TÜRKİYE DE KAMU HARCAMALARININ EKONOMİK BÜYÜME VE YATIRIMLAR ÜZERİNE ETKİLERİNİN ANALİZİ ( )

Transkript

1 Ege Akademik Bakış / Ege Academic Review 8 (1) 2008: TÜRİE DE AMU HARCAMAARININ EONOMİ BÜÜME VE ATIRIMAR ÜZERİNE ETİERİNİN ANAİZİ ( ) THE ANASIS OF THE IMPACTS OF PUBIC EXPENDITURES ON ECONOMIC ROWTH AND INVESTMENTS IN TURE ( ) Doç. Dr. N. Oğuzhan Alay, Ege Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi İkisa Bölümü, oguzhan.alay@ege.edu.r Onur Alın, Ege Üniversiesi, Sosyal Bilimler Ensiüsü, İkisa A.B.D. Dokora Öğrencisi, onuralin@mail.ege.edu.r ÖZET Ġki sekörlü üreim fonksiyonundan harekele kurulan modeller ile Türkiye de oplam kamu harcamalarının ekonomik büyüme ve oplam yaırımlar üzerindeki ekileri bu çalıģmada araģırılmıģır. amu harcamalarının oplam yaırımlar üzerindeki ekileri dıģlama ekisini oraya koymaya yönelikir. amu harcamaları, ekonomik sınıflandırma ölçüüne göre cari, ransfer ve yaırım harcamaları Ģeklinde dikkae alınmıģır. ÇalıĢmada, kamu harcamalarındaki arıģın ekonomik büyümeyi olumsuz ekilediği ve incelenen döneminde özel sekörün fakör verimliliğinin kamu seköründen daha fazla olduğu sonucuna ulaģılmıģır. Ayrıca, kamu harcamalarındaki arıģın kısa dönemde, poziif dıģsallıklar sayesinde oplam yaırımları olumlu ekilediği, uzun dönemde de kamu büyüklüğünde meydana gelen arıģ nedeniyle oplam yaırımlar üzerinde dıģlama ekisi yaraığı bulunmuģur. Anahar elimeler: Ġki sekörlü üreim fonksiyonu, kamu harcamaları, ekonomik büyüme, dıģlama ekisi, dıģsallıklar. ABSTRACT Wih he models esablished based on he wo-secor producion funcion, he impacs of aggregae public expendiures on economic growh and on aggregae invesmens are invesigaed for Turkey. The impacs of public expendiures on aggregae invesmens are in order o expose crowding-ou 267

2 N. Oğuzhan Alay, Onur Alın effec. Public expendiures, in respec of economic classificaion crierion, are aken ino consideraion as curren, ransfer and invesmen expenidures. As a resul of he sudy i is reached ha an increase in public expendiures affecs he economic growh negaively and in he period , he facor produciviy of privae secor is more han of public secor. In addiion, i is found ha an increase in public expendiures, in he shor erm, affecs aggregae invesmens posiive because of posiive exernaliies; however, in he long erm, creaes crowding-ou effec because of augmenaion occured in governmen size. eywords: Two-secor producion funcion, public expendiures, economic growh, crowding-ou effec, exernaliies. 1. İRİŞ Devlein ekonomik faaliyelerdeki varlığı ve müdahalesi, lasik ve Neo-lasik Ġkisa ile eynesyen Ġkisadın ayrımlaģmasındaki en emel unsurlardan birisi olup, bu durum adı geçen düģünce okullarının akipçileri arafından da sürdürülmekedir. Bu doğruluda devle ile ekonomi arasındaki iliģkiyi açıklayan eoriler iki yönde yoğunlaģmıģır. Birincisi, devlein ekonomik yaģama müdahalesinin ekonominin genel dengesini bozacağını ileri süren klasikler ve onların akipçileri olan Neo ile New-neo klasiklerdir. Diğer grup, ekonominin içinde bulunduğu durgunlukan kurulması için devlein özellikle maliye poliikaları ile ekonomiye müdahale emesi gerekiğini savunan eynesyenler ve akipçileridir. Devlein ekonomiye müdahalesi ve büyüklüğü yapığı harcamalar ile belirlenirken, kavram olarak kamu harcamaları; kamu oorielerinin oplumsal ihiyaçları karģılamak, sosyal ve ekonomik hayaa müdahalelerde bulunmak üzere belirli kurallara göre yapıkları harcamalar Ģeklinde anımlanır (Türk, 1999; 27). amu harcama kalemlerinin mikar olarak arıģı klasik kamu maliyesi yaklaģımında konu edilmiģ, buna karģın eynesyen kamu maliyesi, kamu harcamalarını ekonomik isikrarsızlıkla mücadele aracı olarak görmüģür (Alay, 2006; 62). Diğer arafan kamu harcamaları organik, fonksiyonel, bilimsel ve ekonomik açıdan sınıflandırılmakadır. Bu çalıģmada kamu harcamaları, A.C. Pigou nun öncüsü olduğu ekonomik sınıflandırma ölçüüne göre, diğer bir anlaımla reel harcamalar (cari ve yaırım harcamaları) ve ransfer harcamalar ayrımı dikkae alınmakadır. amu harcamalarında sosyal fayda maksimizasyonu hedeflenir. Bunun özel sekörden farkı kar maksimizasyonunu ana hedef olarak ele almamasıdır. amu sekörü için önemli olan gerek poliik çıkarlar, gerekse üslendiği görevler bağlamında sağladığı hizmelerle özel birimlerin elde eiği faydayı (sosyal fayda) en yüksek düzeye eriģirmekir. amu harcamaları genelde; kamu düzeni, adale ve güvenlik, ulusal savunma, eğiim ve sağlık hizmeleri, ulaģım ve ileiģim hizmeleri, çevre koruma ve düzenleme hizmelerinin sağlanması ile merkezi giderlerin karģılanmasına yönelikir (Heiger, 2001; 6). Bu ve benzeri 268

