BİTKİSEL ÜRETİMDE GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR VE ÜRÜNLERİ İLE BİYOGÜVENLİK

Transkript

1

2 Yayın No: 2914 BİTKİSEL ÜRETİMDE GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR VE ÜRÜNLERİ İLE BİYOGÜVENLİK Uzmanlık Tezi Funda YILMAZ İKTİSADİ SEKTÖRLER VE KOORDİNASYON GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Kasım 2014

3 ISBN Bu tez Müsteşar Yardımcısı Erhan USTA başkanlığında, Şevki EMİNKAHYAGİL, Dr. Vedat ŞAHİN, Bahaettin GÜLGÖR, Doç. Dr. Adil TEMEL ve Cumhur Menderes BOZ dan oluşan Planlama Uzmanlığı Yeterlik Sınav Kurulu tarafından değerlendirilmiştir.

4 TEEKKÜR Hereyden ve herkesten önce, hayatmn her evresinde olduu gibi bu çalmann hazrlanmas ve teslimi süresince de sevgi ve desteini üzerimden hogörü ve anlayyla kymetli Nermin YILMAZ a, imin kurgulanmas, hazrlanmas ve gelitirilmesi amalarn deerli görüleri ile bana yol gösteren vedesteklerini her zaman arkamda hissettiim saygdeer hocalarm Sn. Prof. Dr. Gökhan SÖYLEMEZOLU ve Sn. Prof. Dr. Ali ERGÜL e, Danmanm olarak tezime yapt katklarn y Daire Bakan Sn. Dr. Taylan KIYMAZ a, deerlendirilmesinin yan sra yaptklar kymetli paylamlarndan dolay Alev BURÇAK TÜRKTED Genel SekreteriSn. Dr. Müfit ENGZ e, Bu çalmann önemli bir bölümünü oluturan e kurulmas ve öngörülerin oluturulmasnda vermi olduklar destekler için n. Dr. Mehmet HASDEMRVedat CEYHAN a son kez gözden geçirilmesind salad deerli katklarndan dolay kymetli arkadam Planlama Uzman Sn. Pnar TOPÇU ya, Bu çalmaya yorum ve önerileriyle katk salayan Tez Deerlendirme Bakan ve üyelerine, en içten teekkürlerimi sunarm.

5 ÖZET Planlama Uzmanl Tezi BTKSEL ÜRETMDE GENET DETRLM ORGANZMALAR VE ÜRÜNLER LE BYOGÜVENLK Modern biyoteknoloji, 20 nci yüzyln sonlarndan balamak üzere ulat seviye ve uygulama alannn genilii ile son dönem teknolojilerinin yükselen deeri haline gelmitir. nsan hayatna dair birçok sektörde ekonomik ve sosyal anlamda oldukça faydal dönüümlere neden olmasna karn, özellikle ekonomik çkarlarn çatmas ve etik anlamnda önemli soru iaretlerini de beraberinde getirmitir. Günümüzde bu ikilem içinde tüm dünyada, üretim, ticaret, çevre düzenlemeleri tartlan tarmsal biyoteknoloji alannda aratrma seviyesinde yürütülen çalmalarn haricinde, önemli bir atlm salayamam olan ülkemizin mevcut potansiyelinin, ihtiyaçlarnn ve bu teknolojiyi kullanabilme frsatlarnn deerlendirile politikasn belirlemesi ve bu dorultuda etkin çalan bir mekanizmay tesis etmesi gerekmektedir. Söz konusu ihtiyaçlardan hareketle bu çalma kapsamnda, modern biyoteknolojinin bir ürünü olarak nitelendirilen bitkisel üretimde genetii deitirilmi organizmalara (GDO) yönelik dünya ve Türkiye ölçeinde gelitirilen politikalar, yasal düzenlemeler ve bunlarn etkileri incelenmitir. Bu bulgular nda, Türkiye de genetii deitirilmi ürünlere ilikin politikalar oluturulurken uluslararas gelimelerin temkinli bir ekilde izlendii ve mümkün olduunca AB deki gelimeler ekseninde yürütüldüü görülmektedir. Sonuç olarak, GDO larn risklerine yönelik altyap eksikliklerinin giderilmesi, Ar kapasite artrlmas, bu faaliyetlerin kamu, özel sektör ve üniversite ibirlii ile ele alnmas gerekmektedirbunun yan sra, bitkisel üretim sektörünün sürdürülebilir küresel rekabet gücünüartrmak için d ticaret potansiyeli yüksek olan iyi tarm ve organik tarm uygulamalarnn yaygnlatrlmas, yerel bitki gen kaynaklarnn ve biyolojik çeitliliin korunmas önem arz etmektedir. Bu nedenle, özellikle de yem ihtiyacmz karlamak üzere ithal edilen genetii deitirilmi soya fasulyesi msr için ivedilikle yeni üretim politikalarnn hazrlanmas gerekli görülmektedir. bitkisel üretim, biyogüvenlik, Biyogüvenlik Kanunu,

6 soy bean corn

7 ÇNDEKLER TEEKKÜR ÖZET ÇNDEKLER EKLLER GRAFKLER GR 1. BTKSEL ÜRETMDE BYOTEKNOLOJNN GELM SÜREC 1.1. Bitkisel Üretimde Biyoteknoloji Kavram 2. BTKSEL ÜRETMDE GENET DETRLM ORGANZMALAR 2.1. Bitkisel Üretimde Genetii Deitirilmi Organizma Kavram ve Geliim Süreci 2.2. Dünyada Genetii Deitirilmi Bitkisel Üretim 2.3. Genetii Deitirilmi Organizmalarn Etkileri Çevre ve biyolojik çeitlilie Salk üzerine etkileri 2.4. Bitkisel Üretimde Genetii Deitirilmi Organizma Analizi 3. DÜNYADA BTKSEL ÜRETMDEGENET DETRLM ORGANZMALARAYÖNELK POLTKA VE 3.1. Biyogüvenlik Kavram 3.2. Birlemi Milletler Biyolojik Çeitlilik Sözlemesi 3.3. Birlemi Milletler Cartagena Biyogüvenlik Protokolü 3.4. Ülke Örnekleri Amerika Birleik Devletleri Avrupa Birlii Çin

8 3.5. Baz Uluslararas Kurulularn Genetii Deitirilmi Bitkilere YöneliRisk Deerlendirmeleri 4. TÜRKYE DE BTKSEL ÜRETMDE GENET DETRLM ORGANZMALARAYÖNELK UYGULAMALAR 4.1. Mevzuat ve Kurumsal Yap Kurumsal yap AB ye uyum süreci 4.2. Konuya likin Politikalar Kalknma Planlar Yllk Programlar 4.3. Biyogüvenlik Kanunu nun Güçlü ve Zayf Yanlar Analizi 4.4. Türkiye de GDO lara Toplumsal Bak DÜNYA TCARETNE KONU OLAN GENET ETRLM BTKSEL ÜRÜNLERE YÖNELK TÜRKYE DE SEKTÖRELANALZ 5.1. Genetii Deitirilmi Bitkisel Üretimin Türkiye ye thal edilengenetii deitirilmi bitkisel ürünlerin biyolojik çeitlilik üzerindeki olas etkileri Genetii deitirilmi msr ithalatnn deerlendirilmesi Genetii deitirilmi fasulyesi ithalatnn deerlendirilmesi Msr ve Fasulyesine Ait Öngörüler. DEERLENDRME VE ÖNERLER SONUÇ ZN

9 Tablo 2.1. Ülkelere GörGDO Ekim Alanlar ve Ürünler(2013 Yl) GDO lu Üretim Yapan ÜlkelerEkim Alanlar (Milyon Hektar) Tablo 2.3. Temel GD Ürünlere Ait Bilgiler Ülkeler Baznda 2013Ylnda Ekimi Yaplan GD Bitkiler Tablo Ylnda DünyadaYetitirilen Temel GD Ürünler Tablo GD Ürünlerin Salk Üzerindeki Olumsuz EtkilerineYönelik Aratrma Sonuçlar Tablo 3.1. ABD Tarm Bakanl nle lgili ve Görev Alanlar Tablo 3.2. ABD de GD Bitkilerin Regülasyonu Tablo 3.3. ABD de Yllar tibaryla GD Ürün Oranlar Tablo 3.4. AB de Tescil Edilen GD Bitkiler Tablo 3.5. AB de Yasaklanan GD Bitkiler Tablo 3.6. Avusturya da Ekimi ve thalat Yasaklanan GD Bitkiler Tablo 3.7. Çin deki Baz Önemli Biyoteknoloji Tablo 3.8. MOA Tarafndan leme Amaçl thal Edilmesine Onay Veril Tablo 3.9. Brezilya da Bitki Biyoteknolojisine Yönelik Tarihsel Gelimeler Tablo Brezilya da Ticari Amaçla Üretimi Onaylanan GD Bitkisel Ürünler Mevzuat Süreci Biyogüvenlik Kurulu nun Kararlar Tablo 5.1. Dünya Ticaretine Konu Olan TemelGD ÜrünlereYönelik Dönemi) Tablo 5.2. Türkiye de

