T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2612 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1580 TÜRK VERG S STEM. Yazar Prof.Dr. Nurettin B L C (Ünite 1-8)

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2612 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1580 TÜRK VERG S STEM Yazar Prof.Dr. Nurettin B L C (Ünite 1-8) Editör Prof.Dr. Recai DÖNMEZ ANADOLU ÜN VERS TES

2 çindekiler iii çindekiler Önsöz... xi Gelir Vergisi: Konu, Gelir Kavram, Mükellefiyet, Ticari Kazançlar (Bilanço Esas )... 2 TÜRK VERG S STEM N N TAR HÇES... 3 VERG GEL RLER N N KOMPOZ SYONU... 4 GEL R N ÖZELL KLER VE KAPSAMI... 4 Gelirin Özellikleri... 4 Gelir Vergisine Konu Olan Kazanç ve ratlar... 6 GEL R VERG S NDE TAM MÜKELLEFLER... 6 Tam / Dar Mükellef Ay r m n n Nedeni... 6 kametgâh lkesi Gere i Tam Mükellefiyet... 7 Tabiiyet lkesi Gere i Tam Mükellefiyet... 7 Çifte Vergilemeyi Önleme Anlaflmalar... 7 GEL R VERG S NDE DAR MÜKELLEFLER... 8 Tan m... 8 Dar Mükelleflerin Vergilendirilme Rejimi... 8 T CAR KAZANÇ KAVRAMI... 9 B LANÇO ESASINDA VERG YE TAB OLAN T CAR KAZANÇ SAH PLER VE fiekl YÜKÜMLÜLÜKLER Kimler Bilanço Esas na Tabidir? Bilanço Esas nda Ticari Kazanc n Tespitinde Esas Al nan Defterler B LANÇO ESASINDA T CAR KAZANCIN TESP T Dönem Öz Sermayesinin Hesaplanmas flletmeye lave Edilen ve flletmeden Çekilen De erlerin Dikkate Al nmas Giderlerin Düflülmesi Gider Kabul Edilmeyen Ödemeler Amortismanlar n Ayr lmas De erleme ve Di er Benzeri Hükümlerin Uygulanmas Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ticari Kazançlar ( flletme Hesab Esas, Basit Usul, Esnaf Muafl ), Zirai Kazançlar filetme HESABI ESASINDA T CAR KAZANCIN TESP T Kimler flletme Hesab Esas na Tabidir? flletme Esas nda Ticari Kazanç Nas l Tespit Edilir? flletme Esas nda Ticari Kazanç Tespitinde Bilanço Esas na Göre Farkl l klar T CAR KAZANCIN BAS T USULDE TESP T Basit Usulden Yararlanamayan Meslek ve Ticaret Erbab ÜN TE 2. ÜN TE

3 iv çindekiler Basit Usule Tabi Olman n fiartlar Basit Usulde Gelirin Tespiti T CAR KAZANÇLARDA ESNAF MUAFLI I Esnaf Muafl ndan Yararlananlar Esnaf Muafl n n S n r ve fiart Vergiden Muaf Esnaflardan Yap lan Tevkifat Z RA KAZANÇLARIN TANIMI VE BAfiKA KAZANÇLARA DÖNÜfiMES.. 28 Z RA KAZANÇLARDA STOPAJ USULÜYLE VERG LEME Stopaj Usulüyle Vergiye Tabi Olman n fiartlar flletme Büyüklü ü fiart Motorlu Araç fiart Stopaj Oranlar Z RA KAZANÇLARIN GERÇEK USULDE VERG LEND R LMES Gerçek Usule Tabi Olan Çiftçiler Gerçek Usulde Zirai Kazanc n Tespiti Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Ücretler, Serbest Meslek Kazançlar, Gayrimenkul- Menkul Sermaye ratlar, Di er Kazanç ve ratlar ÜCRET GEL RLER N N TANIMI VE STOPAJ YOLUYLA VERG LEND R LMES Tan m Ücretlerin Stopaj Usulüyle Vergilendirilmesi ÜCRETLER N STOPAJ HAR C YÖNTEMLERLE VERG LEND R LMES Di er Ücretliler in Vergi Karnesi Üzerinden Vergilendirilmesi Baz Ücretlilerin Beyanname Üzerinden Vergilendirilmesi ÜCRETLERDE MUAFLIK VE ST SNALAR Diplomat Muafl Elçilik ve Konsolosluk Çal flanlar n n Ücret stisnas Ücretlerde Di er stisnalar SERBEST MESLEK KAZANÇLARI: KAVRAM Tan m Serbest Meslek Kazanc n n Baflka Kazançlara Dönüflmesi SERBEST MESLEK KAZANCININ TESP T Matrah Tespiti Gerçek Usulde Yap l r ndirilebilecek Giderler SERBEST MESLEK KAZANÇLARINDA ND R M, MUAF YET VE ST SNALAR Serbest Meslek Kazançlar nda Sakatl k ndirimi Serbest Meslek Kazanc Muafl Telif Kazançlar stisnas GAYR MENKUL SERMAYE RATLARI: KAVRAM Tan m Gayrimenkul Sermaye rad n n Baflka Kazançlara Dönüflmesi... 46

4 çindekiler v GAYR MENKUL SERMAYE RATLARININ STOPAJ YOLUYLA VERG LEND R LMES GAYR MENKUL SERMAYE RATLARININ BEYAN YOLUYLA VERG LENMES Üzerinden Stopaj Yap lm fl Olan Gayrimenkul Sermaye ratlar Stopaja Maruz Kalmam fl Olan Gayrimenkul Sermaye ratlar Beyanname Üzerinden Yasa n n zin Verdi i Giderlerin Düflülmesi Vergi Güvenlik Müessesesi (Kiraya Verilen Mal ve Haklar n Kira Bedeli, Emsal Kira Bedelinden Düflük Olamaz) MENKUL SERMAYE RATLARI Tan m ve Menkul Sermaye ratlar n n Çeflitleri Menkul Sermaye ratlar n n Baflka Kazançlara Dönüflmesi MENKUL SERMAYE RATLARININ VERG LEND R LMES Menkul Sermaye ratlar n n Stopaj Yoluyla Vergilendirilmesi Menkul Sermaye ratlar n n Beyanname Üzerinden Vergilendirilmesi D ER KAZANÇ VE RATLAR: DE ER ARTIfiI KAZANÇLARI De er Art fl Kazançlar n n Kapsam De er Art fl Kazançlar n n Stopaj Yoluyla Vergilendirilmesi De er Art fl Kazançlar n n Beyan Yoluyla Vergilendirilmesi Vergilendirilmeyecek De er Art fl Kazançlar D ER KAZANÇ VE RATLAR: ARIZ KAZANÇLAR Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Gelir Vergisinin Tarh GEL R VERG S N N TARHI MUHTASAR BEYANNAME (STOPAJ BEYANNAMES ) YOLUYLA TARH.. 63 Kimler Tevkifat Yapmak Zorundad r? Tevkifat Matrah ve Yap lan Tevkifat n Vergi Dairesine Yat r lmas YILLIK BEYANNAME VER LMEYEN VEYA TOPLAMA YAPILMAYAN HALLER Gelirlerin Toplanmas Kavram Mutlak Anlamda, Beyanname Verilmeyen veya (Baflka Gelirler çin Beyanname Verilmesi Durumunda) Beyannameye Dâhil Edilmeyen Gelirler fiartl Olarak (Beyan S n r n n Afl lmamas Halinde) Beyan D fl Kalan Gelirler Gelir Toplam Beyanname Verme S n r n Aflmayan Mükellefler Toplam GVK m. 86/d de Yaz l Tutar Aflmayan Menkul ve Gayrimenkul Sermaye rad Gelirleri YILLIK BEYANNAME VERMEN N ZORUNLU OLDU U HALLER Mutlak Anlamda Beyanname Verilmesi Gerekli Gelirler Beyanname Verme S n r n n Afl lmas Halinde, Beyan Mecburiyeti Bulunan Gelirler ÜN TE