3 Türkiye de amu Harcamalarının Ekonomik Büyüme ve aırımlar Üzerine Ekilerinin Analizi ( ) hizmeler maliye lieraüründe am kamusal ve yarı kamusal nielikli mallar olarak sayılır (Eker, 1996; ve Akdoğan, 1993; 32-41). Devlein gerçekleģirdiği harcamaların nedenleri; özel ekonomik birimler üzerindeki negaif dıģsallıkları kaldırmak ve poziif dıģsallıklar yaramak yanında, kamusal mallar sunabilmek ve piyasa baģarısızlığı (1) durumunda da piyasa baģarısızlığını oradan kaldırmakır. Ancak emel fonksiyonlarının öesinde kamu müdahalesi eorik anlamda, lasikler ve onların akipçileri arafından sadece piyasa baģarısızlığı olduğu durumlarda haklı görülebilmekedir. 2. AMU HARCAMAARI BÜÜME İİŞİSİNİ AÇIAMAA ÖNEİ TEORİ AAŞIMAR amu harcamalarının büyüme üzerine ekileri, büyüme eorilerinin geliģimi ile birlike çokça sorgulanmaya baģlanmıģır. eynesyen ikisaçılar kamu harcamalarının, özel giriģimciler arafından yapılamayan alyapı hizmeleri, sosyal güvenlik hizmeleri, kolluk kuvveleri ve polis hizmeleri, savunma hizmeleri, eğiim ve sağlık hizmeleri gibi kamusal malların üreimine yönelik olması sebebiyle poziif dıģsallıklar yaraarak büyümeyi olumlu ekileyeceğini savunurken, klasik ve neo-klasik ikisaçılar kamu harcamalarının finansman Ģeklini değerlendirerek, kamusal faaliyelerin ekonomideki yoğunluğunun armasının, özel yaırımlar üzerinde dıģlama ekisi yaraarak, ekonomik büyümeyi olumsuz ekileyeceğini savunmuģlardır. Ayrıca, klasikler ve akipçileri, kamusal faaliyelerin ekonominin kaynak dağılımında ve kullanımında ekinliği bozucu ekilerinin varolduğunu ve kamunun doğası gereği (kar maksimizasyonundan çok, siyasi ve sosyal fayda maksimizasyonu güdüsü ile hareke emesi nedeniyle) isihdam ve üreim kararlarında ekinliken uzak düģüğünü de savunmuģlardır. Buna göre fakör verimliliği kamu kesiminde daha düģükür. Dolayısıyla, kamu kesiminin görece büyük olması kaynakların verimsiz alanlarda kullanılmasına neden olur ki, bu da ekonominin büyümesini yavaģlaır (Uluürk, 2001; 131). amu harcamalarının büyüme ile iliģkisi farklı ikisaçılar arafından incelenmiģ ve çeģili hipoezler geliģirilmiģir (2). Bu doğruluda geliģirilen hipoezlerden ilki 19. yy da A. Wagner in amu Harcamalarının ArıĢı anunu dur. Buna yönelik eleģiriler, almıģlı yıllarda Peacock ve Wiseman (1967) arafından geliģirilen Sıçrama Ekisi ile yemiģli yılların oralarında Wildawsky nin (1975) öne sürdüğü kamu ekonomisindeki geniģleme derecesinin ekonomik büyüme ile doğru oranılı olmadığını oraya koyan görüģlerdir (Cameron, 1978 ve Çelebi, 2000; 14-21). Wagner e göre devlein ekonomiye müdahalesi ve kamu harcamaları, ekonomik ve sosyal geliģme ile birlike arar. azar, bu arıģın bir raslanı sonucu değil, sosyal bir yasa sonucu meydana geldiğini öne sürmekedir. amu harcamalarındaki arıģ, kamusal faaliyelerin arması anlamındadır. Dolayısıyla ekonomik büyüme beraberinde oplumun sosyal iseklerini arıracak, oplumun sosyal iseklerinin arması kamusal faaliyeleri arıracakır. Bu doğruluda kamusal faaliyelerin ekonomideki ağırlığı (kamusal 269

4 N. Oğuzhan Alay, Onur Alın büyüklük) aracakır. Bu nedenle kamu harcamalarının gelir (SMH) esnekliği 1 den büyük olacakır (Aksoy, 1994 ve Türk, 1999). w 1 ukarıda da görüldüğü gibi gelir aığında, kamu harcamaları gelirden daha fazla aracak ve esneklik birden büyük olacakır. Diğer bir anlaımla ekonomik büyüme, kendinden daha fazla oranda kamusal faaliyeleri arıracakır. eynes bu iliģkiye diğer yönüyle bakmıģır. Ona göre ekonomiyi içinde bulunduğu durağanlıkan kurarmak, piyasa baģarısızlığını elafi emek ve ekonomik büyümeyi sağlamak için kamu harcamaları arırılmalıdır. Barro, ekonomideki kamu büyüklüğünün büyüme oranını önemli ölçüde ekileyeceğini ileri sürerken, kamu harcamalarının SMH içindeki payı küçüldükçe büyüme oranının olumlu, arması durumunda da büyüme oranını olumsuz ekileyeceğini iddia emiģir. Ancak, büyümenin, kamu hizmelerine (alyapı, eğiim gibi) olan alebi arıracağını kabul emiģir. Barro (1988) ve Barro (1990) çalıģmalarında mevcu içsel büyüme modellerini kamu kesimini de içine alacak Ģekilde geliģirmiģir. Bu bağlamda kamu harcamalarının SMH deki payı ile kiģi baģına milli gelir büyüme oranı arasında içsel bir model kurmaya çalıģmıģır. Modelin varsayımları sırasıyla Ģunlardır. 1) Üreim fonksiyonu özel sermayeyi ve kamu hizmelerini içermekedir ki, bu durumda kamusal hizmeler, özel sekör üreim sürecinde bir girdi nieliğindedir, 2) Her iki faköre göre sabi geiri vardır, ama her fakör ayrı ayrı azalan marjinal verimliliğe sahipir, 3) amu hizmeleri düz oranlı bir vergi ile finanse edilmekedir. Sonuça ekonomik büyüme ve asarruflar, baģlangıça verimli kamu harcamalarının SMH ye oranı arıkça belli bir yere kadar arar, opimal bir seviyeye ulaģıkan sonra azalmaya baģlar. 3. EONOMETRİ MODE VE TAHMİN SONUÇARI amu harcamalarının ekonomik büyümeye ekisi bir çok çalıģma arafından farklı Ģekillerde ele alınmıģır. imi çalıģmalar kamu harcamalarının yaraığı dıģsallıklarla ekonomik büyümeyi eģvik eiği ve özellikle durgunluk dönemlerinde arırdığı sonucuna ulaģmıģır. imi çalıģmalar da incelenen dönemler iibariyle farklı ülkeleri baz alarak kamu harcamalarının ekonomik büyümeyi gecikirdiği ve yavaģlaığı bulgusuna ulaģmıģır. Son dönemlerde yapılan bazı çalıģmalarda kamu harcamalarının ekonomik büyümeye ekisi, kamu büyüklüğünün ekonomik büyümeye ekisi ve kamu harcamalarındaki arıģın ekonomik büyümeye ekisi olarak iki boyulu ele alınmıģır. Bu çalıģmalar genelde ekonomi içindeki kamu büyüklüğünün, ekonominin genel verimliliğini düģürerek, ekonomik büyümeyi olumsuz ekilediği, buna karģın 270

