GENEL EKONOMİ DERSİ HATIRLATMALAR SAKARYA ÜNİVERSİTESİ GEYVE MYO ÖĞR. GÖR. HAKAN ERYÜZLÜ. İktisadi Sistem Nedir?

Transkript

1 İktisadi Sistem Nedir? Sistem kısaca bir sonuç elde etmeye yarayan yöntemler düzenidir. İktisadi sistem ise, bir ulusal ekonomi içinde tüketim ve üretim veya mallar ve ihtiyaçlar arasındaki dengeyi en etkili biçimde gerçekleştireceği düşünülen yöntemlerdir. Bu yöntemlerin oluşturulmasında o toplumun yasaları temel olarak belirleyici olmakla birlikte, gelenekleri ve alışkanlıkları da kaynakların kullanım biçimini belirlemede etkili olur. Ekonomi toplumdan ya da politikadan bağımsız bir alan olmadığına göre, iktisadi sistem de çok boyutlu bir olgudur. Burada hemen belirtmek gerekir ki iktisadi rejim, iktisadi sistemden farklı bir kavramdır. Rejim, belirli bir iktisadi sistem çerçevesinde insanların ekonomik faaliyetlerini yöneten hukuk kurallar bütünüdür. Kapitalist Sistem Bir ulusal ekonomide her türlü iktisadi faaliyete, devletin herhangi bir müdahalesi olmadan, serbestçe, özel kesimi oluşturan bireyler ve girişimciler tarafından karar verilen sistemdir. Kapitalist sistem ayrıca, liberalist sistem veya piyasa ekonomisi olarak ta bilinir. Sistemin bir başka temel özelliği de özel mülkiyet esaslı olmasıdır. Özel mülkiyet, birey ya da grupların iktisadi varlıklara kendi çıkarları doğrultusunda sahip olabilme ve onları elden çıkarma hakkıdır. Hemen belirtmek gerekir ki yalnızca maddi varlıklar değil, maddi olmayan haklar, sözleşmeler de özel mülkiyet konu dilebilir. Söz konusu serbestlik ve özel mülkiyet kapsamında her birey kendi çıkarına göre davranır ve iktisadi faaliyetleri de fiyat mekanizması düzenler (piyasadaki arz ve talebe göre fiyat oluşur). Özel mülkiyetin bir diğer işlevi de, tasarrufları özendirme ve sermaye birikimi sağlamaktır. Üretim araçları ve tüketim malları kişilerin mülkiyetinde olduğundan bunların değişimi, birey ve girişimciler tarafından serbestçe yapılır. Bu sebeple karar alma yapısı merkeziyetçi değildir. Fakat mülkiyet hakkının düzenlenmesi ve korunması devletin görevidir. Sosyalist Sistem: Kapitalist sistemi uygulayan toplumlarda yaşanan sorunlar sistemin eleştirilmesine neden olmuş ve birinci dünya savaşından sonra Rusya da sosyalist sistem uygulamaları başlamıştır. Bir diğer adıyla kolektivist sistem ya da merkezi yönetim tipi olarak ta adlandırılan sosyalist sistemin en temel özelliği iktisadi faaliyetlere, kapitalist sistemde olduğu gibi bireyler ve girişimciler değil, devlet (merkezi otorite) karar verir. Böyle bir yapıda da kendi çıkarları doğrultusunda hareket edemeyecek olan bireyler ve girişimciler ancak alınan kararları uygulayıcı konumundadırlar. Bir diğer temel özellikte sosyalist sistemde özel mülkiyet hakkı bulunmamasıdır. Sosyalist sistemde kamu mülkiyeti esası vardır. Devletin üretim araçlarının mülkiyetine sahip olduğu bu sistemde fiyat ta devlet tarafından belirlenir. Statik ve Dinamik Analiz İktisadi analizlerde modeller ve teorilerden yararlanılırken, yapılan analizin biçimi de önem teşkil etmektedir. Genele olarak statik ve dinamik olmak üzere iki çeşit analiz biçiminden bahsedebiliriz. Statik analiz; iktisatta sadece denge durumlarını incelemeye yönelik analiz yöntemi. Statik analizde denge durumuna ulaşıncaya kadar geçecek olan zaman ve bu zaman içinde değişkenlerin hareketleri dikkate alınmaz. Bu nedenle statik analiz yönteminde zaman boyutu yoktur. Sadece belirli bir andaki denge durumu incelenir. 1

2 Dinamik analiz; belirli anlardaki iktisadi durumu gösteren rakamlara nasıl ulaşıldığının ve bunlardaki değişmelerin nedenlerinin anlaşılabilmesi için iktisadi faaliyetlerin zaman içinde nasıl değiştiği üzerinde durur. Mikro ve Makro İktisat En yaygın ayrım mikro ve makro iktisat ayrımıdır. Mikro iktisat; iktisat biliminin, toplumu oluşturan birey, aile ve firmaların ekonomik davranışlarını inceleyen bölümüdür. Bir tüketicinin faydasının maksimum olması için gelirini nasıl harcaması gerektiği, bir firmanın kar maksimizasyonu için kaynaklar ya da üretim faktörlerin nasıl bir araya getirdiği, mal ve faktör fiyatlarının nasıl oluştuğunu, değişik piyasalarda firmaların nasıl davrandıklarını inceleyen iktisat bölümüdür. Makro iktisat; iktisadın bütünü ile ilgilenerek, bunun işeyişini açıklamayı amaçlayan bölümü. Toplum düzeyindeki ekonomik büyüklüklerin incelenmesi makro iktisadın alanı içindedir. Milli gelir, istihdam, yatırım, büyüme, kalkınma, enflasyon, üretim gibi kavramlar makro iktisadın konularıdır. İşsizliğin, enflasyonun, ödemeler dengesi açıklarının nedenleri ve çözümleri yine makro iktisadın içinde araştırılan sorunlarıdır. İhtiyaç Bir diğer adı gereksinim olan ihtiyaç, karşılandığı zaman insanlara haz ve mutluluk veren, karşılanmadığı zaman ise üzüntü ve keder veren duygudur. İnsan ihtiyaçlarının ise sonsuz olduğu hatırlanırsa, ihtiyaçların nasıl karşılanacağı sorusu en önemli ve de temel iktisadi problem olarak ortaya çıkmaktadır. Kuşkusuz Cennet gibi her şeyin sonsuz olduğu ihtiyaçların karşılandığı bir yerde iktisada ihtiyaç olmayacaktır. Fakat içinde bulunduğumuz dünyada kaynaklar kıt ihtiyaçlar sonsuzdur. Üretim ve Üretim faktörleri Üretim, insan ihtiyaçlarının karşılanabilmesi amacıyla yapılan her türlü faaliyettir. Bu faaliyetler sonucunda ortaya kitap, giyecek, yiyecek vb. somut ürünler yani iktisadi mallarda ortaya çıkabilir ya da eğitim, danışmanlık, avukatlık gibi soyut ama ihtiyaçları karşılayan hizmetlerde ortaya çıkabilir. O zaman ister mal ister hizmet olsun bunların hepsi birer üretimdir. Bir üretimin meydana gelebilmesi içinde bazı faktörlerin bir araya gelmesi gerekmektedir. Üretim faktörleri olarak adlandırdığımız bu faktörleri aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz; Temel üretim faktörleri; mal veya hizmet üretimi için gerekli olan faktörler; Doğal kaynak (Hammadde). İş gücü (Emek). Sermaye. Girişimci. 2

