Bayramiç-Ezine Sulama Birliğinin Ekonomik Göstergeler Đle Sulama Sistem Performansının Değerlendirilmesi

Transkript

1 Bayramiç-Ezine Sulama Birliğinin Ekonomik Göstergeler Đle Sulama Sistem Performansının Değerlendirilmesi Duygu AKTÜRK Murat TEKĐNER Ferhan SAVRAN F. Füsun TATLIDĐL ÖZET Bu çalışmada, Çanakkale iline bağlı Bayramiç ve Ezine ilçelerindeki tarım alanlarında sulama işletmeciliğini üstlenen Bayramiç-Ezine Ovaları Sulama Birliğinde sulama sistem performansının değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Değerlendirmede, Sulama ve Drenajda Teknoloji ve Araştırma Uluslararası Programı (IPTRID) ve Dünya Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) tarafından geliştirilen karşılaştırmalı değerlendirme rehberindeki ekonomik göstergelerden, masrafları karşılama oranı, bakım masrafının gelire oranı, su ücreti toplama performansı, birim alana düşen toplam işletme bakım yönetim masrafı, birim alana düşen personel sayısı ve su dağıtımında istihdam edilen kişi başına düşen toplam masraf belirlenmiş ve değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler : Sulama sistem performansı, karşılaştırmalı değerlendirme, ekonomik göstergeler, Bayramiç-Ezine Ovası Sulama Birliği. Assessment Of Irrigation System Performans With Finansial Indicators Of Bayramiç-Ezine Plains Irrigation Association ABSTRACT This study aimed at evaluating the performance of irrigation system of Bayramiç-Ezine Plans Irrigation Association, which is responsible for the irrigation of agricultural areas in Bayramiç and Ezine towns of Çanakkale. In the evaluation, economical parameters reported by International Programme for Technology and Research in Irrigation and Drainage (IPTRID) and Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) in the benchmarking guidelines such as cost recovery ratio, maintenance cost to revenue ratio, revenue collection performance, total management operation maintenance cost per unit area, staffing numbers per unit area and total cost per person employed on water delivery were determined and evaluated. Keywords: Irrigation system performance, benchmarking, economic performance indicators, Bayramiç-Ezine Plains Irrigation Association. 1. GĐRĐŞ Sürdürülebilir kalkınma için en önemli yaşamsal kaynak sudur. 19. yüzyıldan 20. yüzyıla geçişte nüfus 3 kat artarken su kaynaklarının kullanımına yönelik talep 6 kat artmıştır (Anonymous, 2002). Bu artış günümüzde de hız kesmeden devam etmektedir. Dünya nüfusunun 2025 de 8 milyara ulaşacağı ve gıda ihtiyacının %60 artacağı beklenmektedir. Nüfus artışına paralel olarak artan gıda ihtiyacının karşılanabilmesi için tarımsal üretimin arttırılması gerekmektedir. Kullanılabilir su ve toprak kaynaklarının kısıtlı olması, sektörler arasındaki rekabet artışı tarımda kaynakların etkin kullanımını zorunlu kılmaktadır (Aküzüm ve ark., 1999). Bu zorunluluklar içerisinde sulama sistemleri performansı önemli bir yer işgal etmekte ve birçok ülkede sulama sistemlerinde karşılaştırmalı değerlendirme ile mevcut performans belirlenerek performansı yükseltme olanakları araştırılmaktadır (Nalbantoğlu ve Çakmak, 2007). Performans değerlendirmenin en önemli amacı, her aşamada sulama projesi yönetimine bilgi akışı