5 Türkiye de amu Harcamalarının Ekonomik Büyüme ve aırımlar Üzerine Ekilerinin Analizi ( ) kamu harcamalarındaki arıģın yaraığı poziif dıģsallıklar sayesinde ekonomik büyümeyi olumlu ekilediği sonucuna ulaģılmıģır. Bazı çalıģmalarda da kamu harcamaları ile ekonomik büyüme arasında anlamlı bir iliģkiye raslanılamamıģır. Sözü edilen çalıģmalar aģağıda özelenmiģir. warney, Halcombe ve awson (1998a) kamu büyüklüğünün ekonomik büyüme üzerine ekisini analiz eikleri çalıģmalarında, kamu harcamalarında meydana gelen arıģın ekonomik büyümeyi açıkça olumsuz ekilediği sonucuna ulaģmıģır. Bunun nedeni ekonomideki kamu kesimi büyüklüğünün fazla olması halinde, ilave kamu harcamaları daha az verimli alanlara kaymaka ve bu durum ekonomik büyümeyi yavaģlamakadır. andau (1983) kamu ükeim harcamasının SĠH içindeki payı ile reel kiģi baģı SĠH büyüme oranı arasındaki iliģkiyi 100 yaay kesi ülke üzerinde sınamıģır. ÇalıĢma sonucunda kamunun ükeim harcamalarının kiģi baģına SĠH deki büyüme üzerine negaif bir ekisinin olduğu sonucuna ulaģmıģır. indauer ve Velenchik (1992), geliģmeke olan ülkelerde kamu harcamalarını inceledikleri çalıģmalarında, kamu harcamaları ile ekonomik büyüme arasında anlamlı bir iliģkiye ulaģamamıģlardır. Ram (1986), döneminde aralarında Türkiye nin de bulunduğu 115 ülkede, geliģirdiği model (ki bizim çalıģmamızın da emelidir) kapsamında, kamu büyüklüğünün ve kamu harcamalarındaki bir arıģın ekonomik büyümeye ekisini sınamıģır. ÇalıĢma sonucunda oplam 100 ülkede bu eki poziif, 15 ülkede de negaif çıkmıģır. Bu bağlamda Ram, kamu kesimi büyüklüğünün ekonomi üzerinde poziif dıģsallık ekisinin var olduğu sonucuna ulaģmıģır. Ayrıca 1960 lar boyunca kamu seköründeki fakör verimliliğinin özel seköre göre daha fazla olduğu ve 1970 lerde poziif dıģsallık ekisinin armasına rağmen kamunun verimliliği göreceli olarak azalmıģ olduğu ve kamu büyüklüğünün ekonomik büyümeye olan poziif ekisinin düģük gelir seviyesine sahip ülkelerde daha güçlü olduğu sonucuna ulaģmıģır. Ek olarak Ram (1986) Türkiye için yapığı ahminde bu dönemde kamu harcamalarındaki bir arıģın ve kamu büyüklüğünün ekonomik büyümeye ekisini poziif ve %5 e anlamlı bulmuģur. Ram (1987), dönemini kapsayan çalıģmasında 115 ülkede Wagner hipoezinin geçerliliğini araģırmıģır. ÇalıĢmada ülkelerin zaman serisi verileri ve ülkeler arası yaay kesi veriler kullanmıģır. ÇalıĢma sonucunda bazı zaman serisi verilerinde hipoez deseklenirken, yaay kesi ahminlerde hipoezin deseklenmesi azalmakadır. Bundan dolayı yapılan ilk çalıģmaların Wagner hipoezini desekler nielike olmasının sınırlı örneklem sayısı ya da karģılaģırılabilir veri yeersizliğinden kaynaklandığını öne sürmüģür. Carr (1989) a göre, devlein ekonomik faaliyelerinin verimsizliği sebebiyle kamu harcamalarının arması ekonomik büyümeyi olumsuz ekileyecekir. Bu nedenle devlein ekonomiye müdahaleleri, kamusal faaliyelerden elde edilecek faydayı ve fakör verimliliğini azalacakır. 271