10 Tablo 5.3. Türkiye Msr Tüketiminin Sektörel Dalm (2012 Yl) Tablo 5.4. Türkiye Msr Ekim Alan, Üretim Miktar ve Verim Deeri Tablo 5.5. Türkiye nin Msr thalat ve hracat Verileri (2002 Tablo 5.6. Ülkeler BazndaTürkiye nin Msr thalat Miktarve Deeri (2012 Yl) Fasulyesi Üretimi Yapan ÜlkelerinEkim Alanlar (Bin Ha) Fasulyesi Üretimi Yapan ÜlkelerÜretim Miktarlar Tablo 5.9. Türkiye defasulyesi Ekim Alanlar, Üretim Miktarlar ve Verim Deerleri (2002 Türkiye nin Fasulyesi thalat Miktar ve Deeri ÜlkelerBaznda Türkiye nin Fasulyesi thalat Miktar ve Deeri (2012 Yl) Ülkeler Baznda Türkiye nin Fasulyesi Unu, Küspe ve Kat Atklar thalat Miktar ve Deeri (2012 Yl) ne Yönelik Birincil Öngörü ne Yönelik kincil Öngörü Msra Yönelik Birincil Öngörü Msra Yönelik kincil Öngörü GDO lara Yönelik Biyoteknoloji, GDO ve Biyogüvenlik Konularnda Yllk Programlarda Yer Alan Deerlendirmeler Tablo Ek 6.1. Ülkeler Baznda Türkiye nin Msr thalat Miktarlar ve Deerleri Tablo Ek 7.1. Ulusal Biyogüvenlik Çerçevesi Uygulama Projesi Çaltay Katlmc Listesi

11 EKLLER ekil 1.1. Biyoteknolojinin Geliimi ekil 1.2. DNA ekil 1.3. Sistem Biyolojisi ile Omik Teknolojiler ekil 1.4. Modern Biyoteknoloji Uygulamalarnn ekil 2.2. GDO larn Çevre ve Biyolojik Çeitlilie Olan Muhtemel Etkileri ekil 2.3. Aktarlm Gen Parças ekil 2.4. Türkiye de Uygulanan GDO Analiz Str ekil 2.5. Cartagena Biyogüvenlik Protokolü ne Taraf Olan Ülkeler ekil 3.1. AB de GDO larla lgili Yasal Düzenlemeler ekil 3.2. AB de GD Ürünlerin Onay Prosedürü ekil 3.3. AB ye Üye Ülkelerin GDO larla lgili Tutumlar (2012 Yl) ekil 4.1. Biyogüvenlik Kanunu le Kurallar Belirlenen Hususlar ekil 4.2. Bavuru Deerlendirme Süreci ve Karar Alma Mekanizmas ekil Ek 1.1. Yapay Besin Ortamnda Sürgün Oluumu ekil Ek 1.2. Bitkilere Gen Aktarm ekil Ek 1.3. AgrobacteriumHücresinde Bulunan Ti Plazmidi ve Bitki Hücrelerine TDNA Aktarm ekil Ek 1.4. Agrobacterium dan Bitki Hücrelerine TDNA Aktarmnda Gerekli Olan Ögeler ekil Ek 1.5. Agrobacterium tumefaciensaraclyla Tütün Yaprak Disklerine Gen Aktarm ve GD Bitkinin Elde Edilmesi ekil Ek 1.6. Biyolistik (Partikül Tabancas) Sisteminin Çalma Prensibi ekil Ek 1.7. Mikroenjeksiyon Yöntemi ile Gen Aktarm ekil Ek 1.8. Protoplastlara Gen Aktarm

12 ekil Ek 1.9. Baz Çeitlere Ait DNA larn Agaroz Jel Elektroforez Görünümü ekil Ek PCR Ürününün Agaroz Jel Elektroforez Üzerindeki Görünümü ekil Ek 4.1. Dünyada Genetii Deitirilmi Ürünlerin Etiketlenmesine likin Durum (2013 Yl) ekil Ek 5.1. GD Bitkisel Üretimde Küresel Durum (2013Yl) ekil Ek Yl tibaryla Dünya Yetersiz Beslenme Dalm (%)

13 GRAFKLER Grafik 2.1. Yllar tibaryla GD Bitki Ekim Alanlar (Milyon Hektar) Grafik 3.1. GD Ürünlerin ABD de Benimsenmesi Grafik 3.2. ABD de Msr Üretim Miktarlar, Verim Deer Üretici Fiyatlar Grafik 3.3. ABD de Üretim Miktar, Verim Deer ÜreticiFiyatlar Grafik 3.4. Çin de Msr ile Üretim Miktarlar ve Verim Deerleri Grafik 3.5. Brezilya da Msr ile Fasulyesi Üretim Miktarlar ve Verim Deerleri Grafik 5.1. Msr Üretim Miktarlarna Göre Dünyada Önde Gelen Ülkeler Grafik Ek 8.1. Dünyada Yetersiz Beslenen nsan Says

14 Kutu 2.1. GD Bitkilerle lgili Olarak Küresel Düzeyde Kutu 2.2. Gen Kaçlarna Örnekler Kutu 3.1. Avusturya da GDO lar le lgili Düzenlemeler Resmi Kontrollerde zlenen Yol Kutu 4.2. thalat Aamasndaki Bitki Sal, Gda ve Yem Güvenlii Kutu 4.4. Türkiye nin lerleme Raporlar Kutu 4.5. Biyogüvenlik Kanunu Güçlü ve Zayf Yanlar Kutu 4.6. Türkiye de GDO lara Kar Gerçekletirilen Faaliyetlere Örnekler

15 Avrupa Birlii Amerika Birleik Devleti : Ulusal Gözetim Ajans (National Surveillance Agency) : AratrmaGelitirme Bitki Sal Denetim Servisi (Biotechnology Science Coordinating Committee) (Bacillus thuringiensis) : Bilim ve Teknoloji Bakanl Cartagena Biyogüvenlik Protokolü : Çin Ulusal Biyoteknoloji Gelitirme Merkezi Topluluk Referans Laboratuvar (Community Referans Laboratory) : Dou Anadolu Projesi Deoksiribonükleik : Devlet Planlama Tekilat DTÖ Dünya Ticaret Örgütü Avrupa Gda Güvenlii Otoritesi (European Food Safety Authority) : Brezilya Tarmsal Aratrmalar Kurumu gropecuária : Çevre Koruma Ajans Birlemi Milletler GdaTarmÖrgütü Gda ve laç Dairesi (Food and Drug Administration) : Federal Gda, laç ve Kozmetik Kanunu Güneydou Anadolu Projesi Genetii Deitirilmi

16 Genetii Deitirilmi Organizma Küresel Çevre Küresel Açlk ndeksi (Global Hunger Index) Genetii Deitirilmi (Genetically Modified) Genetii Deitirilmi Organizma Gayri Safi Yurtiçi Hasla : Gda, Tarmve Hayvanclk Bakanl Herbisit toleransl Uluslararas Gda PolitikalarAratrma Enstitüsü Uluslararas Hububat Konseyi (International Grains Council) Tarmsal BiyoteknolojiUygulamalarn Edinme Uluslararas Servisi : Konya Ovas Projesi Tarm, Hayvanclk ve Gda Tedarik Bakanl Tarm Bakanl (Ministry : Ulusal Salk Enstitüsü (National Institutes of Health) Ekonomik birlii Kalknma Tekilt : Bilim ve Teknoloji Politikalar Ofisi ÖK : Özel htisas Komisyonu fosfinotrisin-n-asetil transferaz Fosfinotrisin : Tarmsal Aratrmalar ve Politikalar Genel Müdürlüü Türkiye Gda ve çecek Sanayi Dernekleri Federasyonu TGEM : Tarm letmeleri Genel Müdürlüü : Tarmve Köyileri Bakanl (Mülga)

17 Türkiye Teknoloji Gelitirme Vakf TÜBTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu TÜK Türkiye statistik Kurumu TÜRKTED Türkiye Tohumculuk Endüstrisi Dernei Ulusal Gda Referans Laboratuvar Birlemi Milletler Ticaret ve Kalknma Konferans Birlemi Milletler ÇevreProgram Birlemi Milletler Endüstiriyel Kalknma Organizasyonu Nüfus Fonu TarmBakanl ( Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization) Dünya Salk Örgütü (World Health Organization)

