteroloji, Ankara, Hekimler Yayın Birliği, [4]. Saygı, G., Sivas ta iki ilkokulun öğrencileri arasında bağırsak asalaklarının dağılımı, Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 8(1-2), , [5]. Unat, E.K., Unat ın Tıp Parazitolojisi, 3. Baskı, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, [6]. Göz, Y., Aydın, A., Tuncer, O., Hakkâri 23 Nisan İlköğretim Okulu öğrencilerinde bağırsak parazitlerinin yaygınlığı, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 29(4), , 2005 [7]. Saygı, G., Temel Tıbbi Parazitoloji, Sivas, Esnaf Ofset Matbaacılık, [8]. Sunay, A., Mete, Ö., Elçi, S., 0-7 ve 7-12 yaş grubu çocuklarda bağırsak parazitlerinin araştırılması, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 19(3), , [9]. Kaplan, M., Polat, AS., Kuk, S., Ozan, AT., Akgün, D., Abdullahpaşa Eğitim ve Araştırma Sağlık Ocağı bölgesindeki ilköğretim okulu öğrencilerinde bağırsak parazitlerinin görülme sıklığı, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 27(1), 40-44, [10]. İçlin, E., Mete, Ö., Toksöz, P., Diyarbakır il merkezinde sosyo-ekonomik düzeyi farklı iki semtte ilkokul öğrencilerinde bağırsak parazitlerinin dağılımı, İstanbul Halk Sağlığı Bülteni, 4(3), 14-17, [11]. Yorulmaz, M., Durmaz, R., Saygı, G., Malatya ili Tecde yöresinde 5-15 yaş grubu çocuklarda parazit sıklığı ve buna çevresel faktörlerin etkisi, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 21(2), , [12]. Kotlaş, S.İ., Özen, M.E., Dinçer, S ve ark., Kahramanmaraş bölgesinde bazı ilköğretim okullarındaki öğrencilerde bağırsak parazitleri araştırması, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 24(2), , [13]. Aktaş, H., Kocaçiftçi, İ., Özdemir, A., Şeker, Y., Kotlaş, İ.S., Adana il merkezindeki Barbaros İlköğretim Okulu öğrencilerinde bağırsak parazitlerinin araştırılması, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 27(1), 36-39, [14]. Giray, H., Keskinoğlu, P., İlkokul öğrencilerinde Enterobius vermicularis varlığı ve etkileyen etmenler, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 30(2), , [15]. Göz, Y., Körkoca, H., Dicle, Y., Özgen, S., Türkiye nin farklı bölgelerindeki iki ilde farklı sosyo-ekonomik düzeye sahip çocuklarda Enterobius vermicularis in dağılımı, Muş Alparslan Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 1(1), 49-58, [16]. Zeyrek, F.Y., Özbilge, H., Yüksel, M.F., Zeyrek, C.D., Sırmatel, F., Şanlıurfa da parazit faunası ve ELISA yöntemiyle dışkıda Entamoeba hystolitica/entamoeba dispar sıklığı, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 30(2), 95-98, [17]. Çelik, T., Daldal, N., Karaman, Ü., Aycan, Ö.M., Atambay, M., Malatya ili merkezinde üç ilköğretim okulu çocuklarında barsak parazitlerinin dağılımı, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 30(1), 35-38, [18]. Demirli, H., Arabacı, F., Van İlinde 6-12 Yaş Grubu Çocuklarda Bağırsak Parazitlerinin Araştırılması, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 28(2), , [19]. Yılmaz, H., Göz, Y., Bozkurt, H., Erciş Ziya Gökalp İlköğretim Okulunda fasyoliyaz ve parazitozların dağılımı, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 23(1), 28-31, [20]. Ayaz, E., Aydın, A., Hakkâri de çocuklarda saptanan helmint enfeksiyonları, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 25(1), 59-61,