6 N. Oğuzhan Alay, Onur Alın Heiger (2001), arasında 21 OECD ülkesinde kamusal büyüklük ve ekonomik büyüme arasındaki iliģkiyi incelediği çalıģmasında, kamusal mallar üzerine olan hüküme harcamalarının emelde ekonomik büyüme üzerine poziif ekisinin olacağının faka, bu büyüme ekisinin hükümein abarması halinde yani harcamalarını sonunda özel mallara da kaydırması halinde, azalacağının haa ers yöne dönerek büyüme ekisinin oradan kalkacağını vurgular. ÇalıĢma sonucunda yazar, oplam kamu harcamalarının ve ransfer harcamaları ve kamu yaırım harcamaları hariç al harcama ürlerinin, ekonomik büyüme üzerine negaif ekisi olduğu bulgusuna ulaģmıģır. Devarajan ve diğerleri (1996), farklı olarak harcama yapısındaki bir değiģikliğin daha yüksek durağan durum ekonomik büyüme oranına neden olması için gerekli koģulları belirlemiģir. oģullar yalnızca farklı kamu harcama unsurlarının fiziksel verimliliğine dayanmamaka ayrıca baģlangıç paylarına da dayanmakadır. 43 geliģmeke olan ülkenin 20 yıllık verilerini kullanarak, cari harcamaların payındaki bir arıģın ekonomik büyüme üzerine anlamlı bir poziif ekisinin olmasına rağmen, kamu harcamalarının sermaye unsurları ile kiģi baģına büyüme arasında negaif bir iliģki bulunduğu sonucuna ulaģmıģır. Bu nedenle verimli kamu harcamalarının fazla kullanılması halinde verimsiz hale dönüģmeke olduğu sonucuna ulaģmıģır. Cone ve Darra (1988), ranger nedensellik yaklaģımından faydalanarak OECD ülkelerinde kamu kesimi büyümesiyle reel ekonomik büyüme arasında nedensel bir iliģkinin varlığını araģırmıģlardır. amusal büyümenin ekonomik büyüme üzerinde, kimi ülkelerde poziif, kimilerinde negaif olan, farklı ekileri olduğu sonucuna ulaģmıģlardır. Faka OECD ülkelerinin çoğunda kamusal büyümenin reel ekonomik büyüme üzerinde ayır edilebilir bir ekisine raslanmamıģır. Singh ve Sahni (1984), ranger yönemini kullanarak milli gelir ve oplam kamu harcamaları ile çeģili kamu harcama al kalemleri arasındaki nedensellik iliģkisinin yönünü ve seyrini belirlemeye çalıģmıģlardır. ÇalıĢma sonuçları, eynesyen (hüküme harcaması-milli gelir) ve Wagneryan (milli gelir-hüküme harcaması) görüģleri doğrular nielike değildir. Bu nedenle kamu maliyesi çalıģmalarında ve makro ekonomerik çalıģmalarda iki değiģkene de bağlı değiģken olarak davranılması gerekiğini önermiģlerdir. useh (1997), konuyu farklı bir perspekifen ele almıģır. apılan diğer çalıģmaların hüküme harcamalarının siyasi ve ekonomik sisemler üzerine olan ekisini göz ardı eiğini belirerek, geliģmeke olan ülkelerde hüküme harcamalarının siyasi ve ekonomik sisemler karģısında ekonomik büyümeye ekisini farklılaģıran bir model sunmuģur. ÇalıĢmada kamusal büyüklüğün ekonomik büyüme üzerine negaif ekisinin var olduğu ve negaif ekinin demokraik olmayan sosyalis sisemlerde demokraik olan piyasa sisemlerine göre üç ka daha fazla olduğu sonucuna ulaģmıģır. 272

7 Türkiye de amu Harcamalarının Ekonomik Büyüme ve aırımlar Üzerine Ekilerinin Analizi ( ) aırımlarla ilgili çalıģmalara bakığımızda, Alesina ve diğerleri (1999) mali poliikaların yaırımlar üzerine ekisini OECD ülkelerinde es emiģlerdir. Bu kapsamda farklı mali poliika ürlerinin karları ve sonuça yaırımları nasıl ekilediğini sorgulamıģlar sonuça kamu harcamalarının özel yaırımlar üzerine geniģ bir olumsuz ekisi olduğunu bulmuģlardır. Bu sonuca hüküme isihdamının özel sekör ücreleri üzerine bir baskı oluģurarak karları dolayısıyla yaırımları azalacağı argümanıyla ulaģmıģlardır. Türkiye de kamu harcamaları ile ekonomik büyüme arasındaki iliģkinin incelendiği çalıģmalara değinecek olursak, Uluürk (2001) beģ yıllık kalkınma planının uygulanmaya baģladığı 1963 yılından 1993 yılına kadar olan dönemi kapsadığı çalıģmasında, iki sekörlü üreim fonksiyonu modelini kullanarak, Türkiye de kamu harcamalarının büyüme yönlü bir eki yaraığını ve kamu kesiminin büyük olmasının ekonomik büyümeyi hızlandırdığını bulmuģur. amu harcamalarındaki büyüme ile ekonomik büyüme arasında incelenen dönemde poziif bir iliģki olduğu bulgusuna ulaģmıģır. Bunun nedeni, izlenen dönemde kamu kesiminde fakör verimliliğinin özel seköre göre daha yüksek çıkmasıdır. Ayrıca, kamu kesiminin özel sekör üzerindeki dıģsallık ekisinin poziif olduğu da görülmüģür. Alay (2000), döneminde Cobb-Douglas üreim fonksiyonu modelini emel alarak, kamu harcamaları ve ekonomik büyüme iliģkisini analiz emiģir. ÇalıĢmada iki değiģken arasında nedensel bir iliģki bulunmuģ ve Wagner anunu nu doğrular sonuçlara ulaģılmıģır. Uzay (2002), yılları arasında Türkiye de kamu büyüklüğü ve büyüme arasındaki iliģkiyi iki sekörlü üreim fonksiyonu modelini emel alarak araģırmıģır. Ġncelenen dönemde Türkiye de kamu büyüklüğünün kuvveli olmamakla birlike büyümeyi olumsuz yönde ekilediğini, ancak kamu harcamalarındaki arıģın büyümeyi olumlu yönde ekilediği bulgusuna çalıģmasında ulaģmıģır. Arısoy (2005), arasında yıllık verileri kullanarak Türkiye de Wagner ve eynes hipoezleri çerçevesinde kamu harcamaları ve ekonomik büyüme iliģkisini incelemiģir. ÇalıĢmanın sonucunda oplam kamu harcamaları hariç, uzun dönemde ekonomik büyümeden, ekonomik sınıflandırmaya göre ayrılmıģ cari, yaırım, ransfer ve ransfer dıģı harcamalar gibi kamu harcamalarının unsurlarına doğru ek yönlü bir nedensellik iliģkisini sapamıģır. UlaĢılan sonuçlar, uzun dönemde ekonomik büyümenin kamu harcamalarını arıracağını öne süren Wagner asasını deseklemekedir. 3.1 Veriler ve önem ÇalıĢmada kullanılan veriler dönemini kapsayan yıllık verilerdir. Veriler oplanırken, Türkiye Ġsaisik urumu (TÜĠ), Devle Planlama TeĢkilaı (DPT), Maliye Bakanlığı (MB), Hazine MüseĢarlığı (HM), Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası Elekronik Veri Dağıım Sisemi (TCMB EVDS), BirleĢmiĢ 273