5 vi çindekiler Birden Fazla flverenden Ücret Geliri Olanlar Gelir Toplam Beyanname Verme S n r n Aflanlar YILLIK BEYANNAME ÜZER NDEN ND R MLER N YAPILMASI, ZARARLARIN DÜfiÜLMES Y ll k Beyannamenin Verilece i Yer ve Zaman Y ll k Beyanname Üzerinden Yap labilecek ndirimler Zararlar n Mahsubu GEL R VERG S N N ORANI, HESAPLANMASI VE ÖDENMES Gelir Vergisinin Oran Mahsuplar Gelir Vergisinin Ödenmesi (Taksitler) GEÇ C VERG (PEfi N VERG ) Kimler Geçici Vergi Öder? Geçici Verginin Oran ve Beyan Dönemleri Geçici Verginin Matrah ve Mahsubu DAR MÜKELLEF GERÇEK K fi LERE ÖZGÜ DÜZENLEMELER Gelir Unsurlar Matrah Tespiti Y ll k Beyanname Y ll k Beyanname Verilmeyen Haller Münferit Beyanname Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Kurumlar Vergisi KURUMLAR VERG S TEOR VE KURUMLAR VERG S NDE TAM-DAR MÜKELLEF YET AYIRIMI Kurumlar Vergisinin Varl k Nedeni Kurumlar Vergisinde Tam ve Dar Mükellef Ay r m KURUMLAR VERG S N N MÜKELLEFLER Sermaye fiirketleri Kooperatifler ktisadi Kamu Kurulufllar Dernek ve Vak flara Ait ktisadi flletmeler fl Ortakl klar (Joint Venture) VERG DEN MUAF TUTULAN KURUMLAR KURUMLAR VERG S NDE MATRAH TESP T, G DERLER N, ZARARLARIN DÜfiÜLMES KAZANÇ TESP T NDE KABUL ED LMEYEN ND R MLER Transfer Fiyatland rmas Yoluyla Örtülü Kazanç Da t m Örtülü Sermaye Di er Kabul Edilmeyen ndirimler SAF KURUM KAZANCININ TESP T NDE ND R LEB LECEK G DERLER Giderlerin Düflülmesi... 92

6 çindekiler vii Di er ndirimlerin Düflülmesi Zararlar n Düflülmesi ST SNALARIN E ALINMASI Çifte Vergilendirmeyi Önleme Amaçl stisnalar Ülkeye Döviz Giriflini Teflvik Amaçl stisnalar Sermaye Piyasas n Teflvik Amac Tafl yan stisna E itimi Teflvik Amac Tafl yan stisna Di er stisnalar KURUM KAZANÇLARININ BEYANI, VERG N N ORANI, ÖDENMES Kurumun Tüm Kazançlar Beyana Tabidir Beyannamenin Verilece i Yer ve Zaman Kurumlar Vergisinin Oran ve Geçici Verginin Mahsubu Da t lan Kâr Paylar Üzerinden Gelir Vergisi Stopaj Yap lmas KURUMLARIN; TASF YES VE YEN DEN YAPILANMALARI DURUMUNDA VERG LEND RME Kurumlar n Tasfiyesi Kurumlar n Birleflmesi ve Devri Kurumlarda Bölünme ve Hisse De iflimi DAR MÜKELLEFLERE ÖZGÜ DÜZENLEMELER Gelir Unsurlar Safi Kurum Kazanc n n Tespiti Beyannameler Y ll k Beyanname Özel Beyanname Muhtasar Beyanname Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Harcamalar Üzerinden Al nan Vergiler: Katma De er Vergisi HARCAMA VERG S KAVRAMI VE HARCAMA VERG LER N N SINIFLANDIRILMASI Kavram ktisadi Muamele Vergileri - Hukuki Muamele Vergileri S n fland r lmas Genel Tüketim Vergileri - Özel Tüketim Vergileri S n fland r lmas Harcama Vergilerinin Dörtlü S n fland r lmas KATMA DE ER VERG S N N TEMEL ÖZELL KLER Tarihçe Üretim Zincirinin Tüm Aflamalar nda Vergi Al n r Vergi Sadece Katma De er Üzerinden Al n r Kanuni Mükellefler Ödedikleri Vergiyi Fiili Mükelleflere Yans t rlar Katma De er Vergisinin Konusu ÜN TE

7 viii çindekiler Ticari, S nai, Zirai Faaliyet ve Serbest Meslek Faaliyeti Çerçevesinde Yap lan Teslim ve Hizmetler Di er Baz Teslim ve Hizmetler KDV DE VERG Y DO URAN OLAY KDV N N MATRAHI VERG N N MÜKELLEF, VERG MLUSU KDV nin Mükellefi KDV de Sorumluluk KATMA DE ER VERG S N N ORANI %1 Oran Uygulanan Mal Teslimleri (I Say l Liste) %8 Oran Uygulanan Mal Teslimleri ve Hizmet falar (II Say l Liste) %18 Oran Uygulanan Mal Teslimleri ve Hizmet falar (Genel Oran) KDV BEYANNAMES, KDV N N ÖDENMES, ÖDENECEK KDV N N HESABI Vergilendirme Dönemi ve Beyan Verginin Tarh ve Ödenmesi Ödenecek KDV nin Hesab, Vergi ndirimi ndirilmesine zin Verilmeyen KDV ler ST SNALAR hracat stisnas Araçlar ve Yat r mlarda stisna Tafl mac l k stisnas Diplomatik stisnalar thalat stisnas Sosyal ve Askeri Amaçl stisnalar Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Di er Harcama Vergileri D ER HARCAMA VERG LER GÜMRÜK VERG S Verginin Konusu, Vergiyi Do uran Olay, Mükellef, Matrah Verginin Tarh, Tahakkuku, Ödenmesi, Muafl k ve stisnalar Gümrük ( thalat Vergileri) le lgili Özel Düzenlemeler ( thalat Üzerinden Al nacak Vergilere Uygulanacak Usul Hükümleri) ÖZEL TÜKET M VERG S Konu, Vergiyi Do uran Olay, Mükellef, Vergilendirme Dönemi, Beyan Verginin Al nma fiekli, Matrah, Oran stisnalar BANKA VE S GORTA MUAMELELER VERG S Verginin Konusu Mükellef, Matrah, Oran stisnalar

8 çindekiler ix D ER ÖZEL TÜKET M VERG S ÖZELL N TAfiIYAN HARCAMA VERG LER Sekiz Y ll k E itime Katk Pay Özel letiflim Vergisi fians Oyunlar Vergisi DE ERL KÂ ITLAR VERG S HARÇLAR Harca Tabi Olan fllemler Harç Miktarlar Harçlar n Ödenmesi, stisnalar DAMGA VERG S Damga Vergisinin Varl k Nedeni Verginin Konusu Vergiyi Do uran Olay, Verginin Yükümlüsü stisnalar Oran Ödeme fiekilleri Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Servet Üzerinden Al nan Vergiler SERVET ÜZER NDEN ALINAN VERG LER MOTORLU TAfiITLAR VERG S Tarihçe, Kavram, Konu, Mükellef Mükellefiyetin Bafllamas Vergi Tarifeleri Vergileme Ölçüleri, Vergi Miktarlar Verginin Tahakkuku, Ödenmesi Güvence Önlemleri, stisnalar VERASET VE NT KAL VERG S Verginin Konusu, Yükümlüsü Verginin Stopaj Yoluyla Al nmas Verginin Beyanname Üzerinden Tahakkuk Ettirilmesi: Beyan Süreleri Beyannamenin Geç Verilmesi Beyanname Üzerinden lk Tarhiyat n Yap lmas Son Tarhiyat n Yap lmas Verginin Oran Verginin Ödenmesi, Güvence Önlemleri Muafl klar ve stisnalar EMLÂK VERG S Bina Vergisi: Konu, Yükümlü, Muafl klar Bina Vergisi: Matrah, Oran Arazi Vergisi: Konu, Yükümlülük, Muafl klar Arazi Vergisi: Matrah, Oran ÜN TE

9 x çindekiler Ortak Hükümler: Emlak Vergisinde Mükellefiyetin Bafllamas, Emlak Vergisi Bildirimi Ortak Hükümler: Emlak Vergisinin Tarh ve Tahakkuku, Vergi De erinde Otomatik Art fl, Ödeme Ortak Hükümler: Müeyyideler, Zamanafl m, Sorumluluk Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Sözlük