3 Yardımcı üretim faktörü; diğer üretim faktörleri ile kullanıldığında onların verimlilikleri arttıran faktördür. Teknoloji. Gelir, Birikim, Gömüleme Ve Yatırım Üretime katılma karşılığında elde edilen parasal değere gelir denilir. Gelirin tüketilmeyen kısmı ise birikim (tasarruftur). Eğer bu birikim atıl olarak elde tutuluyorsa yani, bir bankada değil de evde yastık altı bir şekilde elde tutuluyorsa mevcut iktisadi sisteme dahil olmayacağından gömüleme olarak adlandırılır. Belirli bir zaman içerisinde sermaye mallarına (makine, araç vb.) yapılan net ilave ise yatırımdır. Burada iktisadi olarak yatırımın bankaya yatırılan bir para veya gayrimenkul alımı olmadığına dikkat edilmesi gerekmektedir. Enflasyon, Deflasyon ve Stagflasyon Enflasyon, fiyatlar genel düzeyinin sürekli olarak yükselmesidir. Bu tanımdan da anlaşılacağı gibi bazı malların fiyatlarının yükselmesi ya da fiyatlarda sürekli olmayan yükselmeler enflasyon değildir. Yani enflasyon sayılacak bir fiyat artışının genel ve sürekli olması gerekir. Enflasyon en önemli iktisadi değişkenlerden birisidir. Fiyatlar genel seviyesindeki yükselişler üretime olumlu katkı yapabileceği gibi harcamaları olumsuz etkileyerek te olumsuz sonuçlar yaratabilir. Burada karar verilmesi gereken durum enflasyon oranının hangi seviyede olması gerektiğidir. Tabi ki bu oran belirlense dahi tutturulması apayrı ve zor bir süreçtir. Peki bir mal veya hizmetin fiyatı niçin artar? Veya genel olarak fiyatlar genel düzeyi niçin yükselir? Bunu anlayabilmek için enflasyonun türlerini incelememiz gerekir; Talep Enflasyonu: talep artışları sebebiyle fiyatların artmasıdır. Örneğin nüfus hızla artarken üretim buna göre artmıyorsa, talep artması mal ve hizmetleri daha değeli hale getirecek ve fiyatlar yükselecektir. Maliyet Enflasyonu: üretim faktörlerinde meydana gelen fiyat artışları sonucu maliyetlerin artması ve karın en azından aynı oranda korunmasını sağlamak amacıyla fiyatların yükselmesi durumudur. Yapısal Enflasyon: fiyat artışlarının talep artışı veya maliyet artışı ile değil firmalarca belirlenmesi durumudur. Deflasyon, fiyatlar genel düzeyinin sürekli olarak azalmasıdır. Bu tanımdan da anlaşılacağı gibi bazı malların fiyatlarının azalması ya da fiyatlarda sürekli olmayan azalmalar deflasyon değildir. Yani deflasyon sayılacak bir fiyat azalışının genel ve sürekli olması gerekir. Bu haliyle deflasyon, enflasyonun terse dönmüş durumudur. Stagflasyon ise, az önce yukarıda açıklanan gibi iyi bir enflasyon oranı mevcutken iktisadi büyümenin görülmemesi ve iktisadi durgunluğun gözlemlenmesi, kısaca enflasyon ve 3

4 iktisadi durgunluğun aynı anda var olması durumudur. Bu bakımdan stagflasyon beklenmedik bir durumdur ve stagflasyon varlığı yaklaşan bir iktisadi krizin habercisi olabilir. Ödemeler Bilançosu, Cari Denge ve Bütçe Dengesi Bir ekonominin yurt dışı piyasalarla olan iktisadi ilişkileri ödemeler dengesi olarak bilinen bir bilanço içine kaydedilmektedir. Ödemeler dengesi, bir ülkenin döviz kazandırıcı ve döviz harcayıcı faaliyetlerini yıllık bazda sergilemektedir. Geleneksel olarak ödemeler dengesi bilançosu 5 ana bölümden oluşmaktadır: 1. Cari işlemler 2. Sermaye hareketleri 3. Finans Hesabı 4. Net hata ve noksan 5. Rezerv hareketleri Bu beş hesabın net bakiyesinin toplamı tanım gereği sıfırdır. Cari işlemler dengesi içinde dış ticaret dengesi (ihracat ithalat), turizm gelir gider dengesi, yurt dışı müteahhitlik hizmetleri, yurt dışından işçi dövizleri ve faiz ödemeleri ile kar transferleri kalemleri bulunur. Dolayısıyla cari işlemler dengesi esasen ekonominin reel kesiminin mal ticareti ve üretici faktörlerinin döviz gelir ve giderlerinin dengesini vermektedir. Kamuoyunda daha çok kullanılmakta olan dış ticaret açığı kavramından daha geniş bir tanımlama içermekte olduğundan, bir ülkenin döviz açığının belirlenmesinde de önemli bir gösterge olarak değerlendirilmektedir. Cari işlemler dengesi eğer açık veriyorsa bu açığın borçlanma karşılanması beklenir. Dolayısıyla, eğer cari işlemler açık veriyor ise, sermaye hareketleri dengesinde bir fazla olmalıdır. Sermaye hareketleri ise finansal sermaye akımlarına dayalı döviz giriş ve çıkışlarını takip eder ve doğrudan yabancı sermaye yatırımları, portföy akımları, kısa ve uzun vadeli dış krediler rakamlarını ifade eder. Söz konusu akımlar içerisinde doğrudan yabancı sermaye yatırımları dışındaki finansal sermaye girişleri doğası gereği borç arttırıcı özelliktedir. Bu yüzden, cari işlemlerdeki açığın mutlak anlamda büyük ya da küçük olmasından ziyade, nasıl finanse edildiği önemlidir. Cari açığın, doğrudan yatırımlar türünden ya da uzun vadeye yayılmış döviz girişleri ile finanse edilmesi görece olarak daha az sorunlu olduğu söylenebilir. Öte yandan cari açığın kısa vadeli ve dış borçları arttırıcı biçimde sıcak para akımları ile finanse edilmesi tehlike arz etmektedir. Eğer cari işlemler ve sermaye hesapları ile net hata noksan kalemlerinin toplamı sıfırdan farklı bir rakam veriyorsa, bu rakam döviz rezervlerine aktarılır. Söz konusu pozitif bakiye ödemeler dengesi istatistiklerine eksi olarak girer ve rezerv artışlarına kaydedilir. Buradaki mantık, fazla veren döviz hesabının ödemeler dengesi istatistiklerinden çıkartılarak, rezervlere eklenmesine dayanır. Dolayısıyla ödemeler dengesi istatistiklerinde rezerv hareketlerinde eksi ifadesi rezervlerin artmakta olduğunu (ödemeler dengesindeki hesabın eksildiğini) ifade eder. Bütçe dengesi ise, kamu bütçesini alakadar etmektedir. Bütçe dengesinden kasıt kamu gelirleri ve giderleri arasındaki ilişkidir. Eğer kamu gelirleri, giderlerinden fazla ise, bütçe fazlası vardır. Eğer kamu gelirleri ile giderleri denk ise, bütçe denkliği mevcuttur. Fakat kamu gelirleri, giderlerinden az ise bütçe açığı vardır. Dolayısıyla kamunun gelirlerinin 4