8 N. Oğuzhan Alay, Onur Alın Milleler Ġsaisik Bölümü (UNSD) ve Ekonomik ĠĢbirliği ve alkınma Örgüü (OECD) verilerinden yararlanılmıģır. Büyüme oranları için oplanan SMH verileri 1987 sabi T fiyalarıyla alınan reel kalemlerden oluģmakadır. Toplam kamu harcamaları konsodile büçe harcamaları oplamı alınarak düzenlenmiģir. Ġsihdam verileri için OECD den, yaırım verileri için UNSD den, TÜĠ (DĠE) den ve DPT nin 2005 e yayınlamıģ olduğu Türkiye Ekonomisinde Sermaye Birikimi, Verimlilik ve Büyüme: çalıģmasından yararlanılmıģır. aırımlar, SMH ye oran olarak elde edilmiģir. ÇalıĢmada oluģurulan modelin ahmin edilmesinde yönem olarak En üçük areler (E) kullanılmıģır. Bu yönem E- Views 5.0 pake programı yardımıyla uygulanmıģır. Tablo 1: Veriler aırımlar SMH Toplam amu Harcamaları ve Al alemleri Ġsihdam DPT ( ) UNSD ( ) Hazine MüseĢarlığı (Hazine Ġsaisik ıllığı) HM (Hazine Ġsaisik ıllığı) ( ) TCMB EVDS ( ) OECD 3.2 Model Bu çalıģmada Rai Ram (1986) arafından iki sekörlü üreim fonksiyonu esas alınarak geliģirilen model emel alınmıģır. Ram (1986) bu modeli, ershon Feder (1983) ün iki sekörlü üreim fonksiyonunu kullanarak ihraca ile büyüme arasındaki iliģkiyi araģırdığı çalıģmasından uyarlamıģır (Ram, 1986; 192). Bu modelin dör emel varsayımı Ģunlardır: Ekonomi (), kamu sekörü () ve kamu-dıģı sekör yada özel sekör (C) olarak iki sekörden oluģmakadır (bkz. denklem 3). Üreimde emek ve sermaye olmak üzere iki üreim fakörü kullanılmakadır. Ancak kamu sekörünün üreiği mal ve hizmeler özel sekör arafından ara malı ve hammadde yani girdi olarak kullanılmakadır. Dolayısıyla hüküme harcamalarının özel sekör üreimi üzerine dıģsallık ekisi vardır. Bu durum denklem 6.1 de göserilmiģir. amu sekörünün ve özel sekörün emek ve sermayeye göre marjinal fakör verimliliklerinin göreli değerleri birbirine eģiir (bkz. denklem 4). Burada ise 0 olacağı için kamu C C sekörünün marjinal fakör verimliliği özel sekörden büyük olacakır. 274

9 Türkiye de amu Harcamalarının Ekonomik Büyüme ve aırımlar Üzerine Ekilerinin Analizi ( ) Özel sekördeki üreime koģulan emek ve sermaye zaman içinde sabiir. C C(,, ) c c (1) ( g, ) (2) g C (3) C 1 C C C (4) (3) (5a) c g (5b) c g C ve C nin sabi olduğu varsayımı alında denklem 1 ve 2 nin oplam ürevselleri alınıp, denklem 3 ün oplam ürevseli alınmıģ halinde yerine konup gerekli düzenlemeler yapılırsa, 6 ve 7 deki modellere ulaģılır (4). d d d d 1 2 C (6) 1 6 nın C bölümü, C olduğu düģünülürse, özel sekör 1 C üreiminin, kamu sekörü üreimine duyarlılığı göseren esneklik değerini içermekedir. C ye 3 dersek ve sermaye soğundaki değiģmenin yani 1 d nın da yaırımlara (I) eģi olduğunu göz önüne alırsak denklem 7 deki modele ulaģırız. d I d d (7) 275

10 N. Oğuzhan Alay, Onur Alın 3 ün negaif olması halinde, C 0 (denklem 1 den görülüyor. Çünkü kamunun üreiği mal ve hizmeler, özel sekör için girdi nieliğindedir) ve 0 olduğu için olacakır. Dolayısıyla 3 negaif ise özel sekörün marjinal fakör verimliliği kamu seköründen büyükür. Bununla birlike ( /1 ) varsayımı ile birlike bu kasayı kamunun özel sekör üzerindeki dıģsallık ekisini gösermekedir. Denklem 7 de d /, SMH deki değiģimi (büyümeyi), I /, yaırımların (sermaye soğundaki arıģın) SMH ye oranını, d /, isihdam seviyesindeki değiģimi ve d /, kamu harcamalarının değiģimini gösermekedir. Bu deerminisik modelden harekele çalıģmanın konusu olan Türkiye de oplam kamu harcamaları ve cari harcamalar, ransfer ve yaırım harcamaları al kalemlerinin genel ekonomik büyümeye olan ekisinin sınandığı ekonomerik modeller aģağıdaki denklemlerde verilmiģir. Modellerde, büyüme oranları ve değiģkenlerde meydana gelen değiģim, ilgili değiģkenlerin logarimik farkları alınarak anımlanmıģır. Modelin noasyonunun anımı aģağıda verilmiģir. log 0 1 log AT 2log 3 (model 1) log log (model 2) log AT log log log Cari 0 log Tr log a log log AT 0 1 (model 3) log rend Model 1 emel iki sekörlü üreim fonksiyonunu esas almakadır. Model 1 iki sekörlü üreim fonksiyonu modelinin model 2 ye göre dar bir anımı nieliğindedir. Çünkü model 2, oplam kamu harcamalarının yanında emel kamu harcama kalemlerinin ve kamu büyüklüğünün de ekonomik büyümeye ekisini sınamakadır. Model 3 ise kamu harcamalarının oplam yaırımlar üzerine dıģlama ekisinin varlığını sınamak amacıyla kurulmuģur. ÇalıĢmada incelenen iliģkiler ve ulaģmak isenen sonuçlar ıģığında oluģurulan modellerde kullanılan noasyon aģağıda belirilmiģir: log : SMH nin bir önceki yıla göre logarimik farkını gösermekedir. Dolayısıyla SMH deki büyümeyi göserir; log log