18

19 Muş Alparslan Üni versi tesi Fen Bilimleri Dergisi Muş Alparslan University Journal of Science ISSN: Cilt/Volume:2 Sayı/ Issue:1 Haziran/June: 2014 YÜKSEK ENERJİLİ ELEKTRON DEMETLERİ ÖLÇÜMLERİNDE İKİ FARKLI İYON ODASININ KARŞILAŞTIRILMASI COMPARISON OF TWO DIFFERENT IONIZATION CHAMBER FOR MEASUREMENT OF HIGH ENERGY ELECTRON BEAMS Hasan YENER* 1,3, Abdülmecit CANBOLAT 2,3, Eser BİLEN 2,3, Sinan YAŞAR 1 1 Mustafa Kemal Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümü, 31000, HATAY 2 Özel Defne Hastanesi Radyasyon Onkolojisi Bölümü, 31000, HATAY 3 Çukurova Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Fiziği, 01000, ADANA ÖZET Bu çalışmada yüksek enerjili elektron demetleri için suda soğrulan doz kalibrasyonlarında kullanılan paralel plaka ve silindirik iyon odalarının karakteristikleri incelenmiştir. Referans olarak alınan 0,6cc silindirik iyon odasından elde edilen okumalar tüm etki faktörleri hesaba katılarak düzeltilmiştir. Elektron ölçümlerinde kullanılacak iyon odalarının kalibrasyon faktörleri referans iyon odası ile çapraz kalibrasyon işlemi yapılarak elde edilmiştir. Elde edilen faktörler her bir elektron enerjisi için suda soğrulan doz (Dw) değerlerinde hesaba katılmış ve verilmek istenen radyasyon dozu ölçümündeki duyarlılıkları incelenmiştir. Paralel plaka ve silindirik iyon odaları 12 MeV ve üzeri doz ölçümlerinde aynı hassasiyete sahipken, 6 ve 9 MeV enerjilerde paralel plaka iyon odası çok daha hassas davranmaktadır. 6 ve 9 MeV enerjilerde silindirik iyon odası ile elde edilen soğrulan doz değerleri sırasıyla %2,9 ve %2,5 oranında sapma göstermektedir. Bu sonuç Technical Reports Series (TRS) raporlarında belirtilen 10 MeV ve altındaki elektron ölçümlerinde paralel plaka iyon odasının kullanılması gerekliliğini desteklemektedir. Anahtar Kelimeler: Foton, Elektron Işını, Foton Radyoterapi, Lineer Hızlandırıcı ABSTRACT In this study, the characterization of parallel plate and the cylindrical ionization chamber which is used for calibration absorbed dose in water was investigated. The readings of 0.6 cc cylindrical ion chamber which is reference have been corrected by taking into account all influencing factors. The calibration factors of ionization chambers used in the measurement of electron was collected through reference ionization chamber with cross calibration. Factors derived were taken into account for the values of absorbed dose in water (Dw) for each electron energy and it s sensitivity in measurements were investigated. Parallel plate and cylindrical ionization chamber dose measurements were the same precision above 12 MeV, while parallel plate ionization