DÜNYA ve TÜRKİYE DE HAYVANSAL ÜRETİM 1

Transkript

1 1. Giriş DÜNYA ve TÜRKİYE DE HAYVANSAL ÜRETİM 1 Prof. Dr. Numan AKMAN A.Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Tarımsal üretim insanlığın en önemli ve değerli buluşlarındandır. Bu buluşa kaynaklık eden temel dürtü beslenme ihtiyacı ve besin güvenliği, yardım eden ana unsur da doğadır. İnsanlığın avcılık ve toplayıcılıktan tarımsal üretime geçebilmesine, yani tarım toplumunun ortaya çıkmasına doğadaki olayları izleyip değerlendirmesi ile alet yapabilmesinin önemli katkıları olmuştur. Zaman içinde insan toplumlarının örgütlenme düzeyinin artması, çeşitli mesleklerin ortaya çıkması ve tarım dışı alanlarda önemli sayılabilecek gelişmeler sağlanmasına rağmen, neredeyse 2-3 yüzyıl öncesine kadar tarım toplumu döneminde yaşanmış, daha sonraları da sanayi toplumu olarak adlandırılan zaman dilimi başlamıştır. Sosyal ve ekonomik açıdan bütün dünyada oldukça sancılı yaşanan sanayi toplumu sürecini; ABD, Japonya ve Batı Avrupa ülkelerinde 1950 li yıllardan itibaren bilgi teknolojilerinin kullanımının hızla artmasıyla şekillenen bilgi toplumu dönemi izlemiştir. Dünyada, 1990 yılından itibaren özellikle de 2000 yılından sonra, bilgiye ulaşım ve iletişimin çok yaygın ve hızlı hale gelmesi, günümüzün bilgi ve iletişim çağı, bilgi çağı ya da bilişim çağı olarak tanımlanmasının yolunu açmıştır. Günümüz dünyasında, ister sanayi toplumunda isterse bilişim toplumunda yaşandığı iddia edilsin, artan makine ve ekipman gücü ile bilgi hacmine bağlı olarak; sosyal yaşam başta olmak üzere sadece insana ilişkin hususlarda değil, tarımsal üretimin şekli ve yürütülüşü ile kapsam ve büyüklüğünde de önemli değişiklikler olagelmektedir. Tarım, sanayi devrimi öncesinde olduğu gibi temel zenginlik kaynağı sayılmasa bile, insanların beslenme bilincinin gelişmesi ve birçok sanayi kolunun hammaddesinin tarımdan sağlanması bu değişimi yönlendirmekte ve hızlandırmaktadır. Bilgi artışına bağlı olarak sanayinin tarıma olan katkısının büyümesi önemli tarım ürünlerinin kitlesel üretimini mümkün kılarken, tarım dışı alanlarda da, üstelik tarımdan daha kolay ve hızlı zenginlik yaratılabilmesi, başka sektörlere yönelimi teşvik etmiştir. Bunun doğal sonucu olarak tarım dışı alanlarda uğraşanların payı artmıştır. Öyle ki, Türkiye'de toplam istihdamda tarımın payı yaklaşık %24 kadar iken, bazı gelişmiş ülkelerde bu değer %1-3 civarına inmiştir 2. Bu değişim herkesin kendi besinini ürettiği bir dünyadan, birkaç kişinin yüzlerce insan için üretim yaptığı bir dünyaya geçişin en somut ölçüsüdür 3. Ayrıca ulaşım, ürün muhafaza, besin işleme vb. konularda gerçekleştirilen ilerlemeler ürünlerin dünya üzerinde hareketini de kolaylaştırmıştır. Geçmişte üretildiği bölgede veya üretim bölgesi civarında tüketilen tarım ürünleri, günümüzde gerek duyulduğunda, dünyanın hemen her yerine taşınabilmektedir. Bir bölgede üretilen ürünün dünyanın birçok bölgesine taşınabilmesi, üretimde bulunan kişilerin sayısının azalması ve dünya nüfusunun hızla artması tarımsal üretimde kalanları her geçen gün daha fazla üretime zorlamaktadır. Bu zorlamaya ek olarak artan bilgi ile geliştirilen makine ve teknolojilerin 2 de katkısıyla üreticiler bazen üretim birimi sayısını, bazen bir üretim biriminden sağlanan verimi bazen de her ikisini artırmaya çalışmaktadırlar. Yılda ton süt verebilen sığır sürüleri, 35. günde 2 kg, 42. günde de 2.5 kg dan daha fazla canlı ağırlığa ulaşabilen tavuk genotiplerinin elde edilebilmiş olması ve birçok türde sayısal artışın sürmesi bu durumun örneklerindendir. 1 A.Ü. Ziraat Fakültesi 2. sınıfında okutulan Hayvan Yetiştirme ve Besleme dersi için hazırlanmıştır Birçok alanda önemli işler üstlenen yapay zeka ve robotların yakın gelecekte tarımsal üretimin pek çok dalında daha etkin olmaları da beklenmelidir.