18 GR Birlemi Milletler Nüfus Fonu (United Nations Population Fund- UNPFA) verilerine göre dünya nüfusu2013 ylnn ortalarndakii ylnda kiiye ulamas öngörülmektedir. Uluslararas Gda Politikalar Aratrma Enstitüsü (International Food Policy Research Institute-IFPRI) tarafndan yaymlanan Küresel Açlk ndeksi (Global Hunger Index-GHI) ne göre dünyada açlk oran 1990 ylndan itibaren üphesiz hzl nüfus art de birtakm sorunlarardan en önemlisinin artan nüfusun yeterli, dengeli ve salkl olarak lduu bilinmekle birlikte bir dier önemli sorunun da ekonomik faaliyetlerin artmas doal çevrenin zarar görmesi olduu görülmektedir.günümüzde strate tanmlanan 3F(food, fuel and financegda, yakt ve finansman), hükümetler aras kurulular gda üretim ve datm ekillerini yeniden düünmeye yönlendirmektedir. Süreklidünya nüfusunun beslenme sorununun giderilmesi amacyla ekilebilir alanlarn geniletilmesindenziyade birim alandan alnan ürün miktarnn artrlmas hususu önem tamaktadr. günümüze kadar uygulanan klasik slah yöntemleri sayesinde bitkisel ürünlerin kalite ve miktarnda önemli ölçüde gelimeler kaydedilmitirncak, söz konusu slah yöntemleri ile sonuçlar uzun yllar süren çalmalar neticesinde elde edilmektedir.üksek üretim deeri bulunan tarm ürünlerinin üretiminin artrlmasnda kullanlan klasik slah yöntemlerinin gelitirilmesi ve etkinliinin artrlmas amacyla moleküler biyoloji alannda yaplan çalmalar dünyada Bitki Biyoteknolojisi avramn ortaya çkarm, bu alandaaplan aratrmalarn artmas ve baz biyoteknolojik yöntemler ile slah çalmalarnn entegrasyonu neticesinde ise çalmalarn çok ksa zamanda tamamlanmas salanmtr. yllarda klasik slah yöntemleri ile birlikte bitkilerde özellikle hastalk etmenlerine ve zararllara kar kullanlan kimyasal ilaçlarn toprakta ve besin zincirinde ayrmadan uzun süre kalmasnn insan ve hayvan

19 sal ile çevre açsndan giderek artan bir endie kayna oluturmu olmas yöntemleri kullanlarak bitkilere gen çalmalar balamtr. yöntem ile klasik slah uygulamalaryla kültür bitkilerine aktarlmas mümkün olmayan genlerin aktarlmasna olanak tannmaktadr. yöntemleri kullanlarak gen organizmadan dier bir organizmaya aktarlmasna Gen Transferi Genetii Deitirilmi Organizmalar (GDO) ad verilmektedir. Uluslararas Tarmsal Biyoteknoloji Uygulamalarn Edinme Servisi (International Service for the Acquisition of Agri- Biotechnology Applications-ISAAA) verilerine göre 1996 ylnda genetii deitirilmi ürünlerin ekim alanlar 2013 ylnda a ulamtr. GD ürün ekimi yapan ülkelerin says ise 2009 ylnda 25 iken, 2013 ylnda 27 e yükselmitir. Bu 27 ülkeden 10 unun ekim alan ise 1 mn üzerindedir. Her geçen gün artan ve ürünlerinin üretimi ve tüketici kullanmna sunulmas ile bu ürünlerden kaynaklanabilecek özellikle insan ve hayvan sal ile çevreve biyolojik çeitliliküzerine olas olumsuz etkiler, baz yeni yasal düzenlemelere gidilmesini zorunlu klmtr ve neticede Biyogüvenlik konusu ortaya çkmtr. ve ürünlerinin üretimi ve ticareti konusunda dünyada farkl çekmektedir. Örnein, irleik evletleri nde netii deitirilmiürünlerde büyük ölçüde özel kesimin Arçalmalar ile gelitirdii bir yaklam sergilendiiirlii'nde ise, özellikle tüketicinin çevreve salk kayglarnn ön plana çkmas nedeniyle etiketleme de dâhil üzere, youn bir kamu düzenlemesine tabi olduu görülmektedir. Türkiye de 2000 li yllarda alannda yaplan aratrmalar artm, biyoteknoloji, Dokuzuncu Kalknma Plan 2013) nda gelecee yönelik alanlardan biri olarak belirtilmitir. GD ürünlere yönelik mevzuat

20 altyaps oluturulmadan önce atlan ilk adm Birlemi Milletler Biyolojik Çeitlilik Sözlemesi ne ek protokol olarak hazrlanan ve yürürlüe giren, ürünlerin snr aan hareket, transit, ele aln ve kullanmn kapsayan Cartagena Biyogüvenlik Protokolü (CBP) nün 2004 ylnda yürürlüe girmesidir. Protokolün kabulünden sonra erek Protokol kapsamnda GD ürünlerin iç piyasada üretimi, datm ve çevreye salnm konusunda bir takm zorunluluklarn öngörülmesi, gerekse bu alanda ülkemizin mevzuat eksikliinin giderilmesi amacyla hazrlanan Biyogüvenlik Kanunu kabul edilmi olup, 26 Mart 2010 tarihli ve sayl Resmi Gazete de yaymlanmtr. Akabinde, 13 Austos 2010 tarihinde Genetik Yaps Deitirilmi Organizmalar ve Ürünlerine Dair Yönetmelik yaymlanmtr. gelimelere ek olarak 2014 Yl Program nda, genetik yaps deitirilmi organizmalar ve ürünlerden kaynaklanabilecek risklerin önlenmesi ve insan, hayvan ve bitki sal ile çevre ve biyolojik çeitliliin korunmas amacyla söz konusu ürünlerle ilgili izlenebilirliinsalanmas, denetim sisteminin etkin ekilde iletilmesi hususlarnn önemini koruduu vurgulanmtr Nitekim, ülkemiz dünyada bulunan Yakn Dou ve Akdeniz gen merkezleri üzerinde yeralmakta olup, yüksek endemizm ve çeitlilie sahiptir. Konuya ilikin olarak, Kalknma Plan nda ülkemizde doal bitki gen kaynaklar ile biyoçeitliliin korunmas ve sürdürülebilmesi için GDO ve biyoteknolojik ürünlerin kullanm ve dolam konusunda standartlarn oluturulmas ihtiyac nn devam ettii belirtilmektedir. Bu bilgiler dorultusunda, söz konusu çalmayla amaçlanan, tarmda sürdürülebilirlik ilkesi çerçevesinde mevcut Biyogüvenlik Kanunu na göre lara yönelik uygulamalarn. Ayrca, ülke tarmnda önümüzdeki dönem içerisinde özellikle baz GDürünlerin yapsal deiimler deerlendirilmitir. Bu süreçte Dünya ve Birlemi Milletler Biyolojik Çeitlilik Sözlemesi:29 Austos 1996 tarihli ve 4177 sayl Kanun ile onaylanmas uygun bulunmu, 21 Kasm 1996 tarihli ve 96/8857 sayl Bakanlar Kurulu Kararyla onaylanm, 27 Aralk 1996 tarihli ve sayl Resmi Gazete de yaymlanmtr.

21 Türkiye ölçeinde GDO lara yönelik politikae yasal düzenlemeler incelenmi ülkemiz tarm üzerindeki etkileri günümüz ve gelecekte karlalabilecek ve GDO lara ilikin ülkemizdekiirdelenmitir Bu çerçevede, Dünya ölçeinde GDO lara yönelik husustaki gelimeler ile Türkiye ölçeinde konuya ilikin gelitirilen politika yasal düzenlemeler incelenmitir. Ülkemizin mevcut bitkisel üretim üstünlükleri, zayf ve kuvvetli yanlar özellikle Biyogüvenlik Kanunu çerçevesinde ele alnarak ortaya çkabilecek risklere yönelik politika öncelikleri belirlenmitir Alt ana bölümden oluan bu tez çalmasnn birinci bölümünde, kavramnn ortaya çk ve tarihçesine deinilerek, özellikle bitkisel üretimde biyoteknolojinin kullanm alanlar ve uygulanan yöntemler balklar halinde ele alnmaktadr kinci bölüm dört alt bölüm içermekte olup, alt bölümlerde kapsamnda genetii deitirilmiganizmalarn tanm yaplar dünyadaki gelimeler verilmekte, genetii deitirilmi organizmalarn etkileri lklar halinde ele alnmakta genetii deitirilmi organizmalarn analiz yöntemleriaçklanmaktadr Üçüncü bölümde ise biyogüvenlik kavram ele alnarak, ülkemiz için s alanda balaycl olan BM Biyolojik Çeitlilik Sözlemesi ve Cartagena Biyogüvenlik Protokolü Dünya ölçeinde ü örneklerive uygulamalarnda aratrmalarda bulunulmakta, ek olarakbaz önemli ululararas kurulularn GD bitkilere yönelik risk deerl Çalmann dördüncü bölümünde, Türkiye de genetii deitirilmi organizmalar ve ürünlerine yönelik mevzuat ve kurumsal yap incelen kamu politikalarna yer veril bata Kalknma Planlar, Yllk Programlar olmak üzere konuya ilikin politikadokümanlar sunulmaktadr Ayrca,u bölümde, ülkemiz koullar dikkate alnarak Biyogüvenlik Kanunu nun