chamber is much more sensitive for the 6 and 9 MeV. Absorbed dose values obtained with cylindrical ionization chamber for 6 and 9 MeV showed deviation 2.9% and 2.5%, respectively. These results support that the necessity of the use parallel plate ionization chamber for the measurements of electron under 10 MeV mentioned in the Technical Reports Series (TRS). Key Words: Photon, Electron Beam, Photon Radiotherapy, Linear Accelerator * Sorumlu Yazar/Corresponding Author: Hasan YENER, Mustafa Kemal Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümü, 31000, Hatay, Türkiye, hasanyener84@hotmail.com 207

20 Yener ve ark. Muş Alparslan Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 2 (1), , GİRİŞ Radyoterapide temel amaç, istenilen dozdaki radyasyonu tümöre büyük bir doğrulukla verebilmektir. Tedavinin başarısı ya da başarısızlığı tümöre verilen radyasyon dozuna bağlı olduğundan tümöre verilen dozun verilmek istenen dozdan ± % 5 den fazla değişiklik göstermemesi gerekmektedir. Bu da radyasyon dozimetresindeki bütün belirsizliklerin minimuma indirilmesini gerektirmektedir. Radyasyon demetinin kalibrasyonu komplike ölçümlere ve pek çok dönüşüm ve düzeltme faktörünün uygulanmasına dayanmaktadır. Bu yüzden kalibrasyon işleminin bütün basamakları belirsizliğe yol açmayacak şekilde belirtilmelidir. Bunun için uluslararası atom enerji ajansı (UAEA), 1987 yılında kalibrasyon işleminin bütün basamaklarını detaylı bir şekilde anlatan, fiziksel etkileşimler ve düzeltme faktörlerinin sayısal değerlerini veren böylece bizim soğurulan dozu en iyi şekilde tespit etmemizi sağlayan TRS-277 no lu protokolü [1] geliştirmiştir. Bu protokol soğurulan doz amaçlı kullanılan iyon odalarının hava kerma cinsinden kalibre edilmesi prensibini içermektedir. Daha sonraki yıllarda paralel plaka iyon odalarının elektron demetlerinin (özellikle 10 MeV altı demetlerin) kalibrasyonunda oldukça avantajlı olduğu görülmüştür. Ancak TRS-277 no lu protokol bu odaların kalibrasyonu ve kullanımı ile ilgili detaylı bilgi vermemektedir. Bu yüzden 1997 yılında özellikle paralel plaka iyon odaları için TRS-381 no lu yeni bir protokol [2] geliştirilmiştir. Bu protokol paralel plaka iyon odaların Co 60 gama enerjisinde hava kerma veya suda soğrulmuş doz cinsinden kalibrasyonunu açıklamaktadır. Ayrıca TRS- 277 no lu protokoldeki verilerin ve metodların bir kısmının güncellemesini de içermektedir. Kısaca TRS-381, TRS-277 no lu protokoldeki paralel plaka iyon odaları ile ilgili olan boşluğu doldurmakta ve böylece bu odaların kullanıldığı durumlarda maksimum doğruluğu elde etmeyi sağlamaktadır. TRS-277 deki belirsizlikler elektronlar için %3.7, yüksek enerjili X ışınları için %3.2, Co- 60 için ise %2.5 dir. Radyoterapi geliştikçe bu belirsizlikler minimuma indirilerek daha büyük bir kesinlikle soğurulan dozu bulmanın yolları araştırılmaya başlanmıştır. Böylece 2000 yılında TRS-398 no lu protokol [3] geliştirilmiştir. Daha önceki TRS-277 no lu protokolde iyon