11 Türkiye de amu Harcamalarının Ekonomik Büyüme ve aırımlar Üzerine Ekilerinin Analizi ( ) log AT : Toplam yaırımların (sermaye soğundaki yıllık değiģimi göserdiği yukarıda belirilmiģi.) SMH ye oranının logarimik değeridir. log : Ġsihdam seviyesinin bir önceki yıla göre logarimik farkını verir. Dolayısıyla emek mikarındaki yıllık büyümeyi verir; log log -1 log : Toplam kamu harcamalarının SMH ye oranının bir önceki yıla göre logarimik farkını göserir. Dolayısıyla bu göserim, emel iki sekörlü üreim fonksiyonunda yer alan kamu harcamalarındaki değiģimi verir; log log -1 log : Toplam kamu harcamalarının SMH içindeki payının logarimik değerini göserir. Diğer bir ifadeyle bu göserim ekonomideki kamu büyüklüğünü gösermekedir. logcari : Cari harcamalarının SMH ye oranının bir önceki yıla göre logarimik farkını göserir. Diğer bir değiģle bu göserim cari harcamalardaki değiģimi gösermekedir; log Cari log Cari -1 logtr : Transfer harcamalarının SMH deki payının bir önceki yıla göre logarimik farkını göserir. Dolayısıyla bu göserim Transfer harcamalardaki değiģimi gösermekedir; log Tr log Tr -1 loga : aırım harcamalarının SMH deki payının bir önceki yıla göre logarimik farkını göserir. Dolayısıyla bu göserim aırım harcamalardaki değiģimi gösermekedir; log a log a Tahmin Sonuçları urulan üç model için ahmin sonuçları ablo 1 de verilmiģir. Tahmin edilen modellerin diagnosik esleri de yapılmıģır. Diagnosik eslerde, Jarque-Bera haa erimlerinin normal dağılımı esi (normaliy es), Serial orelasyon M esi ve Whie değiģen varyans (heeroscedasiciy) esi için 2 kriiğe bakılmıģır. Ramsey spesifikasyon haası esi içinse F kriik değerine bakılmıģır. Zaen gerekli hipoez eslerinin sonuçlarını olasılık değerleri (p-value) bize söylemekedir. Diagnosik eslerle ilgili hipoezler aģağıdaki gibidir. Teslerde kabul edilen anlamlılık seviyesi %5 olarak seçilmiģir. Diagnosik esler sonucunda (5) ; üm modellerde haa erimleri normal dağılmakadır, 1. dereceden ookorelasyon yokur ve değiģen varyans (heeroscedasiciy) sorunu yokur, bulgularına ulaģılmıģır. Model 2 de model kurma (spesifikasyon) haasını raslanmıģır. Bu nedenle model 2 nin ekin bir model olduğu söylenemez. Ancak bu modelde normallik, ookorelasyon ve 277

12 Ġlgili isaisikler N. Oğuzhan Alay, Onur Alın değiģen varyans yönünden, herhangi bir sorun olmaması modelin güvenilirliğini kısmen korumakadır. asayıların anlamlılıklarına bakığımızda, model 1 de kasayılar oplam yaırım değiģkeni hariç %5 e anlamlıdır. Toplam yaırım değiģkeni de %10 da anlamlıdır. Model 2 de yaırımlar ve oplam kamu büyüklüğü değiģkenlerinin kasayılarının anlamsız çıkmasına rağmen, isihdamdaki, cari harcamalardaki ve ransfer harcamalarındaki değiģmeyi göseren değiģkenlerin kasayıları %10 da anlamlı ve çalıģmanın amacı olan oplam kamu harcamalarındaki değiģimin ekonomik büyümeye ekisini göseren değiģkenin kasayısı ile hükümein yaırım harcamaları kasayısı da %5 e anlamlıdır. Son olarak model 3 e üm kasayılar %1 de anlamlı çıkmıģır. Tablo 2: Tahmin Sonuçları Açıklayıcı DeğiĢkenler Model 1 Model 2 Model 3 Bağlı DeğiĢken: Bağlı DeğiĢken: Bağlı DeğiĢken: log log log AT C 0,296 log AT 0,158 log -0,934 log -0,207 asayılar Ġs. asayılar Ġs. asayılar Ġs. 2,42 (0,02) 1,99 (0,06) -2,26 (0,03) -2,61 (0,01) 278 0,239 0,101-0,779-1,156 log ,102 2,02 (0,06) 1,27 (0,22) -1,90 (0,07) -2,33 (0,03) -1,03 (0,31) -1,288-28,5 (0,00) ,447 3,69 (0,00) -2,18-6,69 (0,00) log Cari ,435 1,98 (0,06) logtr ,411 2,76 (0,09) log a ,172 2,25 (0,03) ,025 6,03 (0,00) R-kare Adj.Rkare R-kare Adj.R-kare R-kare Adj.R-kare 0,3226 0,2258 0,5189 0,3204 0,7099 0,668 DW F-Ġs. DW F-Ġs. DW F-Ġs. 2,07 3,33 (0,03) 2,44 2,62 (0,04) 1,35 17,13 (0,00) No: Paranez içinde göserilen değerler ilgili isaisiklerin olasılık (prob.) değerleridir. 4. SONUÇ Model 1 e bakığımız zaman kamu harcamalarındaki değiģim incelenen dönemde büyümeyi olumsuz ekilemiģir. Diğer bir ifade ile kamu sekörü özel