2 Tarımsal üretimin biçiminde meydana gelen değişmeler, toplumun diğer kesimleri yanında özellikle tarımsal sanayi ve ticarete de etkili olmuştur. Tarımsal sanayinin hızla gelişmesi ve işlenmiş ürünlere olan talebin kaçınılmaz biçimde artması, özellikle işleme ve pazarlama aşamalarında tekelleşme eğilimlerini güçlendirmeye başlamıştır. Buna ek olarak tarımsal üretimin görece zorluğu, azaltılmaya çalışılsa da, doğaya bağımlılığı ve başka sektörlerde iş bulma imkanının yüksekliği, özellikle gelişmiş toplumlarda, tarımsal alanda çalışma isteğini azaltmıştır. Fakat bu dönüşüm, yani ülkelerin tarım dışı alanlarda, örneğin sanayide sağladıkları gelişme, tarımı dışlamalarına neden olmamış, aksine gelişmişlik düzeyi yüksek ülkeler tarımsal faaliyetlerin devamlılığını sağlamaya daha fazla önem vermeye başlamışlardır. Söz konusu ülkelerin bu anlayışı koruyup geliştirmelerinde besin güvenliğini sağlama isteği temel belirleyicilerden biri olmuştur. Dünyada aç olarak nitelenen nüfusun 800 milyondan fazla olduğu ve gıda fiyatlarının, özellikle döneminde görüldüğü üzere, hızla artabildiği veya önemli ölçüde gerilemediği dikkate alınırsa 4 bu isteğin ne ölçüde haklı ve gerekli olduğu daha kolay kavranabilecektir. Ülkelerin gelişmişlik düzeyi yükseldikçe, tarımsal üretim kitlesel nitelik kazanmaya ve tüketilen besinlerin işlenmişlik düzeyi artmaya başlamıştır. Aynı süreçte tarımsal üretimin sürekliliği ve yeterliliği kadar nitelikli ve düşük maliyetli olmasının da önemi kavranmıştır. Bu durum insanları sadece gıda güvenliği değil; güvenilir ve satın alınabilir gıda konularında da yoğun çaba harcamaya sevk etmiştir. Bütün bu değişimi yönetmek ve öngörülen amaçları gerçekleştirmek için, nitelikleri ülkelere göre değişen çeşitli kurumlar kurulmuş, destekleme politikaları oluşturulmuş ve yasal düzenlemeler yapılmıştır. Bunlarla da yetinmeyen ülkeler bir araya gelerek gıda güvenliğini sağlamaya yönelik uluslararası örgütler kurmuşlardır. Bunlardan en bilineni Birleşmiş Milletler bünyesinde kurulmuş olan Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) dur. Bir ülkede gıda üretiminin sürekliliği ve üretilen gıdaların güvenilir olması yönündeki çabaların yoğunluğu ve bu çabaların etkinliği o ülkenin gelişmişlik düzeyi ile paralellik göstermektedir. Gerçekten de, insanlarının pek çoğu tarımla uğraşıyor olsa da, geri kalmış ülke ve bölgelerde insanlar için sürekli ve güvenilir gıdadan söz etmek henüz mümkün değildir. Nitekim yeryüzünde açlıkla karşı karşıya olan 800 milyon kadar insanın yaşadığı bölgeler ve bu bölgelerdeki ülkelerin hemen tamamı bu nitelikte, yani tarımla uğraşan nüfusu fazla, ama gelişmekte olan ya da az gelişmiş olarak tanımlanan ülkelerdir (Şekil 1). < %5 < %5-%14.9 < %15-%24.9 < %25-%34.9 < %35 + Veri Yok Şekil 1. Dünya Açlık Haritası org/worldfoodsituation/foodpricesindex/en/ 5 2

3 Tarımsal üretim için gerekli ve yeterli alana sahip olmayan bazı ülkeler, tarımsal ürün ithal etmek yerine başka ülkelerden toprak satın alarak ya da toprak kiralayarak tarımsal üretim yapmayı da düşünebilmektedir. Bunun en yakın örneği Suudi Arabistan ve İsrail in Türkiye de tarımsal üretim yapmak için arazi edinme istek ve gayretleridir. Türkiye nin de Sudan da da araziye sahip bir model çiftlik kuracağı ve özel sektörün yatırım yapmasına da imkan sağlamak üzere 7.8 milyon dekar tarım arazisini uzun süreli kiraladığına ilişkin haberler 2013 ve 2014 yıllarında, basında ve bu işlerle görevlendirilen TİGEM in internet sayfasında 6 yer almıştır. Özetle, birçok yan işlevi olsa da, temel işlevi gıda üretmek olan tarım sektörü, aslında her toplum veya ülke için vazgeçilemezdir. Gelişmiş ülkeler hem bu gerçeğin daha kolay farkına varmakta hem de buna uygun davranma becerisi gösterebilmektedirler. Aslında bu sektörü yaşatmanın, ayakta tutmanın insanlar için ne denli önemli olduğunu hemen her kesimin bilmesi beklenir. Bu hem geçmişte yaşanmış savaşlar esnasında çekilen acılarla öğrenilmiş hem de günümüzde açık ya da örtülü gıda ambargoları ve açlıktan ölen insanların hazin sonlarıyla akıllara kazınmış olmalıdır. İnsan için uzun süreli açlık yaşam hakkını ortadan kaldıran bir felakettir. Bu felaketin ortadan kalkması ancak yeterli düzeyde besin maddesinin kesintisiz temini ve her insana ulaştırılmasıyla mümkün olur. Kısaca, yeterli düzeyde ve sürekli besin maddesi üretiminin sağlanamadığı alanlarda yaşayanlar, başka yollardan da besin maddesi elde edemezlerse, açlığa karşı korumasız kalırlar. 