odaları ikincil standart dozimetri laboratuarlarda (İSDL) hava kerma cinsinden kalibre ediliyorken, kullanıcı ise belirli bir derinlikte sudaki soğurulan dozu hesaplıyordu. Bu hesap sırasında iyon odası ile ilgili bazı düzeltme faktörleri kullanılıyordu ve bu faktörlerin sayısal değerleri farklı iyon odaları için TRS-277 no lu protokolde verilmekteydi. Bu faktörler k ATT (fotonların iyon odası materyalinde meydana getirdiği saçılmayı ve azaltmayı dikkate alarak düzelten faktör) ve k M ( İyon odası materyalinin hava eşdeğeri olmamasını dikkate alarak düzelten faktör) dir. Bu faktörler TRS-277 no lu protokolde aynı model bütün iyon odaları için aynıdır. Ancak aynı modelde olsa bütün iyon odalarının imalatı tamamen benzer olmadığından tek bir faktörü kullanmak önemli ölçüde belirsizlik getiriyordu. Bu yüzden olayları biraz daha elektrometre ve iyon odasına özgü yaparak belirsizliği azaltan TRS-398 no lu protokol geliştirilmiştir[3]. Bu protokolde iyon odaları suda soğurulan doz cinsinden kalibre edilmektedir. Etki parametreleri ölçümün öznesi olmayan ama ölçümü etkileyen parametreleridir. Eğer iyon odası referans koşullardan farklı koşullarda kullanılırsa ölçülen sinyalin doğru değerlendirilebilmesi için etki parametrelerinin katkılarının düzeltilmesi gerekir Sıcaklık, Basınç ve Nem Etkisi k TP Odanın duyarlı hacmindeki havanın kütlesi {r HAVA xv EFF } dir. Burada r HAVA havanın yoğunluğu, V EFF odanın efektif duyarlı hacmidir. Pek çok iyon odası atmosfere açık ve r HAVA, atmosferik basınç, sıcaklık ve nemin 208

21 Yener et al. Muş Alparslan University Journal of Science, 2 (1), , fonksiyonu olduğundan odanın topladığı yük, atmosferik basınç, sıcaklık ve nem ile ilişkilidir. Çoğu standart laboratuarda kalibrasyon normal koşullar altında (20 C sıcaklık ve kpa basınç) ve rölatif nem % 50 içerisindedir. Basınç ve sıcaklığı düzeltmek için kullanıcının kullanması gereken basınç sıcaklık düzeltme faktörü, kk TTTT = PP 0(273,16+TT) PP(273,16+TT 0 ) (1) şeklinde verilmektedir. Bu formül ölçülen sinyali standart laboratuarda oda kalibrasyonu için kullanılan referans durumlara dönüştürmek için kullanılır. Formüldeki T ve P ölçüm anındaki basınç kk ve PPPPPP = MM sıcaklık, + + MM P 0 ve T 0 ise normal 2MM koşullardaki değerlerdir. bağlıdır. Radyasyonun odada oluşturduğu yük gerçekte toplanan yükten farklı olabilir. Bu farklar odanın duyarlı hacminde meydana gelen iyon geçişleri ve odanın elektriksel tasarımına bağlıdır. Yük kayıpları iyonların yeniden birleşmelerinden, fazla yükler ise yük çoğalmasından kaynaklanır. Hem yeniden birleşme hem de yük çoğalması iyon odasına uygulanan potansiyelden etkilenir. Odanın cevabının (yük veya akım ) sabit doz oranında uygulanan voltaja karşı çizilen grafiği doyum eğrisi adını alır. Eğri başlangıçta düşük kk voltajda TTTT = PP 0(273,16+TT) PP(273,16+TT lineer bir şekilde 0 ) artarken sonra yüksek voltajda doyuma ulaşır. kk TTTT = PP 0(273,16+TT) İyonların PP(273,16+TT yeniden 0 ) birleşmesinden dolayı meydana gelen kayıpları incelerken iyonize radyasyon; 1.2. Polarite Düzeltme Faktörü k POL a) Sürekli kk radyasyon ( Co-60 veya orta voltaj PPPPPP = MM + + MM 2MM X ışınları ) ve Oda kavitesi içerisindeki iyon toplama b) Atımlı demetler ( Lineer hızlandırıcı X özelliği uygulanan polarizasyon voltajının kk (VV kk SS = 1 VV 2 ) 2 1 ışınları ve PPPPPP = MM + + MM elektronlar 2MM) işaretine göre değişebilir. Aynı ışınlama (VV 1 VV 2 ) 2 (MM 1 MM 2 ) koşulları altında, polarize voltajın polaritesini olmak üzere ikiye ayrılır. TRS-398 e göre tersine çevirirsek farklı bir okuma yaparız. Bu sürekli radyasyonlar için yeniden birleşme olaya polarite etkisi denir. Yüksek enerjili foton faktörü, (VV kk ile hesaplanırken, TTTT demetleri = PP kk 0(273,16+TT) SS = 1 VV 2 ) 2 1 (VV 1 VV 2 ) 2 (MM 1 MM 2 ) PP(273,16+TT için atımlı 0 ) bu faktör radyasyonlar pek çok için iyon ise, odasında ihmal edilse de mutlaka kontrol edilmesi (VV kk SS = 1 VV 2 ) 2 1 gerekir. Ancak elektron kk SS = aa 0 + aa 1 ( MM demetlerinde 1 ) + aa MM 2 ( MM 1 ) 2 özellikle (VV 1 VV 2 ) 2 (MM 1 MM 2 ) (3) düşük enerjilerde 2 önem MM 2 taşıyan polarite ile hesaplanırken, ile hesaplanırken, atımlı radyasyonlar atımlı radyasyonlar için ise, için düzeltme faktörü, ise, kk PPPPPP = MM + + MM ile hesaplanırken, kk SS = aa 0 + atımlı aa 1 ( MM 1 radyasyonlar ) + aa için ise, (2) MM 2 ( MM 1 ) 2 2 MM 2 (4) 2MM ile hesaplanır. Ancak TRS-277 ile verilmektedir. M + ve M - aynı koşullar kk SS = aa 0 + aa 1 ( MM 1 ) + aa altında pozitif ve negatif oda polaritelerinde MM 2 ( MM 1 ) 2 bütün enerjiler için, denklem (4) ü tavsiye eder. 2 MM 2 Burada a 0, a 1, a 2 uygulanan voltajların oranına yapılan ölçümlerin okuma değerleridir. M göre bulunan sabitlerdir. M 1 ve M 2 ise V 1 ve V 2 ise rutin olarak kullanılan polaritede yapılan voltajları uygulandığında okunan değerlerdir. okumadır. (VV kk SS = 1 VV 2 ) Eğer 2 1 herhangi bir odanın polaritesi %3 den (VV 1 VV 2 ) 2 (MM büyükse DD WW,QQ 1 MM 2 = ) MMo QQ0 NNoda DD,WW,QQ0 mutlak dozimetre ölçümleri için uygun değildir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM 1.3. Yeniden Birleşme Düzeltme Faktörü ile hesaplanırken, k S atımlı radyasyonlar için ise, Bir iyon odasının cevabı DD WW,QQ = QQ0 NN DD,WW,QQ0 kk kk QQ,QQ0 SS = aa 0 + aa 1 ( MM 1 ) + aa MM 2 ( MM 1 ) 2 odanın ölçen ve toplayan elektrotları arasına uygulanan voltaja 2 MM 2 DD WW,QQ = MM QQ0 NN 2.1. Sudaki Soğurulan DD,WW,QQ0 Doz Tabanlı Protokoller Bütün DD WW,QQ dozimetre = MM QQ0 NN DD,WW,QQ0 protokolleri sudaki DD WW,QQ = MM QQ0 NN DD,WW,QQ0 kk QQ,QQ0 209 DD WW,QQ = MM QQ0 NN DD,WW,QQ0 kk QQ,QQ0