22 güçlü ve zayf yanlar Dier taraftan Türkiye de GDO lara yönelik toplumsal bak dünyadan da örnekler verilerekaçklanmaktadr. Beinci bölümde ise dünyada ticarete konu olan ve ülkemizin yem amaçl olarak ithal ettii özellikle GD fasulyesi ve msr bitkilerine yönelik verilere dayal detayl incelemelerde bulunularaktörel mevcut durum irdelenmektedir Ayrca, yesi ve msr için 2023 ylna göre üretim miktar, yurtiçi kullanm miktar,öngörülerinde bulunulmaktadr Çalmann son bölümü olan genel deerlendirme ve öneriler ile sonuç ksmlarnda ise bitki biyoteknolojisi ile genetii deitirilmi ürünlerine ilikin deerlendirmelerde bulunulmakta mevcut bilgiler nda ülkemizin GDO lar konusunda aratrma ve üretim açsndan nasl bir yaklama sahip olmas gerektii bata olmak üzere konuya ilikin politika önerileri sunulmaktadr Ayrca, Biyogüvenlik Kanunu nun güçlü ve zayf yanlar ile bu çalmann politika önerileri dikkate alnarak oluturulan politika ve tedbirle çalmasna da yer verilmektedir

23 BTKSEL ÜRETMDE BYOTEKNOLOJNN GELM SÜREC ÜretimdeKavram Tarihsel süreçte b kökeni yakla yl önceye üzere toplanmas dr ürün gelitirmek için bu yöntemi bilinmektedir MÖ 6000 lerde bira ve üretiminde mikroorganizmalarn biyolojik etkinliklerine bal doal bir ilem olan mayalanma yöntemi kullanlmaya balanmtr MÖ 4000 lerde ve Çin de yourt yapmak için laktik asit üretenlm üretimi için küften, arap sirkesi üretimi için aset yararlanlmtr yüzy yars kefedilmi ve pastörizasyon yöntemi gelitirilmitir. in çalmalarla genetiin temelleri kurulmutur. Biyoteknoloji alanndaki her yeni gelime ve me ekil1.1 de görüldüü üzere karmaklk düzeyini de artrmtr. Mayalanma ya da fermantasyonlar ve dier mikroorganizmalar araclyla s vererek ve köpürerek kimyasal olarak çürümesi olaydr. dasanayiinde, besin maddelerini hastalk yapc mikroorganizmalardan arndrmak amacyla uygulanan stma yöntemi TÜBTAK, 200

24 ekilbiyoteknolojinin Geliimi 1996 dan faydalanlarak yazar tarafndan oluturulmutur. II. Dünya Sava ndan sonra dünya nüfusunun önemli ölçüde artmaya balamas beraberinde beslemeye yetecek kadar tarmsal üretimin salanmas ihtiyacn da ortaya çkarmtr.bu ihtiyac giderme ve ayn zamanda itkisel ürünlerin kalite ve miktarndaki iyiletirme çalmalar i önemli dönem dikkat çekmitir Bu dönemlerden ilki, Yeil Devrim ( ) olarak adlandrlan ve snrl alanlardan dahi yüksek oranda verim art salayan gelimeleri kapsamakta olup, bu dönemde bitki slah gübreler ile dier geliimi etkili olmutur. Ayn zamanda ürünlerin verim ve kalitesinde seleksiyona bal olarak önemli artlar salanmtr ilerleyen yllarda uygulanan slah programlarnda birtakm sorunlarla karlalmas, bitkilerde Bitki Islah: Ekonomik yönden önemli olan bitkilerde, genetik bitki cins, tür ve çeitlerinin genetik yapsn üretici ve tüketicinin ist dorultusunda planl bir ekilde deitirme ve gelitirmedir (Özgen, M. ve ehirali, S.,

25 özellikle hastalklara ve zararl böceklere kar dayankl çeitlerin gelitirilememesi nedeniyle kimyasal ilaç kullanm zorunluluk arz etmitir. Bu kimyasal ilaçlarn toprakta ve besin zincirinde ayrmadan uzun süre kalmas insan ve hayvan sal açsndan büyük sorun tekil etmi, kullanlan kimyasal gübre ve zirai ilaçlarn insan ve çevre salna olan etkileri tartlmaya balanm hatal ve bilinçsiz kullanmn insan ve çevreye zarar verdii yaplan çalmalarla gösterilmi, hatta baz tarm ilaçlar yasaklanmtr ylnda ilk yapay tarm ilac olarak kullanlan DDT, günümüzde WHO ya bal kanser aratrmalar birimince olas insan karsinojeni almaktadr. nsandaki kanser yapc riski hala kantlanamamakla birlikte deney hayvanlarnda kanser yapc etkisini gösteren güçlü kantlar nedeniyle pek çok ülkede kullanm tamamen yasaklanmtr. Ayrca Birlemi illetler Çevre Program (UNEP) tarafndan yürütülen Kalc Kirleticilere likin Stokholm Konvansiyonu nda, hem insan sal hem de çevre açsndan ciddi etkileri olan kimyasallarn arasnda yer almaktadr. Bahse konu sorunlar slah yöntemlerinin yetersiz kalmas sonuçlarn uzun yllar süren çalmalar neticesinde elde edilebilmesi nedeniyle yaplan çalmalar Biyoteknoloji Devrimi ( ) nin ortaya çkmasna y açmtr. dönemde, slah süresinin ksaltlmasnn yan sra, teknikler gelitirilerek verimi ve kalitesi yüksek olan çeitler elde edilmi olup, bitkilerde özellikle hastalk ve zararllara dayankllkta bir ya da birden fazla gen aktarmplabilmitir. Bu gelimeler nda ve genetik biliminde yaplan aratrmalarn da artmasyla önemli ilerlemeler salanmtr. Bu kapsamda, günümüzde ekonomik deeri tarm ürünlerinin üretiminin artrlmas amacy klasik slahçalmalar entegre edilerek olumlu sonuçlar alnmtr lk olarak, 1919 ylnda, Macar bilim adam Karl Ereky tarafndan biyoteknolojik sistemler yardmyla hammaddelerin yeni ürünlere dönütürüldüü ilemlerdir

26 eklinde tanmlanm daha sonra 1992 ylnda, Biyolojik Çeitlilik Sözlemesi nde özel bir kullanm amacyla, ürün elde etme veya ürünü modifiye etmek üzere, yaayan organizmalar veya türevleri dâhil, herhangi bir biyolojik sistemi kullanan teknolojik uygulama olarak ifade edilmitir ünümüzde gelien modern tekniklerin de bu alanda uygulanmas ile tanm, içerik ve anlam bakmndan deiikliklere uram olup, özel bir kullanma yönelik olarak ürün ya da ilemleri dönütürmek ya da oluturmak için biyolojik sistem ve canl organizmalar ile bunlarn türevlerini kullanan teknolojik uygulamalar 10 olarak tanmlanmaktadr. Genetik biliminin dinamik yaps gerei ve teknolojideki hzl ilerleme alanndaki gelimeler dönemler halinde izlenmitir lu yllar kapsayan lma yoluyla gelitirilen biyoteknoloji olarak tanmlanan dönem Geleneksel Biyoteknoloji Dönemi Dieri ise gelimi ve modern tekniklerin biyolojik sistemlere uygulanmas ilikin çalmalar kapsayan Modern Biyoteknoloji Dönemi Geleneksel slah ve seleksiyonda kullanlan teknikler dnda, doal fizyolojik üreme engelini aarak, rekombinant deoksiribonükleik asidin (rdna) ve nükleik asidin hücrelere ya da organallere dorudan aktarlmasn salayan in vitro nükleik asit tekniklerinin ya da taksonomik olarak snflandrlm familyann dnda, farkl tür ve snflar arasnda hücre füzyonu tekniklerinin uygulanmas olarak tanmlanmaktadr birçok açdan farkl alanlar olarak deerlendirilmektedir. Geleneksel biyoteknoloji doymu ve oturmu teknoloji ise, yenilikçilie (inovasyon) açk, çok hzl büyümesine karn potansiyeli snrsz, ancak moleküler biyoloji de yaplan temel bilim aratrmalarna ve alt yapsna sk skya bal bir teknolojidir Biyogüvenlik Kanunu nun 2 fkras