10 Önsöz xi Önsöz Elinizdeki kitap aç k ve uzaktan ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanm flt r. Bu yönüyle, bilimsel ve akademik içeri inin yan s ra tasar m boyutu bak m ndan da ortak bir çal flman n ürünüdür. Kitab n oluflmas nda pek çok kiflinin eme- i vard r. Emek sahiplerinden bir k sm n n isimlerine ön sayfalarda yer verilmifltir. Hepsine teflekkür ediyoruz. Ünitelerin yazar metnin oluflmas nda büyük bir çaba ve fedakarl k gösterdi. Editörlü ümüzden gelen ve temelde zaman bask s ndan kaynaklanan taleplerimize karfl takdir edilesi bir sab r ve anlay fl gösterdi. Kendisine ayr ca teflekkür ediyoruz. Bir de isimleri jenerikte gözükmeyen, ancak katk - lar olmadan bu kitab n meydana ç kmas mümkün olmayan gizli kahramanlar - m z var. Dizgicisinden kat görevlisine, çayc s ndan ulaflt rma sorumlusuna kadar Anadolu Üniversitesinin her kademedeki say s z çal flan na teflekkür etmek bizim için zevkli bir ödevdir. Kitab n ö rencilerimize ve konuyla ilgilenen herkese yararl olmas n diliyoruz. Editör Prof. Dr. Recai Dönmez

11 1TÜRK VERG S STEM Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Cumhuriyetin ilan na kadar uygulanan vergiler ile Cumhuriyet in ilan ndan sonra vergi sisteminde yap lan de ifliklikleri aç klayabilecek, Gelirin özelliklerini ve gelir vergisine konu olan kazanç ve iratlar n neler oldu unu aç klayabilecek, Gelir vergisinde tam mükellefiyet ile dar mükellefiyet aras ndaki farkl l klar izah edebilecek, Ticari kazanc tan mlay p, kimlerin bilanço esas na tabi oldu unu aç klayabilecek, Ticari kazançlar n tespitinde, indirilebilecek ve indirilemeyecek giderlerin neler oldu unu aç klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Dolays z Vergi Dolayl Vergi Gelir Tahsil lkesi Tahakkuk lkesi Tam Mükellef Dar Mükellef Tabiiyet Gelir Unsurlar Ticari Kazanç 1. S n f Tüccar Bilanço Esas çindekiler Türk Vergi Sistemi Gelir Vergisi: Konu, Gelir Kavram, Mükellefiyet, Ticari Kazançlar (Bilanço Esas ) TÜRK VERG S STEM N N TAR HÇES VERG GEL RLER N N KOMPOZ SYONU GEL R N ÖZELL KLER VE KAPSAMI GEL R VERG S NDE TAM MÜKELLEFLER GEL R VERG S NDE DAR MÜKELLEFLER T CAR KAZANÇ KAVRAMI B LANÇO ESASINDA VERG YE TAB OLAN T CAR KAZANÇ SAH PLER VE fiekl YÜKÜMLÜLÜKLER B LANÇO ESASINDA T CAR KAZANÇIN TESP T

12 Gelir Vergisi: Konu, Gelir Kavram, Mükellefiyet, Ticari Kazançlar (Bilanço Esas ) Bu ünitede gelir vergisi ile ilgili aç klamalara geçilmeden önce Türk vergi sisteminin tarihi geliflimi ve bugünü hakk nda k sa bir aç klama yap lacakt r. Ard ndan gelir vergisinin konusu, gelir kavram ve mükellefiyet (tam mükellefiyet - dar mükellefiyet) konular ifllenecektir. Ünite, gelir vergisinin konusuna giren yedi gelir unsurundan biri olan ticari kazançlar kapsam ndaki bilanço esas nda vergilendirilen ticari kazançlar konusunun incelenmesiyle tamamlanacakt r. TÜRK VERG S STEM N N TAR HÇES Cumhuriyet öncesinde uygulanan Osmanl dönemi vergileri, genel olarak fleri vergilerden olufluyordu. Bunlar n aras nda Müslüman tebaadan al nan zekât, öflür; Müslüman olmayan tebaadan al nan haraç, cizye vergileri vard. Cumhuriyet in kabul edildi i 1923 y l nda öflür, temettü (gelir), müsakkafat (bina), a nam (hayvanlar) gibi vergilerden oluflan basit, adaletsiz bir vergi sistemi yürürlükte idi. Cumhuriyet in kabulünden sonra, Osmanl vergi sisteminin yerine ça dafl Bat l devletlerin uygulad klar sisteme geçifl süreci bafllat lm flt r. lk olarak, zirai ürünlerden al nan vergi olan aflar, 1925 y l nda yürürlükten kald r lm flt r. Bu olay, Cumhuriyet döneminin ilk vergi reformu olarak kabul edilebilir y l nda ilan edilen ve ilk anayasa olarak kabul edilen Kanun-u Esasi ile yasaya dayanmayan vergi ve di er mali yükümlülüklerin konulmas yasaklanm flt. Öflür: Müslümanlardan al nan toprak ürünü vergisidir. Elde edilen ürünün onda biri vergi olarak al n rd. Haraç: Müslüman olmayanlardan al nan bir vergiydi ve ikiye ayr l yordu; Harac- Mukassem, SIRA elde S ZDE edilen ürünlerden; Harac- Muvazzaf, toprak üzerinden al n rd. Cizye, Müslüman olmayan erkeklerden, askerlik görevi karfl l olarak al n rd. Savafl y llar olan 1942 ve 1943 de varl k vergisi ve toprak mahsulleri vergisi gibi ola anüstü vergiler uygulamaya konulmufltur y l nda Gelir Vergisi Kanunu (GVK) ve Kurumlar Vergisi Kanunu (KVK) kabul edilerek ciddi bir vergi reformu gerçeklefltirilmifltir. Bu kanunlar n haz rlanmas nda Bat hukukundan, özellikle Alman vergi kanunlar ndan yararlan lm flt r. Di er taraftan, Veraset ve ntikal Vergisi Kanunu (V VK-1959), K Motorlu T A P Kara Tafl tlar Vergisi Kanunu (MTVK-1963), Emlak Vergisi Kanunu (EVK-1970), Damga Vergisi Kanunu (DVK-1964) ve Harçlar Kanunu (1964) da y llar aras nda kalan dönemde kabul edilen vergi kanunlar aras nda yer almaktad r. 27 May s 1960 htilali nden sonra, GVK yeniden kaleme al nm fl ve bu kanunda baz de ifliklikler yap lm flt r. Günümüzde Gelir Vergisi Kanunu nun yeni bafltan yaz lmas için Maliye Bakanl bünyesinde çal flmalar yap lmaktad r. Varl k Vergisi: 11 Kas m 1942 tarih ve 4305 say l kanunla konulan ola anüstü AMAÇLARIMIZ bir servet vergisidir. Özellikle Müslüman AMAÇLARIMIZ olmayan ticaret erbab n n kazançlar n vergilendirmek için uygulamaya konuldu. Ödeme yapmayanlar çal flma kamplar na gönderildi.

13 4 Türk Vergi Sistemi Di er taraftan tarihli Resmi Gazete de yay mlanan 5520 say l Kurumlar Vergisi Kanunu ile 1949 y l ndan bu yana uygulanan eski kanun yenilenmifltir. Harcama vergileri alan ndaki reform ise: 1984 y l nda Katma De er Vergisi Kanunu nun (KDVK) 2002 y l nda da Özel Tüketim Vergisi Kanunu nun (ÖTVK) kabul edilmesiyle gerçeklefltirilmifltir. Dolays z vergiler gelir ve servet üzerinden, dolayl vergiler ise harcamalar üzerinden al nan vergilerdir. VERG GEL RLER N N KOMPOZ SYONU Bilindi i üzere gelir ve servet vergileri dolays z, harcama vergileri ise dolayl vergileri oluflturur. Dolayl vergiler tüketim üzerinden ve devletin verdi i baz hizmetler karfl l nda al nmaktad r. Ülkemizde toplam vergi gelirleri içinde dolayl vergilerin pay %70 e yaklaflm flt r, servet vergilerinin pay ise %2 lerde kalmaktad r. 1 Ülkemizde toplam vergi gelirleri içinde dolayl vergi oran n n dolays z vergilerden fazla olmas n n nedenleri ve sak ncalar neler olabilir? fiekil 1.1 Türk Vergi Sistemini Oluflturan Vergiler Türk Vergi Sistemini Oluflturan Vergiler AMAÇLARIMIZ Gelir Üzerinden AMAÇLARIMIZ Harcamalar Üzerinden Al nan Vergiler Al nan Vergiler Gelir Vergisi Kurumlar Vergisi K TKatma A P De er Vergisi Özel Tüketim Vergisi Gümrük Vergisi Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi Damga Vergisi Özel letiflim Vergisi fians Oyunlar Vergisi De erli Ka tlar Vergisi Harçlar Servet Üzerinden Al nan Vergiler Motorlu Tafl tlar Vergisi Emlak Vergisi Veraset ve ntikal Vergisi GEL R N ÖZELL KLER VE KAPSAMI Kiflilik, çocu un sa olarak do du u anda bafllar ve ölümle sona erer. Çocuk hak ehliyetini, sa do mak kofluluyla ana rahmine düfltü ü andan bafllayarak elde eder. Gelirin Özellikleri Gelir Vergisi Kanunu nun 1. maddesine göre, Gelir, bir gerçek kiflinin bir takvim y l içinde elde etti i kazanç ve iratlar n safi tutar d r. Bu tan mdan, gelir kavram yla ilgili olarak afla daki özellikleri ç karabiliriz: Gelir gerçek kifli taraf ndan elde edilmelidir. Kural olarak, tüzel kiflilerin elde ettikleri gelirler, baflka bir verginin (kurumlar vergisinin) konusunu oluflturur. Buna karfl l k, tüzel kiflilikleri olmas na ra men kollektif flirketin

14 1. Ünite - Gelir Vergisi: Konu, Gelir Kavram, Mükellefiyet, Ticari Kazançlar (Bilanço Esas ) ve adi komandit flirketin ortaklar gelir vergisi mükellefi olarak kabul edilmifltir. Payl komandit flirketlerde de komandite ortaklar yine gelir vergisi mükellefi say lm flt r. Komandit flirketlerde sorumlulu u s n rl olan ve olmayan ortaklar yer almaktad r. Sorumlulu u s n rl olanlara komanditer; sorumlulu u s n rs z olanlara ise komandite ortak ad verilmektedir. Adi komandit flirkette komanditer ortaklar n pay menkul sermaye irad olarak; komandite ortaklar n pay ise ticari kazanç olarak gelir vergisine tabi tutulmaktad r. Payl komandit flirkette ise komandite ortaklar n pay ticari kazanç olarak gelir vergisine tabi tutulmakta; komanditer ortaklar n pay üzerinden ise kurumlar vergisi al nmaktad r (GVK m. 37/7, f. 2 ve KVK m. 2, f. 1). Bunlara ilave olarak, tüzel kiflili i olmayan adi flirketin ortaklar da gelir vergisi ödemektedir. Bu flirketler, kural olarak s n rs z sorumlu ortaklara sahiptirler ve flah s flirketi olma özelli ini tafl maktad rlar. Gelir bir takvim y l içinde elde edilmifl olmal d r. Her takvim y l bir vergileme dönemi oluflturmaktad r. Baz durumlarda takvim y l esas na istisnalar getirildi i de görülebilmektedir. Örne in, inflaat ve onarma ifllerinde gelirin y ll k olmas ilkesi geçerlili ini yitirmektedir. Bu ifllerden elde edilen gelirler, e er inflaat ifli baflkas hesab na ve taahhüde ba l olarak yap lm flsa her y l de il, inflaat n bitti i y l vergilendirilir (GVK m. 42). Bu özel düzenleme, inflaat ve onarma ifllerinde kâr ya da zarar n, ancak iflin tamamen bitmesinden sonra ortaya ç kmas ndan kaynaklanmaktad r (Bkz. Öncel, Kumrulu, Ça an: 275). Gelir elde edilmifl olmal d r. Elde edilmifl olma, baz durumlarda paran n elde edene ödenmesi anlam na gelmektedir (tahsil ilkesi). Örne in, GVK; ücretler, gayrimenkul-menkul sermaye iratlar, serbest meslek kazançlar ve di er kazanç ve iratlar aç s ndan elde etmeyi ödemeye ba layarak tahsil ilkesini esas alm flt r. Tahsilin hangi anlama geldi i ise serbest meslek kazançlar ile ilgili bir maddede aç klanm flt r. Buna göre nakit ödeme yan nda, serbest meslek erbab n n muttali olmas kofluluyla nam na, icra dairesine, kamu müessesesine, bankaya, notere veya postaya para yat r lmas durumunda da tahsil gerçekleflmifl say l r (GVK m. 67, f. 7). Elde etme baz durumlarda ise, gelirin hukuken elde edenin tasarrufuna geçmifl olmas anlam na gelmektedir (tahakkuk ilkesi). Örne in, GVK ticari ve zirai kazançlar için tahakkuk esas n kabul etmifltir. Burada henüz tahsil edilmemifl olan alacaklar da gelir kabul edilerek vergi matrah na dâhil edilmekte yani vergilendirilmektedir. Serbest meslek kazanc n n tespitinde tahsil esas ölçüt olarak al nmas na ra men, Dan fltay n görüflüne göre ayn meslek erbab n n KDV yükümlülü ü bak - m ndan gelirin tahakkuk etmesi yeterli görülmektedir. Gelir kazanç ve iratlar dan oluflur. Kazanç; bedensel, zihinsel çal flma ile veya (ve) sermaye konularak elde edilen gelirdir. Örne in, serbest meslek kazançlar, ücretler, ticari kazanç ve zirai kazançlar. rat ise sermayenin baflkas na kulland r lmas neticesinde sa lan r. Örne in, gayrimenkul sermaye irad, menkul sermaye irad. GVK nin vergilendirilmesini öngördü ü gelir, kazanç ve iratlar n safi tutar d r. Gelirin safi tutar n n dikkate al nmas, bu gelirin elde edilmesiyle ilgili masraflar n, gayri safi gelirden düflülebilmesi anlam na gelmektedir. fiirket alacakl lar na karfl sorumlulu u belirli bir sermaye ile s n rland r lan ortak komanditer, s n rland r lmayan ortak ise komandite ortakt r. Sadece payl komandit flirkette komanditer ortaklar n pay kurumlar vergisine tabi tutulur. Komandite ortaklar her iki tür komandit flirkette de ticari kazanç elde ederler ve gelir vergisine tabi olurlar. Adi komandit flirketin komanditer ortaklar da menkul sermaye irad geliri elde etmeleri nedeniyle yine gelir vergisine tabi tutulur. Gelir bir takvim y l içinde elde edilmifl olmal d r. Tahsil ilkesi, gelirin hukuken ve fiilen elde edenin kullan m na geçmesi anlam na gelir. Ücretler, gayrimenkul-menkul sermaye iratlar, serbest meslek kazançlar ve di er kazanç ve iratlarda tahsil esas kabul edilmifltir. Tahakkuk ilkesinde ise, gelirin hukuken elde edenin tasarrufuna geçmesi yeterli görülmüfltür. Ticari ve zirai kazançlarda tahakkuk esas kabul edilmifltir. 5 Serbest meslek faaliyetinde KDV yükümlülü ü için gelirin tahakkuk etmesi yeterli say lmaktad r. Kazanç: Bedenen veya zihinsel çal flma ile veya sermaye konularak elde edilen gelirdir. rat: Sermayenin baflkas na kulland r lmas yoluyla sa lanan gelirdir. Safi tutar: Kazanç ve iratlar n elde edilmesi için yap lan masraflar, y pranma paylar (amortismanlar) ve zararlar düflüldükten sonra kalan k s md r.

15 6 Türk Vergi Sistemi Son olarak, GVK nin 2.maddesinin son f kras nda yer alan bir hükme göre; vergi, gelirin gerçek tutar üzerinden al nacakt r. Gerçek tutar üzerinden vergi al nmas mükellefin (varsa) ifliyle ilgili zararlar n gelirinden düflebilece i anlam na gelmektedir. Bu flekilde, gelirin tespitinde gerçek usulün esas al nmas ; bunun alternatifi olan götürü usul e ise itibar edilmemesi hedeflenmifltir. Gelir Vergisine Konu Olan Kazanç ve ratlar Çeflitli kaynaklardan sa lanan gelirlerin vergilendirme rejimlerinin farkl l k arz etmesi, bunlar n say lmas n ve s n fland r lmas n gerekli k lmaktad r. Bundan sonraki alt bölümlerde görece imiz gibi çeflitli kazanç ve iratlar n; istisna, muafiyet, indirilebilecek gider, beyan, vergi oran vb. rejimlerinde farkl l klar bulunmaktad r. Gelir vergisine konu olan kazanç ve iratlar, yedi bafll k halinde GVK nin 2. maddesinde say lm flt r: 1. Ticari kazançlar, 2. Zirai kazançlar, 3. Ücretler, 4. Serbest meslek kazançlar, 5. Gayrimenkul sermaye iratlar, 6. Menkul sermaye iratlar, 7. Di er kazanç ve iratlar. Bu maddede emek gelirinin ücret, emekle sermayenin müflterek gelirinin kazanç, sadece sermayenin gelirinin ise irat olarak adland r ld görülmektedir. Bir di er de erlendirme ile bu gelir unsurlar ndan 1. ve 2. nin teflebbüs geliri, 3. ve 4. nün emek geliri, 5. ve 6. n n ise servet geliri oldu unu söyleyebiliriz. 7. grup ise sui generis (nevi flahs na münhas r) bir gelir türüdür. Bir baflka de erlendirme ile 1 ila 4 numara aras nda yer alan gelirlerde, emek ve sermaye bizzat sahibi taraf ndan kullan lmakta ve kazanç sa lanmaktad r. 5 ve 6. da yer alan gelirlerde ise, sermayenin baflkas na kulland r lmas sonucunda irat elde edilmektedir. 2 Milli piyango, SIRA loto, S ZDE totodan ç kan ikramiyeler, nafaka ödemeleri, ba fllar veya yard mlar gelir say labilir mi? GEL R VERG S NDE TAM MÜKELLEFLER Tam / Dar Mükellef Ay r m n n Nedeni Gelir vergisinde, tam mükellefiyet ve dar mükellefiyet olmak üzere iki çeflit yükümlülük vard r. Bu iki grubun vergilendirme rejiminde farkl l klar bulunmaktad r. Tam mükellef / dar mükellef ay r m, esas olarak ülkelerin egemenlik haklar ndan kaynaklanmaktad r. Tam mükelleflerin hem Türkiye de hem de Türkiye d fl nda elde ettikleri gelirler dar mükelleflerin ise sadece Türkiye de elde ettikleri gelirler vergileme kapsam na al nm flt r. Dar mükelleflerin yurt d fl kazançlar ile ilgilenilmemektedir. Zaten bu kazançlar, AMAÇLARIMIZ esas olarak dar mükelleflerin ikametgâhlar n n bulundu u ülke AMAÇLARIMIZ taraf ndan vergilendirilmektedir. Sadece Türkiye de elde ettikleri kazançlar vergiye tabi olan dar mükelleflerin vergilendirme rejimi, baz noktalarda, tam mükelleflere göre farkl l k arz etmektedir. Kimlerin tam mükellef say laca konusunda iki ölçü göz önünde bulundurulmufltur (GVK m. 3). Bunlardan birincisi ikametgâh, ikincisi ise tabiiyettir. kamet-

16 1. Ünite - Gelir Vergisi: Konu, Gelir Kavram, Mükellefiyet, Ticari Kazançlar (Bilanço Esas ) 7 gâh ilkesi, bu konuda temel ilke olarak al nm flt r. Tabiiyet esas ise sadece 3. maddenin 2. bendinde say lan durumlarda geçerli olmaktad r. kametgâh lkesi Gere i Tam Mükellefiyet kametgâh ölçüsüne göre, Türkiye de yerleflmifl olanlar tam mükellef olarak kabul edilirler. Kimlerin Türkiye de yerleflmifl say laca ise Yasa n n 4. maddesinde aç klanm flt r. Bunlar: kametgâh Türkiye de bulunanlar ( kametgâh, Medeni Kanun un 19. ve izleyen maddelerinde yaz l olan yerlerdir) ve Bir takvim y l içinde Türkiye de devaml olarak alt aydan fazla oturanlard r. Bu alt ayl k sürenin hesab nda, geçici ayr lmalar oturma süresini kesmemektedir. Örne in, Türkiye ye çal flmaya gelen yabanc uyruklu bir kiflinin, gerek ifl ve gerekse tatil nedeniyle zaman zaman ülkesine gidip gelmesi süreyi kesmemektedir. Buna karfl l k GVK m. 5 de, ülkede 6 aydan fazla kalsalar da Türkiye de yerleflmifl say lmayacaklar dolay s yla tam mükellef olmayacaklar öngörülen baz kifliler say lm flt r: Belli ve geçici bir görev veya ifl için Türkiye ye gelen; ifl, ilim ve fen adamlar, uzmanlar, memurlar, bas n ve yay n muhabirleri ve durumlar bunlara benzeyen di er kimselerle tahsil, tedavi, istirahat veya seyahat amac yla gelenler, Tutukluluk, hükümlülük veya hastal k gibi elde olmayan nedenlerle Türkiye de al konulmufl veya kalm fl olanlar. Tabiiyet lkesi Gere i Tam Mükellefiyet Tabiiyeti dikkate al narak tam mükellef kabul edilenler GVK nin 3. maddesinin 2. bendinde say lm fllard r. Bu bende göre, resmi daire ve müesseselere veya merkezi Türkiye de bulunan teflekkül ve teflebbüslere ba l olup, bunlar n iflleri dolay - s yla yabanc memleketlerde oturan Türk vatandafllar tam mükellef olarak vergilendirileceklerdir. Örne in, bir Türk bankas n n Londra flubesinde veya bir inflaat flirketinin Moskova bürosunda çal flan elemanlar, bu bende göre tam mükellef olarak vergiye tabi olacaklard r. Ayn bendin parantez içi hükmünde, burada say lan Türk vatandafllar n n elde ettikleri gelirler için yurt d fl nda vergi ödemeleri halinde, bu gelirlerin ayr ca Türkiye de vergilendirilmeyece i öngörülmüfltür. Bu hüküm çifte vergilendirmenin önlenmesi amac yla konulmufltur. Çifte Vergilemeyi Önleme Anlaflmalar Türkiye de ve yurt d fl nda elde edilen kazançlar n tamam üzerinden vergi al nmas, yurt d fl kazançlar n elde edildi i ülkede de vergilendirilmesi durumunda, çifte vergilendirmeye sebep olmaktad r. Çifte vergilendirmenin olumsuz etkisi ise ya ülkeler aras nda imzalanan çifte vergilendirmenin önlenmesi anlaflmalar ile ya da tek tarafl olarak ülkelerin kendi vergi mevzuatlar ndaki düzenlemelerle giderilmeye çal fl lmaktad r. Türkiye, halen 70 in üzerinde ülke ile çifte vergilendirmeyi önleme anlaflmas imzalam flt r. Çifte vergilendirmeyi önleme anlaflmas bulunmamas durumunda sorun, iç hukuka göre s n rl mahsup yöntemi ile çözülmeye çal fl lmaktad r. Bu yöntemde, ödenen vergiler, beyanname üzerinden hesaplanan vergiden (belirli flartlarla) düflülmektedir. kametgâh ölçütüne göre, Türkiye de yerleflmifl olanlar tam mükelleftirler. kametgâh: Bir kimsenin sürekli kalma niyetiyle oturdu u yerdir. Resmi daire ve müesseselerin veya merkezi Türkiye de bulunan teflekkül ve teflebbüslerin iflleri dolay s yla baflka ülkelerde oturan Türk vatandafllar tam mükellef olarak vergilendirilir. Çifte vergilemeyi önleme anlaflmas n n bulunmamas durumunda, s n rl mahsup yöntemine göre, yabanc ülkede ödenen vergiler beyanname üzerinden hesaplanan vergilerden düflülmektedir.

17 8 Türk Vergi Sistemi GEL R VERG S NDE DAR MÜKELLEFLER Türkiye de yerleflmifl olmayan gerçek kifliler dar mükellef olarak gelir vergisine tabi tutulur. Tan m Türkiye de yerleflmifl olmayan gerçek kifliler dar mükellef olarak gelir vergisine tabi tutulmaktad r (GVK m. 6). Bu kifliler, Türkiye de yerleflmifl olmamalar na ra men gelir elde etmektedirler. Dar mükellefler, genellikle yabanc uyruklu olan kiflilerdir. Ancak yabanc uyruklu kiflilerin, tam mükellef olmalar olas l n n da bulundu u unutulmamal d r. Örne in, Alman vatandafll nda olmas na ra men Türkiye de yerleflmifl ve ticaretle u raflan bir yabanc, tam mükelleflerle ilgili kurallara tabi olacak ve tam mükellef olarak vergi ödeyecektir. Bu arada çal flma veya oturma izni alarak, alt aydan fazla bir süredir yurt d - fl nda yaflayan Türk vatandafllar n n da Türkiye de elde ettikleri kazanç ve iratlar bak m ndan dar yükümlülük esas na göre vergilendirilmesi ilkesi benimsenmifltir. Bu düzenleme gere ince, Türkiye de ikametgâh olan ve yurt d fl nda çal flan Türk iflçileri, orada sa lad klar geliri Türkiye de beyan etmedikleri gibi, Türkiye de sa lad klar baz gelirleri beyan etme yükümlülü ünden de kurtar lm fl olmaktad rlar. Bu kiflilerden kesin dönüfl yaparak Türkiye ye yerleflenler ile bir takvim y l içinde alt aydan daha fazla süreyle Türkiye de oturanlar ise tam yükümlülük esas nda vergiye tabi olacaklard r. Yap lan aç klamalar tam mükellef-dar mükellef ay r m nda esas al nan temel kriterin tabiiyet kriteri de il Türkiye de yerleflme kriteri oldu unu göstermektedir. Buna göre Türkiye de yerleflmifl olanlar (5. maddede aç klananlar hariç) Türk tabiiyetinde olsun olmas n tam mükelleftir. Türkiye d fl nda yerleflmifl olanlar ise (m. 3 b. 2 de aç klananlar hariç) dar mükelleftirler. Tablo 1.1 Gelir Vergisinde Mükellefiyet fiekilleri Tam Mükellefiyet Türkiye ye yerleflmifl olanlar Gerek Türkiye de gerekse yabanc ülkelerde elde ettikleri gelirler üzerinden vergilendirilir Dar Mükellefiyet Türkiye de yerleflmifl olmayanlar Sadece Türkiye de elde ettikleri gelirler üzerinden vergilendirilir Dar Mükelleflerin Vergilendirilme Rejimi Kural olarak GVK de yer alan tam mükelleflerle ilgili düzenlemeler, dar mükellefler için de uygulanmaktad r. Ancak bu kiflilerin yurt d fl nda yaflamalar ve baz ekonomik nedenler bu kiflilere yönelik çeflitli özel düzenlemelerin getirilmesine de sebep olmufltur. lgili dar mükellefin vergilendirilme rejimi belirlenirken bir noktaya daha dikkat edilmesi gerekir. Bu da söz konusu kiflinin ikamet etti i ülke ile Türkiye aras nda bir çifte vergilendirmeyi önleme anlaflmas bulunup bulunmad hususudur. Anlaflma yoksa burada aç klanan bilgiler geçerli olacakt r. Anlaflma olmas durumunda ise ilgili anlaflmada yer alan hükümler burada aç klanacak düzenlemelerden daha önce uygulama alan bulacakt r. Dar mükellef gerçek kiflilerin vergilendirilme rejimi ile ilgili 4. ünitede daha ayr nt l bilgi verilecektir.

18 1. Ünite - Gelir Vergisi: Konu, Gelir Kavram, Mükellefiyet, Ticari Kazançlar (Bilanço Esas ) T CAR KAZANÇ KAVRAMI Ticari kazançlar konusu, bu ünitede tan m ve ticari kazanc n bilanço esas nda tespiti bafll klar alt nda incelenmektedir. Her türlü ticari ve s nai faaliyetlerden do an kazançlar ticari kazançt r (GVK m. 37, f. 1). Yasa, bu ifadeden sonra ticari ve s nai faaliyet in tan m n yapmam fl, ticari kazanç say lacak kazançlara örnekler verme yolunu seçmifltir. Bu örnekler aras nda; gayrimenkul al m-sat m ve infla faaliyeti ile devaml olarak u rafl lmas, kendi ad na menkul k ymet al m-sat m faaliyeti ile devaml olarak u rafl l- mas, coberlik (borsa uzmanl ) iflleri, özel okul, hastane iflletilmesi, difl protezcili i faaliyeti gibi faaliyetler de bulunmaktad r. Ticari faaliyette devaml l k, faaliyetin bir takvim y l veya daha uzun bir süre içinde birden çok yap lmas anlam na gelir. Örne in, bir kiflinin arabas n satmas ticari faaliyet say lmaz ama bu kifli bir y l içinde birkaç defa araba al p satarsa bu faaliyeti ticari faaliyet, kazanc da ticari kazanç olur. Ticari Kazanç: Her türlü ticari ve s nai faaliyetten do an kazançlard r maddede ifade edilen s nai faaliyet kavram n ham maddeleri, AMAÇLARIMIZifllenmifl ya da yar ifllenmifl ürünlere dönüfltürme eylemi fleklinde tan mlayabiliriz. Bu anlamda AMAÇLARIMIZ otomobil sanayinden, tekstil sanayinden, g da sanayinden bahsedebiliriz. Bü- yük Larousse, ticari faaliyet kavram n da çeflitli hizmet, de er, K mal, T Ayiyecek P vb. de- ifl tokuflu, al m sat m etkinli i; çeflitli nesneler al p sat lmas fleklinde tan mlamaktad r. Ticari faaliyete iliflkin baz somut örnekleri flöyle s ralayabiliriz: Otomobil, tekstil, g da ticareti, Turizm, bankac l k, tafl mac l k gibi hizmetlerle ilgili faaliyetler, Taksicilik, dolmuflçuluk iflleri, Bunlar n yan nda daha küçük çapl ; seyyar sat c l k, pazarc l k, simitçilik iflleri; kalayc, berber, terzi, tamirci, hamal, foto rafç, ayakkab c l k gibi kü- çük sanat erbab n n (küçük esnaf n) faaliyetleri (Ticari iflletmeye dâhil bina, tafl t gibi gayrimenkullerin sat fl, kiralanmas karfl l nda elde edilen gelirler de ticari kazanç olarak de erlendirilmektedir). Ayr ca, 37. maddenin 3. f kras nda; kollektif ortakl klarda ortaklar n, adi veya eshaml komandit ortakl klarda komandite ortaklar n, ortakl k kâr ndan ald klar pay n, flahsi ticari kazanç hükmünde oldu u ifade edilmifltir. Ticari kazançlar, ya gerçek usulde ya da basit usulde tespit edilerek vergilendirilmektedir. Ya da esnaf muafl flartlar varsa, vergi d fl nda b rak lmaktad r. Gerçek usulde vergilendirme de bilanço esas ve iflletme esas olmak üzere kendi için- de ikiye ayr lm flt r. Bu ünite de bilanço esas nda vergilendirme konusu incelenecek izleyen konular n incelemesi ise 2. ünite de yap lacakt r. Ticari kazanc n kanuna ve ahlaka ayk r faaliyetlerden elde edilmesi bu kazançlar n ticari kazanç olma özelli ini de ifltirmez. Örne in, yasalara ayk r olarak kumarhane iflletilmesi ticari faaliyet olarak kabul edilir; buradan sa lanan kazanç da ticari kazanç olarak vergilendirilir. Ticari faaliyetin ve ticari kazanc n özellikleri nelerdir? AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 3 K T A P SIRA S ZDE

19 10 Türk Vergi Sistemi B LANÇO ESASINDA VERG YE TAB OLAN T CAR KAZANÇ SAH PLER VE fiekl YÜKÜMLÜLÜKLER 1. s n f tüccarlar n kazançlar bilanço esas na tabidir. Bilanço esas na tabi mükellefler yevmiye defteri, defteri kebir ve envanter defteri tutmak zorundad rlar. Bilanço: Envanterde gösterilen k ymetlerin tasnifli ve karfl l kl olarak özetlenmifl halidir. Kimler Bilanço Esas na Tabidir? Bu usulde tespit edilen ticari kazanç, 1. s n f tüccarlar n kazanc d r. Kimlerin 1. s - n f tüccar say laca, VUK un 177. maddesinde 6 bent halinde aç klanm flt r. Afla - da bunlardan üç tanesi örnek olarak al nm flt r: Her türlü ticaret flirketleri (Yasa adi flirketleri hariç tutmaktad r. Adi flirketlerin de erlendirilmesi afla da aç klanacak olan al fl tutar veya sat fl tutar ölçüsüne göre yap lmaktad r), Ticaret flirketlerinden; anonim flirketler, limitet flirketler, payl komandit flirketler daha sonra incelenecek olan kurumlar vergisi mükellefi olarak vergiye tabi tutulmaktad rlar. O halde bilanço esas nda gelir vergisine tabi olabilecek olan ticaret flirketleri; kollektif flirketler ile adi komandit flirketlerden oluflmaktad r. Kendi istekleri ile bilanço usulünde vergilendirilmeyi talep edenler. Sat n ald klar mallar oldu u gibi veya iflledikten sonra satan ve y ll k al mlar n n tutar veya y ll k sat fl tutarlar 177. maddede aç klanan tutarlar aflanlar. Bilanço Esas nda Ticari Kazanc n Tespitinde Esas Al nan Defterler Kazanc bu usulde tespit edilenler, yevmiye defteri (günlük defter), defteri kebir (büyük defter), envanter defteri tutmak ve bilanço düzenlemekle yükümlüdürler (Bkz. VUK m ). Yevmiye defteri, günlük (al fl, sat fl vs.) ifllemlerin tarih s ras yla ve madde madde yaz ld defterdir. Defteri kebir, yevmiye defterine kay t edilen ifllemleri buradan alarak, usulüne göre hesaplara da tan ve tasnifli olarak bu hesaplarda toplayan defterdir. Envanter defteri, bir hesap döneminin bafllama tarihinde ve sonunda iflletmenin sahip oldu u; Mal ve eflyan n, Alacaklar n ve Borçlar n ayr nt l olarak yaz ld defterdir (VUK, m. 185, 186). Envanter defterine, düzenlenen bilançolar da kaydedilir. Bilanço, envanterde gösterilen k ymetlerin tasnifli ve karfl l kl olarak özetlenmifl halidir (VUK m. 192). Bu anlamda bilanço, iflletmenin belli bir tarihte çekilmifl foto raf gibidir. Dönem bafl nda kay tl sermaye ile ifle bafllayan iflletme, dönem içinde çeflitli ifller yaparak alacak-borç iliflkilerine girer. Dönem sonunda haz rlanan bilançoda, iflletmenin dönem içi faaliyetlerinin sonuçlar da görülür. Bu belge aktif ve pasif olmak üzere iki taraftan oluflmaktad r. Aktif taraf nda mevcutlar ile alacaklar (ve varsa zarar); pasif taraf nda ise borçlar gösterilir. flletmenin kay tl sermayesi de, denkli i sa lamak amac yla bilançonun pasif taraf na yaz l r. Daha özet bir ifadeyle bilançonun; aktifinde varl klar, pasifinde ise kaynaklar (sermaye, borçlar) gösterilmektedir. Aktifte yer alan varl klar, paraya dönüflme h zlar na (yani nakde dönüflme özelliklerine ve önceliklerine) göre en çok likitten en az likide; pasifte yer alan kaynaklar ise en k sa vadeli yabanc kaynaktan en uzun vadeliye do ru s ralanmaktad r.

20 1. Ünite - Gelir Vergisi: Konu, Gelir Kavram, Mükellefiyet, Ticari Kazançlar (Bilanço Esas ) Aktif toplam ile borçlar aras ndaki fark, müteflebbisin öz sermayesini oluflturur. Vergi hukukunda kazanc n hesab ile ilgili olarak öz sermaye kavram büyük önem tafl maktad r. Öz sermaye bilançonun pasif taraf na yaz l r. Bu flekilde aktif ve pasif toplamlar denkleflir. Yedek akçeler ve kâr, ayr ayr gösterilseler bile öz sermayenin parças say l rlar. O halde öz sermayeyi oluflturan kalemler; sermaye, yedek akçeler ve da t lmayan kârlard r. 11 Öz sermaye: flletmenin bilançosundaki aktif toplam ile borçlar aras ndaki farkt r. B LANÇO ESASINDA T CAR KAZANCIN TESP T Bilanço esas nda ticari kazanc n tespiti, afla da (dört ayr aflamada) izah edilmektedir. Dönem Öz Sermayesinin Hesaplanmas GVK n n 38. maddesine göre, bilanço esas nda ticari kazanç, teflebbüsteki öz sermayenin hesap dönemi sonunda ve bafl ndaki de erleri aras ndaki müspet farkt r. Bu fark n olumsuz olmas durumunda, kazanç de il zarar söz konusu olmaktad r. Teflebbüsteki öz sermaye ile kastedilen, (yukar da söyledi imiz gibi) bilançodaki aktif toplam ile borçlar aras ndaki farkt r. Öz sermaye hesab, envanter ç kar lmas ile do rudan ba lant l bir konudur. O halde bilanço günündeki mevcutlar n, alacaklar n ve borçlar n say lmas, ölçülmesi, tart lmas, de erlemesi anlam na gelen envanter ç kar lmas gelirin tespitini do rudan etkiler. Bu aç dan, özellikle bilançonun aktifinde yer alan varl klar n tespitinin düzgün yap lmas gerekir. Bu ihtimam gösterilmezse (örne in, iflletmede bulunan baz emtialar say ma dâhil edilmezse), vergi idaresi, iflletmede yeniden yapaca fiili envanterin arkas ndan, gelirin do ru tespit edilmedi i iddias nda bulunabilecektir. Sermaye (kay tl sermaye), iflletmeye bafllang çta konulan para veya para ile ifade edilen de erler toplam d r. Bu bak mdan belli bir tarihteki öz sermaye; sermayeden büyük, ona eflit veya ondan küçük olabilir. Konu afla daki örnek bilanço üzerinde daha net olarak anlafl lacakt r. Çal flkan Ticaret Evinin 2009 y l dönem bafl bilançosu afla daki gibidir: Aktif Pasif Kasa Sermaye Banka Yedek akçe Envanter: Bir iflletmenin belli bir andaki varl klar yla borç ve alacaklar n ayr nt l olarak gösteren bir listedir. Bütün mallar kapsar. Envanterde mal stoklar, yar mamuller, hammaddeler, tüm gereçler, alacaklar ve borçlar say l p de erlendirilir. Tablo 1.2 Dönem Bafl Bilançosu (1 Ocak 2009) (T) Mal Amortisman* Demirbafl Karfl l klar Gayrimenkul Borçlar Alacaklar Kâr Toplam Toplam *Amortismanlar ve karfl l klar yeni hesap plan nda bilançonun aktif taraf nda düzenleyici hesap olarak yer almaktad r. Öz sermaye= Aktif toplam - borçlar oldu una göre (amortismanlar ve karfl l klar da borç hükmündedir). Öz sermaye = ( ) = T T Çal flkan Ticaret Evinin dönem bafl öz sermayesidir y l sonunda, ayn flekilde dönem sonu öz sermayesinin hesab yap lacak ve bulunan rakam-

21 12 Türk Vergi Sistemi dan dönem bafl öz sermayesi ç kar ld vakit elde edilen müspet fark, bu ticarethanenin 2009 y l ticari kazanc olacakt r. flletmenin bilançosunun haz rlanmas yla ilgili vergi kanunlar ndaki düzenlemelerin yan nda Türk Ticaret Kanunu nda da düzenlemeler vard r. Ticaret hukuku düzenlemeleri, daha çok üçüncü kiflileri ve alacakl lar korumaya yönelik olup esnektirler. Vergi hukuku düzenlemeleri ise vergi idaresini korumaya yönelik olan kat kurallar içerirler. Uygulamada, ticaret hukuku kurallar na göre ve tek düzen hesap plan na göre haz rlanan bilançoya ticari bilanço; vergi hukuku kurallar na göre haz rlanan bilançoya ise mali bilanço (vergi bilançosu) ismi verilmektedir. Bilanço esas na göre ticari kazanç, hesap dönemi sonunda ve bafl ndaki öz sermaye tutarlar aras ndaki farkt r. Ayr ca, hesap dönemi içinde iflletmeye ilave olunan de erler bu farktan indirilir, iflletmeden çekilen de erler ise farka ilave olunur. Dönem sonundaki öz sermayenin dönem bafl ndakine göre fazla olan k sm o dönemin ticari kazanc say l r. Tersi durumda ise aradaki fark, zarar gösterir. AMAÇLARIMIZ Vergiye AMAÇLARIMIZ tabi ticari kazanc n hesaplanmas nda esas al nacak bilanço, do al olarak mali bilançodur. flletme, ticari bilançosunu vergi hukuku kurallar na uygun haz rlamam flsa, K T Abu Pbilanço üzerinde gerekli düzeltmelerin yap lmas (mali bilançoya dönüfltürülmesi) zorunlulu u vard r. Bu düzeltmeler, genellikle iflletmenin varl klar ile ilgili de erleme ve amortisman ay rma yöntemlerinde veya indirilebilecek giderler konusunda ortaya ç kmaktad r. Ticari kârdan mali kâra geçifl iflleminin yap ld belgeye Bilanço Esas na Göre Defter Tutan Mükelleflere Ait Ticari Kârdan Mali Kâra Ulaflmak çin Yap lan Hesaplamay Gösteren Belge denilmektedir. Vergi idaresi, bu belgenin gelir vergisi beyannamesi ile birlikte idareye teslim edilmesi zorunlulu unu getirmifltir. flletmeye lave Edilen ve flletmeden Çekilen De erlerin Dikkate Al nmas Dönem içinde iflletme sahip(ler)inin iflletmeye ilave ettikleri de erler varsa (Örne- in, iflletme sahibi özel varl ndan iflletme kasas na T5.000 para koymuflsa veya iflletmeye yeni bir makine alm flsa), bunlar bulunan miktardan düflülür. Çünkü bu art fl, ticari faaliyetten dolay ortaya ç kan bir art fl de ildir. Bu ifllem vergi matrah - n azaltacakt r. Buna karfl l k, iflletmeden çekilen de erler varsa, (örne in, iflletmeci geçim giderlerini karfl lamak için, dönem içinde, iflletme kasas ndan T5.000 alm fl veya iflletmeye ait bir k s m demirbafl eflyay evine götürmüflse), bunlar bulunan miktara ilave olunur. Çünkü bu eksiliflin bir zarar unsuru olarak görülmesi mümkün de ildir. Bu ifllem vergi matrah n art racakt r. Giderlerin Düflülmesi GVK n n 40. maddesi, vergi matrah ndan indirilebilecek giderleri düzenlemektedir. Bu giderler, afla da özet halinde aç klanmaktad r: 1. Ticari kazanc n elde edilmesi için yap lan genel giderler: Bunlara örnek olarak; iflle ilgili ayd nlatma, s tma, haberleflme, reklâm, kira, k rtasiye, sigorta giderlerini verebiliriz. Ayr ca ilâve olarak, yurt d fl ndan Yasa da say lan baz faaliyetlerden döviz geliri sa layan iflletmeler, yurt d fl nda yapt klar giderlere karfl l k olmak üzere ve döviz olarak elde ettikleri has lat n binde beflini geçmemek kayd yla götürü olarak hesaplad klar giderleri de indirebileceklerdir.

22 1. Ünite - Gelir Vergisi: Konu, Gelir Kavram, Mükellefiyet, Ticari Kazançlar (Bilanço Esas ) Personel ücretleri, iflçiler için sosyal güvenlik kurumlar na ödenen pirimler, iflverenler taraf ndan ücretliler ad na bireysel emeklilik sistemine ödenen katk paylar, iflçilerin ifl yerindeki tedavi, ilaç ve giyim giderleri. 3. fl yerinde veya ifl yerinin eklentilerinde iflçilerin bar nmas ve beslenmesi için yap lan giderler: Yemek giderleri ile ilgili olarak, yeme in ifl yerinde veya ifl yerinin eklentilerinde yenmesi durumunda yap lan giderlerin tamam düflülmektedir. Bu durumda, yeme in ifl yerinde haz rlanmas n n veya d flar dan getirtilmesinin önemi yoktur. Yeme in ifl yerinde yenmeyip d flar da (örne in, civar lokantalarda) yenmesi durumunda ise gider yaz lmas na izin verilmemifltir (GVK m. 40/2). 4. flle ilgili yap lan iflin önemi ve geniflli ine uygun seyahat ve konaklama giderleri. 5. flle ilgili olmak flart yla; sözleflme, mahkeme karar veya kanun hükmü gere i ödenen zarar, ziyan ve tazminatlar. 6. flletmede kullan lan tafl tlar n giderleri: Bu tafl tlar bizzat iflletmeye ait olabilece i gibi, d flar dan kiralama yoluyla edinilmifl de olabilir. 7. flletme ile ilgili ödenen baz vergi, resim ve harçlar: Bunlar n aras nda bina, arazi, gider, damga, belediye vergileri, harçlar ve kaydiyeler say lm flt r. Ayr ca bunlara ilave olarak, MTVK n n 14. maddesinde, iflletmeye kay tl minibüs, kamyon, kamyonet gibi araçlar için ödenen motorlu tafl tlar vergisinin de gider olarak dikkate al nabilece i düzenlemesine yer verilmifltir. 8. flverenlerin, iflveren sendikalar na ödedi i aidatlar (8. bendin parantez içi hükmünde belirlenen s n rlarda). 9. Özel kifliler veya flirketlerin hesab na tahsilde bulunan ö renciye yeme, içme, yatma ve tahsil gideri olarak ödenen paralar. 10. Fakirlere yard m amac yla g da bankac l faaliyetinde bulunan dernek ve vak flara ba fllanan g da, temizlik, giyecek ve yakacak maddelerinin maliyet bedeli. Bu maddede say lan giderlere ilave olarak, mükellefler GVK m. 89 da say - lan giderleri de indirebilmektedir. Ancak 89. maddede say lan ba fl, sigorta primi gibi indirimler y l içinde de il, y lsonunda beyanname üzerinden yap lmaktad r. Gider Kabul Edilmeyen Ödemeler ndirilebilecek giderlerin say ld 40. maddeyi izleyen 41. maddede de indirilmesine izin verilmeyen ödemeler aç klanm flt r. Burada say lan ödemeler gider olarak kay tlara intikal ettirilmifl ve ticari bilançoya yans m fl olan harcamalard r. Vergi matrah hesaplan rken, bu harcamalar n kanunen kabul edilmeyen gider ismi alt nda matrah oluflturacak kazanca ilave edilmesi gerekir. Gider kabul edilmeyen ödemelere afla daki örnekleri verebiliriz: 1. flletme sahibi ile eflinin ve çocuklar n n iflletmeden çektikleri paralar veya aynen ald klar di er de erler. Örne in, iflletme sahibinin evinin ihtiyaçlar - na harcamak üzere iflletme kasas ndan ald paralar, giderler aras na yaz - lamayacakt r. Ayn flekilde, dayan kl tüketim maddesi ticareti yapan bir iflletme sahibinin, kullanmak üzere evine götürdü ü buzdolab n n bedeli de gider olarak kabul edilmeyecektir. 2. Teflebbüs sahibinin kendisine, efline, küçük çocuklar na iflletmeden ödenen ayl klar, ücretler, ikramiyeler, komisyonlar vb. Örne in, iflletme sahibinin efli iflletmede çal flmaktad r ve kendisine her ay ücret ödenmektedir. Ödenen bu ücretler, iflletmenin hesaplar nda gider olarak düflülemeyecektir.