2.Tarımsal Üretimin Bazı Özellikleri Türkiye'de birçok kesim tarım kelimesini sadece bitkisel üretim için kullanma gayretinde de olsa, dünya literatüründe; bitkisel, hayvansal ve mikrobiyolojik kaynakların ekonomik kullanımı ile bitkisel ve hayvansal ürünlerin üretimi, işlenmesi ve pazara ulaştırılması faaliyetlerinin toplamı tarım kelimesi ile ifade edilmektedir. Tarımın farklı kaynaklardaki tanımları da yukarıdakine benzerdir. Örneğin, Büyük Türkçe sözlükte tarım Bitkisel ve hayvansal ürünlerin üretilmesi, kalite ve verimlerinin yükseltilmesi, uygun koşullarda korunması, işlenip değerlendirilmesi ve pazarlanması, ziraat, İktisat Terimleri Sözlüğünde ise, Toprak, deniz, göl, akarsu gibi doğal kaynaklara dayanan ve temel özelliği bitki ve hayvan üretimi olan iktisadi etkinlik olarak tanımlanmıştır. Tarım sektöründe çalışma koşulları oldukça zordur. Ama genellikle sektörde karlılık veya kar oranı yüksek değildir. Bu iki hususa ek olarak tarımsal üretimin iklime bağlılığı, çevreyi olumsuz etkilemesi yanında çevre kirliliğinden de olumsuz etkilenmesi, tarımsal ürünlerin fiyatlarını düşürme yönündeki çabalar, denetim amaçlı çalışmaların yarattığı baskı ve masraf ile kırsal alanda - çiftlik koşullarında yaşama ve çalışmanın görece zorluğu sektörde nüfus tutmayı zorlaştırmaktadır. Nüfusun büyük bir bölümünün kırsalda yaşadığı, işsizliğin büyük boyutlarda olduğu Türkiye de bile bu durum geçerlidir. Yani fırsatını bulan ya da yaratanlar çiftçiliği, tarımsal üretimi terk etmeye oldukça isteklidirler. Bu durum daha önceki yıllarda gelişmiş ülkelerde de yaşanmıştır. Söz konusu ülkeler daha önce yaşanan bu değişimden olumsuz yönde etkilenmemek, yani sektörde müteşebbis tutabilmek ve tekelleşmeyi engellemek için birçok önlem almıştır. Gelir garantisi sağlayan, işletmenin varlığını koruyan, üretim unsurunun nitelik kaybetmesini engelleyen ve verimliliği artırmayı özendiren politikaların hayata geçirilmesini bu önlemler arasında saymak gerekir. AB ortak tarım politikaları da, temelde bu hedefleri gerçekleştirmek için oluşturulmuş politikalardır. Topluluk içerisinde tarıma ilişkin mevzuatın fazlalığı ve sık değişiyor olması ise, ortak tarım politikasına konu olan ürünler başta olmak üzere, tarımın değişken niteliği ve vazgeçilmezliğine bağlanabilir

4 Pek çok gelişmiş ülkede olduğu gibi AB ülkelerinde de bitkisel ve hayvansal üretimden sağlanan toplam gelirde hayvansal üretimin önemli bir payı vardır. Bu pay AB(28) ülkelerinde %26.03-%75.21 arasında değişmektedir (Çizelge 1). Yalnız hayvansal üretim değerinin toplam tarımsal üretimdeki payı toplam 28 ülkenin 3 ünde %60 tan, 12 sinde %50 den, 17 sinde de %40 tan büyüktür. Türkiye için bu değer %35 civarında tahmin edilmektedir. Bu duruma bakılarak Türkiye ye ilişkin bir değerlendirme yapmak pek kolay olmaz. Azından, çay ve fındık gibi özel ürünlere sahip olan, meyve ve sebze üretiminde avantajlı sayılan Türkiye nin toplam tarımsal gelirinde hayvansal üretimin payı çok düşüktür denemez. Nitekim bu değer İtalya da %34.48, Fransa da %38.81, İspanya da %36.29, Hollanda da %43.25, AB(28) de ise %43.34 kadardır 7. Hayvansal üretimin durumu ve seviyesi ile ilgili değerlendirmelerde, tarımsal üretimin yapısı ile iklim ve doğal koşullar da dikkate alınmalıdır. Yoksa, toplam tarımsal gelirde hayvansal üretimin payına dayalı olarak bir değerlendirme eksik kalır. Tarımsal yapı, toplam tarımsal gelir ve toplam tarımsal gelirde hayvansal üretimin payı bir arada ele alındığında; Türkiye'nin hem toplam tarımsal, hem de hayvansal üretim değeri bakımından AB ülkeleri arasında ilk sıralarda yer aldığı görülmektedir. Ama, Türkiye'nin yüz ölçümü ile toplam ve tarımsal üretimde çalışan nüfusu göz önüne alındığında bu seviyede üretimin yetersiz olduğu söylenebilir. Nitekim gerçekleşen hayvansal üretimin yarattığı değerin düşüklüğü bir yana, nüfusun beslenmesine katkısı, Çizelge 2 den de görüleceği üzere, yeterli değildir. Türkiye ile bazı gruplar ve ülkelerin kişi başına toplam enerji ve protein üretimleri ile bunda hayvansal ürünlerin payının verildiği Çizelge 2 den de anlaşılacağı üzere, AB ve Türkiye de kişi başına günlük toplam protein üretimleri sırasıyla 104 gram ve 108 gram civarındadır. Fakat hayvansal protein söz konusu olduğunda durum farklılaşmaktadır. AB de kişi başına günlük hayvansal protein üretimi 60.4 g, Türkiye'de ise bunun %60.1 i kadar, yani 33.3 gramdır. Yukarıdaki açıklamalardan hayvansal üretimin; tarımsal üretim içindeki yeri, bitkisel üretimle ilişkisi, bir işletme için önemi ve insanlık için değeri anlaşılmış olmalıdır. Bu niteliklerin birçoğu hayvansal üretimin hemen bütün alt dalları için geçerlidir. Ne var ki bir işletme içerisinde bitkisel üretimle ilişki tavukçulukta gerekli ve aranılır bir özellik değilken, süt sığırı yetiştiriciliği, hatta koyunculukta oldukça önemlidir. Balık yetiştiriciliği kendine özel koşullar talep ederken, Ankara keçisinin her yerde yetiştirilmesi düşünülmemelidir. Çizelge 1. AB ülkelerinde toplam tarımsal üretim değeri ve bunda hayvansal üretimin payı (temel fiyatlar ile), Ülkeler Üretim Değeri Üretim Değeri Hayvansal Hayvansal (milyon ) (milyon ) Üretimin Ülkeler Üretimin Toplam Hayvansal Toplam Hayvansal Payı, % Payı, % Tarımsal Üretim Tarımsal Üretim AB Slovenya AB Hollanda Bulgaristan Almanya Yunanistan İsveç Romanya Polonya İtalya Avusturya Letonya Estonya Macaristan Lüksemburg İspanya Belçika Hırvatistan G. K.R.Cum Slovakya Malta Çekoslovakya Danimarka Litvanya Bir. Krallık Fransa Finlandiya Portekiz İrlanda adresinden sağlanan bilgilerden hesaplanmıştır. 4