27 nin balangc olarak, Gregor Mendel in 1869 ylnda yaynlad bezelye ile ilgili sonuçlar da dâhil olmak üzere, Francis Crick in gerçekletirdii bir çalma ile De(z)oksiribo-Nükleik-Asit (DNA) molekülünün yapsnn çözülmesi kabul edilmektedir(bkz. ekil Söz konusu çalma yln nde yaynlanm, Watson, Crick ve Wilkins, 1962 ylnda bu bulularyla Nobel Ödülü nü almlardr. ekil 1.2. DNA 1974 yllar arasnda yaplan çalmalar neticesinde, birbirinden farkl DNA birletirilebilecei ve edilebilecei (rekombinasyon) fikrinin ortaya çkmas ile birlikte DNA nn kesimini salayan enzimleri (restriksiyon enzimi) bulan aratrmaclar ylnda Nobel Ödülü nü almlardr (Loban, Kaiser, Cohen ve dierleri) 1980 li yllarda laboratuvar koullarnda DNA parçalarnn kopyalarnn üretilmesini salayan (PCR) yöntemi gelitirilmitir Azot(N) ve Fosfor(P) elementlerinden oluan üç farkl molekülün (eker, fosfat ve bazlar) birleerek nükleotidlerive bunlarn da uzun, dallanm zincirler eklinde birlemesiyle oluan nükleotid polimeridir(özcan, S., Gürel, E., Babaolu, M.,

28 1999 ylnda, Caenorhabditis elegans adl bir nematodun genomunun ifresi (DNA dizili sras veya sekans) çözülmütür ylnda sirke sine Drosophila melanogaster in gen tamamlanm, daha sonra familyasndan Arabidopsis thaliana mutur. nin geliim aamalar incelendiinde genel anlamda, bitki doku kültürü, rekombinant DNAteknolojisi, mikroorganizma genetii, bitki genetii, hayvan genetiiekil 1.3 te de yer ald üzere dikkat çekmektedir. ekil 1.3. Sistem Biyolojisi ile Omik T Dönmez, S. ve Budak, Ö.,., 2012 den faydalanlarak yazar tarafndan oluturulmutur. Dier taraftan, günümüzde yönelik uygulamalar farkl renklerle sembolize edilmekte olup, ekil 1.4 te detaylandrld üzere Bir canldaki tüm DNA ya verilen isimdir (Akar, N. ve Haspolat, I., 2007). says kadardr. Bu say, genom analiz çalmalar bitmi küçük Arabidopsis Thaliana da 25000, bir kurtçuk olan CaenorhabditisElegans ta ve meyve sinei Drosophila melanogaster de dür ÜBTAK, Gen:Yunanca balangç ya da doum anlamndaki genos tan gelmektedir. Yaam belirleyen sarmalnda yer almaktadr (Akar, N. ve Haspolat, I., TÜBTAK, 2001: Sistem Biyolojisi doku, hücre ve/veya organizma gibi biyolojik bir sistemin tümünün genomikten, metabolomie doru tüm araçlar kullanlarak ncelenmesi anlamna gelmektedir (Dönmez,S. ve Budak,Ö.,.,

29 tarmsal biyoteknoloji alanndaki gelimeler yeil biyoteknoloji adlandrlmaktadr ekil ygulamalarnn KIRMIZI: SALIK BEYAZ: GEN TABANLI BYOENDÜSTR MAV: SU ÜRÜNLER YEL: TARIMÇEVRE GR: KLASK FERMANTASYON KAHVERENG: KURAK ALANLAR ALTIN: BYONFORMATK NANOBYOTEKNOLOJ MOR: PATENTLER,YAYINLAR,BULULAR, FKR MÜLKYET HAKLARI SYAH: BYOTERÖRZM J., 2004 ten faydalanlarak yazar tarafndan oluturulmutur. biyoloji, kimya, tarm, gda,çevrerçok bilim dal ile ilikili olmakla birlikte daha çok tarm ve gda sanayii, salk, çevre ve kimyasal üretim sektörlerinde kullanlmaktadr. Ancak, en fazla geliim alann tarm ktöründe bulmutur Tarmda, bitkisel üretimdeki uygulamalarnn bilhassa ekonomik öneme sahip olan bitkilerde çalma alan bulduu bilinmektedir. Özellikle de bitki büyüme ve gelimesini Çetiner, S., 2009:53.; DaSilva E. J., 2004:3.

30 (bask) etmenlerine kar bitkileri korumak ve özel gdalar, biyokimyasallar ile ilaçlar elde etmek amacyla kullanlmaktadrlar balamas ve gelimesinde iki önemli bulutan söz edilmektedir. Bu bululardan ilki bitki doku kültürü çalmalarnn da temelini oluturan Totipotensi 22 Agrobacterium tumefaciens 23 tümör oluturma mekanizmasnn örenilmesidir. Bu önemli bulular nda, itkisel üret biyoteknoloji uygulamalar gerçekletirilmi ve bitki doku kültürü bitkilere gen aktarm DNA parmak izi çalmalar olmak üzere üç genel balk altnda toplanmtr Söz konusu uygulamalar hakknda detayl e yer almaktadr. Dünyada GD bitkilerin farkl sektörlerde kullanm amaçlarna bakldnda, dorudan insan ve hayvan gdas dnda farkl kullanmlar duu ve bu farkl alanlardaki aratrmalarn ise her geçen gün artt görülmektedir.sanayi sektöründeözellikle biyoyakt hammaddesi olarak GD bitkilerin kullanm öne çkmaktadr. ÖrneinArjantin büyük ora bu amaca yönelik olarak GD yetitirmekte, Brezilya ise ayn amaçla GD ekerkam üretimi yapmaktadr. renkle sembolize edilen ve gen tabanl biyoendüstri olarak adlandrlan sektörde daha çok endüstride ve gda ilemede kullanlan enzimlerin üretilmesi üzerinde younlalmakta ayrca kât, tekstil ve boya sanayii yannda biyomalzeme olarak biyoplastik üretiminde de çallmaktadr. Ormanclk sektöründe ise GD aaçlar ve bitkiler yardmyla sera gaz salmlarna ve küresel snmaya yönelik çalmalar yapld bilinmektedir. Yine Her bir canl hücresinin yeni bir canl oluturabilecek yetenee (genetikifreye) sahip olmas Agrobacterium, Rhizobiaceae familyasndantoprakta yaayan gramnegatif bir bakteridir. ki çenekli (dikotiledon) bitkilerde A. tumefacienskök boaz uruna, A. rhizogenesise saçak kök oluumuna neden olmaktadr (Özcan,S. ve ark., 2001:113).

31 endüstriyel kullanm için klasik kauçuk ve latekse alternatif olacak yeni üretim sistemleri üzerine çallmaktadr. Çevre sektöründe biyorafinerilerde biyokütle ve biyoenerji elde etmek çl biyoatklarn deerlendirilmesinde, ayn amaçla makro veya mikro alg üretiminin gelitirilmesinde mikroorganizmalar üzerine çalld Dier taraftan salk sektöründe, eker hastalarnn kulland insülin kanser ilaçlarnn, alarn ve antibiyotiklerin önemli bir bölümünün GDO lardan üretildii ifade edilmektedir.

32 BTKSEL ÜRETMDE GENET DETRLM ORGANZMALAR Bitkisel üretim ülkelerin tarm sektörleri için stratejik öneme sahip olup tarmsal geliim mekanizmasnn temelidir. Çalmann bu bölümünde, öncelikle sklkla kartrlan avramlarnn açklanmasna yer verilmitir. Hibrit (Melez) Tohum Kavram Tohum, tarmsal üretimin balangc ve birçok bitkinin çoaltm materyali olup, gda zincirinin ilk halkasn, biyolojik ve kültürel çeitliliin ise yapsal göstergesini oluturmaktadr. Tarmn geçimlik bir faaliyet biçiminden ekonomik una ve çada bir endüstriye dönüümüne paralel olarak, bitkisel üretiminen temel girdisi olan tohumun üretim ekli de benzer bir evrim geçirmitir. Öyle ki genetikbilimi, bitki slah, bitki biyoteknolojisi tohumluklarn salad avantajlar ve özellikle Bitki Islahç Haklar (Bitki Çeit Koruma) konular tüm dünyada giderek arln hissettirmeye balayan tohumculuun endüstri olmasnda etkili olmu Tohumculuk tarma girdi salayan alt sektörlerden birisi olarak dorudan veya dolayl bir ekilde bata üretim ve kalitede art, istihdam, katma deer, döviz tasarrufu veya ihracat gelirleri olmak üzere ulusal ekonomiye bir dizi katklar salamaktadr. Baarl bir tarmsal üretimin temelini iyi ve kaliteli tohumluk oluturmaktadr. Yüksek verim potansiyelini genetikolarak tamayan çevreartlar uygun olsa dahi yüksek performans göstermeyebili çeitlerin gelitirilmesi tohumculuun gelimesi yönünden büyük yararlar salamaktadr., ayn bitki türüne ait ve uzak akraba konumunda olan iki doal bitki kümesi veya popülasyonundan seçilen saf hatlarn veya Demir,. ve ark., 2010:877.