13 Türkiye de amu Harcamalarının Ekonomik Büyüme ve aırımlar Üzerine Ekilerinin Analizi ( ) sekör üzerinde negaif dıģsallık yaramakadır. Dolayısıyla kamu kesimindeki büyüme, ekonomik büyümeyi yavaģlamaka, olumsuz ekilemekedir. Bu durum model 2 de de değiģmemiģir. Bununla birlike Türkiye de incelenen dönemde, özel sekördeki iģ gücü ve sermayenin sabi olduğu varsayıldığında, kamu sekörünün üreiği mal ve hizmelerde (kamu harcamalarında) oluģan %1 lik arıģ özel sekör üreimini (dolayısıyla oplam üreimi) model 1 e göre % 0,207, model 2 ye göre de % 1,157 azalmıģır. Buradan yola çıkarak, olduğunu ve bunun için özel sekörün marjinal fakör verimliliğinin incelenen dönemde kamu seköründen büyük olduğunu görmekeyiz. Bu sonuç Uluürk (2001) ve Uzay (2002) in incelediği dönemlerde bulduğu sonuçlarla çakıģmakadır. Uluürk (2001), ve Uzay (2002), yılları -arasında -söz -konusu olan iliģkiyi ahmin emiģlerdi. Bu durumda Ģunu söyleyebiliriz; kamu harcamalarındaki arıģın büyümeye ekisi (dıģsallık ekisi) ve kamu sekörü özel sekör fakör verimlilikleri açısından son yıllar iibariyle durum ersine dönmüģür. Ancak cari, ransfer ve yaırım harcamalarındaki arıģın büyümeye olan ekisi, model 2 den görüldüğü gibi, olumlu çıkmıģır. Dolayısıyla bu kalemlerden her birinde meydana gelen büyüme, poziif dıģsallıklar yaraarak, ekonomik büyümeyi olumlu ekilemiģir. Toplam kamu harcamalarındaki arıģın negaif ekisine rağmen, kamu harcama al kalemlerinin poziif ekisi, kamu büyüklüğünün opimal seviyesinin çok üsünde olması, kamu sekörünün verimliliğinin düģük olması, kiģisel ekilerin ekonomik büyümeye poziif ekisinin oplam olarak kaynak ekinliğinde ve verimlilike bir olumsuzluk yaraarak ekonomik büyümeyi yavaģlaığı gibi bir çok Ģekilde yorumlanabilir. amu büyüklüğünün ekonomik büyümeye ekisi negaif olmasına rağmen, anlamlı düzeyde çıkmamıģır. Ayrıca /( 1 ) varsayımı alında model 1 de kamu harcamalarındaki değiģim değiģkeninin kasayısı özel sekör üreiminin kamu sekörü esnekliğini vermekedir. Bu değer -0,207 çıkmıģır. Bu durumda incelenen dönemde özel sekör ve kamu sekörü arasında esnek olmayan bir iliģkinin varolduğunu söyleyebiliriz. amu harcamalarında meydana gelen arıģlar, ekonomik büyümeye negaif ekisine rağmen, yaırımları poziif ekilemiģir. Bunun kamu harcamalarındaki arıģın oplam yaırımlara olan kısa dönem ekisi olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü kısa dönemde kamu harcamalarındaki arıģlar, poziif dıģsallıklarda arıģ ve oplam alepe canlanma sağlayarak yaırımları uyarabilir. Dolayısıyla incelediğimiz dönemde Türkiye de kamunun ekonomiye sağladığı poziif dıģsallıkların varolmadığını söyleyemeyiz. Ancak uzun dönemde, kamu harcamalarındaki arıģ sonucunda ekonomideki kamusal büyüklük aracak ve bahsedilen opimal seviyesinden uzaklaģacakır. Bu nedenle kamu harcamalarındaki arıģ uzun dönemde yaırımlar üzerinde klasik dıģlama ekisi (crowding-ou effec) yaraacakır. Niekim model 3 e kamu büyüklüğünün ( / ) oplam yaırımlara ekisi negaif çıkmıģır. Bu durumda incelenen dönemde 279

14 N. Oğuzhan Alay, Onur Alın Türkiye de kamu harcamalarındaki arıģ, uzun dönemde dıģlama ekisi yaraarak, oplam yaırımları azalmıģır. NOTAR (1) Uzay (2002;152), Soubboine ve Sheram (2000) den yapığı alınıda, piyasa baģarısızlığını açıklayan beģ emel durumdan söz eder. Bunlar aģağıda sırasıyla sayılmıģır: amu mallarının yeersiz üreimi (Savunma, çevre koruması, yollar gibi). Poziif dıģsallıklara sahip mal ve hizmelerin yeersiz üreimi (amu sağlığı ve eğiim gibi) ve negaif dıģsallıklara sahip mal ve hizmelerin aģırı üreimi (sigara gibi). Doğal monopollerle yeersiz üreim ve aģırı fiyalama (elekrik ve su gibi). Sosyal hizme arzının yeersizliği (emekli aylığı ya da sağlık ve iģsizlik güvencesi gibi). Piyasa sürecinden ekilenen bazı gruplar için mevcu bilginin yeersizliği (gıda ürünleri ve ilaçların kaliesi ile ilgili bilgi gibi). (2) Bu konudaki çalıģmalar için Bkz. Cameron (1978), Çelebi (2000) ve Alay (2000). (3) Al iģareler, göserilen değiģkene göre alınan ürevi gösermekedir. (4) erekli maemaiksel düzenlemeler ve varsayımlarla ilgili sapamalar Ek e verilmiģir. (5) Diagnosik eslerin sonuçları Ek Tablo 3 e verilmiģir. 280

15 Türkiye de amu Harcamalarının Ekonomik Büyüme ve aırımlar Üzerine Ekilerinin Analizi ( ) ANAÇA ADOĞAN, A. (1993): amu Maliyesi, azi Büro iapevi, eniģleilmiģ Dördüncü Baskı, Ankara. ASO, ġ. (1994): amu Maliyesi, Filiz iapevi, 2. Baskı, Ġsanbul. ATA, A. (2000): amu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme ĠliĢkisi, ayınlanmamıģ Doçenlik Tezi, DEÜ-Ġzmir. AESINA, A., ARDANA, S., PEROTTI, R. and SCHIANTAREI, F. (1999): Fiscal Policy, Profis and Invesmen, NBER working papers, (7207). ARISO, Ġ. (2005): Wagner ve eynes Hipoezleri Çerçevesinde Türkiye de amu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme ĠliĢkisi, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 2: BARRO, R.J. (1988): overnmen Spending in a Simple Model of Endogenous rowh, NBER working papers, (2588). BARRO, R.J. (1990): overnmen Spending in a Simple Model of Endogenous rowh, Journal of Poliical Economy, 106: CAMERON, D.R. (1978): The Expansion of he Public Economy:A Comparaive Analysis, American Poliical Science Rewiev, 72(4), Çev. Asuman Alay, iç.: amu Ekonomisinin eniģlemesi ve ÖzelleĢirme, Ed. Ayaç Eker ve diğ., Takav Mabaası, 1993, Ankara. CARR, J.. (1989): overnmen Size and Economic rowh: A New Framework and Some Evidence from Cross-Secion and Time Series Daa: Commen, The American Economic Review, 7(1): CONTE, M.A. and DARRAT, A.F. (1988): Economic rowh and he Expanding Public Secor: A Reexaminaion, The Review of Economics and Saisics, 70(2): ÇEEBĠ, A.. (2000): amu Ekonomisi Analizi, Emek Mabaası, Manisa. DEVERAJAN, S., SWAROOP, V. and ZOU, H. (1996): The Composiion of Public Expendiure and Economic rowh, Journal of Moneary Economics, 37: INDAUER, D. and VEENCHI, A.D. (1992): overnmen Spending in Developing Counries: Trends, Causes and Concequences, The World Bank Research Observer, 7(1): EER, A. (1996): amu Maliyesi, DoğuĢ Mabaası, Ankara. 281