5 yetmediği ve borçlandığı durumu ortaya çıkar bu ise, ileri zamanda kamu harcamalarının kısılmasına sebep olur. Son olarak bu iki durumda da açık olmasını inceleyim. Yani bir ülkede hem cari hem de bütçe açığının mevcut olması. Tahmin edileceği gibi bu durum en kötü senaryodur. İktisat literatüründe karşılığı ise, ikiz açıktır. İkiz açık, bir ülkede hem cari açığın hem de bütçe açığının var olması durumudur. Devalüasyon Ve Revalüasyon Devalüasyon, kısaca ülke parasının yabancı para karşısında, hükümet tarafından değer kaybettirilmesidir. Örneğin Türkiye ni 1 dolar 2 tl iken hükümetin karar alıp 1 doları 4 tl yapması devalüasyona bir örnek olarak verilebilir. Devalüasyon yapılmasının sebebi ödemeler bilançosu açıklarının kapatılmak istenmesidir. Devalüasyon sayesinde ithalat giderleri azalırken (ithal mallarının fiyatları uluslararası para cinsinden artmış olacağından ithalat azalacak) ihracat gelirleri artacaktır (ülke içinde üretilen mallar ise diğer ülkeler için ucuzlayacağından ihracat artacak). Revalüasyon, bir ülke parasının değerini altına ve dövize göre yükselterek yeniden ayarlamaktır revalüasyon az rastlanan bir durumdur. Deregülasyon Piyasa üzerinden devlet düzenini kaldırma ve serbest ticareti yaygınlaştırma işlemidir. Ardındaki düşünce, devlet müdahalesi ne kadar az olursa, piyasa o öcüde güçlü olacaktır. PİYASA ve FİYAT Piyasa kısaca alıcı (talep eden) ve satıcının (arz eden) buluştuğu yerdir olarak tanımlanabilir. Piyasanın herhangi bir sokakta, bir alanda vb. yerlerde yer alması zorunlu değildir. Her hangi bir mal hizmetin alıcısı ve satıcı internet, borsa vb. yerlerde de olabilir. Alıcı ve satıcıların, anlaştıkları (alıcının almaya razı olduğu ve satıcının satmaya razı olduğu parasal değer) parasal değer ise fiyat olmaktadır. Fiyat bazen sadece alıcı ve satıcıların değil bazı dış etkenlerden de (devlet vb.) etkilenmektedir. Piyasalar alıcılar ve satıcıların durumuna göre farklı şekillerde gruplandırılabilirler. Satıcı Tüketici FAZLA AZ İKİ BİR FAZLA Tam rekabet Oligopson Düopson Monopson AZ Oligopol İki Yanlı Oligopson Sınırlı Düopson Sınırlı Monopson İKİ Düopol Sınırlı Düopol İki Yanlı Düopol Sınırlı Monopson BİR Monopol Sınırlı Monopol Sınırlı Monopol İki Yanlı Monopol 5

6 Talep Talep, diğer değişkenler sabitken, belirli bir zamanda, belirli bir fiyattan tüketicilerin satın almaya hazır oldukları mal veya hizmet miktarıdır. Hemen belirtmek gerekir ki ihtiyacı olmak ve talep etmek arasında fark vardır. Bir kişinin bir mal veya hizmeti talep edebilmesi için o anda satın almaya istekli ve satın alabilecek maddi olanağı olması gerekir. Örneğin, herkesin ev ihtiyacı vardır ve ev almak ister. Fakat ev talep edebilmesi için o an ev alabilecek maddi olanaklarının olması gerekmektedir. Talep Eğrisi Talep tablosu belli olan bir malın talep eğrisi koordinat sistemi 1. bölgede kolaylıkla çizilebilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus fiyat Y ekseni ve talep X eksenine yazılmalıdır. O zaman X malı için talep grafiği aşağıdaki gibi çizilir; X MALI FİYATI (P X) X MALI TALEBİ (D X) A 2 tl 100 adet B 4tl 80 adet C 6 tl 60 adet D 8 tl 40 adet E 10 tl 20 adet Arz Talep tüketici boyutunu ele alırken, arz üretici boyutunu ele almaktadır. Arz, diğer değişkenler sabitken, belirli bir zamanda, belirli bir fiyattan üreticilerin satmaya hazır oldukları mal veya hizmet miktarıdır. Bu durunda tüketicilerin talep etmesi satın almak için yeterli olmuyor aynı zamanda, o fiyattan (tüketicilerin satın almaya razı oldukları), üreticilerin satış yapma isteğinde olması gerekmektedir. Arz Eğrisi Arz tablosu belli olan bir malın arz eğrisi koordinat sistemi 1. bölgede kolaylıkla çizilebilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus fiyat Y ekseni ve arz X eksenine yazılmalıdır. O zaman X malı için talep grafiği aşağıdaki gibi çizilir; 6

7 X MALI FİYATI (P X) X MALI ARZI (S X) A 2 tl 20 adet B 4tl 40 adet C 6 tl 60 adet D 8 tl 80 adet E 10 tl 100 adet Piyasa Dengesi Piyasayı kısaca, alıcı (talep eden) ve satıcının (arz eden) buluştuğu yer olarak tanımlamıştık. Bu bölümde, arz ve talebi de artık bildiğimiz için, denge kavramı ile ilgileneceğiz. Denge, birbirlerini karşılıklı olarak ters yönde etkileyebilen güçler arasında eşitlik olması durumu; ancak bu eşitliğin değişmesi yönünde hiçbir eğilimin bulunmaması şeklinde tanımlanır. Piyasa dengesinde de arz ve talep gibi, birisi fiyat ile doğru birisi fiyat ile ters yönlü ilişki içerisinde olan iki kavramı ele alacağız. Bu kapsamda, arz ve talebin eşitlendiği ya da grafiksel olarak arz ve talebin kesiştiği nokta piyasa dengesi olarak tanımlanır. 7