sağlayarak etkin ve etkili bir proje performansı gerçekleştirmektir. Performansın yeterli olup olmadığı konusunda proje yönetimine destek olur ve değilse gerekli önlemlerin alınmasını sağlar. Bir sulama projesinde anahtar göstergelerle ilgili periyodik bir veri akışı sağlayan performans değerlendirme çalışmaları, sulama şebekelerinin izlenmesinde etkin bir yönetim aracıdır (Bos, 1997). Bununla birlikte şebekede görülen sorunların belirlenmesine ve sulama sistem performansının iyileştirilmesine yardımcı olur. Bu çalışmada, 1997 yılında işletmeye açılan ve aynı yıl Bayramiç-Ezine Ovaları Sulama Birliğine devredilen şebekede sulama sistem performansı ekonomik göstergeler ile belirlenmiş ve değerlendirilmiştir. 65

2 2. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmada materyal olarak DSĐ 25. Bölge sınırları içerisinde yer alan Bayramiç- Ezine Ovaları Sulama Birliği seçilmiştir. Bayramiç-Ezine Ovaları Sulama Birliğinin su kaynağı, Kuzey Ege havzasında Kara Menderes çayı üzerinde bulunan Bayramiç barajıdır yılı itibari ile 89.2 km kaplamalı ana kanal, km kanaletli ve 16.3 km borulu tersiyer kanal ile 6938 hektarı cazibeli 242 hektarı pompaj olmak üzere toplam 7180 ha alanın sulanmasından sorumludur ve 2 ilçe ile 16 köyde 3814 parselde 2547 mükellefe hizmet vermektedir. Sahada ortalama parsel genişliği ise 3 dekardır. Şebeke inşaatı devam etmekte ve tamamlandığında sulanabilir net alan hektara ulaşacaktır. lara göre oranları değişmekle birlikte mısır, her çeşit sebze, her çeşit fidan, her çeşit meyve ve yem bitkileri ana ürün desenini oluşturmaktadır (Anonim, 2009). Sulama şebekesine ilişkin yıllarına ait sulanan alan, tahakkuk edilen sulama ücreti, toplanan sulama ücreti gibi tüm veriler birlikten alınan izleme ve değerlendirme kayıtlarından elde edilmiştir. Bu çalışmada, Sulama ve Drenajda Teknoloji ve Araştırma Uluslararası Programı (IPTRID) ve Dünya Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) tarafından geliştirilen karşılaştırmalı değerlendirme rehberindeki (Malano ve Burton, 2001) göstergelerden 6 tanesi ile tarımsal etkinlik göstergelerinden sulama oranı sulama performans değerlendirmesi amacıyla kullanılmıştır. Sulama oranı (SO), su ücreti toplama performansı (SÜTP), masrafları karşılama oranı (MKO), bakım masrafının gelire oranı (BMGO), birim alana düşen toplam işletme bakım yönetim masrafı (TĐBYM), su dağıtımında istihdam edilen kişi başına düşen toplam masraf (PBDM) ve birim alana düşen çalıştırılan personel sayısı (BAÇPS) aşağıdaki biçimde ve Excel hesap tablosu yardımıyla hesaplanmıştır. SO = Sulanan alan Sulama alanı 100 SÜTP = MKO = BMGO = TĐBYM = PBDM = BAÇPS = Tahsil edilen su ücreti Tahakkuk eden su ücreti 100 Toplanan su ücreti Toplam Gider 100 Toplam bakım masrafı Toplanan su ücreti,,, Toplam ĐBY Masrafı Sulama alanı Đşletme-bakım personeli masrafı Đşletme-bakım personeli sayısı (kişi) Đşletme-bakım personeli sayısı (kişi) Sulama alanı (1000 ha) Araştırmada kullanılan performans göstergelerinin sınıflandırılması Çizelge 1 de verilmiştir. 66

