Telekomünikasyon Yatırımları ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği

Transkript

1 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 574 Y. AKAN - C. IŞIK 43 Telekomünikasyon Yatırımları ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği Özet Yusuf AKAN 1 Cem IŞIK 2 Sınırsız insan isteklerinin sınırlı kaynaklarla idare edilmesi noktasında üretim, gelir ve refah seviyesinin arttırılması toplumların temel ekonomik amaçlarından birisini oluşturmaktadır. Bilgi ekonomilerinde en önemli faktörlerden biri olan teknoloji değişkeni, bilginin bir üretim faktörü olarak karşımıza çıkmasında ve kaynakların optimal olarak idare edilmesi noktasında önemini artırmaktadır. Bu bağlamda çalışmanın amacı bilgi ekonomisi perspektifinde teknolojinin rolü ve önemini irdelemektir. Çalışmada 1990:1 2010:4 yıllarını kapsayan dönem içinde Türkiye de telekomünikasyon yatırım harcamaları ve ekonomik büyüme değişkenleri çeşitli yöntemler ile (nedensellik ve eş-bütünleşme gibi) analiz edilmektedir. Elde edilen sonuçlar telekomünikasyon yatırım harcamaları ve ekonomik büyüme arasında tek yönlü bir nedensellik ilişkisini göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Telekomünikasyon, Eş-bütünleşme, Nedensellik, Teknoloji, Ekonomik Büyüme The Relationship of Telecommunication investments and Economic Growth: The Case of Turkey Abstract 1 Prof. Dr., Gaziantep Üniversitesi 2 Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi Improvement of the production, income and welfare, is one of the basic economic goals of the societies in order to cope with the unlimited human demands with limited resources. Technology variable, which is one of the most important factors in knowledge economy, is gaining importance for making knowledge a production factor and optimal resource allocation. In this respect, this study aims at analyzing the role ands importance of technology from the perspective of knowledge economy. In the study, the telecommunications expenses and economic growth variables of Turkey between the dates 1990:1-2010:4 are analyzed by various methods (by Granger cointegration models and scale). The results show a uni-directional relationship between the telecommunications investment expenses and economic growth. Keywords: Telecommunication, Co-integration, Causality, Technology, Economic Growth

2 44 Telekomünikasyon Yatırımları ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği I. GİRİŞ Toplumların öncelikli hedefi ekonomik ve sosyal gelişmeyi tamamlayarak refah seviyesini yükseltmektir. Bugün gelişmiş ülkeler ve Avrupa Birliğinin temel stratejisi (Lizbon Stratejisi) haline gelen bu hedef Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde önemini yeni yeni artırmaya başlamıştır. Bu hedefin gerçekleştirilmesinde önemli bir yer teşkil eden bilgi teknolojileri ekonomilerin büyüme ve gelişmenin de lokomotifi durumundadır. Bu amaçla, iktisadi mal ve hizmetlerin daha kaliteli ve daha düşük maliyetler ile üretilebilmesi günümüz ekonomilerini teknolojiyi yoğun kullanmaya itmektedir. Teknolojiyi yoğun kullanım fiyat düşüşlerine yol açarken özellikle bilgisayar ve telekomünikasyon alanında kendini iyiden iyiye hissettirmekte ve diğer ürünlerde de (bilimsel araç gereç, uçak endüstrisi ve otomobil sektöründe) maliyet azalışları olarak kendini göstermektedir. Dolayısıyla belirli bir zaman süreci içerisinde ekonominin üretim kapasitesini artırmak amacıyla daha fazla mal ve hizmet üretilmesi, üretim faktörlerinin miktar ve veriminin artması, mal ve hizmet miktarı ile teknolojide yaşanan gelişmeler sayesinde olmaktadır (Ertek, 2009: 6-14). 1.Bilgi Teknolojileri Yatırımlarının Katkıları Bilgi teknolojisi yatırımları ulusal zenginlik, ülke içerisindeki ücret seviyesi ve büyüme oranları gibi pek çok faktörle ilintilidir. Bu yatırımlar aynı zamanda bilgi teknolojisi sektörünün altyapısı ve ürünlerinin ortaya koyduğu performansla da ilgilidir. Bilgi teknolojisi yatırımlarının sermaye ve işgücü üzerinde yapacağı verimlilik etkisi ve nitelikli işgücü sayesinde bilgi toplumuna doğru bir yöneliş gerçekleşmektedir. Diğer bir ifade ile bilgi teknolojisi yatırımları ulusal zenginlik üzerinde geriye beslenme etkisi yaparak refah seviyesinde bir artışı ortaya çıkarmaktadır (Durdu, 2003). Bilgi teknolojilerinin ulusal refah üzerinde yaptığı katkıyı gösterir şema Şekil 1 de gösterilmektedir. Şekil 1: Bilgi Teknolijisi Yatırımları Kaynak: Ömer F. Durdu, Avrupa Birliği Yolunda Bilgi Teknolojisinin Türkiye Ekonomisi İçin Önemi, 2.Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin Toplam Faktör Verimliliğine Olan Katkısı Robert Solow sermaye ve işgücü gibi klasik girdilerin dışında kalan diğer faktörlerin ekonomik büyümedeki etkisinin ölçülmesini toplam faktör verimliliği (TFV) olarak tanımlarken büyümenin de yüzde 90 ının TFV olarak adlandırdığı toplam artığa bağlıdır (Solow, 1956:65-94). Bilgi ve iletişim teknolojilerine ve bu teknolojileri etkin kullanabilecek insan sermayesine yapılan yatırımlar TFV nde önemli oranlarda artışı beraberinde getirirken, ekonomik büyümeyi de arttırdığı diğer bir gerçektir (Benoit, 2004: ). Bilgi ve iletişim teknolojileri ekonomik büyüme, üretim ve işgücü verimliliğine olan katkısı, Ar&Ge ve yenilik faaliyetleri üzerinde hızlandırıcı bir etki yapmakta bu durum ekonomiye doğrudan katkı sağlamaktadır (European Commision, 2001:329). Ayrıca işgücü verimliliğinin neredeyse tamamı bilgi teknolojileri üretiminde yoğunlaş-