22 kk SS = (VV 1 VV 2 ) 2 1 ) 2 (MM 1 MM 2 ) (VV 1 VV 2 kk PPPPPP = MM + + MM 2MM ile hesaplanırken, atımlı radyasyonlar için ise, Yener ve ark. Muş Alparslan Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 2 (1), , ) + aa MM 2 ( MM 1 ) 2 (VV 21 VV 2 ) 2 1 MM 2 (VV 1 VV 2 ) 2 (MM 1 MM 2 ) kk SS = soğurulan aa 0 + aa 1 ( MM 1 dozun belirlenmesini amaçlar. Bu kk yüzden SS = direkt bu parametre cinsinden kalibre edilmiş iyon odası kullanmak daha büyük bir doğruluk sağlar. Çünkü soğurulan doz hesabındaki belirsizlikler azalmaktadır. ile hesaplanırken, atımlı radyasyonlar için ise, Suda referans derinlikte Z REF, referans demet kalitesi (Q) için sudaki soğurulan doz D W,Qo iyon kk SS = odası aa 0 + yokken, aa 1 ( MM 1 ) + aa MM 2 ( MM 1 ) 2 2 MM 2 DD WW,QQ = MM QQ0 NN DD,WW,QQ0 (5) ile hesaplanır. Burada M Qo ;Standart laboratuarda referans koşullar altında düzeltilmiş okuma değeri ve N D,W,Qo ; Standart DD WW,QQ laboratuarda = MM QQ0 NN DD,WW,QQ0 sudaki kk QQ,QQ0 soğurulan doz cinsinden bulunmuş kalibrasyon katsayısı olarak bilinir. DD WW,QQ = MM QQ0 NN DD,WW,QQ0 Eğer oda kalibrasyonda kullanılan demet kalitesinden (Q) o farklı bir demet kalitesinde (Q) kullanılırsa sudaki soğurulan doz, DD ZZ WW,QQ = MM RRRRRR = 0.6RR QQ0 NN DD,WW,QQ0 kk QQ,QQ0 (6) 2.3. Çapraz Kalibrasyon ile verilir. Burada k Q,Qo ; Referans demet kalitesi Q o ile kullanıcı kalitesi Q arasındaki 6 MV foton enerjisi için SSD=100cm de DD farkı WW,QQ = MMdüzelten QQ NN DD,WW,QQ kkfaktör olarak kullanılır. Demet 10x10 cm alanda d REF =5 cm de ölçüm yapılmış, QQ,CC0 kalite düzeltme faktörü k Q,Qo sudaki soğurulan referans iyon odası olarak da FC65-P iyon doz cinsinden TRS-398 no lu rapordan odası kullanılmıştır. Referans iyon odasının bulunabilir. soğurulan dozu, ZZ DD RRRRRR = 0.6RR WW,QQQQQQQQ = MM QQQQQQQQ NN DD,WWWWWWWW kk 2.2. Sudaki Soğurulan Doz Tabanlı QQQQQQQQ N D,W,Co D W,QREF =M QREF N D,WREF k QREF (9) (9) Kalibrasyon Katsayısına Sahip Megavoltaj ile hesaplanmıştır. Referans iyon odasının Elektron Demetlerinin Kalibrasyonu etki parametreleri düzeltilmiş okuma değeri, DD WW,QQ = MM QQ NN DD,WW,QQ kk QQ,CC0 Verim kalibrasyonu, standart laboratuarda M QREF =M Q C TP k POL k S h M (10) referans demet kalitesinde (Q 0 ) genellikle Co 60 ile ışınlanan ve N D,W,Co kalibrasyon ile hesaplanmıştır. Burada h M, ölçüm ortamı katsayısına DD WW,QQQQQQQQ sahip oda = MMile QQQQQQQQ yapılır. NN DD,WWWWWWWW Paralel kk QQQQQQQQ plaka olarak sudan farklı bir ortam kullanıldığında (9) iyon odaları bütün elektron enerjileri için tavsiye edilmekte ve 10 MeV altı enerjilerde kullanılması zorunlu kılınmaktadır. 10 MeV ve üstündeki enerjilerde silindirik iyon odası için izin verilmektedir. Paralel plaka odalarda referans noktası, merkezde giriş penceresinin iç yüzeyi olarak alınmaktadır. Su referans ortam olarak önerilmektedir. Elektron demetleri için demet kalite indeksi R 50 dir ve Yüzde Derin Doz eğrisinden bulunur. R 50 yi ölçerken alan boyutu R 50 7 g\cm 2 için en az 10x10 cm, R 50 >7 g\cm 2 için ise en az 20x20 cm olarak alınacaktır. Detektör iyi korunmuş paralel plaka iyon odası ve ortam ise su olmalıdır. Verim kalibrasyonu su fantomunda referans derinlikte 10x10 cm alan boyutu ile yapılır. Referans derinlik, Z REF =0.6R (7) ile verilir [4]. Bu derinlik, R 50 <4 g\cm 2 için