3 Çizelge 1. Araştırmada değerlendirilen performans göstergelerinden bazılarının sınıflandırılması Göstergeler Zayıf Kabul Memnun Đyi Açıklama edilebilir edici Sulama oranı < >50 Sulanan alanın sulama Su ücreti toplama performansı Masrafları karşılama oranı < >75 < >75 Birim alana düşen çalıştırılan personel sayısı (kişi/1000ha) >3 <3 Kaynak: Bekişoglu (1994), Vermillion (2000) alanına oranı Kullanıcılardan alınması gereken su ücretinin % si olarak toplanan su ücreti Toplam Đşletme bakım yönetim masraflarının % si olarak kullanıcılardan toplanan su ücreti Sulanan 1000 hektara düşen personel sayısı 3. BULGULAR VE TARTIŞMA 3.1 Sulama oranı Araştırma alanı olarak seçilen sulama birliğinin sulamakla sorumlu olduğu sahada şebeke inşaatı halen devam ettiği için her yıl sulanabilir net alan artmaktadır (Çizelge 2). Değerlendirme yapılan 5 yıllık dönemde gerçekleşen sulama oranları Çizelge 1 de verilen sınıflandırmaya göre 2005 ve 2008 yılları dışında memnun edici düzeydedir yılında bir önceki yıla göre %13 lük düşüşün sebebinin 2007 yılında sulu tarımdan zarar gören işletmelerin büyük bir kısmının 2008 yılında sulu tarımdan vazgeçmeleri gösterilebilir. Çizelge 2. Sulama oranları Sulanan alan Sulama alanı Sulama oranı yılı verilerine göre DSĐ ce işletilen sulamalarda ortalama sulama oranı %26, devredilen sulamalarda ise %65 olarak belirlenmiştir (Anonim, 2009). Çakmak ve ark. (2007) Kızılırmak havzası sulamalarında yıllarına ilişkin sulama oranını %2-96, Çakmak ve Tekiner (2010) ise Çanakkale Kepez Kooperatifinde yılları arasında sulama oranını %3.2 ile %36.6 olarak belirlemişlerdir. 3.2 Su ücreti toplama performansı SÜTP, o yıla ait tahakkuk eden su ücretinin yine aynı yıla ait tahsil edilen su ücretine oranı olarak hesaplanmaktadır. Bu hesaplamada ilgili yılda gerçekleştirilen toplam tahsilat kullanılmamaktadır. Çizelge 3 te görüldüğü gibi en yüksek SÜTP %52 ile 2004 yılında en düşük ise 2008 yılında %28 olarak gerçekleşmiştir. Değerlendirme yapılan 5 yıllık dönemde ise ortalama SÜTP %38 olup, kabul edilebilir düzeyin altında kalmıştır. 67

4 Çizelge 3. Su ücreti toplama performansı Tahakkuk (su ücreti) Tahsilat (su ücreti) Önceki lara AToplam Tahsilat (su ücreti) Tahsilat (su ücreti SÜTP Ancak 2006 ve sonraki 2 yılda önceki yıllara ait tahsilatlar o yıla ait tahsilatlardan daha yüksek gerçekleşmiştir. Bu durum SÜTP oranlarındaki düşüşün sebebi olarak gösterilebilir. DSĐ ce işletilen sulama tesislerinde SÜTP %39 olarak gerçekleşirken devredilen sulama tesislerinde bu oran %95 lere kadar çıkmıştır (Özlü, 2004).Yavuz ve ark. (2006) ise, Aşağı Seyhan ovasındaki 17 sulama birliğinde yıllarına ilişkin su ücreti toplama performansını % olarak belirlemişlerdir. 3.3 Masrafları karşılama oranı Çizelge 1 de verilen sınıflandırmaya göre 2004 ve 2005 yıllarında memnun edici düzeyde olan MKO, sonraki üç yılda kabul edilebilir sınırlar seviyesine gerilemiştir (Çizelge 4). Bu gerilemenin sebebi olarak SÜTP da olduğu gibi geçmiş yıllara ait tahsilatların o yıla ait tahsilatlardan fazla olması gösterilebilir. Çakmak ve ark. (2009) Asartepe Sulama Birliğinde yıllarına ilişkin bu değer % olarak saptamışlardır. Çizelge 4. Masraf karşılama oranı Toplam gider Tahsilat (su ücreti) MKO Bakım masrafının gelire oranı BMGO Çizelge 5 te verilmiştir. Bu oran bakım masraflarının karşılanma oranıdır. Elde edilen bu oranlar incelendiğinde en düşük değerin 2005 yılında %22 ve en yüksek 2006 ve 2008 yıllarında %111 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bu sonuçlara göre toplanan su ücretleri, 2006 ve 2008 yılları dışında bakım masraflarını karşılamaya yeterlidir. Çizelge 5. Bakım masraflarının gelire oranı Bakım masrafı Toplam gider Tahsilat (su ücreti) BMGO Rodriguez ve ark. (2004), bu oranı Đspanya da Andalusia yöresinde beş farklı sulama şebekesinde %2-13 olarak, Çakmak ve Tekiner (2010) ise %12 ile %51 arasında olduğunu belirtmişlerdir. 68

5 3.5 Birim alana düşen toplam işletme-bakım-yönetim masrafı Araştırma alanı için bu masrafın yıllara göre dağılımı Çizelge 6 da verilmiştir. Çizelge incelendiğinde en düşük masraf 2005 yılında 74.3 TL/ha ve en yüksek masraf 2008 yılında TL/ha olduğu görülmektedir. Nalbantoğlu ve Çakmak (2007), Akıncı Sulama Birliğinde yıllarına ilişkin birim alana düşen toplam işletme- bakımyönetim masrafını $/ha, Çakmak ve Tekiner (2010) ise Kepez Kooperatifinde yıllarında TL/ha olarak elde etmişlerdir. Çizelge 6. Birim alana düşen toplam işletme-bakım-yönetim masrafı Toplam gider Sulanan alan TĐBYM (TL/ha) Su dağıtımında istihdam edilen kişi başına düşen toplam masraf Su dağıtımında çalışan personel başına düşen toplam masraf Çizelge 7 de verilmiştir. Bu değer işletme bakım personelinin toplam masrafının, işletme bakımda görevli personel sayısına oranlanması ile elde edilmiştir. Çizelgede görüldüğü gibi her bir kişiye düşen en düşük masraf 2004 yılında TL ve en yüksek masraf 2008 yılında TL dir yılı hariç diğer yıllarda işletme bakım personelinin masrafı her geçen yıl artış göstermiştir. Çizelge 7. Su dağıtımında istihdam edilen kişi başına düşen toplam masraf Toplam personel Đşletme bakım Personel gideri PBDM sayısı Personel sayısı (TL/kişi) Birim alana düşen çalıştırılan personel sayısı Sulama Birliğinde birim alana düşen çalıştırılan personel sayısı Çizelge 8 de gösterilmiştir. Çizelge incelendiğinde her 1000 hektara düşen çalıştırılan personel sayısı en az 2006 yılında 3.73 kişi (268 ha/kişi) ve en çok 2008 yılında 5.22 kişi (191 ha/kişi) olduğu görülmektedir. Bekişoğlu (1994), bir elemanın hizmet edeceği ideal sulama alanını yaklaşık 333 ha olarak belirtmiştir. Buna göre değerlendirme yapılan yıllarda işletmebakım personel sayısının yeterli olduğu görülmektedir. Çakmak ve ark. (2004), Batman- Silvan, Devegeçidi, Derik-Kumluca, Nusaybin-Çağdaş ve Çınar-Göksu sulama birliklerinde yılları için bir personele düşen alanı ha olarak belirlemişlerdir. Ghazalli (2004) Malezya da 10 sulama şebekesinde yıllarına ilişkin yaptığı çalışmada bir işletme bakım elemanının hizmet ettiği alanı ha olarak tespit etmiştir. Çizelge 8. Birim alana düşen çalıştırılan personel sayısı Bir işletme personelinin hizmet ettiği alan BAÇPS (kişi/1000 ha) Sulanan alan Đşletme personel sayısı

6 4. SONUÇ VE ÖNERĐLER Bu çalışmada, 1997 yılında işletmeye açılan ve aynı yıl Bayramiç-Ezine Ovaları Sulama Birliğine devredilen şebekede sulama sistem performansı ekonomik göstergeler ile belirlenmiş ve değerlendirilmiştir. Tarımsal etkinlik göstergelerinden sulama oranı yıllara göre farklılık göstermiş ve en düşük değer 2008 yılında %32 ile gerçekleşmiştir yılında bir önceki yıla göre %13 lük düşüşün sebebinin 2007 yılında sulu tarımdan zarar gören işletmelerin büyük bir kısmının sulu tarımdan vazgeçmeleri gösterilebilir. Ekonomik göstergelerin en önemlilerinden biri olan su ücreti toplama performansında en yüksek değer %52 ile 2004 yılında, en düşük değer ise %28 ile 2008 yılında gerçekleşmiştir. Birlik yönetimi değerlendirmesi yapılan bütün yıllarda tahakkuk eden su ücretine yakın miktarlarda ücret tahsil etmiş ancak tahsil edilen miktarın büyük kısmı önceki yıllardan kalan borç olması sebebiyle bu performans değeri her geçen yıl düşüş göstermiştir. Beyribey (1997), devlet tarafından işletilen şebekelerde tahsilat oranını ortalama %36 olarak belirlemiştir. Sulama tesislerinin birliklere devredilmesi ile birlikte, devlet tarafından işletildiği dönemde %36-50 arasında değişen tahsilat oranları %90 nın üzerine çıkmıştır. Şener ve ark (2007), Tekirdağ Hayrabolu sulama şebekesinde yıllarına ilişkin su ücreti toplama performansını % olarak bulmuşlardır. Masrafları karşılama oranına yıllar itibariyle baktığımızda en yüksek değer 2005 yılında %93, en düşük değer ise %41 ile 2008 yılında belirlenmiştir. Bu gerilemenin sebebi olarak SÜTP da olduğu gibi geçmiş yıllara ait tahsilatların o yıla ait tahsilatlardan fazla olması gösterilebilir. Bir diğer ekonomik gösterge olan bakım masrafının gelire oranında durum 2006 ve 2008 yılları dışında olumlu gözükmekte ve alanda toplanan su ücretleri bakım masraflarını karşılamaktadır. Bu oranda en yüksek değer %111 ile 2006 ve 2008 yıllarında en düşük değer ise %22 ile 2005 yılında hesaplanmıştır. Birim alana düşen toplam işletme-bakım-yönetim masrafında ise en yüksek değer 2008 yılında TL/ha, en düşük değer ise 74.3 TL/ha ile 2005 yılında gerçekleştiği tespit edilmiştir yılında birim alana düşen toplam masrafın yüksek olmasının sebepleri arasında önceki yıllara göre sulanan alanın azalması, personel sayısının değişmemesi ve şebeke onarım masrafının önceki yıllara göre yüksek olması gösterilebilir. Su dağıtımında istihdam edilen her bir kişiye düşen masraf incelendiğinde en düşük masraf 2006 yılında kişi başına TL, en yüksek masraf ise 2008 yılında kişi başına TL olmuştur. Birim alana düşen en fazla personel sayısı 2008 yılında 5.22 kişi/1000 ha (191 ha/kişi) olarak gerçekleşmiştir yılında ise 1000 hektarda 3.73 kişi (268 ha/kişi) çalışmıştır. Buna göre birim alanda çalıştırılan kişi sayısı Çizelge 1 de verilen sınıflandırmaya göre memnun edici düzeyde yeterli ve önerilen rakamdan fazladır. Yapılan ekonomik performans değerlendirmesi sonucunda birlik yönetiminin alması gereken önlemler aşağıda sıralanmıştır. Geçmiş yıllara ait ödenmemiş su ücretlerinin tamamı belirli bir zaman aralığında tahsil edilmeli, Geçmiş yıllara ait borçlar tahsil edildikten sonra en azından masrafları karşılayacak şekilde su ücretleri belirlenmeli, Her yıl su ücretleri tahsilatının düzenli bir şekilde gerçekleşmesi için gerekli önlemler alınmalı, Sulanacak alana göre literatüre uygun olarak (333 ha/kişi) personel sayısı belirlenmeli ve Şebekenin ihtiyacı olan bakım-onarım çalışmalarının her yıl düzenli olarak yapılması gerekmektedir. Ayrıca sulama birliklerine ait bir kanunun çıkartılması yukarıda verilen önerilerin gerçekleştirilmesine çok büyük bir katkı sağlayacağı düşünülmektedir. 70

7 5. KAYNAKLAR Aküzüm, T., Çakmak, B. ve Benli, B Yirmibirinci Yüzyılda Dünyada Su Sorunu. 7. Kültürteknik Kongresi Nevşehir, s Anonim ı DSĐ ce Đşletilen ve Devredilen Sulama Tesisleri Değerlendirme Raporu. Devlet Su Đşleri Genel Müdürlüğü, Ankara. Anonim World Summit on Sustainable Development, Implementation Report,, 26 August -3 September, Johannesburg. Bekişoğlu Ş Türkiye deki Sulama Sistemlerinin Mevcut Durumu, Đşletme ve Bakım Sorunları. Su ve Toprak Kaynaklarının Geliştirilmesi Konferans Bildirgeleri. Bayındırlık ve Đskan Bakanlığı, DSĐ Genel Müdürlüğü. Ankara, Cilt 2, s Beyribey, M Devlet Sulama Şebekelerinde Sistem Performansı Değerlendirilmesi. A.Ü. Ziraat Fak. Yay. No:1480, Bilimsel araştırma ve inceleme, Ankara. Bos, M. G Performance Indicators for Irrigation and Drainage, Irrigation and Drainage Systems, Kluwer Academic Publishers, Netherlands, V.11, p Cakmak, B., Beyribey, M. and Kodal, S Irrigation Water Pricing in WUAs Turkey. International Journal of Water Resources Development, Vol: 20, No:1, p Cakmak, B., Kendirli, B. and Ucar, Y Evaluation of Agricultural Water Use: A Case Study for Kizilirmak. Journal of Tekirdag Agricultural Faculty, Tekirdağ, 4(2): Cakmak, B., Polat, H. E., Kendirli, B. ve Gokalp, Z Evaluation of Irrigation Performance of Asartepe Irrigation Association: A Case Study From Turkey. Journal of Akdeniz University Agricultural Faculty, Antalya, 22(1): 1-8. Çakmak, B. ve Tekiner, M Çanakkale Kepez Kooperatifinde Sulama Performansının Değerlendirilmesi. I. Ulusal Sulama ve Tarımsal Yapılar Sempozyumu. Kahramanmaraş Sütçü Đmam Üniversitesi, Kahramanmaraş, Mayıs. Ghazalli, M. A Benchmarking of Irrigation Projects in Malaysia: Initial Implementation Stages and Preliminary Results. The Journal of the International Commission on Irrigation and Drainage, v.53, No:2, p Malano, H. and M. Burton Guidelines for Benchmarking Performance in the Irrigation and Drainage Sector. International Program for Technology and Research in Irrigation and Drainage (IPTRID), FAO, Rome, Italy, 44p. Nalbantoğlu, G. ve Çakmak, B Akıncı Sulama Birliğinde Sulama Performansının Karşılaştırmalı Değerlendirilmesi. A. Ü. Ziraat Fakültesi Tarım Bilimleri Dergisi, Ankara, 13(3): Özlü, H Irrigation Reform in Turkey. The First International Capacity Building Program On Participatory Irrigation Management, International Agrohydrology Research and Training Centre, December 5-14, Menemen, Turkey, s.10, p.10. Rodriguez, Diaz J.A., Camacho Poyato, E., Lopez Luque, R Applying Benchmarking and Data Envelopment Analysis (DEA) Techniques to Irrigation Districts in Spain. Irrigation and Drainage, 53, Sener, M., A. N. Yuksel and F. Konukcu Evaluation of Hayrabolu Irrigation Scheme in Turkey Using Comparative Performance Indicators. Journal of Tekirdag Agricultural Faculty 4(1): Vermillion, D. L Guide to Monitoring and Evaluation of Irrigation Management Transfer, International Network on Participatory Irrigation Management (INPIM), USA. Yavuz, M.Y., Kavdir, Đ. ve Delice, N.Y Performance Evaluation of Water Users Associations: A Case Study of The Lower Seyhan Basin. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 10 (3/4):35-45, Şanlıurfa. 71