5 Hayvansal üretime katkı sağlayan türler arasında gerek ürün, gerek arzuladıkları çevre bakımından var olan farklılıklar aslında dünyanın, dolayısıyla da insanlığın bir zenginliğidir. Bu farklılıklardan yararlanıp, değiştirilemeyen ya da değiştirilmesi çok zor unsurlar olan iklim ve genel anlamıyla çevreye uygun üretim biçimleri oluşturularak, hemen her alandan en etkin biçimde yararlanma imkanı elde edilebilir. Kısaca üretim dışında tutulacak alanların azaltılması ve üretimin hayvan, çevre ve iklim ile ekonomik koşullar dikkate alınarak planlanması hem verimliliği yükseltecek, hem de kaynakların korunması ve üretimin sürdürebilirliğine katkı sağlayacaktır. Böyle bir ortam ve üretimin paylaşılmasındaki eksikliklerin giderilmesi için alınacak önlemler de, açlığın yeryüzünden kaldırılmasının en temel güvencelerinden biri olacaktır. 3. Hayvansal Üretim ve Beslenme Temel besin maddeleri içerisinde hayvansal kökenli olanlar oldukça önemli bir yer tutar. Bu önem hem hayvan kökenli ürünlerin besin maddesi olarak niteliklerinden hem de üretim özelliklerinden kaynaklanır. Hayvanlardan çok farklı koşullarda, çok değişik zamanlarda ve oldukça uzun süreler ürün elde edilebilir. Örneğin yılın her dönemi bir koyun sürüsünden et, bir sığır ve keçi sürüsünden de et ve süt elde etmek mümkündür. Dünyada kişi başına günlük protein üretimi 80.5 gramdır ve bunun 32.1 gramı (%40 ı) hayvansal kökenli besin maddelerinden sağlanır (Çizelge 2). Türkiye de kişi başına günlük toplam protein üretimi, gramla dünya ortalamasının oldukça üstündedir. Buna karşılık Türkiye nin kişi başına hayvansal protein üretimi 36.3 gram olup, miktar olarak dünya ortalamasından ancak 4 gram fazla, ama toplamdaki pay (%33.6) bakımından dünya ortalamasının altındadır (Çizelge 2). Kişi başına günlük enerji üretimi bakımından durum biraz daha farklıdır. Türkiye'de kişi başına günlük enerji tüketimi 3706 kalori iken, AB ülkeleri ortalaması 3409 kaloridir. Çizelge 2. Çeşitli ülke ve gruplar ile Türkiye de kişi başına toplam protein ve enerji üretimi ile bunlarda hayvansal ürünlerin payı (2013) 8 Enerji, kalori /kişi/gün Protein, g/kişi/gün Toplam Hayvansal Hayvansal Toplam Kalori % g % Türkiye ABD AB Az Gelişmiş Ülkeler Afrika Amerika Asya Avrupa Dünya Dünyada Türkiye nin sırası: Hayvansal protein: 87/177; Bitkisel Protein: 2/177; Toplam protein: 21/177 Kişi başına günlük hayvansal ve bitkisel protein üretimi bakımından ülkeler ve kıtalar arasında önemli farklılıklar vardır. Bu farklılıklar genellikle ülkelerin veya kıtaların gelişmişlik düzeyleri arasındaki farklılıklar ile paralellik göstermektedir. Hayvansal protein üretimi söz konusu olduğunda bu ilişki daha da belirgindir. Örneğin kişi başına günlük hayvansal protein üretimi AB de 60.4 gram, az gelişmiş ülkelerde (AGÜ) 13.6 g, Afrika kıtasında da 16.1 gramdır. Az gelişmiş ülkelerde kişi başına bitkisel protein üretimi olan 47.7 gram ( ) AB ortalamasından yaklaşık 4 gram daha yüksektir. Oysa, hayvansal protein söz konusu olduğunda fark AB lehine 44 gramdır. Bir başka ifadeyle AB nde kişi başına hayvansal protein üretimi az gelişmiş ülkelerin yaklaşık 4.4 katı kadardır. Bu değerler ve karşılaştırmalar aslında, ülkeler ve bölgeler arasında, gelişmişlik dahil pek çok hususta açıklayıcı olabilir

6 Toplam enerji ve protein tüketiminde hayvansal ürünlerin payı Türkiye için sırasıyla %15.3 ve %33.6 dır. Bu değerler, yine aynı sıra ile; ABD için %26.7 ve %63.7, AB için %28.7 ve %58.1, Dünya da ise %17.8 ve %39.6 dır. Sonuç olarak Türkiye'de kişi başına günlük hayvansal protein üretimi söz konusu olduğunda hem günlük miktar hem de bunun günlük toplam protein üretimindeki payı düşüktür. Enerji tüketiminde miktar olarak bir yetersizlikten söz edilemese de, hayvansal ürünlerden sağlanan enerjinin payı oldukça aşağılardadır. Bu değerlere bakıldığında Türkiye'de ülke nüfusunu yeterli seviyede besleyecek hayvansal üretimin yapılmadığını kabul etmek gerekir. Buna bir de gelir dağılımındaki bozukluk ile hızlı ve çarpık kentleşmenin olumsuzlukları eklenince yetersiz beslenen nüfusun büyüklüğü daha açık biçimde ortaya çıkar. Hayvansal protein bakımından yetersiz beslenmenin en somut göstergelerinden biri Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) tarafından gerçekleştirilen Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı 9 sonuçlarıdır. Söz