Z MAKS derinliğine yakın daha yüksek enerjilerde ise Z MAKS derinliğinden daha derindedir. Q demet kalitesindeki elektron için referans derinlikte sudaki soğurulan doz iyon odası yokken, D (W,Q) =M Q N D,W,Q k (Q,C0 ) (8) ile bulunur. k Q,Co nin R 50 ye karşı hesaplanmış değerleri pek çok paralel plaka ve silindirik iyon odası için dozimetre protokollerinde verilmektedir (TRS-398). bu ortamın iyon odasının cevabına yaptığı etkiyi düzelten faktördür. Çalışmamızda bu etki Su\RW3 faktörü kullanılarak düzeltilmiş olup burada Su\RW3 faktörü, Enerjiye bağlı olarak değişen katı su fantomu ile su fantomu değerlerini oranlayan faktördür. 210

23 Yener et al. Muş Alparslan University Journal of Science, 2 (1), , Şekil 1. PPC05 paralel plaka iyon odası etmektedir. Lineer hızlandırıcı cihazında 6, 9, 10, 12, 15 ve 18 MeV enerjilerinde doz verim ölçümleri, SSD=100 cm de ve 10x10 cm standart kon ile 200 MU verilerek yapılmıştır. Arka arkaya yapılan 3 ölçümün ortalaması değerlendirmeye alınmıştır. Şekil 3 te elektron doz verim ölçüm düzeneği gösterilmiştir. Şekil 2. CC04 silindirik iyon odası Elektron ölçümlerinde kullanılacak olan PPC05 (Şekil 1) ve CC04 (Şekil 2) iyon odalarının FC65-P referans iyon odası ile çapraz kalibrasyonları yapılarak, N DW ALAN değerleri bulunmuş ve teorik değerlerle karşılaştırılmıştır. Referans silindirik iyon odası, FC65-P 0.6cc farmer tipi iyon odası, linak cihazında SSD =100cm, d REF =5 cm de ve 10x10 cm alan boyutlarında 100 cgy doz alacak şekilde ışınlanmıştır. M REF =M U C TP k POL k S h M (11) MM QQQQQQQQ = MM QQ CC TTTT kk PPPPPP kk SS h MM ile okuma değeri etki parametreleri ile düzeltilmiştir. İkinci adım olarak kalibrasyon faktörünü bulmak istediğimiz iyon odası aynı MM RRRRRR koşullar = MM UU CC TTTT altında kk PPPPPP kk SS hışınlanmıştır. MM M ALAN =M U C TP k POL k S h M (12) MMBu iyon odasının okuması da etki AAAAAAAA = MM UU CC TTTT kk PPPPPP kk SS h MM parametreleri denklem (12) ile düzeltilmiştir. Şekil 3. Elektron doz verim ölçüm düzeneği TRS 381 no lu protokolün tavsiye ettiği derinlik olan; d REF =0.6, R de ölçümler yapılmıştır. Yeniden birleşme faktörünün (k s ) bulunması için ölçüm hem yüksek hem de düşük voltajda yapılmıştır. Okuma olarak 3 ölçümün ortalaması alınmıştır. V 1 iyon odasının rutin olarak kullandığı voltaj, V 2 ise rutin olarak kullanılan voltajdan farklıdır. Bu çalışmada V 1 =300 V ve V 2 =100 V olarak kullanılmıştır. M 1 ve M 2 ise V 1 ve V 2 voltajı uygulandığında elde edilen okuma değerleridir. Burada a 0, a 1, a 2 değerleri standart protokollerden alınmış ve bu değerler Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. Uygulanan voltajların oranına göre yeniden birleşme faktörünün sabitleri NN AAAAAAAA DDDD = MM RRRRRR RRRRRR NN MM AAAAAAAA (13) AAAAAAAA Burada, N DW REF referans silindirik iyon odasının kalibrasyon katsayısını, N DW ALAN ise bulmak istediğimiz paralel plaka ve silindirik iyon odası kalibrasyon katsayısını ifade V 1 / V 2 a 0 a 1 a