8 Ölçek Ekonomileri Uzun dönemde firmaların üretim kapasitelerini arttırabildiklerinden bahsettik. Bu durumda, firma yeni makine, teçhizat satın alabilir, ek binalarla yatırımlar yapabilir. İşte bu şekilde üretim kapasitelerinin gelişmesi ölçeklerinin büyüdüğü anlamına gelir. Bu durumun incelenmesine ölçek ekonomisi denir. Firmaların ölçeklerinin büyümesi sonucunda maliyetlerinin ne olacağı (sabit mi kalacak, artacak mı yoksa azalacak mı) ölçek ekonomisinin firma açısından sonucunu verecektir. Örneğin ölçeğin büyümesi maliyetleri düşürüyorsa firma ölçek ekonomisinden olumlu etkileniyor demektir. İçsel Ölçek Ekonomisi Firma ölçeği büyüdükçe maliyetler konusunda değişmelerin, yine firmanın kendi yapısından kaynaklanması durumudur. Burada dikkat edilmesi gereken firmanın sadece kendi içerisindeki gelişmelerden etkilenmesidir. Yani firmanın dış çevresinin (rakipler, tedarikçiler, devlet vb.) oluşan ölçek ekonomisinde etkisinin olmaması ya da değerlendirilmemesidir. İçsel ölçek ekonomileri iki başlık altında incelenir; Pozitif İçsel Ölçek Ekonomileri: Firmanın ölçeğinin büyüdükçe ortamla maliyetlerin azalmasıdır. Etkisini uzun dönem ortalama maliyet eğrisi üzerinde gösterir ve eğrinin azalan olduğu üretim aralığında görülür. Pozitif içsel ölçek ekonomilerinin ortaya çıkış nedenleri; Firma büyüdükçe çalışan işçi sayısının da artması ile işte uzmanlaşmaların artması yani her işçinin kendi işini yapar başka işlerle uğraşmaması anlamına gelir. Aynı zamanda firma daha kalifiye işçileri de istihdam etmiş olabilir. Dönem içerisinde firmalar üretim teknolojilerini geliştirmiş ve daha verimli bir yapıya geçmiş olabilirler. Negatif İçsel Ölçek Ekonomileri: Firmanın ölçeğinin büyüdükçe ortamla maliyetlerin artmasıdır. Etkisini uzun dönem ortalama maliyet eğrisi üzerinde gösterir ve eğrinin artan olduğu üretim aralığında görülür. Negatif içsel ölçek ekonomilerinin ortaya çıkış nedeni olarak, büyüme sonucunda, stratejik hatalar sonucu, yönetim etkinliğinin bozulması ve işçilerin kontrolünün zorlaşması gösterilebilir. Dışsal Ölçek Ekonomileri Firma ölçeği büyüdükçe maliyetler konusunda değişmelerin, firmaları etkileyen dış çevrelerinden kaynaklanması durumudur. Burada dikkat edilmesi gereken firmanın sadece 8

9 kendi dışında gelişen olay ve çevreden etkilenmesidir. Yani firmanın faaliyet gösterdiği endüstri ölçeğinden kaynaklanan olumlu ve olumsuz etkilerdir. Dışsal ölçek ekonomileri iki başlık altında incelenir; Pozitif Dışsal Ölçek Ekonomileri: Firmanın ölçeğinin büyüdükçe ortamla maliyetlerin azalmasıdır. Etkisini uzun dönem ortalama maliyet eğrisi üzerinde gösterir ve eğrinin aşağı doğru paralel kaymasına, yani maliyetlerin azalmasına sebep olur. Pozitif dışsal ölçek ekonomilerinin ortaya çıkış nedenleri; Üretimde kullanılacak ara malların tedarikçilerinin fiyat indirimleri sonucu ara malların daha ucuza elde edilmesi. Ya da ara malların kalitesinin artması. Kalifiye ş gücünün artması ile iş gücünün hem kalitesinin artması hem de ucuzlaması. Firmanın içinde bulunduğu endüstrinin bulunduğu bölgede gelişmesi sonucu teşvik, altyapı vb. devlet desteklerinin artması. Negatif Dışsal Ölçek Ekonomileri: Firmanın ölçeğinin büyüdükçe ortamla maliyetlerin artmasıdır. Etkisini uzun dönem ortalama maliyet eğrisi üzerinde gösterir ve eğrinin aşağı doğru paralel bir şekilde yukarı kaymasına yani maliyetlerin artmasına neden olur. Negatif dışsal ölçek ekonomilerinin ortaya çıkış nedeni olarak, firmaların çoğalması ile altyapının yetersiz kalması, çevre kirliliğinin artması, işçi verimlerinin azalması vb. durumlar gösterilebilir. Ülke iktisadi yapısını inceleyebilmek için öncelikle bu yapıyı anlamak gerekmektedir. İşe makro oyuncuları tanımakla başlayacağız. Makro oyunculardan kastımız, iktisadi hayattaki etkili faktörleri, iktisadi davranışlarını genelleştirerek belli kategoriler altında toplayacağız. Dışa açık, yani ithalat ve ihracatın serbest olduğu bir ülkedeki makro oyuncuları 4 başlık altında toplayabiliriz; Firmalar (üreticiler, arz edenler) Hanehalkı (tüketiciler, talep edenler) Devlet Dış ülkeler Aşağıdaki şemada da söz konusu 4 makro oyuncunun birbirleri ile etkileşimleri gösterilmiştir. 9

10 Şema makro iktisadi açıdan dışa açık bir ülke için en basit manada iktisadi döngüyü göstermektedir. Buna göre firmalar ve Hanehalkı devlete vergi öderler, devlet ise aldığı vergiler karşılığında kamu hizmetleri yapar. Örneğin firmalara yönelik kamu hizmetlerinde, firmalardan mal ve hizmet satın alımı, çeşitli sübvansiyonlar, altyapı destekleri vb. sayılabilir. Hanehalkına yönelik kamu hizmetleri ise, sağlık, eğitim, güvenlik vb. sayılabilir. Firmalar ise, Hanehalkından üretim faktörü alır. Örneğin Hanehalkı girişimci olarak firma kurar ve işletir, işgücü olarak firmada çalışır. Aynı zamanda firmalar ürettikleri ve sattıkları mal ve hizmet bedellerini alır, buna karşı firmalar Hanehalkına mal ve hizmetin yanı sıra işgücüne katılım karşılığında ücret öder. Dış ülkeler ile ilişkiler ise, dış ticaret temel işlemleri olan ithalat ve ihracat işlemleri sonucu oluşan mal, hizmet ve para akışında meydana gelir. Dikkat edilirse bütün mekanizma bir şekilde birbirine bağlıdır. Yani herhangi bir akım etkilenirse bütün mekanizma bundan etkilenecektir. Örneğin vergiler artarsa, firmalar üretimi, hanehalkı tüketimi kısar ve bütün ekonomi bundan etkilenir. Makro İktisadın İlgi Alanları Makro iktisat toplulaştırılmış verilerle genel iktisadi olaylar hakkında bilgi ve çözüm önerileri geliştiren iktisat dalıdır. Bölüm boyunca makro iktisat anlatımın özellikle bir ülke ve ülkeler arası ilişkiler genelinde yani bir ülkenin genel iktisadi durumu hakkında makro analiz yaparmışçasına anlatılacağına dikkat etmek gerekir. Bu bağlamda makro açıdan üç önemli değişken sayılabilir. Bunlar işsizlik, enflasyon ve üretim. Enflasyon: bir ülkede birçok mal ve hizmet mevcuttur, enflasyon var olması tüm mal ve hizmetlerin fiyatlarının artması değil, genel olarak fiyatı artan mal ve hizmetlerin oranının fazla olmasıdır. Ve bir diğer önemli noktada söz konusu fiyatlardaki genel düzeyinin yükselişinin, zaman içerisinde, süreklilik göstermesi gereğidir. Enflasyonun kaynağını ise, talep, maliyet ve yapısal olmak üzere üçe ayırmıştık. Fiyatların yükselmesi ilk bakışta, özellikle tüketiciler açısından, olumsuz bir durum gibi gözükse de enflasyon bir ülkenin iktisadi geleceği açısından gerekli bir durumdur. Fakat buradaki tartışma enflasyon oranının ne olması gerektiğidir. Örneğin çift haneli enflasyon rakamından örnek verelim; %20 enflasyon olan bir ülke olsun. Böyle bir ülkede fiyatların %20 oranında artması yüksek bir oran olacağından tüketicilerin alım gücünü etkiler. Tüketicilerin gelirleri genelde belirli dönemlerde (6 ayda yada 12 ayda bir) arttığından alım gücü düşer. Alım gücü düşen tüketiciler talebi ve tüketimi azaltır. Tüketimin azalması üreticinin üretimi azaltmasına buda işçi çıkarılmasına sebep olacak. İşsiz kalan kişiler sadece zorunlu harcamalarını yapacaklarından tüketim daha da azalacak, üretim yine azalacak ve bu döngü devam ederek iktisadi daralma yani küçülmeye yol açacaktır. Fakat öyle bir enflasyon rakamı olsa ki hem tüketicinin alım gücünü, tüketimlerini azaltacak kadar, etkilemese hem de üreticinin karını, ufak ufak ta, arttırsa, üretici üretimi arttırır, artan üretim yeni istihdamlar yaratır, yeni istihdamlar tüketimi arttırır ve bu döngüde iktisadi gelişmeye sebep olur. İşte bu sonuçlara ulaştıracak enflasyon düzeyi genel olarak %1-%3 arası enflasyon kabul edilir. Özellikle %5 üzeri çıkan enflasyon riskin yükseldiğini gösteren bir durum olarak değerlendirilebilir. 10

11 Peki enflasyon oranı nasıl hesaplanır? Enflasyon hesabı için endekslerden yararlanılır. Endeks; belirli bir yıl temel alınarak (baz yılı) bu yıla göre değişkenin değişiminin incelenmesidir. Temel olarak enflasyon hesabında 3 endeks kullanılır. TÜFE (Tüketici Fiyatları Endeksi):Belirli bir dönemde tüketicilerin satın aldığı belirli mal ve hizmet fiyatlarının değişiminin incelenmesinden oluşan endekstir. Mevcut hesaplama yönteminde yaklaşık 440 mal ve hizmet yer almaktadır. Örnek vermek gerekirse; otomobil, domates, ayran, ayakkabı, ceket, telefon görüşme ücretleri vb. gibi günlük hayatımızda kullandığımız ürünler yer almaktadır. Aylık, üç aylık ve yıllık olarak hesaplanan TÜFE tüketiciler açısından temel bir göstergedir. ÜFE (Üretici Fiyatları Endeksi):Ülkede üretimi yapılan ve yurtiçi satışa konulan ürünlerin genel fiyat düzeyindeki değişimi ölçmektedir. Türkiye de bu endekste yaklaşık 700 ürün yer almaktadır. Bu ürünler, imalat, tarım ve enerji sektörleri ağırlıklıdır. Aylık, üç aylık ve yıllık olarak hesaplanan ÜFE yükselmesi genelde TÜFE nin yükseleceğinin habercisidir. Deflatör:Deflatör, TÜFE ve ÜFE ye göre çok daha geniş kapsamlıdır. Çünkü deflatörde ülkedeki belli mal ve hizmetler değil tüm mal ve hizmetler dikkate alınır. Deflatör bir diğer adı ile gayri safi yurtiçi hasıla deflatörü olarak ta bilinir. Son olarak enflasyon konusunda, ülkedeki politika yapıcıların hedefi ne olabilir? Bu soruya değinelim. Hiç kuşkusuz beklentinin, iktisadi büyümeye katkı sağlayacak seviyede bir enflasyon rakamını yakalamak olduğunu söyleyebiliriz. Tabi sadece bu seviyeyi yakalamak yetmeyecek, bu seviyede süreklilik kazanması da gerekecektir. O zaman hedef; fiyat istikrarını sağlamak ve korumak olarak belirlenebilir. Üretim ve Üretimde Değişmeler: Nasıl bir firma için belirli bir dönemde ürettiği toplam ürün miktarı önemli ise, bir ülke içinde belirli bir dönemde üretilen toplam mal ve hizmet miktarı önemlidir. Toplam üretim miktarından kasıt, belirli bir dönemde ülke içindeki tüm firma ve kurumların ürettiği tüm mal ve hizmetlerin, belirli para cinsi ile, toplam parasal değerini ifade eder. Bu değer ile ülkeler mevcut üretim kapasiteleri yani iktisadi büyüklüklerini değerlendirebilirler. Genel adıyla milli gelir olarak ifade edilen bu toplam üretim değerinin ölçülmesinde Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) tekniği kullanılır. GSYİH: belirli bir dönemde (genellikle yıllık değerlendirmeler incelenir) ülke sınırları içerisinde faaliyet gösteren, yerli ve yabancı firmaların, ürettiği toplam mal ve hizmet miktarının, belirli para cinsi ile, toplam parasal değeridir. GSYİH ülkelerin makro değerlendirilmesinde kullanılan en önemli makro değişkenlerden birisidir. Ülkeler birbirleri ile karşılaştırılırken GSYİH rakamları değerlendirilir. GSYİH sı büyük olan ülke, küçük olan ülkeye nazaran daha gelişmiş ülke kabul edilir. Fakat ülkelerin GSYİH nın büyük olması her zaman o ülke vatandaşlarının rahat yani refah içinde yaşadıklarını göstermez. Dolayısıyla vatandaşların refah düzeylerinin karşılaştırılmasında başka bir değişkene ihtiyaç vardır. Bu değişkende GSYİH dan türetilen, kişi başına GSYİH (KbGSYİH) dır. KbGSYİH hesaplanması için, GSYİH değeri toplam nüfusa bölünür. KbGSYİH sı yüksek olan ülkenin vatandaşlarının diğer ülkelere göre daha fazla refah düzeyine sahip olduğu kabul edilir. 11

12 Şimdi kafamızda bir şeyler oluşması açısından örnek verelim. Türkiye GSYİH bakımından dünyanın ilk 20 ülkesi arasındadır yılı GSYİH mız yaklaşık 860 milyar $ civarındadır. Lüksemburg ise, GSYİH bakımından dünyada 92. Sırda yer almaktadır. İşe vatandaşların refah seviyeleri bakımından bakarsak, Lüksemburg, KbGSYİH yaklaşık $ ile Dünyada 1. sırada yer alırken, ülkemiz, yaklaşık $ ile Dünyada 62. sırada yer almaktadır. Genel bir değerlendirme ile ülkeler her sene bir önceki seneye göre daha fazla üretim yani daha yüksek GSYİH yı hedeflerler.gsyih da meydana gelen bu artışlar büyüme olarak tanımlanır. O zaman ülkelerin iktisadi olarak büyümesinden kasıt GSYİH larının artmasıdır. Artış yerine azalış meydana gelmesi küçülme olarak tanımlanır. Son olarak üretim açısından politika yapıcıların hedefi nedir bunu belirleyelim. Hiç kuşkusuz hedef; sürekli GSYİH büyümesidir. Fakat Konjonktürel daralma durumlarından da en az hasarla çıkmak hedeflenir. İstihdam ve İşsizlik: İstihdam geniş anlamı ile üretim faktörlerinin, üretim sürecine katılmasıdır. Fakat bir de dar anlamı vardır ki genel kullanımı bu dar anlamıdır. Dar anlamda istihdam, üretim faktörlerinden sadece işgücünün belirli bir ücret karşılığında üretim sürecine katılmasıdır. Bizde istihdamdan bu dar anlamı anlayacağız. Bu durumda tam istihdam, bir ülkedeki tüm işgücünün, istihdam edilmesi olur. Tüm işgücünün istihdam edilmediği her durum ise eksik istihdamı gösterir. Şüphesiz tam istihdam ulaşılması zor fakat arzu edilen bir durum olacaktır. İşsizlik ise, insanların çalışma isteğinde olduğu halde bir ücret karşılığında çalışamamalarıdır. Genel bir değerlendirme ile insanların istihdam edilmesi işsiz kalmasından iyidir. Çünkü istihdam edilen insan, öncelikle üretime katkı sağlayacak ve kazandığı ücret ile de harcama yapacaktır. Yapılan harcamalar neticesinde firmaların satış gelirleri artacak, gelirleri artan firmalar daha çok üretmek isteyecek, yeni yatırımlar ile yeni kişiler istihdam edilecek ve bu döngü sürekli olarak devam ederek ekonominin gelişmesini sağlayacaktır. İşsizlik ise tam tersi olarak harcamaların azalması ile üretimin kısılmasına ve ekonominin daralmasına sebep olacaktır. Bu durumda bir ülke için istihdam ve işsizlik rakamlarının takip edilmesi önemlidir. Önce istihdamı incelersek, istihdamı belirleyen ilk faktör bir ülkedeki firma ve kurumların işgücü ihtiyacıdır. Firma ve kurumlar işgücü talep etmektedirler. Ne kadar talep ettikleri ise toplam istihdam sayısını oluşturacaktır. Toplam istihdamın toplam işgücü (çalışabilecek insan nüfusu) sayısına bölünmesi ile de istihdam oranına ulaşılır. Örneğin bir ülkede 20 milyon işgücü var buna karşın 10 milyon kişi çalışıyorsa istihdam oranı %50 dir. İşsizlik kavramı ise, çalışmayan herkes işsizdir gibi basit bir tanımın yetmeyeceği bir kavramdır. İşsizlik, çalışma gücü ve arzusu olduğu halde iş arayıp ta bulamayanların toplamıdır. Fakat bu tanıma da birkaç nokta eklemek gerekir. Toplumda bazı gruplar işsiz kategorisinde değerlendirilmezler. Örneğin, 0-18 yaş arası ve 65 yaş üstü kişiler, ev hanımları, öğrenciler, askerler, mahkumlar, çalışamayacak durumdaki hasta ve engelliler bu gruptaki kişilerdir. Bu kişiler çıkınca mevcut işsiz kişilerin sayısı, toplam işgücüne bölündüğünde ise, işsizlik oranı elde edilir. 12

13 Son olarak işsizliğin türlerine bakalım; İradi İşsizlik: Kişinin, çalışabilecek durumda olduğu halde kendi isteği ile çalışmaması durumudur. Bu durumun sebebi daha çok aileden gelen gelir sebebi ve tembellik olarak gösterilebilir. İradi işsizlik makro açıdan çok dikkat edilen bir işsizlik türü değildir çünkü genel işsizlerin arasında küçük bir orana sahiptir. Gayri İradi İşsizlik: Şartlar ne olursa olsun çalışmak isteyen insanların, kendi iradesi dışında iş bulamamalarıdır. Bu işsizlik türü makro açıdan temel işsizlik türüdür. Çünkü insanların çalışmak isteyip te iş bulamamaları istihdam alanlarının yetersizliğini gösterir. Aynı zamanda gayri iradi işsizliğin yüksek olması işgücünün ücret düzeyini de düşürecektir. Durumu şöyle açıklayabiliriz. Firmalar üretimlerinde çalıştırmak üzere işgücü talep ederler. Bireyler ise üretimde çalışmak üzere kendi işgüçlerini arz ederler. Yani normalde arz tarafı olan firmalar konu işgücü olunca talep, normalde talep tarafı olan bireyler konu işgücü olunca arz tarafı olmaktadırlar. Eğer işgücü arzı, işgücü talebinden yüksek olursa firmaların seçim alternatifleri çok olacağından ücret düzeyleri düşer. Tersi durum olsa idi o zaman ücretler yükselirdi. Gayri iradi işsizliğin yüksek olması ücretleri düşüreceğinden hem tüketim azalır hem de toplumda gelir dağılımı bozulur. Gayri iradi işsizliğin yüksek olması aynı zamanda ülkenin yeterli büyümediğinin de göstergesidir. Konjonktürel İşsizlik: daha öncede belirtildiği gibi konjonktürel daralma dönemlerinde üretim ve tüketim azalacağından işsizlikte artacaktır. Söz konusu daralma dönemi geçici olacağından bu tip işsizliğe maruz kalanların konjonktürel genişleme dönemlerinde iş bulması beklenir. Yapısal İşsizlik:Ülkenin ve dünyanın üretim yapısındaki gelişmeler sonucunda doğan işsizlik türüdür. Daha çok da eskiden yoğun olarak kullanılan bir üretim tekniğinin teknolojinin gelişmesi ile artık kullanılmayan bir duruma gelmesi sonucu ortaya çıkan işsizliktir. Örneğin eskiden hemen hemen her mahallede var olan yorgancılara günümüzde pek rastlanmamaktadır. Kitlesel üretimlerle başa çıkamayan bu meslek grubu çalışanları ya işlerini değiştirmişler ya işsiz kalmışlardır. Mevsimsel İşsizlik:Çeşitli dönemlerde çalışan onun dışında çalışmayan işgücü grubunu gösterir. Örneğin tarımsal ürünlerin hasat zamanında çalışan fakat diğer zamanlarda çalışmayan kişiler bu gruptadır. Geçici İşsizlik: Bir diğer adı friksiyonel işsizlik olan geçici işsizlik insanların iş değiştirme sırasında belirli bir dönem işsiz kaldıkları durumu ifade eder. Gizli İşsizlik: İnsanların bir işyerinde ücret karşılığında çalıştığı fakat gerek kendi yetenekleri gerekse yanlış istihdam sonucu üretime katkılarının olmadığı durumdaki işsizliktir. Yani işçinin üretime marjinal katkısı sıfırdır. Nominal ve Reel Değer Ayrımı Nominal ve reel ayrımı makro açıdan önemli bir analiz basamağıdır. Çünkü nominal değerler kullanılarak verilecek kararlar ve tespitler yanıltıcı olabilecektir. Bu sebeple reel verileri kullanmak gerekmektedir. Bu durumun önemini belirttikten sonra kavramların tanımlarını yapabiliriz. Önce nominal değer üzerinde duralım. Nominal değer aynı zamanda 13

14 cari değer ile eş anlamlıdır. Nominal değer; enflasyonun etkisinden arındırılmamış değerdir. Yani enflasyon fiyatların artışı ise, içinde fiyat etkisi olan her değişken bundan etkilenecektir. Söz gelimi bir işçinin sene başında maaşına %10 zam alması bu haliyle nominal artışı ifade eder. Çünkü enflasyon rakamı ile değerlendirmediğimiz sürece fiyat etkisi ile değerlendirme yaparız ve yanıltıcı sonuçlar ediniriz. Örneğin işçinin maaşının %10 arttığını görüyoruz fakat gerçekte alım gücü ne kadar değişmiş bilmiyoruz. İşte tam bu noktada reel değere ihtiyacımız vardır. Reel değer; enflasyon etkisinden arındırılmış değerdir. Örneğin ülkede %15 enflasyon varsa, işçiye %10 da zam yapılsa; %10 - %15= -5% İşçinin kaybı vardır ve reel geliri, yapılan zamma rağmen, %5 azalmıştır. Çünkü geçen seneye göre mal ve hizmet fiyatları %15 arttığından, işçinin geçen seneki alım gücünde kalabilmesi için en az %15 zam alması gerekirdi. Geçen seneden daha yüksek bir alım gücü yani refah seviyesine ulaşabilmesi içinde %15 den daha fazla zam alması gerekirdi. Nominal, reel ayrımı sadece maaş hesaplamada değil, GSYİH, faiz vb. değişkenlerde de kullanılır. Daha öncede belirttiğimiz gibi nominal değerler yanıltıcı sonuçlara sevk edebilmektedir. Döviz ve Döviz Kurları Döviz en kısa tanımı ile yabancı paradır. Bu durumda yerli para cinsinden olmayan her para döviz olarak kabul edilir. Söz gelimi, Amerikan Doları, Avrupa para birimi Euro, İngiliz Sterlini, Japon Yeni vb. para birimleri dövizdir. Döviz ile yerli paranın birbiri cinslerinden ifadesi ise döviz kurunu oluşturur. Döviz kurları, düz kur ve çapraz kur olmak üzere iki başlık altında toplanabilir; Düz Kur: Düz kur hesabı da direkt kotasyon ve dolaylı kotasyon olmak üzere iki şekilde hesaplanabilir. Direkt kotasyon bir birim yabancı paranın, yerli para cinsinden ifadesidir. Örneğin; 1$ = 2 TL veya 1 = 4 TL direkt kotasyona örnek gösterimlerdir. Genelde de günlük hayatta direkt kotasyon uygulaması yaygın olandır. Dolaylı kotasyon ise, bir birim yerli paranın yabancı para cinsinden ifade edilmesidir. Örneğin; direkt kotasyonlarını verdiğimiz örnekleri dolaylı kotasyona çevirirsek, 1TL = 0.5$ ve 1TL = 0.25 olur. Çapraz Kur; iki yabancı paranın, yerli para cinsinden ifadesidir. Genellikle, daha kolay olacağından, direkt kotasyonlar ile hesaplanır. Yukarıdaki örneğimizde dolar ve euro nun direkt kotasyonlarından çapraz kurları hesaplayalım; 1$ =? hesabı; 1$ = 2 TL ise, $/TL = 2 dir. Aynı şekilde 1 = 4 TL ise, /TL = 4 dür. Buradan; $/ = 2/4 = 0.5 elde edilir. O zaman, 1$ = 0.5 dur. 1 =?$ hesabı; 14

15 1$ = 2 TL ise, $/TL = 2 dir. Aynı şekilde 1 = 4 TL ise, /TL = 4 dür. Buradan; /$ = 4/2 = 2 elde edilir. O zaman, 1 = 2$ dır. Yatırım ve Faiz Faiz dar bir tanımla, bir borç anlaşması sonucu elde edilen gelir oranı yada borçlanma maliyetidir. Bir başka tanım daha verirsek faiz, herhangi bir nedenle ertelenen nakdi ödemenin bedeli olup, gelecekte yapılacak ödeme ile şimdiki arasındaki oransal farktır. Basit bir örnekle tl kredi çeken birisi 12 ay vade sonunda tl ödüyorsa yıllık %10 faiz oranı var demektir. Yatırım ise, sermaye malları stokuna yapılan net ilavedir. Bir adı da sermaye birikimidir. Dolayısıyla iktisaden yatırım bankaya yatırılan para değil üretime yapılan harcamaları ifade eder. Bu bakımdan yatırımların artması, üretimin ve dolayısıyla istihdamın artması, işsizliğin azalması anlamındadır. Yatırımlar ve faiz arasında iktisadi bir ilişki mevcuttur. Bir ülkede arzu edilen, üretimin artması yani yatırımların artmasıdır (ya da sermaye biriminin artması). Bunun içinde ya mevcut firmaların büyümesi ya da yeni firmaların kurulması gerekmektedir. Bunun için ise, girişimcilerin paraya ihtiyaçları vardır. Para elde etmek içinse iki yol vardır; ya mevcut kaynaklar (birikimler) ya da banka kredisi. Genel olarak, banka kredileri girişimcilerin kullandığı yoldur. İşte tam bu aşamada faiz oranları devreye girer. Eğer ülkede çok yüksek faiz oranları var ise, borçlanmanın maliyeti artacağından, girişimci yatırım yapmaya çekinir. Bu sebeple yatırımlar istenilen hızda artmayabilir. Tersi durumda düşük faizler varsa buda girişimciyi daha çok yatırım yapmaya yönlendirebilir. Bu bağlamda faiz ve yatırımlar arasında ters bir orantı mevcut olduğu kabul edilir. Maliye Politikası Maliye politikası, devletin iktisadi döngüyü etkilemek amacı ile, topladığı vergiler ve yaptığı harcamalar ile yaptığı politikadır. Devlet adına bu politikayı seçilmiş siyasi partiler yerine getirir. Devlet, firma ve hanehalkından topladığı vergiler ile emekli maaşlarından, altyapı harcamaları, çeşitli sübvansiyonlara kadar bir çok harcama yapar ve yaptığı harcamalar ile topladığı vergi oranı iktisadi yapı üzerinde önemli etkilere sahip olur. Bunu yaparken de asıl amacı konjonktürel dalgalanmaları yönetebilmek ve yatırımların kontrollü bir şekilde artmasını sağlamaktır. Maliye politikası, genişletici ve daraltıcı olmak üzere de ikiye ayrılır; Genişletici Maliye Politikası: Devletin vergi oranlarını indirmesi ile yatırımların maliyetini azaltıp teşvik etmesi aynı zamanda da daha fazla kamu harcaması (daha çok memur alması, altyapı yatırımları, sübvansiyonlar vb.) yaparak iktisadi hayatı canlandırması durumudur. Genel olarak konjonktürel daralma dönemlerinde uygulanan ve daralmanın kötü etkilerini yumuşatmayı amaçlayan bu politika, genişleme dönemlerinde enflasyona ve cari açığın artmasına neden olabilmektedir. Ayrıca çok kamu harcaması bütçe açığını da beraberinde getirebilmektedir. Daraltıcı Maliye Politikası: Devletin vergi oranları arttırması ve kamu harcamalarını azaltması durumudur. İlk bakışta yapılmaması gereken bir politika gibi gözükse de cari açığın tehlikeli, enflasyonun yüksek ve bütçe dengesinin açık yada kritik seviyede 15

16 olduğu bir ülkede tüketimi kısmak ve bu yolla enflasyon, cari açık ve bütçe dengesini kontrol edilmek istenmesi durumunda uygulanır. Halk arasında kemer sıkma politikası olarak ta bilinir. Para Politikası Para politikası, ülkedeki para miktarını kontrol edebilmek ve bu yolla enflasyonu kontrol altına alarak, sürdürülebilir bir iktisadi büyümeyi sağlamayı amaçlayan politikadır. Devlet adına bu politikayı bağımsız (yani seçilmiş siyasi partiler ile alakası olmayan) merkez bankası yürütür. Para miktarı ise, para arzı denilen kavram ile belirlenir. Para arzının arttırılması paranın bollaşması, para arzının daraltılması ise, paranın piyasada azalması anlamındadır. Para politikası, genişletici ve daraltıcı olmak üzere de ikiye ayrılır; Genişletici Para Politikası: İktisadi hayatı canlandırmak için kullanılan bu politika, merkez bankasının para arzını arttırması anlamına gelmektedir. Eğer para arzı artarsa para piyasada bollaşacak girişimciler yatırımları arttırabilecek, işsizlik azalacak ve harcamalar yani tüketim artacaktır. Fakat güzel gibi görülen bu durumun bir sonucu vardır. Para arzı artar para bollaşırsa çoğalan paranın değeri düşer, yani faizler düşer. Aynı zamanda da enflasyon artar. Kısacası para arzı artarsa, faizler düşer, enflasyon artar. Hemen hatırlatmak gerekir ki merkez bankası bu politikayı direkt olarak faiz oranlarını düşürerek te gerçekleştirebilir. Daraltıcı Para Politikası: Enflasyonun yüksek olduğu ve kontrol dışına çıktığı bir ülkede daraltıcı para politikası uygulamak kaçınılmazdır. Daraltıcı para politikası, merkez bankasının para arzını azaltması yada faiz oranlarını yükseltmesidir. Sırasıyla merkez bankası, para arzını azaltırsa, azalan paranın değeri artar yani faiz oranları yükselir. Faiz oranlarının yükselmesi, yatırımları azaltır, tüketim azalır ve enflasyon düşer. Konunun daha iyi anlaşılması için para arzının arttırılıp azaltılmasından bahsedelim. Merkez bankaları ellerinde yüksek oranda yerli para ve döviz tutan devlet bankalarıdır. Örneğin Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), elinde yüksek miktarda TL ve döviz rezervleri bulundurmaktadır. Söz gelimi TCMB genişletici para politikası uygulamak istesin. Yani para arzını artırmak istesin. Bu durumda para arzının artması, piyasada TL nin çoğalması anlamına gelir. Bunun için iki yolu vardır, birincisi para basmak (merkez bankaları para basmaya yetkili kurumlardır) ikincisi ise, elindeki TL ile piyasadan döviz satın almak ve karşılığında TL verdiği için piyasadaki TL miktarını arttırmak. Her ikisinde de TL artacağı için, iktisat kuralı gereği bollaşan (arzı artan yani arz eğrisi sağa kayan) ürünün değeri düşer. Bu durumda TL karşılığı borçlanmanın da maliyeti azalır yani faiz düşer. Böylece yatırımlar artar. Fakat, bu sefer de TL bollaşacağından, tüketim artar ve fiyatlar yükselmeye başlar yani enflasyon olur. Para arzının azaltılması ise, merkez bankasının piyasadan TL çekmek amacı ile döviz satmasıdır. Bu durumda da genişletici politikadaki sonuçların tersi gerçekleşecektir. 16