konusu program kapsamında 2000 yılından itibaren her üç yılda bir, çeşitli ülkelerden 15 yaşındaki çocuklar, matematik, fen ve okuma (okuduğunu anlama) alanlarında sınava tabii tutulmaktadırlar. Sınava katılanların aldıkları puanların ortalaması da o ülke ya da bölgenin ortalaması olarak değerlendirilmektedir. Bu programa katılan ülkelerin kişi başına hayvansal protein üretimleri ile çocukların puanlarının ortalaması arasında bir ilişki arandığında ilginç sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Örneğin yılları ortalaması olarak kişi başına günlük hayvansal protein üretimi bakımından değerlendirilebilir 45 ülke arasında 41. sırada olan Türkiye, hem matematik hem de fen bilimleri sınavlarının sonuçları bakımından 33. sırada yer almıştır. Bir değerlendirme yapıldığında örneğin dönemi kişi başına ortalama günlük hayvansal protein üretiminin, 2009 yılı yapılan sınavda matematik alanındaki başarıyı belirleme katsayısı yaklaşık 0.40 olarak hesaplanmaktadır 10. Özetle, Türkiye'de nüfusun önemli bir bölümü, özellikle hayvansal kökenli besinler bakımından, yetersiz beslenmektedir ve bu durum ülkeyi birçok soruna açık hale getirmektedir. Bu sorunlar arasında ilk sırayı alacaklar muhtemelen sosyal çalkantılar ile yetersiz beslenmeye bağlı bedensel ve zihinsel sağlık problemleri olacaktır. Türkiye İstatistik Kurumu tarafından gerçekleştirilen gelir ve yaşam koşulları araştırması adı altında yapılan çalışmaların sonuçları da ilginç bilgiler sağlamaktadır 11. Örneğin 2011 yılında en düşük gelir grubunda yer aldığı ifade edilen yaklaşık 16.5 milyon kişinin %86.4 ünün iki günde bir et, tavuk ya da balık içeren yemek yeme durumu yiyemiyor olarak belirtilmiştir. Aynı yılda Türkiye nüfusu için bu oran %60.2 olarak verilmiştir. Türkiye İstatistik Kurumu izleyen yıllarda bu soruyu iki günde bir et, tavuk ya da balık içeren yemek masrafını karşılamayanlar olarak değiştirmiştir. Bu grupta yer alanların oranı 2013 ve 2015 yıllarında sırasıyla Türkiye nüfusunda %46.1 ve %35.8 i, çizelgede tanımlanan en alt gelir grubunda ise %82.2 ve %70.9 olarak bildirilmiştir (Çizelge 3) Çizelge 3. Türkiye de iki günde bir et, tavuk ya da balık içeren yemek yiyemeyen veya bunun masrafını karşılayamayanların oranı ve sayısı 11 Türkiye Nüfus (bin kişi) % Geliri Medyan gelirin Nüfus (bin kişi) %60 ının altında olanlar % Çizelgede de görüleceği üzere, bu değerler 2012 yılından itibaren hızlı düşürülmüştür. Örneğin Türkiye ve Düşük gelirli grup için 2012 yılında %56.1 ve %83.0 olan değerler 2014 yılında %33.6 ve %66.6 olarak verilmiştir. Bu kadar hızlı bir azalma kuşku uyandırıcıdır Akman; N

7 4. Hayvanlardan Elde Edilen Ürünler Protein üretimine katkı sağlayan hayvansal kökenli besin maddeleri et, süt ve yumurtadır. Bunlar farklı kaynaklardan elde edilmektedir. Örneğin sığır, koyun ve keçi süt ve et; tavuk et ve yumurta; hindi ve balık da genellikle et üretimine katkıda bulunmaktadır. Bir bölümü yukarıda sıralanan türlerin hayvansal üretime katkılarını hangi yolla yaptıkları ve bunun miktarı ülkelere ya da bölgelere göre farklılıklar göstermektedir. Örneğin etçi ırk sığır yetiştiricileri sığırdan yalnızca et üretirken, bazı koyun ırklarından hem et hem de süt elde edilebilmektedir. Bu tip farklılıkların şekillenmesinde söz konusu yöre ya da bölgelerin coğrafi koşulları ve doğal imkanları yanında iklim ve gelişmişlik düzeyinin de payı vardır. Ülke ya da bölgelerin hayvansal üretim deseni ve bu desende yer alan unsurlar değişmez veya değiştirilemez unsurlar değildir. Yani, ülkeler kendi koşullarına ya da tarımsal bölgelerine uygun üretim desenleri belirleme, gerektiğinde bunları değiştirebilme, geliştirebilme imkanına sahiptirler. Türkiye dahil pek çok ülkede bunun örneklerini görmek mümkündür. Hayvanlardan elde edilen ürünlerin bir kısmı besin maddesi niteliği taşımaz. Bu grupta yer alan yapağı, tiftik, işgücü, gübre, deri vb unsurlar da insanlık için oldukça değerlidir. Besin maddesi niteliği olanlar da dahil, bu ürünlerden bazılarının ekonomik getirileri zaman zaman azalabilmektedir. Örneğin son yıllarda yapağı ve tiftik dünyanın hemen her yerinde değer kaybetmektedir. Gelişmiş pek çok ülkede hayvanların iş gücüne talep oldukça azalmış veya ortadan kalkmıştır. Buna karşılık pek çok ülkede spor ve gösteri amaçlı hayvan yetiştiriciliği artarak sürdürülmektedir. Yukarıda yazılanlardan da anlaşılacağı üzere, hayvansal üretimin insanlığa katkısı hayvansal kökenli besinler ile sınırlı değildir. Hayvancılık bir tarım işletmesinin gelirini artırmaya ve o işletmenin kaynaklarının daha etkin kullanılmasına da imkan sağlar. Örneğin işletmede elde edilen bitkisel ürünlerin bir bölümü, hayvansal üretim içerisinde değerlendirilerek o ürünün işletme gelirine katkısı yükseltilebilir. Hayvancılık, işletmenin nakit ihtiyacını karşılamada da oldukça önemli bir seçenektir. Doğal afetler nedeniyle bitkisel üretimde uğranacak zararın azaltılmasına da yardımcı olabilir. Çoğu kez de, arazi varlığının bir bölümümün hayvancılığa ayrılması, o bölümün toplam gelire katkısını yükseltir. Burada belirtilenler ve benzeri özellikleri dikkate alınırsa, tarımsal üretimin başlangıcından günümüze, hemen her zaman bitkisel üretimle bir arada yürütüle gelen hayvansal üretim, bitkisel üretimin sürekliliğinin sağlanmasına da katkıda bulunur. Bu nedenle hayvansal üretimde meydana gelen olumsuzlukların da zamanla bitkisel üretimi veya bitkisel üretimde ortaya çıkan olumsuzlukların hayvansal üretimi etkilemesi beklenir. Bunun doğal sonucu da, tüm unsurlarıyla tarımsal faaliyetin tehlikeye girmesidir. Örneğin son yıllarda iklimin istenmeyen yönde değişimi bitkisel üretimi olumsuz etkilemekle kalmamış, özellikle yem fiyatlarındaki artış ile kuraklığa bağlı olarak çayır ve meralarda ot veriminin düşmesi zaman zaman hayvansal ürünler üretimini de geriletmiştir. 5. Hayvansal Üretim ve İthalat Türkiye, daha önce de belirtildiği gibi, kişi başına hayvansal ürünler üretimi düşük ülkeler arasında yer almaktadır. Oysa ülkenin doğal imkanları, nüfusu ve nüfus yapısı Türkiye nin, kendi nüfusunu yeterli şekilde beslemek bir yana, Dünya nın önemli ihracatçılarından biri olabileceğini düşündürmektedir. Bu imkanların göz ardı edilmesi ve potansiyelin değerlendirilmemesi Türkiye yi, başta gıda olarak kullanılanlar olmak üzere, tarımsal üretimde tam olarak dışa bağımlı hale getirebilir. Nitekim 2010 yılı ortalarında başlatılan ve 2010 yılında sonlandırılacağı ifade edilen canlı hayvan (koyun, sığır ve keçi) ile sığır eti ithalatının neredeyse süreklilik kazanması bu olumsuzluğun habercisi olarak değerlendirilebilir. Türkiye ithalatın başlatıldığı 2010 yılı Ağustos ayından 2017 yılı Ağustos ayı sonuna kadar olan 84 aylık dönemde yukarıda belirtilen unsurların ithalatına yaklaşık milyar dolar harcamıştır (Çizelge 4). Ayrıca Cumhuriyet kurulduğundan günümüze ilk defa 2010 yılında kurbanlık hayvan ithal eden 7

8 Damızlık olmayan 77.41% Damızlık 22.59% Türkiye, bu işi 2011 ve 2017 yıllarında da yapmıştır. Daha da ilginci 2012 ve 2017 yıllarında bunlara sap-saman ithalatının da eklenmiş olmasıdır. Yukarıda anlatılan durumu ülke için olumsuzluk olarak algılayan, kendini Türkiye ve insanlığa sorumlu hissedenler bir yandan Türkiye nin tarımsal üretim kapasitesini artırmaya çalışırken, diğer yandan da mevcut kapasiteyi etkin olarak kullanmanın yollarını bulmak ve uygulamak durumundadırlar. Açıkça ortada olan üretim eksikliği ve bunun yaşattığı olumsuzluklara rağmen zaman zaman Türkiye de, tarımı ülkeye zarar veren bir sektör olarak gösterme girişimlerine de şahit olunabilmektedir. Üstelik bu iş, gelişmiş addedilen ülkelerin tarımı stratejik bir sektör olarak ele aldığı ve tarımsal üretimi sürdürmek için her türlü çabayı sergilediği bir dönemde ve o ülkeler örnek gösterilerek yapılmaktadır. Bu gayretlerin başarılı olması Türkiye'de tarımın tasfiyesinden ziyade tarımsal üretimin el değiştirmesi anlamına gelecektir. El değiştirme gerçekleşirse, Türkiye'de tarımsal faaliyet yine devam edecek, fakat ürün deseni büyük olasılıkla ülke ihtiyaçları öncelikli belirlenmeyebilecek, mevcut üreticilerin büyük bir bölümü üretimden ve arazisinden uzaklaştırılacak, üretim yapanların Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olması da gerekmeyecektir. Çizelge 4. Ocak 2010-Ağustos 2017 arasında canlı hayvan (sığır, koyun ve keçi) ile sığır eti ithalatı 12 Adı Miktar Tutar, 1000 $ Toplamda Payı, % Teke ve keçi, baş Koç ve koyun, baş MANDA Düve, baş Toplam Koyun, baş Kuzu, baş Sığır eti, ton Kasaplık sığır, baş Besiye alınacak sığır, baş Toplam Genel Toplam Dünya ve Avrupa Birliği nde (AB) Hayvansal Üretim Niteliği Bu bölümde yaklaşık son yıl içerisinde Dünya hayvansal üretiminde, üretim miktarı ve üretime katkıda bulunan türler itibariyle, ne tip değişiklikler olduğu özetlenecektir. Dünya üretimi ilgili değerlendirmelerde dünya yanında Avrupa Birliği hayvansal üretimine de yer verilmeye çalışılacaktır. Değerlendirmelerde bir örneklilik sağlamak amacıyla, zorunlu olmadıkça, aynı kaynağa dayalı bilgiler kullanılacaktır. Türkiye nin hayvansal üretiminde meydana gelen değişimin boyutu ve nedenleri ile sonuçları ayrı bir bölüm olarak inceleneceğinden, bu bölümde Türkiye nin hayvansal üretimi konusunda ayrıntı verilmeyecektir Hayvan Varlığı Hayvansal üretime, av hayvanları da dahil, pek çok tür katkı yapmaktadır. Bu bölümde bunların tamamı yerine sığır, koyun, keçi, manda, domuz ile tavuk ve hindi üzerinde durulacaktır. Fakat hayvan varlığı incelenirken, yanıltıcı olacağı kaygısıyla, tavuk ve hindi sayısına yer verilmemiş, bunun yerine daha sonraki bölümlerde bunlardan sağlanan üretim üzerinde durulmuştur