33 bireylerin birbirleri ile çaprazlanmas sonucunda elde edilen ilk nesil (F1) melez yaplar gerei tohum ldiinde, F1 ki istenilen özelliklerin çok az bir ksmnn F2 de korunduu örülmektedir. Örnein 1 hastala dayankllk özellii F2 de kaybolmakta, dolays ile bu özelliklere sahip bir çeidi talep eden kullanclar her seneyeniden F1 tohumu satn almak zorunda kalmaktadrlar Dier bir deyile, ilk yl maksimum verimi vermekte, izleyen yllarda ise verim giderek dümektedir. Son yllarda hibrit çeit üretimindeki gelimeler, genetik mühendisliindeki ilerlemeler ve moleküler yöntemler kullanlarak yeni çeitlerin, seçilmesi, tanmlanmas ve gelitirilmesi ile GDO larn kullanmndaki düzenlemeler sektörü önemli bir rekabet ortamna getirmitir. Dier taraftan, günümüzde hibrit zaman zaman birbirleri ile kartrlmaktadr. Ancak, yukardaki lerden de anlalaca üzere hibrit tohumlar uzun yllar süren melezleme çalmalar neticesindeyapya laboratuar koullarnda dorudan müdahaayrca, GDO teknolojisi ile türler aras gen aktarm mümkün olabi Üretimdeenetiieitirilmi Kavram ve Geliim Süreci Genetik yaps doal rekombinasyonlar dnda kalan yol veya süreçlerle deitirilmi olan mikroorganizmalar, genetik yaps deitirilmi mikroorganizma (GDM) k yöntemler kullanlmak suretiyle aktarlarak elde edilmi, insan dndaki bi TÜRK Demir,. ve ark., 2010:886. Genlerin yeni bileimlerinin oluumudur.

34 dâhil canl organ genetik yaps deitirilmi organizma (GDO) 34 olarak tanmlanmaktadr. Genetik mühendislii teknolojisi kullanlarak üretilen bu organizmalar literatürde, genetii deitirilmi (GDO), genetii deitirilmi ürünler (GDÜ) olarak modifiye edilmi organizmalar (GMO) genetii deitirilmi gdalar (GM food) aktarml organizmala mühendislik organizmalar gibi adlarla da tanmlanmaktadr. Bu organizmalara aktarlan genler ise transgen (gen aktarm yaplm veya aktarml gen) 1970 li yllarda moleküler biyolojide gerçekleen gelimeler sonucunda, bakteri veya virüs gibi canllar arasnda DNAparçalarnn transfer edilebilmesini salayan Rekombinant DNA gelitirilmesiyle DNA diziliminde deiiklie uram GDO lar sadece farkl türler arasnda yaplan gen aktarmile deil ayn zamanda ayn türün farkl çeitleri arasnda veya mevcut bir canlnn bir takm özelliklerinin gelitirilmesi amacyla kendi DNA diziliminde deiiklik yaplarak da üretilebilmektedir. Günümüzde gelitir bitkilerde temel olarak üç alanda çalmalar sürdürülmekte Birinci Nesil GD Bitkiler (first-generation of genetically-modified crops) Bu bitkiler üretim aamasnda olup, yabanc ot ilaçlar (herbisit), böcekler, hastalk etmenleri ve çevresel stres koullarna dayankllk gibi özelliklerin kazandrld bitkilerden olumaktadr. Herbisitlere dayankl GD bitkilerin gelitirilmesinin amac, yabanc otlarn, oldukça yaylc ve mücadelesi zor olan bitkiler olmas, mücadelesi yaplmad alanlarda büyük oranlarda ürün kayplarna neden olabilmesidir. Bu kapsamda yürütülen aratrmalarda, Streptomyces hygroscopicus bar geninin kültür bitkilerine aktarlarak bitkide fosfinotrisin-nasetil transferaz (PAT) enzimi üretildii ve bu enzimin ise geni spektrumlu z. Genetik Yaps Deitirilmi Organizmalar ve Ürünlerine Dair Yönetmelik in 4 üncü

35 fosfinotrisin ini parçalayarak bitkilerde dayankllk salad Böceklere dayankl GDbitkilerin gelitirilmesinin nedeni ise kültür bitki çeitlerinin birçounun böceklere kar dayankszlk göstermesi dolaysyla günümüzde zararl böceklerin bitkisel üretimi tehdit eden en büyük etmen olarak görülmesidir. bu alanda yaplan tüm mücadelelere karn tarmsal ürün kayb yüzde 20 seviyelerine ulamaktadr. Ayrca, böcekler birçok hastaln yaylmas ve gelimesinde de tayc olarak rol oynamaktadrlar. nin bitkilerde kullanm neticesinde Bacillus thrungiensis bakterisinden kopyalanarak kültür çeitlerine aktarlan cry (kristal) zararl böceklere kar dayankl bitkiler üretilebi dayankl GD bitkilerin gelitirilme amac ise cak, so ktl, yüksek tuzluluk veya ar metallere kar yüksek tolerans kazandrlmas ile bitkilerin uygun olmayan ko dahi yetitinin salanmasdr Örnein, tütün bitkisine (Nicotiana tabacum)aktar ile ozon zararnn 34 kat azalt olduu rogenaz oluumundan sorumlu genin aktarlmasyla kurakla kar dayanklln artrld membrannn(hücre zar) lipitler ile doyurulmasna katk soua kar tolerans artrd bilinmektedir. Ayrca, G fazla üretilmesini sagenin çeltie aktarm ile tuza kar tolerans artmakta eninin aktarlmasyla da tuza kar dayankllk artrlmaktadr. Ar metallere kar tolerans art genlerin aktarlmasyla da kirlenmiiyi yetimesi saad Bacillus thrungiensis e cry (kristal) genlerinin bitkilere aktarlmasyla ararl böcekler GD cry genlerin üretmi olduu Bt endotoksinleri böceklerin orta barsanda aktif formlara dönütükten sonra barsak epidel hücrelerinde bulunan reseptör bölgelerine balanarak hücrelerin patlamasna ve sonuçta böceklerin ölümüne neden olmaktadr Cry proteinleri öze pul kanatllar), (knkanatllar, böcekler)takmndaki zararl böcekler üzerine ölümcül etki göstermektedirler

36 bitkilere yönelik bir dier yaklam ise kinci Nesil GD Bitkiler (second-generation of genetically-modified crops) dir. Aratrma ve gelitirme aamasnda olan söz konusu bitkiler, daha çok verim ve kalite artrmna yönelik Ya asit bileimi deitirilmi, vitamin içerii yükseltilmi, lif miktar arttrlm bitkiler bu gruba örnek olarak verilebilir. Üçüncü Nesil GD Bitkiler (third-generation of geneticallymodified crops) de aratrma ve gelitirme aamasnda olup, insan tedavisinde kullanlan çok pahal a ile ilaçlarn üretildii ve biyoyakt üretimine daha yatkn Günümüzde dünyada birçok bitki türünde birinci, ikinci ve üçüncü nesil GDbitkiler üretildii veya üretim aamasna geldii Dünyadaenetii DeitirilmiÜretim Dünya da biyoteknoloji, özellikle gen teknolojisi alanndaki gelimeler 1980 li yllardan itibaren hz kazanmaya balamtr 1986 ylnda ilk kez tütün bitkilerin alan denemeleri balam olup, öncelikle ABD Fransa ve ngiltere de younlam, daha sonra Arjantin, Meksika gibi gelimekte olan ülkeleri kapsayarak yaygnlamtr. Ticari olarak bilinen ilk transgenik ürün 95 ylnda pazara sürülen ve Flavr Savr ad ile anlan uzun raf ömürlü domatestir. Daha sonraki dönemlerde dünyada gelimi ve gelimekte olan ülkelerde teknolojinin de hzl art ile domatesi, gen aktarlm msr, pamuk, soya fasulyesi, kolza ve patates ürünleri izlemitir. Dünyada 2012 ylnda toplam yirmi sekiz ülkede ürün üretimi yaplm olup, 2013 yl itibarylasekizi gelimi, on dokuzu gelimekte olan ülke olmak üzere toplam yirmi yedi ülürün üretimi yaplmaktadr.