16 N. Oğuzhan Alay, Onur Alın FEDER,. (1983): On Expors and Economic rowh, Journal of Developmen Economics, 12: WARTNE, J., AWSON R. and HOCOMBE, R. (1998a): The Scope of overnmen and he Wealh of Naions, Cao Journal, 18(2): WARTNE, J., AWSON R. and HOCOMBE, R. (1998b): The Size and Funcions of overnmen and Economic rowh, Sudy Prepared for Join Economic Commiee, April. USEH, J.S. (1997), overnmen Size and Economic rowh in Developing Counries: A Poliical-Economy Framework, Journal of Macroeconomics, ouisiana Sae Universiy Press, 19(1): HEĠTER, B. (2001), The Scope of overnmen and Is Impac on Economic rowh in OECD Counries, iel Working Paper, (1034). andau, D. (1983): overnmen Expendiure And Economic rowh: A Cross- Counry Sudy, Souhern Economic Journal, 49: RAM, Rai (1986): overnmen Size and Economic rowh: A New Framework and Some Evidence from Cross Secion and Time Series Daa, The American Economic Review, 76(1): RAM, Rai (1987): Wagner's Hypohesis in Time-Series and Cross-Secion Perspecives: Evidence from "Real" Daa for 115 Counries, The Review of Economics and Saisics, 69(2): RAM, Rai (1989): overnmen Size and Economic rowh: A New Framework and Some Evidence from Cross Secion and Time Series Daa: Reply, The American Economic Review, 79(1): RAO, B.V.V. (1989): overnmen Size and Economic rowh: A New Framework and Some Evidence from Cross Secion and Time Series Daa: Commen, The American Economic Review, 79(1): SĠNH, B. and SAHNĠ, B. (1984): Causaliy Beween Public Expendiures and Naional Income, The Review of Economics and Saisics, 66(4): TÜR, Ġ. (1999): amu Maliyesi, Turhan iapevi, 3. Baskı, Ankara. UUTÜR, S. (2001): amu Harcamalarının Ekonomik Büyüme Üzerine Ekisi, Akdeniz Ġ.Ġ.B.F. Dergisi, 1: , Analya. UZA, N. (2002): amu Büyüklüğü ve Ekonomik Büyüme Üzerine Ekileri: Türkiye Örneği( ), Erciyes Üniversiesi Ġ.Ġ.B.F. Dergisi, 19:

17 Türkiye de amu Harcamalarının Ekonomik Büyüme ve aırımlar Üzerine Ekilerinin Analizi ( ) ENTÜR, N. (2005): örlerin ürüyüģü, Ġsanbul Bilgi Üniversiesi ayınları, 2. Baskı, Ġsanbul. IMAZ, B.E. ve SUSAM, N. (2001): Türkiye de amu Harcamalarının SMH Ġçindeki Payının Analizi ve Ülkeler Arası arģılaģırma, 16. Maliye Sempozyumu, Poser Tebliğ, Manisa. Veri Tabanları hp://ekuup.dp.gov.r/sermaye/saygilis/urkiye/2003.pdf hp:// hp://unsas.un.org/unsd/snaama/downloads/dpconsanus-counries.xls hp://evds.cmb.gov.r/ hp://www1.oecd.org/scrips/cde/members/lfsdaaauhenicae.asp hp:// 283

18 N. Oğuzhan Alay, Onur Alın E Denklem (1) ve (2) de C ve ye göre oplam ürevler alınırsa: dc C c d c C c d c C d d g d g g d g c ve nin sabi olduğu varsayılırsa d 0 ve d 0 olacakır. Bu c durumda 5a ve 5b den düzenlenirse: c d g d ve d g d olacakır. EĢilikler yeniden c dc C d, d d d d dc d d C C C d C C d C d ( 1 ) ( C d C d) d C d C d ( C d C d) d C d C d C d d 1 d Cd d C 1 d (a) C, C ve C sırasıyla sermayenin, iģ gücünün ve kamu harcamalarının (kamunun üreiği mal ve hizmelerin) özel sekördeki marjinal verimliliklerini gösermekedir. Denklem (a) da C, C ve d I olduğunu varsayıp üm eģiliği ile bölersek (Rao, 1989; 273): 284

19 Türkiye de amu Harcamalarının Ekonomik Büyüme ve aırımlar Üzerine Ekilerinin Analizi ( ) d I d C 1 d (b) ukarıdaki eģiliği özel sekör üreiminin kamu sekörü esnekliğinin C C olduğunu gözeerek ekrar düzenlersek: d I d d 1 d (c) /( 1 ) d varsayımı alında fonksiyonun son hali aģağıdaki gibidir: I d d (d) onu ile ilgili daha geniģ bilgi sahibi olmak için bkz. Feder (1983), Ram (1986), Rao (1989) ve Carr (1989) Tablo 3: Diagnosik Tesler Jarque-Bera 1,95 (0,37) Whie Tesi n*r 2 whie 8,901 (0,18) Model 1 Model 2 Model 3 M (n-q)*r 2 M 0,045 (0,83) Ramsey RESET Tesi 1,48 (0,23) Jarque-Bera 1,48 (0,47) Whie Tesi n*r 2 whie 19,72 (0,14) M (n-q)*r 2 M 1,56 (0,21) Ramsey RESET Tesi 15,38 (0,00) Jarque-Bera 0,76 (0,68) Whie Tesi n*r 2 whie 3,97 (0,68) M (n-q)*r 2 M 2,099 (0,15) Ramsey RESET Tesi 0,00 (0,98) 285