3 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 574 ması verimlilik artışını da hızlı ve kalıcı bir özelliğe sahip olduğu göstermektedir. Böylece kullanılan teknolojilerinin diğer sektörlere olan yayılma etkisi de yüksek düzeyde gerçekleşebilmektedir (Scott vd.,2002). Y. AKAN - C. IŞIK olarak sınai ürünler payındaki artış, sınai sektörler içinde iş bölümü ve uzmanlaşmayı yansıtmakta ve genelde sınai sektörler arasındaki bağlantıların genişlemesi ve derinleşmesiyle eş tutulmaktadır (Arısoy, 2008:2). 45 Teknolojik gelişmeler nedeniyle bilgi ve iletişim teknolojileri üreten sektörlerde TFV artışı diğer sektörlere nazaran oldukça yüksek düzeylerde gerçekleşmektedir. Bu sürecin itici gücü, mikroişlemcilerin hesaplama gücünün Moore yasasına göre her ayda bir iki katına çıkması ve bu hesaplama gücünü destekleyecek yazılımların geliştirilmesi ve kullanılmasına bağlıdır (Moore, 1965: ve Taşcı, 2007:329). 3.Çıktı Büyümesi Sanayileşme sürecinde birim çıktı başına ara girdi 4.Araştırma ve Geliştirme Olanakları Araştırma, bilinmeyeni bilmeye ve öğrenmeye yönelik yapılan bilimsel ve teknolojik faaliyetlerin bir bütünü olarak algılanır. Araştırma enstitüsü sayısı, bilim adamı ve mühendis sayısı gibi değişkenler bilgiyi üretme açısından değerlendirildiğinde bir ülkenin bilgi ekonomisine yatkınlığı da belirlenmektedir. Ülkelerin bilim adamı sayısı, mühendis sayısı ve araştırma enstitüsü sayısı Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (International Telecommunication Union, ITU) 2010 raporu dikkate alınarak Şekil 2 de verilmiştir. Şekil 2: Ülkelere Göre Bilim Adamı ve Mühendis Sayısı Sıralaması (2009) Kaynak: International Telecommunication Union, The World Telecommunication/ ICT Indicators Şekil 2 den de görüldüğü üzere ülkelere göre bilim adamı ve mühendis sayısı incelendiğinde Finlandiya ilk sırada yer almaktadır. Şekil 3 ise ülkelerin araştırma enstitüsü sayısını göstermektedir. Şekil 3: Ülkelere Göre Araştırma Enstitüsü Sayısı Sıralaması (2009) Kaynak: International Telecommunication Union, The World Telecommunication/ ICT Indicators (Üniversite, Labaratuvar, Kamu)

4 46 Telekomünikasyon Yatırımları ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği Şekil 3 e göre ABD ve İngiltere gibi gelişmiş ülkelerin araştırma enstitüsü sıralamasında ilk sıralarda yer almaktadır. Şekil 4: Bölgelere Göre İnternet Kullanımı (2010/6) Günümüzde telekomünikasyon teknolojileri internetin yaygınlaşmasıyla daha hızlı bir gelişme göstermiştir. Genel olarak iletişim yatırımları, veri bağlantıları, ses ve video terminallerinden oluşmaktadır (Choi ve Whinston, 2000). Dünyada telekomünikasyon sektörünün gelişimine önemli katkısı olan internet kullanımı da günümüzde gelişmişlik düzeyinin belirlenmesinde önemli göstergelerinden biridir yılı İnternet World istatistiklerine göre bölgelerin internet kullanım oranları Şekil 4 de gösterilmiştir. Görüldüğü üzere bölgelere göre internet kullanımı dikkate alındığında Asya kıtası kullanıcı sayısı açısından milyon kullanıcı ile ilk sırada yer almaktadır. Kaynak: Internet World Stats, Erişim , yılı itibariyle ülkelere göre internet kullanıcı sayısı nın ele alındığı Çizelge 1 de görüldüğü üzere bölgelere göre internet kullanımı ve bölge nüfusları dikkate alındığında kişi başına en yükek internet kullanımının en çok Kuzey Amerika da daha sonrada Avrupa da olduğu görülmektedir. Öte yandan, İnternet World istatistiklerine göre ülkemizde ise 72,561,312 milyon kişi olan nüfusun yaklaşık % 45 ne tekabül eden internet kullanıcı sayısı tespit edilmiştir (Internet World Stats, 2010 ve TÜİK, 2009). Çizelge 1: 2010/6 Yılı Bölgelere Göre İnternet Kullanımı Bölgeler Nüfus İnternet Kullanımı Afrika 1,013,779, ,931,700 Asya 3,834,792, ,094,396 Avrupa 813,319, ,069,448 Orta Doğu 212,336,924 63,240,946 Kuzey Amerika 344,124, ,224,500 Latin Amerika 592,556, ,689,836 Avusturalya 34,700,201 21,263,990 Dünya Toplam 6,845,609,960 1,966,514,816 Kaynak: İnternet World Stats, Erişim , Şekil 5 World Competiveness 2010 raporuna göre dünyada toplam mobil telefon ve toplam internet kullanıcı sayısını gösterilmiştir. Şekil 5 e göre telefon kullanımı yıllar itibariyle internet kullanımına göre hep daha fazla olmuştur.

5 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 574 Şekil 5: Dünyada Toplam Mobil Telefon ve İnternet Kullanımı, ( ) Y. AKAN - C. IŞIK 47 Kaynak: Dünya Ekonomik Forumu (World Economic Forum), 2010, World Competiveness, The Global Information Technology Report , pp.28, Erişim: , ve İnternet World Stats, Erişim , Devlet Planlama Teşkilatı verilerine göre ülkemizde kamu kesiminde bilgi ve iletişim teknoloji yatırımları bin TL iken bu rakam dünya bilgi teknoloji harcamaları için 3.2 trilyon dolar düzeyinde gerçekleşmiştir (DPT, 2010). Çizelge 2 dünya genelinde toplam bilgi teknoloji yatırım rakamlarını verilmektedir. Çizelge 2: Dünya Genelinde Bilgi Ekonomisi Yatırımları (Milyar Dolar-2009) Büyüme Büyüme Donanım Yazılım BilgiTeknoloji Servisleri Telekom Toplam Kaynak: Gartner, 2010 Nisan, p.1, Erişim: , Çizelge 2 de dünya genelinde bilgi ekonomisi yatırımları içerisinde telekom sektörü ilk sırada ve bilgi teknoloji servis yatırımları ise ikinci sırada yer almaktadır. OECD Bilim, Teknoloji ve Endüstri 2010 raporunda yer alan bilgi ekonomisi değişkenleri göz önünde bulundurulursa ülkelerin bilgi ekonomisi yatırımlarında ABD nin ilk sırada yer aldığı ve bu ülkeyi AB ülkelerinin izlediği görülmektedir. Şekil 6 ülkelere göre Ar&Ge, yazılım ve yüksek eğitimde yapılan bilgi teknolojileri yatırımlarını göstermektedir yılı Ar&Ge, yazılım ve yüksek eğitimde yapılan bilgi teknolojileri yatırımları sıralamasında Türkiye son sıralarda yer almaktadır.

6 48 Telekomünikasyon Yatırımları ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği Şekil 6: Ülkelere Göre Bilgi Ekonomisi Yatırımları (2009) Kaynak: OECD, Erişim: , S.E.T. 09/04/2009. Çalışmanın amacı bilgi ekonomisi perspektifinde teknolojinin rolü ve önemini irdelemektir. Bu çalışma giriş, literatür, metodoloji ve sonuç bölümünden oluşmaktadır. Çalışmanın giriş bölümünden sonraki literatür kısmında konu ile ilgili örnek çalışmalar incelenmiştir. Metodolojide 1990:1 2010:4 yıllarını kapsayan dönem içinde Türkiye de telekomünikasyon yatırım harcamaları ve ekonomik büyüme değişkenleri çeşitli yöntemler ile (nedensellik ve eş-bütünleşme gibi) analiz edilmiştir. Son kısımda ise sonuç ve önerilere yer verilmiştir. II. LİTERATÜR Bilgi ekonomilerinde en önemli faktörlerden biri olan teknoloji yatırımlarının ekonomik büyümeye olan etkisini araştırmak maksadıyla yapılan litaratür çalışmaları bu kısım altında ele alınmıştır. Özellikle bilginin bir üretim faktörü olarak karşımıza çıkmasında ve kaynakların optimal olarak idare edilmesi noktasında seçilen bu çalışmalar teknolojinin ekonomik büyümeye olan etkisine incelemektedir. Geray (1998) tarafından yapılan çalışmada Avrupa Birliği nde bilgi toplumu gelişim süreci ele alınmıştır. Avrupa Birliğinin bu alanda attığı en önemli adım Bangemann Raporu olarak bilinen Avrupa ve Küresel Bilgi Toplumu: Avrupa Konseyine Öneriler (Europe and the Global Information Society: Recommendations to the European Council) başlıklı raporun 1994 yılında kabul edilmesi olmuştur. Bu rapor ABD nin bilgi toplumu olma isteğine Avrupa nın verdiği cevap niteliğindedir. Bu doğrultuda iki grup oluşturulmuştur. İlk grup 1995 yılının Mayıs ayında çalışmaya başlayan ve Bilgi Toplumunu Biz, Hepimiz için Kurmak başlıklı ilk raporunu Şubat 1996 yılında tamamlayan yüksek seviyeli uzmanlar grubu dur (High Level of Experts). İkinci grup ise, 128 kişiyi bir araya getiren daha geniş kapsamlı bilgi toplumu forumu dur. Bu grup, ilk yıllık raporunu 1996 yılında yayınlamıştır. Bilgi Toplumunda Yaşam ve Çalışma: Önce İnsan (Living and Working in the Information Society: Putting People First, Green Paper, 1996) adıyla yayınlanan bu raporda geniş kesimlerin katılımıyla toplumların karşılaştığı yeni sorunlar konusunda nasıl başa çıkılabileceği belirtilmiş ve bu raporun amacının bu konular üzerinde yorum ve tartışmaları başlatmak olduğu vurgulanmıştır. Bu sürece 1996 yılının Eylül ayında Dublin de yapılan bir zirveyle başlanmıştır. Gelen tepkiler göz önünde bulundurularak 1997 yılında öneriler sunulmuş ve eylem planı üzerinde gerekli değişiklikler yapılmıştır (Geray, 1998:268). Wang (1999) yıllarını kapsayan dönemine ilişkin Tayvan örneğinde BİT harcamaları

7 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 574 ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi ele almış ve değişkenler arasında kuvvetli bir ilişkiyi ortaya koymuştur. Ayrıca BİT altyapı desteklerinin arttırılması gerektiğini belirlemiştir (Wang, 1999: ). Pohjola (2000) 39 ülke ve dönemini kapsayan çalışmasında bilgi teknolojilerinin 23 gelişmiş ülkede (OECD) ekonomik büyüme üzerinde daha kuvvetli bir etki yaratarak milli geliri arttırdığını belirlemiştir (Pohjola, 2000:1-3). Bresnahan (2001) bilgi teknolojilerinin var olan bilginin geliştirilmesine katkıda bulunarak inovasyon düzeyini arttırdığı üzerinde durulmuştur. Yazılım, donanım ve telekomünikasyonu içerisine alan bilgi teknolojileri, bir ülkenin üretim imkânları eğrisinin yerini de belirlemeye yardımcı olmaktadır (Bresnahan, 2001:1-3). Edwards (2001) Latin Amrika ülkeleri için yaptığı çalışmada teknoloji ile ekonomik büyüme değişkenlerini inceleyerek, yeni teknolojilerin desteklenmesi gerektiği görüşüne varmıştır (Edwards, 2001:1-22). TÜBİTAK (2002) ABD, Avrupa Birliği bilgi toplumu kavramı doğrultusunda yeni politikalar oluştururken, bu kavram yerine daha çok bilgi anayolları, iletişim süper yolları, ulusal/küresel bilgi altyapısı gibi ifadeleri kullanmayı tercih etmiştir. Ulaşılmak istenen hedefler Avrupa ile neredeyse aynı olmasına rağmen Amerikan toplumunun bu kavramları kullanmasındaki nedenlerin başında otoyolların Avrupa ya nazaran daha fazla kullanılması ve otomotiv endüstrisinde fordizmi başlatmış olması paralelinde gelişmiştir (TÜ- BİTAK, 2002:7) Dedrick (2003) bilgi teknolojilerinin işgücü verimliliği ve ekonomik büyüme üzerinde yüksek oranlarda bir etki yaptığını belirtmiştir. Firma düzeyinde bilgi teknolojilerinin de firmanın karar verme sistemleri, iş eğitimi ve iş sürecini pozitif yönde etkilediğini belirtmiştir (Dedrick vd., 2003:1-28). Hassan (2003) bilgi teknolojilerinin bir ülkenin bütün sektörlerinde üretim kapasitesini değiştirdiğini ortaya koymaktadır. Ayrıca bir ülkenin küresel düzeyde rekabet edebilirliğini belirlemeye yardımcı olan bilgi teknolojilerinin buluş, inovasyon Y. AKAN - C. IŞIK ve zenginlik üzerinde önemli bir yere sahip olduğu da vurgulanmıştır. Son olarak bilgi teknolojileri ile artan verimlilik ve yeni fırsatların büyümeyi tetiklediği belirtilmektedir (Hassan, 2003:1-9). Yoo (2003) çalışmasında 56 ülkeyi ve kapsayan bilgi teknolojilerinin ekonomik büyüme üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğunu ortaya koymuştur. Ayrıca, fiziki sermaye, insan kaynakları ve nüfus, bilgi teknolojileri ile birlikte gelişmekte olan ülkeler için önem arz ettiği de belirtilmektedir (Yoo, 2003: ). Başaran (2004) tarafından yapılan çalışmada Amerika da bilgi toplumu gelişim süreci incelenmiştir yılında National Information Infrastructure (NII): Agenda for Action ismiyle yayınlanan rapor ABD nin bilgi toplumu politikalarını temsil etmektedir. NII raporuna göre, ulusal bilgi altyapısı sadece bir altyapı olmanın ötesinde, altyapının işlevleri olması gereken bilgi, uygulama ve yazılımların yayılması, ağ standartları ve ara bağlantıları olanaklı kılan gönderim protokolleri ve bunları kullanacak olan insanlar gibi bir dizi unsurun toplamından oluşmaktadır (Başaran, 2004:7-31). ARCEP (2006) yaptığı çalışmada OECD ülkelerinde bilgi toplumu gelişim sürecini incelemiştir. Bilgi toplumu politikaları, İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı nın (OECD) birçok grubunu ilgilendirse de, temel olarak Bilim, Teknoloji ve Sanayi Direktörlüğüne (DSTI) bağlı Enformasyon, Bilgisayar ve Haberleşme Politikaları Komitesinde (ICCP) oluşturulmaktadır. Komiteye bağlı olarak çalışan dört ayrı çalışma grubu; Telekomünikasyon ve bilgi hizmetleri (WPTISP), bilgi ekonomisi (WPIE), bilgi güvenliği ve kişisel gizlilik (WPISP) ve bilgi toplumu göstergeleri (WPIIS) çalışma gruplarında, haberleşme ve bilişim alanındaki teknolojik gelişme, uygulama ve hizmetlerle ilgili politika konuları belirlenerek bu alanlarda çalışmalar yürütülmektedir (ARCEP, 2006:406 ve TÜBİTAK, 2002:10). DPT (2006) sürdürülebilir bir büyüme ve rekabet gücü için bilgi ve iletişim teknoloji lerinin ekonomik ve sosyal yaşamın her alanında et kin kullanımına bağlı olduğunu ortaya koymuştur. Ayrıca bunu başarıyla gerçekleştirebilen toplumların ekonomik etkinliklerini önemli bir oranda artırabileceği ve stratejik rekabet avantajı sağlayabileceğini belirtmiştir (DPT, 2006). 49

8 50 Telekomünikasyon Yatırımları ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği Kanamori ve Motohashi (2006) yıllarını kapsayan dönemde Japonya ve Kore de bilgi teknolojilerinin ekonomik büyüme üzerindeki rolünü ele almıştır. Bu çalışmada bilgi teknolojilerinin verimlilik üzerindeki etkisi üzerinde durularak bilgi teknolojilerinin altyapı desteğinin de arttırılması gerekliliği görüşüne ulaşılmıştır (Kanamori ve Motohashi, 2006). Darrat (2010) bilgi teknolojilerinin hızlı büyüyen bir ekonominin finansal bağımsızlığına yapmış olduğu katkı üzerinde durmuştur. Katar örneğinin ele alındığı bu çalışmada zengin enerji kaynaklarının ekonomiye yaptığı pozitif katkının bilgi teknolojilerinin kullanılmasıyla daha da belirginleştiği sonucuna varılmıştır. Ayrıca bilgi teknolojilerinin uzun dönemde ekonomik büyüme üzerinde etkili olduğu sonucuna da ulaşılmıştır (Darrat ve Al-Sawaidi, 2010:28-35). Kim (2007) yapılan çalışmada Brezilya örneği ele alınmış ve bilgi teknolojileri ile büyüme arasındaki ilişki ortaya konulmuştur. Çalışmada Bilgi iletişim teknolojilerinin ekonomik büyüme üzerinde etkili olduğu sonucuna varılmıştır (Kim, 2007:71-77). Pazarlıoğlu ve Gürler (2007) yıllarını kapsayan çalışmada Türkiye örneği ele alınarak telekomünikasyon altyapısı, ekonomik büyüme ve verimlilik değişkenleri panel data yöntemi ile analiz edilmiştir. Telekomünikasyon değişkenininin potansiyel rolünün ekonomik büyüme üzerinde etkili olduğu sonucu ortaya çıkarılmıştır (Pazarlıoğlu ve Gürler, 2007: 35-43). Antonopoulos ve Sakellaris (2009) yapılan çalışmada Yunanistan örneği ele alınmış bilgi iletişi teknolojilerinin ekonomik büyüme üzerinde itici bir güce sahip olduğu belirlenmiştir. Ayrıca gelişen ülkelerde bilgi iletişim teknolojilerinin önemli bir role sahip olduğu ortaya konmuştur (Antonopoulos ve Sakellaris, 2009: ). Bucek (2009) yıllarını kapsayan bir döneme ilişkin analizinde Avrupa Birliği (E25) ülkeleri bilgi teknolojilerinin ekonomik büyüme üzerindeki etkinliğini araştırılmıştır. Bu çalışmada eğitim, Ar&Ge ve bilgi teknoloji altyapısına yapılan yatırımların, bu ülkelerinde hayat standartlarını yükselterek ekonomik büyüme üzerinde olumlu etkiler yapabileceği sonucuna ulaşmıştır (Bucek, 2009: 1-17). Erdil vd., (2009) yıllarını kapsayan döneme ilişkin yapılan çalışmada 131 gelişmemiş ülke ele alınarak bilgi iletişim teknolojilerinin ekonomik büyüme üzerindeki pozitif etkisi ortaya konmuştur (Erdil vd., 2009:1-15). Yapraklı (2010) yıllarını kapsayan döneme ilişkin yaptığı çalışmada Türkiye örneği ele alınarak bilgi iletişim teknolojileri ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki incelenmiştir. Çalışma sonuçları bilgi iletişim teknoloji değişkeninin ekonomik büyüme üzerinde kısa ve uzun dönemde pozitif bir etkisi olduğu yönündedir (Yapraklı, 2010: ). Ayrıca TÜBİTAK (2004:12-20), Çukurçayır ve Çelebi (2009:59-82), Aytun (2005:66), Odabaş (2007:421) ve TÜBİTAK (2004) ülkemizde bilim ve teknoloji gelişim sürecini şu şekilde ele almıştır. Bilim-Teknoloji-Sanayi Tartışmaları Platformuna bağlı Enformatik Alana Yönelik Bilim- Teknoloji-Sanayi Politikaları Çalışma Grubu ( ): Bu grubun en önemli hedefi Ar&Ge çalışmalarına önem ve ağırlık vermektir. Türkiye ulusal enformasyon altyapı ana planı projesi (TUENA) ( ): enformasyon teknolojilerinin geliştirilmesi ve bilgi toplumuna geçişin sağlanması maksadıyla enformasyon alanında kamu güvenliği ve menfaatleri, sosyo-ekonomik, yasal ve kurumsal konularla akla gelebilecek diğer hususları da kapsayan bir enformasyon (internet dahil) politikasının geliştirilmesi amaçlanmıştır. 9. Ulaştırma Şurası Haberleşme Komisyonu çalışmaları (Haziran 1998): bilgi toplumunun alt yapısını oluşturacak olan elektronik ticaretle ilgili teknik altyapı konusunda gerekli düzenlemelerin yapılması ve yönlendirilmesi, gençlerin, öğrencilerin ve diğer kesimlerin internet ve benzeri hizmetlerden tam olarak yararlanmalarının sağlanması hedeflenmiştir. VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı, Bilişim Teknolojileri ve Politikaları Özel İhtisas Komisyonu (Nisan 2000): Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Pla-

9 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 574 nının 127. maddesinde bilgi ekonomisi ve toplumuna geçis için mevcut çalışmalar da dikkate alınarak eylem planları hazırlanacaktır denmektedir. Türkiye Bilişim Şurası: Ülkemiz İletişim altyapısı, E-ekonomi, E-devlet, Hukuk, Eğitim ve Ar&Ge alanında stratejilerinin belirlenmesine yönelik çalışmalar yapmaktadır. e-türkiye çalışmaları (2002): Mart 2000 tarihlerinde Lizbon da yapılan Avrupa Konseyi toplantısında, 15 AB ülkesinin hükümet ve devlet başkanları, Avrupa nın gelecek on yılda dünyadaki en rekabetçi ve dinamik bilgi tabanlı ekonomi haline gelmesi hedeflenmiştir. Vizyon 2023 teknoloji öngörüsü çalışmaları: bu projeyle sistematik bir yöntem geliştirerek tüm kesimleri kapsayacak şekilde istenen bir geleceğe ulaşmak için bilim ve teknoloji alanında neler yapılması gerektiği konusunda görüş toplanması ve bu görüşlerin derlenmesini amaçlanmakta ve bu amaçla oluşturulacak bilim ve teknoloji politikalarının, toplumun ilgili bütün kesimlerince sahiplenilmesi sonucunda daha fazla uygulama olanağı bulması beklenmektedir. Bu çalışma ile bilgi ekonomisi perspektifinde ülkemiz teknoloji yatırımlarının ekonomik büyümesi üzerindeki rolü ve öneminin belirlenmesi açısından literatüre katkıda bulunmayı amaçlanmaktadır. III. METODOLOJİ Bu kısımda Türkiye de telekomünikasyon yatırım harcamaları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki zaman serisi ekonometrisi teknikleriyle ( Johansen eş-bütünleşme test yaklaşımı gibi) incelenmiştir (Johansen, 1988). 1990:1 2010:4 dönemini kapsayan veriler EViews 5 kullanılarak Eş-bütünleşme ve Granger nedensellik ile analiz edilmiştir. Bu amaçla, değişkenin doğal logaritması alınmış ve uygun gecikme sayısı da AkaikeBilgi Kriterine (AIC) göre belirlenmiştir. Makro ekonomik değişkenlerin kullanıldığı çalışmalarda serilerin doğal logaritmasını alma işlemi yapılmasının sebepleri düzeyde üstel bir büyüme gösteren serinin logaritması alındığında büyümenin lineer hale dönüşmesidir. Logaritmanın alınması ile varyans stabilize (varyansın gösterimi daha kararlı hale getirilmesi veya sabitlenmesi) olmakta ve aykırı gözlemlerin etkileri azaltılmaktadır (Franses ve McAleer, 1998). Daha sonra durağanlık ve eş-bütünleşme araştırılmış ve Johansen eş-bütünleşme testlerinde kullanılmak üzere iki önemli istatistik olan iz istatistiği ve maksimum öz değer istatistiğinden faydalanılmıştır. İz istatistiğinde test edilecek hipoteze ait en fazla r adet eş-bütünleşik vektör olup olmadığı araştırılmıştır. Öz-değer istatistiğinde ise r+1 adet eş-bütünleşik vektör vardır alternatif hipotezi test edilmiştir. 1. Veri Seti Y. AKAN - C. IŞIK Çalışmada kullanılan telekomünikasyon yatırım harcamaları ve ekonomik büyüme verileri 1990:1 2010:4 dönemini kapsamaktadır. Bu veriler TÜİK kaynaklarından temin edilmiştir. Çalışmada kullanılan değişkenlerden telekomünikasyon yatırım harcamaları; ltel logaritmik hale dönüştürülmüştür. BY (Büyüme oranı) de reel hale getirilmiştir. GSYİH (Gayri Safi Yurtiçi Hasıla) serisinin bir önceki yıla göre değişimini ifade etmektedir. Bu serilerin 1990:1 2010:4 yıllarını içerir seyri Şekil 7 de gösterilmiştir. 51

10 52 Telekomünikasyon Yatırımları ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği Şekil 7: Telekomünikasyon Yatırım Harcamaları ve Ekonomik Büyüme Değişkenleri (1990:1 2010:4) Genişletilmiş Dickey Fuller (Augmented Dickey Fuller,1979 (ADF)) ve Phillips-Perron (Phillips- Perron (PP), 1988) testleri birim kök ve durağanlık sınamaları için kullanılmaktadır. ADF ve PP testleri sayesinde serilerin boş hipotezi (durağan olmadığı) test edilmektedir. Boş hipotezin reddi durumunda bu serilerin durağan olduğu sonucuna varılmaktadır. ADF ve PP testi için (1) nolu denklemden hareketle bu tahminler yapılmaktadır. (1) nolu denklemde zt: ilgili değişkenleri, : birinci fark operatörlerini, p: gecikme uzunluğunu, ε ise hata terimini göstermektedir. φ=0 boş hipotezinin reddedilmemesi durumunda bu serilerin durağan olmadığı ortaya çıkar. Bu durumda değişkenler arası uzun dönemli bir ilişkinin var olup olmadığı test edilmemiş olur. Diğer bir ifade ile seriler durağan bir yapıya sahip değilse ve sahte regresyon problemi ortaya çıkıyorsa, o zaman bu yolla elde edilen sonuçlar ve ele alınan büyüklükler arasında gerçek bir ilişkiden bahsedilmez (Granger ve Newbold, 1974). Eğer seriler aynı dereceden durağan çıkarsa bu seriler eş-bütünleşme testlerine tabii tutulur. Eşbütünleşme testi için Johansen maksimum likelihood ve İz değerleri araştırılmaktadır (Johansen, 1988). Johansen testi Vector Autoregressive (VAR) temelli bir test olmakla birlikte eş-bütünleşme ilişkisinin araştırılmasında kullanılmaktadır. Bu değer eş-bütünleşme vektör sayısını belirlemede yardımcı olmaktadır. İz testi de eş-bütünleşik olmuş vektör sayısını yani (r) 0,1,.. eşit veya küçük olduğu sıfır hipotezini test etmekte kullanılmaktadır. İz değerinin kritik değerden yüksek çıkması, İz testiyle eş-bütünleşme vektör sayısının her bir durum için boş hipotezlerin reddedilmesi anlamına gelmektedir. Örneğin r=0 sıfır hipotezinin reddedilmesi 1 eş-bütünleşme vektörünün bulunduğunu; r 1 sıfır hipotezinin reddedilmesi 2 eş-bütünleşme vektörünün bulunduğunu göstermektedir. r=0 sıfır hipotezinin reddedilmemesi, değişkenler arasında eş-bütünleşme vektörünün bulunmadığı anlamını taşımaktadır. Hata Düzeltme Modeli Değişkenler arası uzun dönemli bir ilişkiden bahsedilmesi, eş-bütünleşme ilişkisinin varlığı anlamına gelir. Bu durum aynı zamanda en az tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin de habercisidir. Yani hata düzeltme modeli (ECM) eş-bütünleşik olmuş seriler arasında kısa ve uzun dönemli ilişkilerin varlığını test etmede kullanılır. Hata düzeltme terimi eş-bütünleşme ilişkisinden uzun dönemde elde edilir. Her iki denklemde içsel değişkendeki değişim sadece gecikme uzunluğundan değil, aynı zamanda geçmiş dönemlerinden de etkilendiğinden nedensellik durumu ve yönü test edilebilir. Hata düzeltme modeli (2) ve (3) numaralı denklem yardımıyla şu şekilde gösterilebilir; (2) ve (3) numaralı denklemlerde yer alan BY ve ltel sırasıyla reel GSYİH ve bilgi teknoloji verilerini göstermektedir. (2) ve (3) numaralı denklemlerde telekomünikasyon yatırım harcamaları için leb tahmin edilmiştir. Eğer bir eş-bütünleşme iliş-

11 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 574 kisine rastlanmazsa (2) ve (3) numaralı denklemler hata düzeltme terimi olmadan tahminleri yapılır. Yani bir VAR modeli kurulur. Hata düzeltme terimi içermeyen bu denklemlere Granger nedensellik testleri yapılırken Wald testi kullanılmaktadır. Bu test sayesinde ulaşılan χ2 istatistik değerleri hesaplanabilir. 2. Uygulama Sonuçları Çizelge 3: Durağanlık Test Sonuçları Y. AKAN - C. IŞIK Çalışmada kullanılan değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığını test etmek için yapılan testler sonucu serilerin ancak birinci farkları alındıktan sonra durağan olduğu görülmüştür. Eş-bütünleşme sayesinde seriler bağımsız olarak durağan olmasalar da doğrusal bileşenleri durağan olabilmektedir. Çizelge 3 çalışmada kullanılan değişkenler için ADF ve PP test sonuçlarını göstermektedir. 53 Değişkenlerin Düzey Değerleri Değişkenler Sabit Terimli Sabit Terim + Trend ADF PP ADF PP ltel (1) (1) (1) (1) eb (4) (1) (4) (1) McKinnon Kritik Değerleri (1991) %1 %5 % Değişkenlerin Birinci Farkları Δltel (2) * (2) * (2) * (2) * Δleb (2) * (2) * (2) * (2) * McKinnon Kritik Değerleri %1 %5 % Notlar: ltel: telekomünikasyon harcamaları, eb:ekonomik Büyüme ADF: Genişletilmiş Dickey Fuller(Augmented Dickey-Fuller), PP: Phillips-Perron *** ve * ADF ve PP testlerinde serilerin birim kök taşıdığı boş hipotezinin sırasıyla 1% ve 10% seviyelerinde reddedildiğini ifade etmektedir. Ayrıca ltel, eb, telekomünikasyon harcamaları ve Ekonomik Büyüme değişkenlerinin seviye değerlerini göstermektedir. Δ değişkenlerin birinci farklarını ifade etmektedir. Optimal gecikme uzunluğu ADF testi için Akaike bilgi kriteri(aic) kriterine göre belirlenmiş ve parantez içinde gösterilmiştir. Diğer taraftan PP testinde band aralığı Newey West metoduyla tespit edilmiştir. Çizelge 3 den de görüldüğü üzere ADF için test istatistiği düzeyde ltel ve eb için sırasıyla ( ) ve ( ) iken PP için test istatistiği düzeyde ltel ve eb için sırasıyla ( ) ve ( ) değerleri %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeylerinde Mac Kinnon kritik değerlerinden mutlak olarak küçük olduğundan Ho hipotezi reddedilemez ve serinin durağan olmadığına işarettir. Birinci farkları alınan serilerin ADF ve PP değerleri için %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeylerinde Mac Kinnon kritik değerlerinden mutlak olarak büyük olduğu için Ho hipotezi reddedilir ve serilerin birim kök sorunu bulunmadığı ve serilerin durağan olduğu kabul edilir. Çalışmada kullanılan telekomünikasyon harcamaları ve ekonomik büyüme değişkenlerinin aynı derecede entegre I(1) olması sebebiyle eş-bütünleşme testlerine geçilmiştir. Değişkenler arasındaki eş-bütünleşme ilişkisinin tespiti için Johansen-Juselius (JJ) yönteminden faydalanılmıştır. Eş-bütünleşme test sonuçları çizelge 4 de gösterilmiştir.

12 54 Telekomünikasyon Yatırımları ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği Çizelge 4: Eş-bütünleşme Test Sonuçları Değişkenler ltel,eb (2) H 0 Özdeğer İz İstatistiği *** *** %5 Kritik Değer p-değ. H 0 Öz-Değer İstatistiği %5 Kritik Değer p-değ. r=0 r r=0 r *** *** Notlar: *** boş hipotezin %1 anlamlılık düzeyinde reddedildiğini göstermektedir. r koentegrasyon vektörünün sayısını göstermektedir. Optimal gecikme uzunluğu AIC ve Schwarts Bayesian Criteria ya (SBC) göre belirlenmiş ve parantez içinde belirtilmiştir. Çizelge 4 ten de görüldüğü üzere ltel ve leb serileri arasında bir ilişki tespit edilmiştir. Trace ve Maks-Eigen istatistik değerlerinin %5 Kritik değerinden büyük olduğu durum şu şekildedir. ((ltel» eb)) dir. Eş-bütünleşme testlerinden sonra nedensellik testi yardımıyla değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişkinin yönü (önemi) tespit edilmektedir. Ayrıca (2) ve (3) nolu denklemler içerisinde yer alan diğer bir nedensellik (kısa dönem ilişkisi) olan hata Örneklem: 1990:1-2010:4 Gecikme Sayısı: 2 düzeltme teriminin (ECT, Error Correction Term) tahmini de yapılmaktadır. Hata düzeltme teriminin katsayısı uzun dönem dengesinden ne kadar sapma olduğunu göstermektedir. Örneğin, q = sıfırsa, telekomünikasyon yatırım harcamaları önceki dönemde uzun dönem dengesinden bir sapmaya izin vermemektedir. Bu ancak basit bir t-testi kullanılarak elde edilir. Kısa ve uzun dönem ayrımları için de ayrıca F-testi uygulanarak bu değişkenler sınanmaktadır. Sonuçlar Çizelge 5 de sunulmuştur. Çizelge 5: Hata Düzeltme Modeli ve Granger Nedensellik Testi Boş Hipotez: F İstatistiği Katsayı BY TEL TEL BY * Notlar: Uygun gecikme uzunluğu AIC ve SBC kriterine göre belirlenir. ** ve *** %5 ve %1 anlamlılık düzeyini göstermektedir. Tabloda yer alan değerler X 2 istatistik değerleridir. p=optimal gecikme sayısı. ψt-1 (t)= Hata düzeltme terimi katsayısının t istatistiği değeridir. Çizelge 5 den de görüldüğü üzere, hata düzeltme modeli ve Granger nedensellik test sonuçları telekomünikasyon yatırım harcamaları ile iktisadi büyüme arasında tek yönlü ( ) bir nedensellik ilişkisi söz konusu olduğunu göstermektedir. Bu ilişkinin yönü telekomünikasyon yatırım harcamalarından iktisadi büyümeye doğrudur. Test sonuçlarına göre değişkenler arası Granger nedensellik ilişkileri görsel olarak Şekil 8 de gösterilmiştir. Şekil 8: Ar-Ge Yatırımları, Bilgi Teknolojileri Harcamaları, Patent ve iktisadi Büyüme Değişkenlerinin Nedensellik Yönleri

13 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 574 Y. AKAN - C. IŞIK Şekil 9: Ar-Ge Yatırımları, Bilgi Teknolojileri Yatırımları, Patent ve İktisadi Büyüme Değişkenlerine İlişkin Tepki Grafikleri (Impulse Response) 55 Not: Impulse responses 1990:1-2010:4 dönemine yayılmakta ve uzun dönem eş-bütünleşme analizlerini göstermektedir. Ayrıca değişkenler arasında pozitif bir korelasyonun varlığını açıklamada kullanılmaktadır. Şekil 9 dan da görüleceği üzere, örneğin ekonomik büyümedeki bir standart hatalık şok karşısında telekomünikasyon yatırım harcamalarının gösterdiği tepki negatif iken daha sonraki dönemlerden itibaren uzun dönem denge değerine döndüğü yönündedir. III. SONUÇ Çalışmada Türkiye de telekomünikasyon yatırım harcamaları ve iktisadi büyüme arasındaki ilişki zaman serisi ekonometrisi teknikleriyle incelenmiştir. 1990:1 2010:4 dönemini kapsayan veriler Eş-bütünleşme ve Granger nedensellik ile analiz edilmiştir. Elde edilen bulgular sonucunda, telekomünikasyon yatırım harcamalarından ( ) iktisadi büyümeye tek yönlü Granger nedensellik ilişkisinin olduğu belirlenmiştir. Bu sonuçlar, literatürde Wang (1999) ın çalışmasından elde ettiği sonuçlardan farklı olarak Narayan ve Smyth (2006) in yanı sıra Yoo (2003), Dedrick (2003), Kanamori ve Motohashi (2006), Kim (2007), Antonopoulos ve Sakellaris (2009) gibi çalışmalardan elde edilen bulguları destekler niteliktedir. Ayrıca, hata düzeltme katsayılarının negatif ve anlamlı çıkması da cari dönemdeki dengesizliğin uzun dönem dengesine ayarlanma hızının oldukça yüksek olduğunun bir işarettir. Öte yandan, kısa dönemde telekomünikasyon yatırım harcamalarındaki bir artışın iktisadi büyüme üzerinde pozitif bir etki yarattığı da tespit edilmiştir. Böylece, sürdürülebilir bir ekonomik büyüme için telekomünikasyon harcamalarının bir plan dahilinde yürütülmesi önem arzetmektedir. Kaynakça ARCEP, (2006) ARCEP s International Responsibilities Annual Report 2006, p.406, Erişim: , fileadmin/reprise/publications/rapport/rap-2006/rap-2006-eng/ RA2006_-_10 ARCEPs_other_responsibilities.pdf., ARCEP: Autorite Regulation des Communications Electroniques et des Postes in France. ANTONOPOULOS, C. VE SAKELLARIS, P. (2009) The Contribution of Information and Communication Technology Investments to Greek Economic Growth: An Analytical Growth Accounting Framework, Information Economics and Policy, 21(3), ss ARISOY, İ. (2008) Türkiye de Sanayi Sektörü İktisadi Büyüme İlişkisinin Kaldor Hipotezi Çerçevesinde Test Edilmesi, Türkiye Ekonomi Kurumu, Tartışma Metni 2008/1:2. AYTUN, C. (2005) Dijital Bölünme Olgusu ve Türkiye Üzerine Bir Uygulama, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2005, s. 66. BAŞARAN, F. (2004) Enformasyon Toplumu Politikaları ve Gelişmekte Olan Ülkeler, Ankara Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi, 2(2), ss BENOIT, G. (2004) The New Economy: What The Concept Owes To The OECD, Research Policy, 33, ss BRESNAHAN, T. (2001) What Do We Know About the Sources of Technical Change, The Mechanisms of Information

14 56 Telekomünikasyon Yatırımları ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği Technology's Contribution to Economic Growth, The Saint- Analaysis of Seasonal Time Series, Journal of Economic Surveys, 12(5), ss Gobain Centre for Economic Research Conference 7-8 June 2001, ss GARTNER, Inc., Erişim: , BUCEK, M. (2009) The Contribution of Information and Communications Technologies to Global and Regional Competitive- page.jsp?id= GERAY, H. (1998) Avrupa Birliğinin Enformasyon Toplumu, ness: An Empirical Exploration 1 Project, Institute of Economic Sanayi, Rekabet ve Yeni Korumacılık, Makine Mühendisleri Research SAS, 2009, ss Odası Sanayi Kongresi Yayın No: 209, s CHOI, VE WHINSTON (2000), Erişim: , GRANGER, C. W. J. VE NEWBOLD P. (1974) Spurious Regressions in Econometrics, Journal of Econometrics, (2), ss. internetindicators.com/. ÇUKURÇAYIR, M. A. VE ÇELEBİ, E. (2009) Bilgi Toplumu ve E-Devletleşme Sürecinde Türkiye, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(9), ss HASSAN, M. K. (2003) FDI, Information Technology and Economic Growth in the MENA Region, 10th Economic Research DARRAT A. F. VE AL-SOWAIDI S. S. (2010) Information Technology, Financial Deepening and Economic Growth: Some Evi- Forum Paper 16 December December 2003, ss JOHANSEN S. (1988) Statistical Analysis of Cointegrated dence From a Fast Growing Emerging Economy, Journal of Vectors, Journal of Economic Dynamics and Control, 12, ss. Economics and International Finance, 2(2), ss DEDRICK, J., GURBAXANI V. VE. KRAEMER K. L (2003) Information Technology and Economic Performance: A Critical JOHANSEN, S. (1991) Estimation and Hypothesis Testing of Cointegrated Vectors in Gaussian Vector Autoregressive Models, Econometrica, S.58-59, ss & Review of the Empirical Evidence, ACM Computing Surveys, 35(1), ss JOHANSEN, S. VE JUSELIUS, K (1990) Maximum Likelihood DICKEY, D.A. VE FULLER W.A. (1979) Distribution of the Estimators for Autoregressive Time Series with a Unit Root, Jour- Estimation and Inference on Cointegration: With Applications to the Demand for Money, Oxford Bulletin of Economics and nal of the American Statistical Association, 74:, ss Statistics, 52, ss DPT, (2006) Bilgi Toplumu Stratejisi ( ), Temmuz KANAMORI, T. VE MOTOHASHI, K. (2006) Information Technology and Economic Growth: Comparison between Japan 2006: 1.Erişim: , DPT, (2010) 2010 Yılı Kamu Bilgi ve İletisim Teknolojileri and Korea, RIETI Discussion Paper Series 07-E-009, Yatırımları Raporu, Mart 2010: 2, Erişim: , KIM, D. (2007) Information Technology, Economic Growth, 2010BITYATIRIMLARI.pdf. And Employment: Evidence From Time-Series Analyses, DURDU, Ömer Faruk (2003) Avrupa Birliği Yolunda Bilgi Teknolojisinin Türkiye Ekonomisi İçin Önemi. Đnternet Journal of Applied Business Research, 23(1), ss International Telecommunication Union, The World Telecommunication/ ICT Indicators 2008/100, Erişim: , www. Adresi:ab.org.tr/ab03/tammetin/171.doc. DÜNYA EKONOMİK FORUMU, ( ) The Global Competitiveness Report, s. 302, itu.int. Internet World Stats, Erişim: , WEF_GlobalCompetitivenessReport_ pdf. EDWARDS, S. (2001) Information Technology And Economic, MACKINNON, J. G. (1991) Critical Values for Cointegration Growth in The Emerging Economies, 2001, ss. 1-22, Tests, in Engle, R.F. and Granger, C.W.J (eds), Long-run Economic Relationship, Oxford. ERDİL, E., Türkcan, B. ve Yetkiner, I. H. (2009) Does Information and Communication Technologies Sustain Economic MOORE, G. E. (1965) Cramming More Components Onto Integrated Circuits, Electronics, Vol. 38/8, April 1965, ss Growth? The Underdeveloped and Developing Countries 117. Aktaran; Kamil Taşcı, XII. Türkiye de İnternet Konferansı Case, TEKPOL Science and Technology Policies Research 8-10 Kasım 2007, Ankara 329. Center Middle East Technical University, tr, 2009, ss NARAYAN, P.K. ve Smyth, R. What determines migration flows from lowincome to high-income countries? An empirical investigation of Fiji-US Migration Contemporary Eco- ERTEK, T. (2009) Temel Ekonomi, 3. baskı, Beta, Ocak 2009, ss nomic Policy, 2006, 24(2), ss EUROPEAN COMMISION, (2001) The Impact of The E-Economy on European Enterprises: Economic Analysis and Policy ODABAS, H. (2007) Elektronik Belge Yönetimi ve Kamu Kurum ve Kuruluşları, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bilgi ve Belge Yönetimi Anabilim Dalı Doktora Tezi, Implications, Brussels, November 2001, enterprise/ict/policy/doc/com_2001_711_en.pdf. Aktaran; Kamil Taşcı, XII. Türkiye de İnternet Konferansı 8 10 Kasım 2007, s , s OECD, ICT, Erişim: , t/23/0,3343,en_2649_34269_ _1_1_1_1,00.htm. FRANSES, P. H. VE MCALEER, M. (1998) Cointegration

15 Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2012 Cilt: 49 Sayı: 574 PAZARLIOĞLU, V. ve Gürler, Ö. K. (2007) Telekomünikasyon Yatırımları ve Ekonomik Büyüme: Panel Veri Yaklaşımı, Finans Politik& Ekonomik Yorumlar, 44(508), ss PHILLIPS, P.C.B. ve Peron P. (1988) Testing for a Unit Root in Time Series Regression, Biometrika, 75 (4), ss POHJOLA, M. (2000) Information Technology and Economic Growth: A Cross-Country Analysis, UNU World Institute for Development Economics Research (UNU/WIDER), Working Paper No 173: 1-3. SCOTT L. B., Dwyer G. P. and Tamura R., How Important Are Capital and Total Factor Productivity for Economic Growth?, Federal Reserve Bank of Atlanta, Working Paper Series a, Atlanta, April 2002, Aktaran; Kamil Taşcı, XII. Türkiye de İnternet Konferansı 8-10 Kasım 2007, Ankara 329. TAŞÇI K., Bilgi Ekonomisinin Kuramsal Çerçevesi, XII inci Türkiye'de İnternet Konferansı Bilkent Üniversitesi, Ankara, 8-10 Kasım TÜBİTAK, (2002) Bilgi Toplumu Politikaları Üzerine bir Değerlendirme, Eylül 2002: TÜBİTAK, 2004, Tasarım Teknolojileri Stratejisi, Vizyon 2023 Projesi Tasarım Teknolojileri Strateji Grubu, Ankara, ss Erişim: , TÜİK, (2009) Toplam Nüfus rakamı, Erişim: , www. tüik.gov.tr/gösterge.do?metod=ilgiligösterge&sayfa=giris& id=3609 WANG, E. H. (1999) ICT and Economic Development in Taiwan: Analysis of The Evidence, Telecommunications Policy, 1999, 23(3-4): YAPRAKLI, S. (2010) Türkiye de Bilgi İletişim Teknolojileri ve Ekonomik Büyüme: Ekonometrik Bir Analizi ( ), Ege Academic Review, 10 (2): YOO, S. H. (2003) Does Information Technology Contribute to Economic Growth in Developing Countries? A Cross-Country Analysis, Applied Economics Letters, 10: Y. AKAN - C. IŞIK 57

16 58 Telekomünikasyon Yatırımları ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği