ARAZİ KULLANIM POTANSİYELİNİN BELİRLENMESİ VE UZAKTAN ALGILAMA TEKNOLOJİSİ Öğr.Gör. Altay ERBULAK 3

Transkript

1 ARAZİ KULLANIM POTANSİYELİNİN BELİRLENMESİ VE UZAKTAN ALGILAMA TEKNOLOJİSİ Öğr.Gör. Altay ERBULAK 3 ÖZET Öğr.Gör. Murat ŞEN 1 Bu çalışmada bölgesel planlamaya esas olacak dataların bilgisayar ortamında değerlendirilmesi ve arazi kullanım potansiyel haritalarının yapım esasları irdelenmiştir. Amaç; bölgesel verilerin bir araya getirilmesiyle; özellikle topografya, akarsular, bitki örtüsü, yeraltı suyu, faylar vb. yapıların uydu görüntülerinden yararlanılarak çok fonksiyonlu haritaların hazırlanabileceğini göstermektir. Yerel yönetimlerin, kentsel planlamasında bu tür yöntemlerin kullanılması 21. yy da artık kaçınılmazdır. Bu kentsel planların içine; içme ve kullanma suyu temini, çöp alanlarının seçimi, tarım alanlarının ekonomik kullanımı, yerleşime uygun alanların belirlenmesi gibi kent için hayati önem taşıyan konular girer. Anahtar sözcükler: Uzaktan algılama, coğrafik bilgi sistemleri, arazi kullanım potansiyeli, Kent Bilgi Sistemi ABSTRACT In this work, the evaluation of data by making use of computers which will constitute a fundamental basis for regional planning and the fundamentals of drawing potential maps of land utilization have been studied. The purpose of the study is to show that it is feasible to draw multi-functional maps through the satellite images of formations such as topography, rivers, flora, underground water, faults, etc. by collecting regional data. The utilization of such methods in town planning is inevitably crucial for local governments in 21 st century. These plans for towns consist of extremely important issues such as provision of the potable and usage water, the selection of refuse dumping areas and the utilization of land for cultivation economically and the selection of land for settlement. Keywords: Remote Sensing, Geographic Information System, Basis For Regional Planning, Country Information System. 3 Celal Bayar Üniversitesi Turgutlu Meslek Yüksek Okulu

2 1.GİRİŞ Bölgesel ve kentsel plânlamada, hedeflenen noktaya en hızlı ve en ekonomik biçimde ulaşmak için önce ilgili verilere eksiksiz ve en hızlı yoldan ulaşmak gerekliliği açıktır. 21.yüzyılda gelişmiş toplumlar bilgi toplumu olabilmiş, bilgiyi kontrol edebilen ve iyi kullanabilen toplumlardır. Bölgesel ve kentsel projelerde bilgiyi randımanlı ve hızlı kullanabilmenin tek yolu; yüksek bir bilimsel ve teknolojik çalışma düzeyi yakalamış olmaya bağlıdır. Toplumun ihtiyaçlarını sağlamak için kullanılan ancak sınırlı olan doğal kaynakların ve içinde yaşadığımız çevrenin araştırılmasında, etkin yöntemler kullanmak, teknolojinin doğru kullanılmasıyla bilgiye ve sonuca yüksek hız ve kısa zamanda ulaşmak son derece önemlidir. Doğal kaynakların mevcut varlıklarının ve potansiyellerinin belirlenmesi, zamansal değişimlerinin izlenmesi, güncelleştirilmesi amacıyla yapılacak çalışmalarda, amaca uygun uzaktan algılama verilerinin kullanılması doğru, hızlı ve düşük maliyetli veri/bilgi elde edilmesini sağlayacaktır (Kachhwala, 1985). 2.COĞRAFİK BİLGİ SİSTEMİ Artan nüfus, küresel kirlilik ve hızla tükenen kaynaklar dikkate alındığında; doğal kaynakların nitelik ve miktarlarının tam tespit edilememesinin yada yanlış kullanılmasının, ülke bazında hatta küresel olarak hayati risklere yol açabileceğini ortaya koymaktadır. Doğal kaynakların doğru tespit edilmesinde, kullanımında ve korunmasında dengeli ve sürdürülebilirliğin sağlanacağı öngörü sahibi projeler üretebilmek; çok yönlü kullanıma uygun, uzun vadede çevresel değişikliklere uyum sağlayabilecek yaklaşımlarda bulunabilmek için; kullanılacak bilgilerin kontrolünde, CBS ve Uzaktan Algılama yöntemlerinin önemi büyüktür. Bölgesel plânlamada, kentleşme ve getirdiği sorunlar önemli bir başlık oluşturur. Toplum ihtiyaçlarının karşılanmasının bedeli olarak çevrenin yıpranmasının en aza indirilmesi, yaşam alanı olarak seçilen arazinin doğru kullanılması ve tüm ihtiyaçların aynı anda düşünülerek birbirinin çözüm şeklinden zarar görmeden giderilmesi hedeflenmelidir. Bu hedefe ulaşmada, yerel yönetimlerin söz konusu hizmetleri bilgi sistemlerini kullanarak yerine getirmesi en önemli adımdır. Ülkemizde artık bu tür uygulamaların kullanıldığı pek çok yerel yönetimde, kentsel projeler önerilen şekilde oluşturulmakta; yine ülke genelinde pek çok resmi kurum da projelerini bilgi sistemlerini doğru kullanarak gerçekleştirmektedir. Bahsedilen bilgi istemleri,cbs (Coğrafi Bilgi Sistemleri) ve KBS (Kent Bilgi sistemleri) olarak tanımlanmakta ve kullanılmaktadır. CBS, coğrafik veya mekânsal koordinatlar tarafından belirlenen veri ile çalışmak üzere oluşturulan bir sistem olarak tanımlanabilir. Kısaca, CBS; coğrafi bilgiyi tutan, saklayan, analiz eden ve sergileyen bir donanım ve yazılım kurulumudur (ESRI, 1996). DeMers (1997) CBS yi aşağıdaki gibi özetlemiştir.

3 Çeşitli kaynaklardan mekansal veri toplayıp ön işleme tabi tutan veri girme alt sistemi. Bu sistem ayrıca değişik tipteki alansal datanın dönüşümünden de geniş çapta sorumludur. Mekansal verilerin düzeltilmesi, güncelleştirilmesi ve düzenlenmesini organize eden veri depolama ve geri getirme alt sistemi. Data üzerinde toplama, dağıtma, parametre tahminleri, kısıtlamalar ve modelleme fonksiyonlarını yerine getiren data işleme ve analiz alt sistemi. Bütün veya bir kısım datayı tablo, grafik veya harita formunda gösteren tebliğ alt sistemi. CBS de istatistiki bilgiler, tablolaştırılmış bilgi düzenleri, çizgisel, şekle ve üç boyutlu görüntüye dayalı bilgiler, haritalar ve grafikler birbirleriyle korelatif olarak kullanılabilir. Bu korelasyonu sağlayan çeşitli bilgisayar programları da projelerde kullanılmaktadır. 3. UZAKTAN ALGILAMA Uzaktan algılama yöntemi ise, hava fotoğrafları ve uydu verilerinden istenilen alanlar için rakamsal bilgi ve görüntü elde edilmesinde ve bilgilerin ihtiyaç duyulan projelerde kullanılması şeklinde tanımlanabilir. Doğal kaynakların sınırları ve miktarları ile yaşam alanlarının geçirdiği ekolojik değişimlerin belirlenmesinde görselliğe dayalı veri elde edilmesi uzaktan algılama ile mümkündür. Şu anda dünya üzerinde en çok kullanılan uydulardan biri LANDSAT (ABD) dır. Yine yoğun olarak kullanılan diğer sivil uydulardan bazıları SPOT (Fransa) ve IRS (Hindistan) olarak sayılabilir. Aşağıda uydu görüntülerinden yararlanılarak hazırlanan bazı harita örnekleri yer almaktadır. (MTA Uzaktan Algılama Merkezi)

4 Çizgisellik Haritaları Landsat TM5 uydu görüntüsünden yararlanılarak hazırlanan çizgisellik haritaları (MTA) Doğal ve Yapay Kirliliğin Tespiti Landsat TM uydu görüntülerinin 1. yada 2. bantlarının çeşitli filtre matrislerinin kullanılması ile işlenerek yapay olarak renklendirilmesi ile doğal ve/veya yapay kirlilik alanları tespit edilmiştir. (Mavi alanlar temiz kısımları, kırmızı ve tonları daha kirli bölgeleri temsil etmektedir)

5 Yüzey Sıcaklık Dağılım Haritaları Landsat TM uydu görüntüsünün ısıya duyarlı 6. bandının Imagine yazılımı ile işlenmesi sonucu su yüzeyinde farklı sıcaklık alanları belirlenmiştir.(kırmızı alanlar su sıcaklığının daha yüksek olduğu kısımlardır) Hidrotermal Alterasyon Haritaları Landsat TM5 uydu görüntüsünün Bandları oranlanarak elde edilen Hidrotermal alterasyon alanları (Kırmızı alanlar).

6 CBS (GIS) Uygulamaları Arc/Info yazılımı kullanılarak jeoloji haritalarının sayısallaştırılması Sayısal Arazi Modellemesi (DEM) Arc/Info programında sayısallaştırılan topoğrafik haritanın Landsat TM uydu görüntüsü ile Imagine programında birleştirilmesi ile oluşturulmuş olan bu çalışmada farklı oluşumlardaki karstik alanlar ayırt edilebilmektedir 4. AFET ZARARLARINDAN KAÇINMAK İÇİN ARAZİ KULLANIM POTANSİYELİNİN BELİRLENMESİNİN FAYDALARI Birkaç dakika içinde oluşan doğal afetlerin yarattığı ekolojik, sosyolojik ve ekonomik kayıplar ancak uzun yıllardan oluşan bir telafi süresine sahiptir. Afetlerin bıraktığı zararlar, yoğun nüfusun ve yanlış kentleşmenin olduğu alanlarda daha fazladır. Ülkemizde yaşanan en çarpıcı afet olaylarının başında depremler ve sel felâketleri gelmektedir. Bunlardan dolayı can ve mal kaybına uğranılmasının en büyük sebebi, yaşam alanlarının riskli bölgelere doğru yayılmasının dikkate alınmayışı ve seçilen yerleşim alanlarının ne derece risk taşıdığının tespit edilememesidir. Yerleşim alanlarının taşıdığı afet risklerinin bilinmesi, genellikle

7 yerleşim alanının değiştirilmesine gerek kalmadan, gerekli mühendislik önlemlerinin alınmasıyla risklerin bertaraf edilmesini sağlayabilmektedir. Afet zararlarına karşı kontrolün bu şekilde elde tutulabilmesi için de çok iyi bir bilgi sisteminin kullanılıyor olması şarttır. Bu gereklilik, bizi ülkemizde CBS ve uzaktan algılama verilerini kullanma noktasına taşımaktadır. Karşılaşılacak zararların minimumda tutulması için, her ülke sürekli kalkınma politikalarına paralel bir biçimde, afet yönetimi programları ve modelleri uygulamaktadırlar. Uzaktan algılama verileri ile afet öncesi ve sonrasının organize edilebilmesi için önemli bir avantajdır. Bu organizasyon için gerekli verilerden, morfoloji ve litoloji, fay hatları, yer altı suları ve bunların yeryüzüne çıkış noktaları gibi araziye ait bilgiler elde edilir. Bu verilerin değerlendirilmesi ile arazi kullanım potansiyel haritaları elde edilir. 5. SONUÇ Uzaktan Algılama, yeryüzünün ve yer kaynaklarının incelenmesinde uydu verilerinin kullanılarak incelenmesi tekniğidir. Bizim gibi gelişmekte olan ülkelerin ekonomik gelişmesinin temeli, doğal kaynaklarının en verimli bir şekilde kullanılmasına bağlıdır. Gelişmiş ülkeler kaynaklarını bu şekilde kullanırken gelişmekte olan ülkeler genellikle doğal kaynaklarının nitelik ve niceliklerine ilişkin yeterli bilgilerden henüz yoksundurlar. Özellikle ülkemizin aktif deprem kuşağında da olması tüm bunların yanı sıra mevcut alanlarımızın yerleşim açısından da çok iyi planlamasının gerekliliğini ortaya koymaktadır. Arazi kullanım potansiyel haritalarının yapımının da artık kaçınılmaz olduğunun görülmesi gerekir. Uzaktan algılama sistemi ile çok hızlı bir şekilde bu haritalarının yapılması ülkemiz için çok önemlidir. 6. KAYNAKLAR: DeMers, M Fundamentals of GIS. New York: John Wiley & Sons. ESRI Getting to Know Arc View GIS, the geographic information system (GIS) for everyone. Redlands CA: Environmental Systems Research Institute, Inc. ÖZALP, Tamer. İzmit Depremi'nde Uzay Teknolojileri, TÜBİTAK, Danışman, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Reis, S. Yomralıoğlu, T.,Coğrafi Bilgi Sistemleri İle İl Ölçeğinde Afet Yönetim Amaçlı Planlama, Niğde Üniversitesi, Aksaray Müh. Fak. Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü, Aksaray,

8 Tunay, Metin, Ateşoğlu, Ayhan.Uzaktan Algılama Teknolojisi Ve Cbs Kullanılarak Bartın Çevresinde Doğal Olmayan Değişikliklerin Belirlenmesi Aydemir, Ş., Aydemir, S.E., Ökten, N., Öksüz, A.M., Sancar, C. ve Özyaba, M., Kentsel Donatılar-Ticaret ve Hizmet Merkezleri, Kentsel Alanların Planlanması ve Tasarımı Ders Notları, K.T.Ü. Matbaası, Trabzon, s Chan, S., The Development of Planning Support Systems By Integrating Urban Models and Geographic Information Systems, Doktora Tezi, The University of Pennsylvania, Pennsylvania, USA. Çevik, E., Topal, T., GIS-Based Landslide Susceptibility Mapping For a Problematic Segment of The Natural Gas Pipeline, Hendek (Turkey), Environmental Geology, 44, s Sancar, C., Kentsel Gelişim Alanlarının Saptanması ve Planlanmasında GIS ve Ekoloji-ekonomi Duyarlı Planlama Modeli, Doktora Tezi, K.T.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Reis, S., Çevresel Planlamalara Altlık Bir Coğrafi Bilgi Sistemi Tasarımı Ve Uygulaması: Trabzon İl Bilgi Sistemi