37 Yllar tibarylalanlar ( 2013 t faydalanlarak azar tarafndan oluturulmutur. 2.1 deuluslararas Tarmsal BiyoteknolojiUygulamalarn verilerine göre, 1996 ylnda 1 ürünlerin ekim alanlarnn hzla artm olduu ve bu ekim alanlarnn 2012 ylnda 170,3 mha a ulat görülmektedir. ylnda ülkedeki milyon küçükve büyük üretici toplam ürünleri üretmi ve 2012 ylna göre yaklak yüzde 3 lük bir büyüme ile GDürünlerin ekim alan lan daha artmtr. Geçen 18 yllk sürede ekim alanlarnn 10 artmas dikkat çekmektedir. ünyada ekimi yaplan bitkiler ve ekim alanlar incelendiinde eri kapsamna giren ve çounlukla ilemden geçirilerek tüketime sunulan ya da yem bitkisi olarak kullanlan msr, kanola, pamuk, eker pancar, patates ve yonca dikkati çekmektedir Dier bir grup ise bahçe bitkileri kapsamna giren, nispeten ekim alan daha dar olan domates, kabak, tatl biber ve papaya gibi sebze ve meyve türleridir. Dier ünyann deiik bölgelerinde endüstriyel ve süs bitkisi amaçl olarak

38 kavak, petunya ve karanfil çiçei çeitlerininde ekimi yaplmakta olup, müdahale çalmalar devam eden ürünler arasnda ise pirinç, buday, kabak, kavun, erik, gül, hindiba ve keten yer ald Tablo 2.1 de yer alan ve halen yetitirilmekte olan GD ürünlerin ekim alanlar incelendiinde, yl verilerine göre, bu ekim alanlarnn büyük bölümünü srasyla (10,8 mha), Çin (4,2 mha), Güney Afrika (2, noluturduu görülmektedir.ülkede 50 bin hektar üretim yaplmakta olup, dünyada GDO lu ekim yaplan mha tarm yaklak olarak yüzde 40 nnabd de olmas dikkat çekmektedir. yl verilerine göre, ülkelerinden Brezilya ve antin, Asya ülkelerinden Hindistan ve Çin, Afrika ktasnda ise Güney Afrika nn ürün üretiminde r durumda olduu görülmektedir.

39 Ülkelereöre lanlar veürünleryl) Ülke Ad Yl Alan Ürün Msr, kanola, eker pancar kaba yonca, papaya, balkaba msr, msr, Kanola, msr, eker pancar Çin * çarliston biber, msr, Msr, msr Msr spanya * Msr, msr ili Msr, Msr Msr Küba Msr Çek Cumhuriyeti Msr Msr Msr lu üretim yapan ülkeler ps: 2013 t faydalanlarak yazar tarafndan oluturulmutur.

40 lu Üm Yapan Ülkelerin lanlar ( Ülke Ad Çin spanya ili Çek Cum. Msr 2013 tfaydalanlarakyazar tarafndan hazrlanmtr.

41 lu Üm Yapan Ülkelerin lanlar ( Ülke Ad sveç ran Küba 2013 tfaydalanlarak yazar tarafndan hazrlanmtr.

42 er taraftan, önceki yllar baznda karlatrldnda (Bkz. Tablo 2.2), ürün üretiminde Güney Amerika ktasnda Brezilya da, son yllarda yllk ekim alanndaki art dikkati çekmektedir. Nitekim, 2011 ylnda bir önceki la nazaran 4,9 mha lk (yüzde 20bir artn, 2012 ylnda 3 mha lk (yüzde 21) ve 2013 ylnda ise 3,7 mha lk (yüzde 10) artnldii gözlenmitir. Ayrca, 2011 ylnda alt ürünün onayland bilinmektedir. konu ürünlerden birisi ise Brezilya Tarmsal Aratrmalar (Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuária-EMBRAPA) tarafndan gelitirilen virüse dayankl fasulyedir. n amuunun kullanmnda 10 mha üretim nn aarak, 11 ulat görülmektedir Çin on küçük üretici (ortalama 0,5 ha araziye sahip) üretmilerdir. amuun toplam pamuk alan içerisinde pay ise yüzde 0 çkmtr. de üretilen ve virüse dayankl olan apayann taze meyve olarak tüketilmesini 2011 ylnn Aralk aynda onaylamtr. Afrika ülkelerinden Güney Afrika, Burkina Faso ve Sudan nn üretim alan büyüklüü 3 mha geçmitir Ayrca yedi Afrika ülkesi nde (Kamerun, Msr, Gana, Kenya, GD tatl patates, kurakla dayankl GD msr, gibi bitkiler üzerine geni ölçüde tarla denemeleri yaplmaktadr ne üye be ülke (spanya, Portekiz, Çek Cumhuriyeti, Romanya, Slovakya) özellikle GD msrüretiminde bulunmuturtohumlarn küreseleeri 2011 ylnda yaklak 13 mlyar ABD dolarna ulam olupbunlardan üretilen tarmürünlerinin deeriortalama ylda 160 milyar ABD dolarnakarlk gelmektedirumlarn küreselpazar deeri 2012 ylnda yaklak 15 milyar ABD dolar, 2013 ylnda ise 15,6 milyar ABD dolar seviyesine ulam olarak görülmektedir Günümüzde ticari amaçla tarm yaplan balc tarm ürünleri soya fasulyesi, msr, pamuk ve kolza dr. yer ald Tablo 2.3 incelendiinde ise, 2013 ylnda küresel olarak GD bitkilerinekim alannn toplam ekim alanna oran açsndan en büyük pay yüzde 79 n ald

43 görülmektedir. srasyla, pamuk (yüzde 70), msr (yüzde 32) ve kolza (yüzde 24 Ürünlere Ait Bilgiler Ürünler Ekim Alan (mha) Ekim Alan (mha) Msr, Eriim Tarihi: 10 Mays msr ylnda birçok ülke tarafndan ekiminin yapld Tablo 2.4 te görülmektedir. Ülkeler Baznda Ylnda Ekimi Yaplan GD Ülke Says Ülke Adlar Msr Uruguay, Filipinler, spanya,ili, Honduras,, Çek Cumhuriyeti, Küba, Brezilya, Arjantin, Hindistan, Çin, Paraguay, G. Afrika, Uruguay, Bolivya, Meksika, il Kanada, Avustralya, ili, Çin eker pancar Çin Çin Çin Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops:2013 en faydalanlarak yazar tarafndan oluturulmutur.

44 Söz konusu GDürünlerin üretiminin tercihedilme nedenleri ele alndnda (yabanc ot öldürücü) (böcek öldürücü) lere dayankllkmüdahale ile ek vitamin ve mineraller tayan daha besleyici ürünler elde edilmesi ile raf ömrü daha uzun olan küresel düzeyde belirlenen çeitli çekmektedir (Bkz. Kutu 2.1). Bitkilerle lgili Olarak Küresel Düzeyde Belirlenen H Yabanc ot ilaçlarna dayankl ekerpancar, buday, yonca, eker kam, sebze, meyve ve orman aaç türleri, Zararllara dayankl transgenik domates, eker kam, patlcan, kavak çeitleri, Hastalklara dayankl patates, msr, sebze ve meyve türleri, Kuraave soua dayankl, havann azotundan yararlanabilen tür ve çeitler, Dier dayankllk özelliklerinin eldeki transgenik çeitlere aktarlarak birden fazla dayanklln elde edilmesi, Yem ve gda kalitesi yükseltilerek lisiniartrlm msrçeitleri, Protein ve ya oranlar deitirilmi çeitleri, Doymu ya asit orannn azaltlm, doymam ya oranlar artrlm ve kolza çeitleri, karoten oran artrlm kolza, Likopeni artrlm domates, aminoasiti artrlm tahl, demiri ve vitamini artrlm çeltik, eker oran artrlm msr Düük kalorili eker oranna sahip pancar, Renkli ve farkl kalitede life sahip (uzu Kuru madde oran yüksek domates ve patates, Raf ömrünün uzatld meyvesebze (kavun, çilek vb.), Gluteni yükseltilmi buday, Kafeini doal olarak azaltlm kahve, shal as içeren muz, protein içeren patates, kuduz as içeren msr monoklonal antikor üreten msr, Soua dayankl eker kam. Özgen, M. ve ark. 2005:12.

45 2012 Ylnda Dünyada Yetitirilen Temel Ürünler Ürün ST* Msr HT Msr Bt Msr HT eker Pancar Dierleri *HT: Herbisit toleransl, ST: Birletirilmi özellik enetii eitirilmi larn Dünyada larn potansiyel riskleri ve faydalar halen tartlmakta olup kir ayrlklar oldukça belirgindir. GDO ve ürünlerine yönelik olumlu yaklamlara göre, GDO lar çevre dostu ve gelecekte insanln açlk sorununu çözecek en önemli unsur olarakdeerlendirilmekte olup, olumsuz yaklama göre ise edilmekte ve GDO larn üretim ve kullanmlarna izin verilmeden önce uzun dönemde etkilerinin incelenmesinin gerektiiulmaktadr. Nüfus ve açlk göstergelerine daha detayl baklacak olursa, 2013 ylnn ortalarnda 7,2 milyar kii olan dünya nüfusunun, 2025 ylnda 8,1 milyar, 2050 ylnda 9,6 milyar ve 2100 ylnda ise 10,9 milyar kiiye ulaaca tahmin ünyada açlk oran 1990 ylndan itibaren azalmakta ancak, Gda ve Tarm Örgütü (FAO) nün, dünya genelindekigda güvensizliine ilikinraporlarnda, 842 milyon kiinin yllar arasnda kronik açlk çektii bu saynn yllar arasnda ise 868 milyon kii olduu belirtilmektedirraporda, dünyada muhtemelen sekiz kiiden birinin kronik

46 açlk çektii bu durumunun ise bölgeden bölgeye farkllk gösterdii ve özellikle Sahraalt Afrika sndadurumun endie verici olduu vurgulanmaktadr GD bitkilerin üretilme gerekçeleri arasnda dünyadaki söz konusu yetersiz (Bkz. ekil Ek) ve açlk sorunlar gösterilmektedir. Ancak, FAO nu 2002 ylnda yaymlad bir raporunda belirttii üzere dünyada açlk sorununun üretimdeki yetersizlikten deil, üretilen ürünlerin adil bir ekilde paylalmamasndan kaynakland belirtilmitir. GD ürünlerin dier muhtemel faydalar literatürde; üreticilerin zehirli delerle olan temaslarn azaltmak, düük girdi maliyetlerinden ve yüksek çktdan dolay çiftlik ve sektör baznda artan kârllk, igücünden tasarruf, arz artndan dolay düen fiyatlar, çevreye salnan kimyasalda azalma, koruyucu toprak ilemeden dolay iyileen toprak verimlilii ve azalan erozyon, daha az karbondioksit emisyonu eklinde belirtilmektedir. GD ürünlerin daha çok potansiyel risklerine yönelik hususlar ise üç alt balk olarak aada sunulmaktadr Çevreçeitlilie Biyolojik çeitlilik; toplumlarn ekolojik, ekonomik, kültürel ve manevi zenginlikleri ve geçmileriyle balantl olup, büyük önem arz etmektedir. Ancak, artan nüfus ile birlikte doal kaynak tüketim hznn artmas dolaysyla ge çeitliliin azalmas nedeniyle son yllarda larn neden olabilecei olumsuz etkiler büyük endiyaratmaktadr. Çevreye salnmlar durumunda ekil 2.2 de görüldüü üzere, larn olabilecei olumsuz etkiler genellikle kontrolsüz tozla kaç yabani hibritle oabilecek herhangi bir ö yabani genin dicanl Aydn ve ark., 2011:17.

47 baka türlere geçme olaslnortaya çkartmaktadr. Bö çeitlilik, tüm ekosistem, insan ve hayvan sal altna girmektedir. ekil 2.2. GDO larn Çevreve Biyolojik Çeitlilie Olan Muhtemel Etkileri Kaynaklarnda Organizmalarn Zarar Görmesi Gen Kaç (Kontrolsüz/Yabani Tozlama/Hibritleme) BYOLOJK ÇETLLK Dayanklln Süper Yabani Türlerin Ortaya Çkmas Zararllarda Dayanklln Artmas Kaynak: Özdemir, O.,2007 den faydalanlarak yazar tarafndan oluturulmutur. on yllarda yürütüçalmalar ile larn çevreye salnm ve kullanm doada baz olumsuz etkilerin ortaya çkabileceine yönelik konulmaktadr.kutu 2.2 de görüldüü üzeregeçi olabileceibirçok aratrc tarafndan kabul edilmektedir.

48 Gen Kaçlarna Ö geçileri sadece bakterilerle snrl olmayp, farkl böcek türleri arasnda (Robertson and Lampe, 1995), bakteri ve böcekler arasnda (Hawtin et al., 1995) ya da bitki ve bakteri arasnda da görülebilmektedir. nn ölübitki dokularnda, hücre duvarlar aracl ile, en az birkaç gün, geçi özelliini koruyacak biçimde kalabildii bilinmekle birlikte (Nielsen et al., 2000) u süre zarfnda topraktaki transgenik bitki parçalarndan toprak mikroorganizmalarna transgenler geçebilmektedir (Paget and Simonet, 1997) snn, topran yapsna, ph y aktivitesine bal olarak, birkaç saatle birkaç gün içerisinde toprak bakterilerine geçebileceini göstermektedir. Kaynak: Özgen, M. ve ark. 2010:243. Dier taraftan, yaplan son çalmalar GDbitkilerin üretiminde kimyasal ilaç kullanmnn arttn göstermektedir. Arjantin'de 1999 ylnda alannda yüzde 17 lik arta karlk pestisit (tarm ilac)kullanmnn iki kat artt bildirilmitir. Pestisit kullanmndaki art ekim alanndaki artla açklanamamakta ve ayn dönemde verimin de azald belirtilmektedir. Ayrca, birçok bilimsel aratrma sonucunu içeren ve 2012 ylnda yaymlanan GDO Mitleri ve Gerçekler 50 adl raporda GD ürünlerin pest kullanmn azaltmad aksine artrd belirtilmektedir. Raporda devamla, glifosat (glyphosate) çevreye zarar vermedii ve güvenli olduu Roundup Ready nin güvenli olmad tersineilerinin olduu hatta kansere yol açt ifade edilmektedir ylnda yaynlanan GDO: Çada Esaret 51 adl eserde, tohumlarn yüzde 80 nin yabanc otlar öldürmek için kullanlan herbisitlere direnç gösterdiini, dünyada en yaygn kullanlan herbisiti üreten firmann ise söz konusu tohumlarn tamamnayaknn ürettiini ancak, ürettii GD tohumlar daha az tarm ilac gerektirecek olsa, yine firmann kendisinin ürettii herbisit satlarnn

49 azalacan bu durumun ise ticari manta aykr olduunu ve son yllarda ise bitkiler üzerinde çok fazla ilaç bulunduunu belirtmektedir. Yine söz konusu yaynda, Bttoksini içeren GD de böcek öldürücü ilaç (insektisit)kullanmnn yllarn kapsayan 13 ylda toplam ton azald buna karn, ayn sürede glifosat etken ma kullanmnn ton artt, toplamda pestisit miktarnn ise ton artt Dier taraftan, GD bitkilerin uzun vadede dirençli yabani ot ve böceklerin ortaya çkmasna neden olabilecei düünülmektedir. Doada bulunan bitkilerin kendini koruma yetenei nedeniyle her türlü herbisite direnç geliebilecei özellikle 2005 ylndan sonra bu bakmdan çok hzl bir art gözlendii ve be ktadan 15 ülkede, 96 bölgede, 16 farkl bitkide glifosat direnci saptand ifade edilmekte nin Georgia Eyaleti nde 50 bin dönümden fazla tarm artk hiçbir ürün yetitirilemedii belirtilmektedir. Dünyada GDO lu ekim alanlarnn artmasyla birlikte bir dier endie de yer alt sular ve akarsularn kirlenmesi ile topran zarar görmesidir. Bilindii üzere toprak canldr, bir gram toprakta yaklak 600 milyon bakteri, 400 milyon maya ve 100 bin yosun hücresi vardr. Ayrca, topran yaklak 15 cm lik en üst katmannda çok sayda mikroorganizma, tek hücreli canllar, nematodlar, böcekler, örümcekler, yumuakçalar bulunmaktadr. Bu nedenle, toprak canllarna rekombinant gen kaç olabilecei idd GD bitkilerin biyolojik çeitlilik üzerine etkilerinde önem arz eden bir dier önemli konu da Terminatör gen teknolojisidir. Terminatör teknolojileri olarak adlandrlan Genetik Kullanm Snrlayc Teknolojiler (Gene Use Restriction Direnç gösteren bitkiler: