Türkiye'de Ekolojik Fýndýk Tarýmýnýn Baþlamasý ve Etkileri Üzerine Bir Örnek: Çamlýca Köyü (Samsun)

Transkript

1 Türkiye'de k Fýndýk Tarýmýnýn Baþlamasý ve Etkileri Üzerine Bir Örnek: Çamlýca Köyü (Samsun) 16, 63, Semra GÜNAY Anadolu Üniversitesi, Uydu ve Uzay Bilimleri Araþtýrma Enstitüsü, Uzaktan Algýlama ve Coðrafi Bilgi Sistemleri Anabilim Dalý, ESKÝÞEHÝR Özet Samsun Ýli, Terme Ýlçesi, Evci Beldesine baðlý olan Çamlýca Köyünde 13 yýldýr ekolojik fýndýk tarýmý yapýlmaktadýr. Fýndýk, gerek Karadeniz Bölgesi, gerekse ülke ekonomisinde önemli yere sahip bir tarým ürünüdür. Çamlýca Köyü'nün özellikleri ve deneyimleri, ekolojik tarým açýsýndan büyük potansiyele sahip olan Karadeniz Bölgesinde ekolojik fýndýk yetiþtiriciliðine yön gösterilebilecek olmasý nedeniyle önem taþýmaktadýr. Bu araþtýrmada Çamlýca Köyü'nün baþlýca fiziki ve beþeri coðrafi özellikleri, köyde ekolojik fýndýk tarýmýnýn nasýl baþladýðý, hangi þartlar altýnda sürdürüldüðü, köyde yaþanan deðiþimler ve sorunlarýn belirlenmesi amaçlanmýþtýr. Araþtýrmada, çiftçilerin baþlangýçta ekonomik beklentilerle ekolojik tarýma yöneldikleri ancak, ekolojik tarým nedeniyle bir refah artýþý olmadýðý, zaman içerisinde çevresel ve ailevi kaygýlarla bu tarýma devam ettikleri tespit edilmiþtir. Diðer taraftan pek çok çiftçinin, ufuklarýnýn geniþlediði, çevreye ve insan saðlýðýna karþý duyarlýlýk kazandýðý, örgütlendiði belirlenmiþtir. Uzun süreden beri köyde ekolojik tarým yapýlmasýna raðmen, bilgi ve eðitim yetersizliðinin en önemli sorun olduðu, yurt dýþýna ihracat yapan þirketlerle anlaþmaya varýlamadýðý takdirde pazarlama sorunlarýnýn yaþandýðý ortaya çýkmýþtýr. Anahtar Kelimeler: k tarým, ekolojik fýndýk tarýmý, ekonomik coðrafya. Begining and Effect of the Organic Hazelnut Agriculture in Turkiye: One Example from Camlica Village (Samsun) Abstract Ecological agriculture is being practiced for 13 years in the Camlica Village of Evci District in Terme, Samsun. Hazelnut is one of the key products in the economy of both Black Sea Region and Turkey. The characteristics and experience of Camlica Village is important since it sets a leading example for ecological hazelnut farming in the Black Sea Region which has a great potential for ecological agriculture. In this research the physical and social geography of Camlica Village, the history of ecological hazelnut farming in the village, the conditions under which it is practiced, the changes brought about by ecological farming, and the problems experienced is sought to explain. It is found out that the farmers adopted ecological farming with economic expectations at first, however, there was no increase in wealth due to ecological farming, and they kept on this type of farming with environmental and familial concerns. On the other hand, it is observed that many farmers gained a wider perspective, sensitivity to environmental and health issues, and formed organizations. It is seen that, although it has been a long time since they started ecological farming, the most important problem is the lack of knowledge and training, and the farmers experience marketing problems when they cannot come into aggreement with export firms Keywords: Ecological agriculture, ecological hazelnut farming, economic geography. GÝRÝÞ Dünyada nüfus ve yaþam kalitesindeki artýþ, tarým ürünlerine talebi artýrmýþtýr. Gereksinimleri karþýlamak için tarýma açýlan alanlarýn sýnýra ulaþýlmasý, daha yüksek verim elde edilmesi eðilimini ortaya çýkarmýþtýr. Bu amaçla yüksek verime yönelik ýslah edilmiþ çeþitlerin yetiþtirilmesi, sulama, gübreleme ve ilaç kullanýmýna baþlanmýþtýr. Özellikle Ýkinci Dünya Savaþý'ndan sonra ucuz ve bol miktarda gýda maddesi üretimi için tarýmda bol miktarda sentetik kimyasal gübre ve mücadele ilaçlarý kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Bu dönem, tarýmda "Yeþil Devrim" olarak adlandýrýlmýþtýr. Genetik bilimindeki teknolojilerin geliþmesine paralel olarak bitkilerin genetik yapýlarý deðiþtirilmeye baþlanmýþtýr. Ancak, 1980'lere gelindiðinde tarýmda kullanýlan kimyasal maddelerin neden olduðu ekolojik dengenin bozulmasý ile çevre sorunlarý ortaya çýkmaya baþlamýþtýr. Kimyasal gübre ve ilaçlarýn insan ve hayvan saðlýðýný tehdit ettiði, biyolojik çeþitliliði azalttýðý, yeraltý su kaynaklarýný kirlettiði çeþitli çalýþmalarla ortaya konmuþtur. No: 63,

2 S. GÜNAY Üstelik yeþil devrim ile tarýmda verim artýþýna raðmen, günümüzde açlýk sorunu süregelmektedir (Tümertekin ve Özgüç 1999). Sorunun tarým üretiminin miktarýndan çok, tarým ürünlerinin daðýtýmý ve gýda güvenliðinin saðlanmasýyla ilgili olduðu tartýþýlmaya baþlanmýþtýr. Tarýmda kimyasal maddelerin kullanýmý ile artan saðlýk ve çevre sorunlarýnýn çözümü için ekolojik (organik, biyolojik) tarým seçeneði gündemde kendini hissettirmeye baþlamýþtýr. k tarým, çaðdaþ tarým teknolojisinin varlýðýný yadsýmayan, genetik deðiþikliðe uðratýlmamýþ tohumlarýn kullanýldýðý ve toprakta kalýcý zararlý birikimlere neden olacak kimyasal ilaç ya da gübrenin kullanýlmadýðý, daha çok biyolojik döngülerin yer aldýðý, üretimden tüketime her aþamanýn kontrol edildiði ve sertifikalandýrýldýðý bir tarým modelidir. k tarýmda, çevreyi koruma, gýda kalitesini ve güvenliðini arttýrarak tüketiciyi koruma, tarýmda çalýþanlarýn güvenliðini saðlama, çiftlik arazilerini koruma ve erozyonu önleme amaçlanmaktadýr. Bu tarýmsal üretimde, miktar artýþý deðil, ürünün kalitesinin yükselmesi hedeflenmektedir. k ve yeþil gübreleme, rotasyon, topraðýn korunmasý, bitkinin direncini artýrma, zararlýlara karþý yararlý organizmalardan yararlanma kullanýlan baþlýca yöntemlerdir (Aksoy 2001). k ürünler, kanserojen ve alerjik olmayan, albenisi düþük, besin deðeri yüksek, aromasý hoþ ve lezzetli ürünler olarak kabul edilmektedir. k tarým, kaybolursa bir daha yerine konamayacak olan, toprak, gen kaynaklarý ve su gibi kaynaklardan geriye kalanlarý koruma yolundaki çabalarýn ürünü olarak ortaya çýkmýþtýr. Avrupa ve ABD'deki bazý duyarlý üreticiler, sentetik kimyasal girdi kullanmaksýzýn üretim yapmaya ve satmaya baþlamýþtýr. 1990'lý yýllardan itibaren çevreye uyumlu üretimin desteklenmesi AB ülkelerinde tarým politikasý olarak benimsenmiþtir yýlýndan sonra ise dioksin, deli dana hastalýðý ve genetiði deðiþtirilmiþ organizmalarýn risklerinin belirlenmesi ile Avrupa, ABD ve Japonya'da ekolojik ürün talebi artmýþtýr (Aksoy 2001, Kayahan 2001). Avrupa'da ve dünyada ekolojik gýda pazarlarý hýzla büyümekte ve ekolojik gýdalara olan talebin hýzla artacaðý beklenmektedir (Dilek ve Koç 2001, Taþbaþlý ve Zeytin 2003). Türkiye'de ekolojik tarým, yýllarýnda Avrupalý alýcýlardan gelen taleplerle baþlamýþtýr. Türkiye'nin ekolojik tarým ihracatý, 1986 dan bu yana sürmesine raðmen, dünya pazarlarýndaki yeri %0,2 olup, en önemli pazarý da Almanya'dýr (Aksoy 2001, Kayahan 2001). Türkiye'de 2004 yýlýnda ,16 ton ekolojik tarýmsal üretim gerçekleþmiþtir. k fýndýk üretimi ise 9307,74 tondur. Samsun'da 8013 da. alanda ekolojik tarýmsal üretim yapýlmaktadýr. k tarým ürünlerinin baþýnda fýndýk gelmektedir da. alanda ekolojik fýndýk tarýmý yapýlmaktadýr. Fýndýk dýþýnda mýsýr, fasulye, erik, nektarin, elma, kiraz, ahududu, kivi, böðürtlen, çeltik, þeftali, sebze, armut, ceviz, ayva üretimi yapýlmaktadýr (Anonymous 2005). Araþtýrma alanýný oluþturan Çamlýca Köyü, Karadeniz Bölgesi'nde ekolojik fýndýk yetiþtiriciliðine baþlayan ilk köylerden biridir. Köyde 13 yýldýr ekolojik fýndýk tarýmý yapýlmaktadýr. Bu araþtýrmada Çamlýca Köyünde ekolojik tarýmýn nasýl baþladýðý ve hangi þartlar altýnda sürdürüldüðü, köyde yaþanan deðiþimler ve sorunlarýn belirlenmesi amaçlanmýþtýr. Böylece ekolojik tarým açýsýndan büyük potansiyele sahip olan Karadeniz Bölgesi'nde, önemli bir ürün olan fýndýðýn ekolojik yetiþtiriciliðine yön gösterilebilecektir. MATERYAL VE METOT Araþtýrmada Çamlýca Köyü'nün konumu, baþlýca fizikî ve beþerî özellikleri belirlenmiþtir. Çamlýca Köyünde arazi kullanýlýþý, ekolojik tarýmýn baþlangýcý, sürdürülmesi, deðiþimler ve sorunlar hakkýnda bilgi edinmek amacýyla anket uygulanmýþtýr. Samsun Ýl Tarým Müdürlüðü ve Terme Ýlçe Tarým Müdürlüðünden 4 uzman, Terme k Fýndýk Tarým Üreticileri Birliði baþkaný ve 5 çiftçi olmak üzere 10 kiþi ile odak grup görüþmesi yapýlmýþtýr. Odak grup görüþmesinden elde edilen bilgilerin ýþýðýnda anket geliþtirilmiþtir. Köyde fýndýk tarýmý yapan aile sayýsý 80'dir. Ancak köyde sürekli kalan aile sayýsý 40'týr. Bu nedenle anketler, köyde kalan ailelerin tamamý ile Terme ilçesinde oturan ailelerden 10 kiþi olmak üzere 50 çiftçiye uygulanmýþtýr. Anketlerden elde edilen veriler SPSS programýnda deðerlendirilmiþtir. Anket uygulanan bireylerin 12'si 24-40, 26'sý yaþlar arasýndadýr ve 12 kiþi 61 yaþ üzerindedir. Bu bireylerin 4'ü okur yazar, 19'u ilkokul, 15'i ortaokul, 9'u lise, 2'si de üniversite muzunudur. Araþtýrma Sahasýnýn Konumu, Baþlýca Fizikî ve Beþerî Özellikleri Çamlýca, Samsun Ýli, Terme Ýlçesi, Evci Beldesine baðlý bir köydür (Þekil 1). Çamlýca Köyü, 8 No: 63, 2007

3 Türkiye'de k Fýndýk Tarýmýnýn Baþlamasý ve Etkileri... Yeþilýrmak Deltasýnýn güneydoðusunda, asýl deltayý oluþturan alüvyal sahanýn güneyindeki Canik Daðlarýnýn kuzey eteklerinde yer almaktadýr. Çamlýca Köyü ve yakýn çevresinde arazi Eosen konglomeralarýndan oluþmaktadýr (Özçaðlar 1994). Canik Daðlarýnýn kuzey yamaçlarý, ovaya yönelen akarsular tarafýndan yarýlmýþtýr. Çamlýca Köyü, bu akarsulardan Liman Deresi vadisinde yer almýþtýr (Þekil 1). Köye, Terme ilçesinin doðusunda Evci Beldesi ayrýmýndan devam edilerek ulaþýlmaktadýr. Çamlýca Köyü; Terme Ýlçesine 14 km, Evci Beldesine 3 km mesafededir. Araþtýrma sahasýnýn içinde yer aldýðý bölge, Eosen'de çökelimini tamamlamýþ, Eosen sonu ve Oligosen'de toplu yükselimle karalaþmýþtýr. Miyosen'de, genellikle yaygýn denüdasyon süreçleri egemen olmuþ ve aþýnýn yüzeyleri geliþmiþtir. Zaman zaman þiddetlenen ve duraklayan Miyosen tektonizmasý, volkanizma ve faylanmalara neden olmuþtur. Pliyosen baþlarýnda tektonik sükunet yaþanmýþ, ortalarýna doðru tektonizma þiddetlenmiþtir (Erkal 1993). Bu jeomorfolojik süreçte Canik Daðlarý, çoðunlukla volkanik lav ve aglomeralarýn temelini oluþturduðu, genel olarak yassý doruklu aþýným yüzeyleri þeklinde görünüm (Þahin 2000) kazanmýþtýr. Çarþamba Ovasýnýn oluþumunda batýdan doðuya doðru; Büyüklü Deresi, Abdal Irmaðý, Yeþilýrmak, Terme Çayý, Kocaman Çayý, Miliç Irmaðý ve Akçay akarsularýnýn taþýdýklarý materyal etkili olmuþtur. Çarþamba Ovasýnda, kýyýdan itibaren muhtemelen Flandrien transgeresyonu ile oluþmaya baþlayan yeni delta bulunmaktadýr. 20 m yükseltiden sonra ovanýn güneyinde Postglasial devrenin baþlangýcýndaki epirojenik hareketlerle yükselen eski delta yer almaktadýr. Daha güneyde 50 m den itibaren Canik Daðlarýnýn kuzey yamaçlarý baþlamaktadýr (Özçaðlar 1994). Çamlýca Köyü'nün batýsýnda Gökseki ( m), doðusunda Çamlýca (450 m) sýrtlarý bulunmaktadýr. Bu iki sýrt arasýnda uzanan Liman Deresi vadisi, köy arazisinin kuzeyinde 60 m, güneyinde ise 160 m yükseltiye sahiptir (Þekil 1). Köy arazisinde yamaçlar %20 ilâ 30 arasý eðim göstermektedir. Çamlýca Köyü, Orta Karadeniz Bölümü kýyý kuþaðýnýn nemli ýlýman iklim özelliklerini taþýmaktadýr. Bu alanda, bol yaðýþ ve nispeten yüksek sýcaklýk deðerleri, yýl içinde ana hatlarý ile düzenli bir daðýlýþ göstermektedir (Niþancý 1989). Çarþamba Meteoroloji istasyonunun verilerine göre yýllýk yaðýþ 1045,2 mm'dir. Yaz ortalama sýcaklýðý 22,3 C, kýþ ortalama sýcaklýðý ise 6,1 C'dir. Yýllýk ortalama nispi nem %73,2'dir. Köy arazisini GB-KD yönünde kat eden Liman deresi, Yeþilýrmak Deltasýnýn güneyinde Karanlýk, Avyeri, Kýþla ve Yahyalý dereleri ile 20 m yükseltide birleþerek asýl deltaya doðru akmaktadýr. Delta sahasýnda bu derenin suyu DSÝ tarafýndan yapýlan kurutma kanalý ile Miliç (Uzun Ardýç) deresine boþaltýlmaktadýr. Çamlýca Köyü'nün bulunduðu sýrtlarýn doðal bitki örtüsü ormandýr. Ancak köy arazisindeki ormanlar tahrip edilmiþ ve fýndýk tarýmýna açýlmýþtýr (Þekil 1). Çamlýca Köyü, kireçsiz kahverengi orman topraklarýna sahiptir. Köy topraklarý cm derinliðindedir ve orta derecede su erozyonu ile karþý karþýyadýr. Eðimin yüksek olmasý, topraðýn sýð olmasý ve su erozyonuna açýk olmasý nedeniyle 4. derece arazi kullaným kabiliyet sýnýfýndadýr (Anonymous 1984) yýlýnda 565 kiþinin yaþadýðý Çamlýca Köyü nüfusu (Anonymous 1990), 1999 yýlýnda Gökseki Mahallesinin Çamlýca Köyünden ayrýlarak Evci Beldesine baðlanmasý üzerine, 2000 yýlýnda 204 kiþiye gerilemiþtir. Evci Beldesi Saðlýk Ocaðý Ev Tespit Fiþi sonuçlarýna göre, 2005 yýlýnda 95'i kadýn, 95'i erkek olmak üzere köyde 190 kiþi yaþamaktadýr. Genel olarak köy nüfusu, azalma eðilimi göstermektedir. Çamlýca Köyünde 2005 yýlý itibariyle 80 hane bulunmaktadýr. Bunlardan 19'u Terme Ýlçesinde, 21'i Samsun, Ýstanbul, Ankara ve Bursa'da yaþamaktadýr. Köy dýþýnda evi olan aileler, hafta sonlarýnda ya da yaz döneminde köylerine gelmektedir. Köyde evler, tarla ve bahçelerin içerisinde, tek ya da iki katlýdýr. Eski evler ahþap, yeni olanlar ise betonarme þeklinde inþa edilmiþtir. Evlerin yanýnda serende bulunmaktadýr. Ayrýca köyde ortak kullanýma açýk 1 su deðirmeni ile 3 fýrýn vardýr. Bu fýrýnlar, mýsýr, fasulye, meyve gibi ticarî olmayan tarým ürünlerinin kurutulmasý ve kýþa saklanmasý için kullanýlmaktadýr. Köyün kuzeydeki giriþinde bir taþ ocaðý, güney sýnýrýnda da bir çakýl ocaðý iþletmesi yer almaktadýr. Çamlýca Köyünde halkýn temel geçimi fýndýk tarýmýna dayanmaktadýr. Köyde aileler, fýndýk dýþýnda kendi ihtiyaçlarýna yönelik evlerinin yakýnýnda mýsýr, karalahana ve pancar gibi sebzeler ile çeþitli meyveler yetiþtirmektedir (Þekil 1). 10 aile arýcýlýk yapmaktadýr. No: 63,

4 S. GÜNAY Þekil 1. Çamlýca Köyü'ne ait haritalar (Yerbildirim, Topoðrafya ve Arazi Kullaným haritalarý). Çiftçilerin %44'ünün 30 ilâ 49 dönüm arasýnda, %30'unun 50 ilâ 69 dönüm arasýnda fýndýk arazisi bulunmaktadýr. 90 dönüm üzerinde fýndýk arazisi bulunan çiftçilerin oraný ise %6'dýr. Ailevi gereksinimlerini karþýlamak amacýyla ayrýlan arazi miktarlarý incelendiðinde; ailelerin %13'ü 1 dönümün altýnda, %68'i 1-2 dönüm, %9'unun 3-5 dönüm ve %5'i 5 dönümden fazla arazi ayýrdýklarý anlaþýlmaktadýr. Ailelerin %5'i ise; hiç arazi ayýrmamaktadýr. BULGULAR Çamlýca Köyünde ekolojik fýndýk yetiþtiriciliði 1992 yýlýnda bir þirket ile çiftçiler arasýnda sözleþme yapýlmasýyla baþlamýþtýr. 1992'den 2005 yýlýna kadar olan dönemde çiftçilerin ekolojik fýndýk tarýmýna baþlayanlarýn sayýsýnda deðiþmeler olmuþtur. k fýndýk tarýmýna en çok 1994 yýlýnda (%30) baþlanýlmýþtýr. Bu oran 1997'den itibaren düþmüþtür. 2003'ten sonra üretici oranýnda yükselme eðilimi görülmüþtür döneminde ekolojik fýndýk üretimine baþlayan çiftçilerin oraný %38'dir (Þekil 2) yýlýnda 28 çiftçi ekolojik fýndýk sertifikasý elde etmiþ ve üretim yapmýþtýr. 1995, 1996 ve 1997 yýllarýnda ekolojik fýndýk yetiþtiricisi çiftçilerin ürünleri, ayný þirket tarafýndan fazla ödeme yapýlarak alýnmýþtýr. Ýlk baþlayan çiftçilerin pazar garantisinin olmasý 1994 yýlýnda bu sisteme baþlama konusunda çiftçilere özendirici olmuþtur yýlýndan sonra þirket ile çiftçiler arasýnda anlaþmazlýklarýn olmasý ve pazar garantisinin ortadan kalkmasý ile ekolojik fýndýk üreticisi çiftçi sayýsýnda, bu tarýma ayrýlan alanda ve ürün miktarýnda azalma meydana gelmiþtir (Þekil 3) yýlýnda ürünü sertifikalandýrýlmýþ çiftçi sayýsý 28 iken, 1998'te 15'e düþmüþtür yýlýnda 150 ha araziden 112 ton ekolojik fýndýk elde edilirken, 1998'de 100 ha araziden 80 tona düþmüþtür yýlýnda ürünü sertifikalandýrýlmýþ 25 çiftçi, 194 ha alanda, 200 ton fýndýk, ürünü geçiþ döneminde olan 16 çiftçi, 155 ha alanda 150 ton fýndýk elde etmiþtir. Çamlýca Köyündeki çiftçilerden bazýlarý 2004 yýlýnda dernek, bir kýsmý da 30 Ocak 2005'te Türkiye'nin ilk tarým üretici birliðini 10 No: 63, 2007

5 Türkiye'de k Fýndýk Tarýmýnýn Baþlamasý ve Etkileri... kurmuþtur. Pazar sorunlarý yaþanmasýna raðmen, köydeki örgütlenme 2000'li yýllardaki ekolojik tarýma baþlama konusunda ikna edici olmuþtur. Çiftçilerin ekolojik tarýma baþlama yýllarý baþlangýç dönemi ( ), ara dönem ( ) ve son dönem ( ) þeklinde ayrýlabilir. Bu dönemlere göre çiftçilerin ekolojik tarýma baþlama nedenleri Tablo 1'de gösterilmiþtir. Tablo 1 incelendiðinde, en önemli nedenin ekolojik fýndýða verilen pirim olduðu (%62), bunu ailece kimyasal maddelerin etkisinden korunma ve daha saðlýklý ürünlerle beslenme isteðinin takip ettiði (%46) belirlenmiþtir. Baþlangýç döneminde ekolojik fýndýða verilen pirim en önemli nedeni oluþturmuþtur (%81). Ara dönemde daha yüksek verim elde etme isteði öne çýkmaktadýr (%29). Son dönemde ise; çiftçilerin yarýsýnýn daha yüksek randýman, verim artýþý ve diðer kiþisel ve çevresel beklentilerinin olduðu ortaya çýkmaktadýr. Ancak, bu gruptaki en önemli seçenek diðer olmuþtur. Çiftçilerin %92'si birlik baþkanlýðýnýn ekolojik tarýmýn yararlarý ve geleceði konusunda kendilerini ikna ettiði, köyün bir ekolojik vadiye dönüþtürülmesi ortak hedefine katýldýklarýný belirtmiþtir. Ayrýca bu çiftçilerin bir kýsmýnýn sertifika ücretlerinin son iki yýlda birlik baþkanlýðý tarafýndan ödenmesi de ikna ediliþ yöntemlerinden biridir. Çiftçilerin %36'sý 1997 yýlýndan sonra ekolojik yetiþtiriciliðe ara verdiklerini belirtmiþtir. k fýndýk üretimine ara veren ve býrakan çiftçiler, ara verme nedenlerini ekolojik fýndýða pirim ödenmemesi (%77) ile verimin düþmesi ve ekolojik tarým hakkýnda bilgi eksikliði (%23) olarak göstermektedir. Ara veren çiftçilerin %17'si 2000 yýlýnda, %83'ü 2003 yýlýnda ekolojik yetiþtiriciliðe tekrar baþlamýþtýr. Bu çiftçilerin %83'ü baþlama nedenlerini ise; ekolojik tarýmýn yararlarý ve geleceði konusunda ikna edilmeleri ve sertifika ücretlerinin birlik baþkanlýðý tarafýndan ödenmesi olarak göstermiþtir. %17'si ise çevresel nedenleri belirtmektedir. k fýndýk tarýmýna devam eden çiftçilerin devam etme nedenlerinin baþýnda (Tablo 2) fýndýklarýnýn daha lezzetli olmasý ve ailece daha saðlýklý ürünlerle beslenme isteði (%96) gelmektedir. Daha sonra yaban hayatý koruma isteði (%92) belirginleþmektedir. Çiftçiler, eskiden ilaçlama dönemlerinde kuþlarýn ve dað keçilerinin ölmesinden çok etkilendiklerini ifade etmekte ve artýk hiçbir hayvanýn ölmesinden kendilerini sorumlu tutmamanýn rahatlýðýný hissettiklerini açýklamaktadýrlar. Çiftçiler, ailelerini kimyasal ilaçlarýn etkisinden korumak (%85)ve topraklarýný korumak (%81) istemektedir. Çiftçiler, ekolojik tarým yapmaya baþladýklarý günden bu yana bir takým deðiþiklikler yaþamýþlardýr (Tablo 3). Bu deðiþimlerin baþýnda çevreye karþý daha duyarlý olmak (%89), ürünlerin daha lezzetli olmasý (%86), köy halký dýþýndaki insanlarla daha fazla iletiþim halinde olmak (%71) gelmektedir. Ayrýca, yeni fýrsatlar yaratma konusunda daha istekli olmalarý (%64) yaþanan deðiþimlerin baþlýcalarýdýr. Çiftçilerin %7'si ise; kendilerinin çok yaþlý olduðunu, ancak yeni neslin saðlýðýnda olumlu deðiþimi gördüklerini belirtmektedir. Çiftçilerin yaþadýklarý sorunlar Tablo 4'te gösterilmektedir. Sorunlarýn baþýnda eðitim yetersizliði gelmektedir (%76). Daha sonra ekolojik gübre ve zararlýlarla mücadele sorunu gelmektedir (%69). k fýndýk kýrma ve paketleme imkânýnýn olmamasý (%66), ürün satýþýnýn garanti olmamasý (%62), yurt dýþýnda ve yurt içinde pazarlama (sýrasýyla %59 ve %52) sorunlarý pazar ile ilgili olmasý nedeniyle birbiriyle baðlantýlýdýr. Bunlarýn yaný sýra, þirket ile yapýlan sözleþmelerde yükümlülüklerin tek taraflý olmasý (%35), ürünü almamasý durumunda sertifikalarýn çiftçilere teslim edilmemesi (%17), ekolojik fýndýk konusunda sözleþme Þekil 2. Çiftçilerin ekolojik tarýma baþlama oranlarýnýn yýllara göre deðiþimi. Þekil 3. Çamlýca Köyünde ekolojik fýndýk sertifikasýna sahip üretici sayýsý, üretim alaný ve üretim miktarýnýn yýllara göre geliþimi (Kaynak: Çamlýca Köyü Muhtarlýðý). No: 63,

6 S. GÜNAY Table 1. Çiftçilerin yýllara göre ekolojik tarýma baþlama nedenleri. Table 2. Çiftçilerin ekolojik fýndýk tarýmýna devam etme nedenleri. Table 3. Çiftçilerin ekolojik fýndýk tarýmýna baþlamalarýyla yaþadýklarý deðiþimler. Table 4. Çiftçilerin ekolojik fýndýk tarýmýnda yaþadýklarý sorunlar. 12 No: 63, 2007

7 Türkiye'de k Fýndýk Tarýmýnýn Baþlamasý ve Etkileri... yapan þirket ile baðlarýný devam ettiren çiftçilerin yaþadýðý sorunlar olarak ortaya çýkmaktadýr. Çiftçilerin %31'i kontrolleri yetersiz bulmakta, %35'i ise; komþularýnýn kimyasal madde kullanmasýný bir sorun olarak deðerlendirmektedir. TARTIÞMA VE SONUÇ Türkiye'de ekolojik fýndýk tarýmý henüz sýnýrlý bir alanda yapýlmaktadýr. Kimyasal girdi yoðun tarým uygulamalarý sonucu tahrip edilmiþ tarýmsal arazi sanayileþmiþ ülkelerdeki seviyenin altýndadýr. Bu nedenle Türkiye, ekolojik tarýma elveriþli (Güzel 2001) olmasýna raðmen dünyada söz sahibi deðildir. Fýndýk, uygun ekolojik þartlara baðlý olarak Karadeniz Bölgesi'nde doðuda Sarp'tan, batýya doðru Çamlýca Köyü'nün de içerisinde bulunduðu, Çarþamba Ovasýna kadar olan kesimde bir kuþak halinde uzanmaktadýr (Doðanay 1992). Fýndýk, nemli ýlýman iklim koþullarýna uyum saðlamaktadýr. En iyi yetiþme ortamý Karadeniz Bölgesinde metreler arasýndaki kýyý kesimidir (Yýlmaz 1998). Karadeniz Bölgesi'nde yüksek yaðýþ nedeniyle topraklarda yýkanma sonucu, karbonatlar topraktan uzaklaþmaktadýr (Atalay 1989). Çamlýca Köyü'nde de çiftçiler, zaman zaman iþledikleri topraklara kireç uygulamaktadýr. Çamlýca Köyü, hem yükseltisi, hem de iklim özellikleriyle fýndýk yetiþtiriciliði için uygun koþullara sahiptir. Ayrýca köy arazisinin çok eðimli olmasý açýsýndan fýndýk tarýmý uygun bir seçenek olarak belirginleþmektedir. Köy, ekolojik tarýmýn uygulanacaðý arazide aranan koþullara (Taþbaþlý ve Zeytin 2003) uygundur. Çamlýca Köyü ana karayolundan 6 km içeridedir, çevresinde sanayi tesisi, kentsel atýk depolama alaný ya da maden iþletmesi bulunmamaktadýr. Bu özelliklerinin yaný sýra bir vadide yer almasý nedeniyle diðer köylerdeki kimyasal ilaç kullanýmýndan etkilenmemektedir. Çiftçiler ekolojik tarým yapmaya baþladýklarý günden bu yana ekonomik anlamda bir deðiþme ve iyiye gitme yaþamamýþlardýr. Tam tersine, geçiþ dönemindeki ürün miktarýndaki düþüþten olumsuz etkilenmektedirler. Ancak bilinç ve davranýþ deðiþimi yaþadýklarý, ufuklarýnýn geniþlediði bir gerçektir. Çamlýca Köyünde de çiftçilerin yaþlý genç demeden, çoðunluðunun düþük eðitim düzeylerine ve sistematik bir eðitim almamalarýna raðmen pek çok çiftçinin çevreye karþý duyarlýlýk geliþtirdiði, ekolojik tarýmýn gerekliliði ve yararýna inandýklarý, örgütlendikleri, imkânlar yaratmak için çaba gösterdikleri anlaþýlmaktadýr. Benzer bir durum Yunanistan'da ekolojik tarým yapan çiftçiler üzerinde yapýlan bir araþtýrmada (Barlas ve ark. 2001) ortaya çýkmýþtýr. Çiftçilerin ekonomik kaygýlarýn ötesinde kiþisel ve çevresel nedenlerle ekolojik üretime devam ettikleri anlaþýlmaktadýr. k tarýmda, fýndýklarýnýn daha lezzetli olduðuna, ailece daha saðlýklý ürünlerle beslendiklerine, doðayý ve yaban hayatý koruduklarýna, kiþisel ihtiyaçlarý için ürettikleri yiyeceklerinin lezzetinin deðiþtiðine, ailelerini kimyasal ilaçlarýn etkisinden koruduklarýna inanmaktadýrlar yýlýndan sonra þirket ve çiftçiler arasýnda anlaþmazlýklarýn olmasý nedeniyle pazar garantisinin ortadan kalkmasý ve fýndýklarý ekolojik ürün olarak satamama sorunlarý yaþanmýþtýr. Bu sorunlarýn yaný sýra geçiþ sürecinde verim düþmesi, ekolojik tarým hakkýnda yeterli bilgi sahibi olamamalarý ekolojik tarým yapan çiftçi sayýsý, tarým alaný ve ürün miktarýný azaltmýþtýr. Diðer taraftan ekolojik tarýmý býrakmamýþ, dernek ve üretici birliði þeklinde örgütlenmiþ çiftçiler de bulunmaktadýr. Son dönemde, ekolojik üretim yapmayan ya da ara veren çiftçiler tekrar bu tür üretime yönelmiþlerdir. k tarýmdaki en önemli sorun çiftçilerin bu konudaki bilgi yetersizliðidir. Ancak çiftçilerin ufuklarýnýn geniþlemesi nedeniyle köy dýþýndan her tür bilgi kaynaðýna ulaþmaya çalýþtýklarý, araþtýrma yapan kiþilerin sözlerini deðerlendirdikleri görülmektedir. Çamlýca Köyünde de çiftçiler, bilgiye açýk durumdadýrlar. Kimyasal girdi yoðun tarýmdan ekolojik tarýma dönüþüm yapmýþ çiftçiler, diðerlerine göre teknolojiye daha yatkýndýrlar. Bunun yaný sýra, ekolojik tarým yapan üreticilerin büyük bir kýsmýnýn doðal uygulamalardan çok, dýþsal girdiye odaklandýklarý da ileri sürülmektedir (Guthman 1998). Bu durumda da ekolojik gübre ve zararlýlarla mücadele ilaçlarýna talep doðmakta, diðer teknikler geri planda kalmaktadýr. Oysa ekolojik tarým, tarýmsal üretimin her aþamasýnda teknik bilgiyi de gerektirmektedir. Çiftçiler, ekolojik tarýmda zararlýlarla mücadele yöntemlerini iyi bilmeleri gerektiðinin farkýndadýr. Çiftçiler bu konuda Samsun Ýl ve özellikle Terme Ýlçe Tarým Müdürlüðü'nden yardým beklemektedir. Dünyada bu tür bilgilendirme ve halkla iliþkiler kampanyalarý yapýlmaktadýr. Örneðin, Çin hükûmeti, ekolojik tarýmý desteklemek amacýyla konferanslar, büyük kapsamlý telkin çalýþmalarý yapmýþtýr (Sanders 2000). Geçiþ döneminde verimin düþmesi, ekolojik fýndýk tarýmýnýn en önemli caydýrýcý unsurudur. No: 63,

8 S. GÜNAY Oysa geçiþ döneminin ardýndan verim artmaktadýr. k fýndýk tarýmýnda verimin yaklaþýk %3 daha fazla, maliyetin %6 daha düþük, çiftçinin tüccara satýþ fiyatý %12 daha fazla (Demiryürek 2000) olmasý nedeniyle kimyasal girdi yoðun tarýma göre daha kârlýdýr. Çiftçiler, ekolojik üretim konusunda bilgilendirilmeleri ve geçiþ sürecinde desteklenmeleri durumunda bu sorun kolaylýkla aþýlabilecektir. k üretimin Türkiye tarýmsal üretimindeki payý %1'in altýndadýr. Türkiye, 1998 yýlýnda kg ekolojik tarým ürünü ihracý sonucunda $ gelir elde etmiþtir. Bu deðerler 2004 yýlýnda kg ihracat ile $ gelire yükselmiþtir. Sertifikalý ekolojik ürünlerin hemen hemen tamamý AB ülkelerine ihraç edilmektedir (Aksoy 2001, Anonymous 2006). Ankara þehrinde yapýlan bir araþtýrmada hane halklarýnýn yarýdan fazlasýnýn ekolojik ürünler hakkýnda bir fikir sahibi olmadýðý, bu konu hakkýnda bilgi sahibi olanlar içinde de ekolojik ürünler için fiyat farký ödemeye hazýr bir kitlenin bulunduðu belirlenmiþtir (Koç ve diðerleri 2001). Bu durumda iç pazarda tüketicilerin ekolojik ürünler, kimyasal girdi kullanýlarak üretilen tarým ürünlerinin saðlýk ve çevreye oluþturduklarý riskler konusunda bilgilendirildiklerinde ekolojik ürünlere olan talebin yükseleceði kuþkusuzdur. Terme'de ekolojik fýndýk kýrma ve paketleme fabrikasý bulunmasýna raðmen, çiftçiler, bu fabrikada ekolojik olmayan fýndýklarýn da iþlenmesinden ve böylece bir miktar fýndýðýn karýþmasýndan endiþe duymaktadýr. Çamlýca Köyünde, ekolojik fýndýk kýrma ve paketleme imkânýnýn olmamasý pazarlama sorununu doðurmaktadýr. Çamlýca Köyü çiftçileri, sadece ekolojik fýndýða yönelik kýrma ve paketleme fabrikasý olmasý durumunda, ekolojik tarým ürünleri üretiminin yabancý þirketlerin isteði ve kontrolü altýnda olmaktan çýkacaðý görüþündedir yýlýna kadar, Türkiye'de ekolojik tarýma özel bir destek saðlanmamýþtýr. 25 Þubat 2004 tarihli Bakanlar Kurulu kararý ile ekolojik tarým ürünleri ve girdileri üreten müteþebbislere tarýmsal kredi imkâný saðlanmýþtýr. 30 Nisan 2005 tarihinden itibaren de ekolojik tarým üreticilerine doðrudan gelir desteðine ilave olarak ek destek ödenmesi saðlanmýþtýr. Çin'de, sürdürülebilir geliþimi teþvik etmek için 20 yýldan daha uzun süre doðal ortama zarar vermeden çalýþan çiftçiler ya da köyler desteklenmektedir (Sanders 2000). Türkiye'de de bu tür çiftçiler ek katkýlar ile desteklenebilir. Sözleþmeli üretim yaptýran þirketlerin ürün alým garanti vermemesi çiftçilerin pazarlama sorunlarýný doðurmaktadýr. Sözleþmeli üretim yaptýran þirketlerin ekolojik üretim projelerini hazýrlamalarý ve sertifika ücretlerini ödemelerinin ardýndan ürünleri satýn almamalarý durumunda sertifikalarý çiftçilere teslim etmemeleri çiftçileri zor durumda býrakmaktadýr. Sertifikasý olmayan çiftçinin ürününü, ekolojik tarým ürünü olarak satmasý mümkün olmayýp yasal cezai yaptýrýmý bulunmaktadýr. Çiftçiler böyle bir geliþmenin ardýndan ürünlerini konvansiyonel ürün olarak pazarlamaktadýrlar. k ürün sertifikasýný veren kuruluþlarýn denetimlerinin etkinliði çiftçiler arasýnda tartýþýlmaktadýr. k tarýmda sertifikasyon kuruluþlarý, yaprak açýmý zamanýnda (Nisan-Mayýs aylarýnda) tarým alanlarýna gitmekte, gerektiðinde yaprak ve toprak örnekleri almakta, bu numunelere yaptýklarý tahlillerin uygun olmasý durumunda çiftçi için sözleþmeli üretim yaptýran firma adýna ekolojik ürün sertifikasýný düzenlemektedir. Fýndýk tarýmýnda kimyasal girdilerin ilki aralýk-ocak döneminde, ikincisi nisan ayýnda kimyasal gübre kullanýmý þeklinde ve mayýsta ilaçlama þeklinde olmaktadýr. k üretim yapan çiftçiler, bu dönemlerin her birinde kontrol yapýlmasý gerektiðine dikkat çekmektedirler. Çünkü yasalara aykýrý davranan çiftçiler hem haksýz rekâbet ortamý yaratmakta hem de tüm köyün ürünlerinin güvenirliðini düþürmektedir. Çamlýca Köyü, dünyada örnekleri olduðu gibi, "Model Eko Köy" olabilecek potansiyeldedir. Yaþanan sorunlar özellikle ekonomik beklentiyi öncelik kabul eden çiftçilerin ekolojik üretime geçmesini engellemektedir. Köyün tamamýnýn ekolojik tarým yapmasýyla köyün korunaklý konumunun avantajý ile Liman Deresi vadisi "k Vadiye" dönüþecektir. Bu durum "k Turizm" gibi yeni fýrsatlarýn kapýsýný açacaktýr. TEÞEKKÜR Çamlýca Köyü Muhtarý Mehmet ÖZMEN, Yrd. Doç. Dr. Ali YILMAZ ve Ali ADIYAMAN'a yardýmlarýndan dolayý teþekkür ederim. 14 No: 63, 2007

9 Türkiye'de k Fýndýk Tarýmýnýn Baþlamasý ve Etkileri... KAYNAKLAR Aksoy U (2001) k Tarým: Genel Bir Bakýþ. In: 2. k Tarým Sempozyumu, Kasým 2001, Antalya, Anonymous (1984) Samsun Ýli Arazi Varlýðý. Tarým Orman ve Köy Ýþleri Bakanlýðý, Toprak Su Genel Müdürlüðü Yayýnlarý, No: 748, Ankara. Anonymous (1990) Samsun Ýli Genel Nüfus Sayýmý, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri. Devlet Ýstatistik Enstitüsü Yayýnlarý, Ankara. Anonymous (1993) Çarþamba Meteoroloji Ýstasyonu Verileri. Samsun. Anonymous (2005) Samsun Tarým Ýl Müdürlüðü, Tarým Yapan Çiftçi Listesi. Samsun. Anonymous (2006) Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý Verileri, Organik Tarým Ýstatistikleri. Ankara. Atalay Ý (1989) Türkiye Coðrafyasý. Yeniçað yayýnlarý, Ankara. Barlas Y, Damianos D, Dimara E, Kasimis C, Skuras D (2001) Factors influencing the integration of alternative farm enterprises into the agro-food, Rural Sociology 66, 3, Demiryürek K (2000) The Analysis of information systems for organic and conventional hazelnut producers in three villages of the Black Sea Region, Turkey. PhD.Thesis. The University of Reading, Reading. Doðanay H (1992) Türkiye Ekonomik Coðrafyasý. Atatürk Üniversitesi Yayýnlarý No: 737, Erzurum. Erkal T (1993) Yeþilýrmak Deltasý jeomorfolojisi. Jeomorfoloji Dergisi 20, Guthman J (1998) Regulating meaning, appropriating nature: The Codification of California Organic Agriculture, Antipode 30, 2, Gündüz M, Koç D (2001) Türkiye'de k Tarým Ürünleri Ýhracatýnýn Dünü, Bugünü ve Geleceði. In: 2. k Tarým Sempozyumu, Kasým 2001, Antalya, Güzel T (2001) Dünyada ve Türkiye'de k Tarým Ürünleri Üretimi ve Ýhracatý Geliþtirme Olanaklarý. Ýstanbul Ticaret Odasý Yay No: , Ýstanbul. Ýnandýk H (1957) Sinop-Terme arasýndaki kýyýlarýn morfolojik etüdü. Türk Coðrafya Dergisi 13,17, Kayahan S (2001) k Tarýmda Ýç Pazarýn Geliþimi. In: 2. k Tarým Sempozyumu, Kasým 2001, Antalya, Koç A, Akyýl N, Ertürtk Y E, Kandemir M U (2001) Türkiye'de organik ürün talebi:tüketicinin kalite için ödemeye gönüllü olduðu fiyat farký. In: 2. k Tarým Sempozyumu, Kasým 2001, Antalya, Niþancý A (1989) Orta Karadeniz Bölümünde mevsimlik hava tipleri bakýmýndan önemli devreler. Coðrafya Araþtýrmalarý Dergisi 1,1, Özçaðlar A (1994) Çarþamba Ovasý ve yakýn çevresinde araziden faydalanma. Türkiye Coðrafyasý Araþtýrma ve Uygulama Merkezi Dergisi 3, Sanders R (2000) Political economy of Chinese ecological agriculture: a case study of seven Chinese eco-villages. Journal of Contemporary China 9, 2, Þahin K (2002) Çarþamba Ovasý ve yakýn çevresinde sel afeti (27 Mayýs 2000). Türk Coðrafya Dergisi 39, Taþbaþlý H, Zeytin B (2003) k Tarýmýn Genel Ýlkeleri. Tarým ve Köy Ýþleri Bakanlýðý, Ankara. Tümertekin E, Özgüç N (1999) Ekonomik Coðrafya. Çantay Kitabevi, Ýstanbul. Yýlmaz A (1998) Türkiye'de fýndýk ziraatinin plansýz geliþimi ve sonuçlarý. Ondokuz Mayýs Üniversitesi Eðitim Fakültesi Dergisi 11, No: 63,