9 Dünya hayvan varlığının yer aldığı Çizelge 5 incelendiğinde 1985 yılından 2014 yılına, çizelgede yer alan türlerin hepsinde hayvan sayısının arttığı görülmektedir. En hızlı artış keçide gerçekleşmiş ve son 30 yılda dünya keçi varlığı bir kattan fazla artarak (%108.2) 1 milyarı geçmiştir. Aynı dönemde domuz sayısı % 24.2, manda sayısı % 42.7, sığır sayısı da % 17.0 artmıştır. Çizelge 5 te belirtilen değişimin daha kolay izlenebilmesi için bir grafik hazırlanmıştır (Grafik 1). Grafikten çeşitli türlerde sayısal artışın farklı seyirler izlediği ve artış hızının zaman zaman değişebildiği anlaşılmaktadır. Koyun sayısındaki görece yavaş artış ile keçi sayısındaki olağanüstü artışın eş zamanlı gerçekleşmesi de dikkat çekicidir. Çizelge 5. Dünya hayvan varlığının değişimi ( arasındaki değerler 1985 yılı hayvan varlığı 100 kabul edilerek hesaplanmıştır) 13 Türler hayvan varlığı =100 olduğunda 2014 (Milyon) (Milyon) Arı Kovanı Manda Sığır Keçi Koyun Domuz Dünya nın Türkiye yi yakından ilgilendiren bölümlerinden birisi Avrupa Birliği dir. Avrupa Birliği ndeki hemen her değişim ve düzenleme Türkiye için oldukça önemli kabul edilmektedir. Bu nedenle Avrupa Birliği nin 1980 ve 2013 yılı hayvan sayıları ile 1980 yılından 2013 yılına hayvan sayısının değişimi Çizelge 6 da verilmiştir. Söz konusu değişim Grafik 2 den de izlenebilir Arı, Kovan Sığır Koyun Manda Keçi Domuz Grafik 1. Dünya hayvan varlığının değişimi (1985=100) AB de, dünyadan farklı olarak sığır, koyun ve domuz sayısının azaldığı görülmektedir (Çizelge 5 ve Çizelge 6). AB de manda sayısı dünyadan daha hızlı, keçi sayısı, dünya kadar hızlı olmasa da, artmıştır. Arı kovanı sayısı ise hemen hemen değişmemiştir. Yalnız en hızlı sayısal artışın gerçekleştiği manda da ulaşılan hayvan sayısının 400 bin baş kadar olduğu da unutulmamalıdır. Buna karşılık 2014 yılında koyun sayısı 97.7 milyon, domuz sayısı da milyon baş olmuştur

10 Çizelge 6. Avrupa Birliği hayvan varlığının değişimi ( arasındaki değerler 1985 yılı hayvan varlığı 100 kabul edilerek hesaplanmıştır) hayvan varlığı =100 olduğunda 2014 Türler (Milyon) (Milyon) Arı Kovanı Manda Sığır Keçi Koyun Domuz Arı, Kovan Sığır Koyun Manda Keçi Domuz Grafik 2. AB hayvan varlığının değişimi (1985=100) Az Gelişmiş Ülkeler grubunda bütün türlerde hızlı bir sayısal artış dikkati çekmektedir. Hayvan sayısı 1985 yılı için 100 kabul edildiğinde 2014 yılı değerleri keçi ve domuzda sırasıyla ve diğer türlerde de arasında olmuştur (Çizelge 7). Çizelge 7. Az Gelişmiş Ülkeler hayvan varlığının değişimi ( arasındaki değerler 1985 yılı hayvan varlığı 100 kabul edilerek hesaplanmıştır) Türler hayvan varlığı =100 olduğunda 2014 (Milyon) (Milyon) Arı Kovanı Manda Sığır Keçi Koyun Domuz Dünya, AB ve Az Gelişmiş Ülkelerin hayvan varlığı ile hayvan varlığındaki değişme ve Türkiye nin durumunu karşılaştırmayı kolaylaştırmak için Çizelge 8 hazırlanmıştır. Türkiye nin yılları arası hayvan varlığının yer aldığı Çizelge 8 incelendiğinde arı kovanı ve sığır hariç bütün türlerde, büyük bir sayısal azalma dikkat çekmektedir. Gerçekten de 2014 yılı koyun, keçi ve manda varlığı 1985 yılı 14 varlıklarının sırasıyla %73.3 ü, %77.6 ve %22.4 ü kadar olmuştur. Son 3-4 yıldaki çok hızlı denebilecek artış bile, kovan ve sığır sayısı hariç, 2016 yılı sayılarını 1985 yılı seviyesine taşıyamamıştır. Bu denli hızlı bir düşüşün meydana getireceği üretim azalmasının hayvan başına 14 Türkiye'de ilk ve tek hayvan sayımı 1984 yılında yapıldığı için bu yıl verileri kullanılmıştır. Bu yıl hayvan varlığı 1983 yılından oldukça düşüktür. 10

11 Süt Et verimlerdeki artış ile karşılanması oldukça zor görünmektedir. Hayvan başına verim ve sayıya yönelik istatistiklerin niteliği bu konularda daha kesin ifadeler kullanmaya imkan verecek kalitede olmasa da, sayısal azalma ve üretimin yetersizliği tüm açıklığı ile ortadadır. Çizelge 8. Türkiye hayvan varlığının değişimi ( arasındaki değerler 1985 yılı hayvan varlığı 100 kabul edilerek hesaplanmıştır) Türler hayvan varlığı =100 olduğunda 2016 Milyon Milyon Arı Kovanı Manda Sığır Koyun Keçi Ankara Keçisi Kıl Keçi Dünya ve AB nde Hayvansal Ürünler Üretimi Hayvan sayılarındaki azalma ve artış çoğu kez tek başına bir anlam ifade etmez. Özellikle besin maddesi üretimi söz konusu olduğunda hayvansal üretimin hangi yönde ve ne miktarda değiştiği daha fazla önem kazanır. Bu bölümde Dünya ve AB nde besin maddesi niteliği olan önemli hayvansal ürünlerin üretim miktarı ve bunda meydana gelen değişim üzerinde durulacaktır. Dünya üretimindeki değişimi incelemek için Çizelge 9 hazırlanmıştır. Çizelgeden de görüleceği üzere yılları arasında bütün ürünlerde üretim önemli ölçüde artmıştır. Örneğin sığır eti üretimi 49.3 milyon tondan 64.7 milyon tona, kanatlı eti (tavuk ve hindi) üretimi 30.0 milyon tondan milyon tona, toplam et ve süt üretimleri de sırasıyla ve milyon tondan ve milyon tona ulaşmıştır. Çizelge 9. Dünya et, süt ve yumurta üretimi (Milyon ton) Türler 1985 Milyon, t 1985 üretimi =100 olduğunda 2014 Milyon, t Manda 2,0 113,6 132,5 142,8 150,2 178,2 182,8 186,6 3,7 Sığır 49,3 107,5 107,6 113,7 120,2 128,0 128,3 131,2 64,7 Tavuk 27,5 128,7 169,0 213,2 254,9 317,5 341,6 364,6 100,4 Keçi 2,0 131,5 164,0 184,9 228,3 254,5 260,3 272,4 5,5 Domuz 60,0 116,2 128,5 143,3 157,3 179,2 185,9 192,3 115,3 Koyun 6,2 113,1 115,9 125,2 129,4 132,1 135,6 144,0 9,0 Hindi 2,4 152,3 185,5 207,2 211,6 225,1 237,9 229,9 5,6 Kanatlı 30,0 130,6 170,4 212,8 251,4 310,0 333,1 353,6 106,0 Toplam et ,5 116,3 130,0 147,3 163,6 187,6 195,3 203,5 304,2 Manda 37,0 119,1 147,7 179,7 212,9 249,1 267,4 291,2 107,8 Sığır 458,8 104,3 101,1 106,8 118,4 130,6 136,7 142,2 652,4 Keçi 8,4 120,9 140,1 151,3 177,4 203,9 212,0 218,1 18,3 Koyun 7,2 111,5 114,8 115,8 128,4 140,8 136,7 144,2 10,4 Toplam Süt* 511,5 105,7 105,3 112,9 126,4 140,5 147,4 154,2 788,9 Yumurta 30,7 114,1 138,7 166,0 184,2 208,8 217,7 227,0 69,8 15 Toplam et üretimi sadece burada yer alanları içerir. Diğer üretim kaynaklarından, elde edilenlere, örneğin tavşan, deve vb ne burada yer verilmemiştir. 11

12 Son 30 yılda dünyada, başta tavuk olmak üzere kanatlı eti ile keçi eti üretiminin oldukça hızlı bir şekilde arttığı, Çizelge 9 da açıkça görülmektedir. Sadece sığır, koyun ve domuz eti üretimindeki artışlar 2014 yılı üretimini 1985 yılı üretiminin 2 katı veya daha fazla yapacak kadar hızlı olmamıştır. Buna karşılık aynı dönemde toplam kanatlı eti üretimi %253.6, keçi eti üretimi %172.4, domuz eti üretimi %92.3 ve toplam et üretimi de %103.5 artmıştır. Dünya süt üretiminin artış hızı et üretiminin artış hızından biraz daha düşük gerçekleşmiştir. Toplam süt üretimi yaklaşık %60.1 artmıştır. En düşük artış hızı koyun ve sığır sütünde (%48.6 ve %50.5), en yüksek artış hızı da manda sütünde (%191.0) gerçekleşmiştir (Çizelge 9). Toplam et üretimindeki artışın daha fazla olmasında kanatlı ve domuz eti üretimlerinin artış hızının çok yüksek (sırasıyla %307.3 ve %114.6) olmasının büyük payı vardır. Tavuk yumurtası da üretim miktarı hızlı artan hayvansal ürünlerden biri olmuştur. Sözü edilen dönemde yumurta üretimi 26.2 milyon tondan 68.3 milyon tona yükselmiş, yani üretim %160.5 artmıştır. Çizelge 10. AB et, süt ve yumurta üretimi (Milyon ton) üretimi =100 olduğunda 2014 Türler Milyon t Milyon t ET Manda 0,003 79,1 71,1 65,4 231,5 243,2 875,7 552,2 0,015 Sığır 10,1 101,1 90,6 83,2 79,9 80,5 76,2 73,2 7,4 Tavuk 5,8 108,9 126,5 140,5 146,5 164,5 176,2 188,2 11,0 Keçi 0,1 105,5 106,6 100,5 105,6 103,0 102,8 69,7 0,1 Domuz 18,2 107,6 113,3 119,4 119,7 126,2 125,5 124,4 22,6 Koyun 1,2 114,4 106,1 102,6 90,4 77,0 75,5 71,4 0,8 Hindi 0,8 150,8 211,6 240,9 224,9 226,2 238,1 233,6 1,9 Kanatlı 6,7 114,0 137,0 152,9 156,2 172,1 183,8 193,7 12,9 Toplam 36,2 107,2 111,1 114,8 114,3 120,2 120,8 121,0 43,8 Süt Manda 0,1 66,2 96,0 149,4 230,0 192,0 207,7 210,7 0,2 Sığır 159,5 94,7 94,8 94,9 94,0 93,0 94,6 99,8 159,1 Keçi 1,6 109,2 108,0 120,7 122,6 127,4 118,9 122,3 1,9 Koyun 2,6 106,1 103,1 105,8 107,7 114,1 109,4 112,6 2,9 Toplam Süt* 163,7 95,0 95,1 95,3 94,5 93,7 95,2 100,3 164,1 Yumurta 6,8 95,4 97,4 98,4 98,8 100,9 97,5 102,9 7,0 AB nin 2000 yılından önceki hayvan sayısı ve üretimle ilgili toplam değerlerine bazı ülkelerin katkısı, söz konusu ülkeler o tarihte henüz kurulmadığı için, dahil değildir, Bu durum AB ile ilgili diğer çizelgeler için de geçerlidir. Avrupa Birliğinin hayvansal üretimindeki değişim, dünya ile aynı doğrultuda olmamıştır. Örneğin toplam süt üretimi, önce düşüp sonra 1985 yılı seviyesine gelirken, sığır eti üretimi önemli düzeyde gerilemiştir. En hızlı artışlar manda ve hindi eti üretiminde meydana gelmiştir. Aynı dönemde manda sütü üretimi 97 bin tondan 204 bin tona, tavuk yumurtası da 6.8 milyon tondan 7.0 milyon tona (%2.8) yükselmiştir (Çizelge 10). Son 30 yıllık dönemde hayvansal ürünlerin artış hızlarında dikkati çekecek kadar büyük farklılıklar vardır. Örneğin hem dünya hem de AB de kanatlı eti ve yumurta üretiminin oldukça hızlı bir şekilde arttığı görülmektedir. Bunda hem kanatlıya dayalı üretimin bilgi ve teknoloji kullanımına daha uygun olması hem de insan sağlığı konusundaki kaygıların rolü olduğu düşünülebilir. Yalnız bu yaklaşım Dünya ve AB nde mandaya dayalı üretimin artmasını açıklamaz. Mandaya dayalı üretim bakımından Avrupa Birliğindeki değişimde, sığır etinden kaçış ile manda vb türlere özel desteklerin uygulanıyor olmasının payı olduğu akla gelmektedir. Buna karşılık dünya manda eti ve sütü üretiminde görülen hızlı artışta, özellikle Asya kıtasında, kalkınmakta olan ülkelerin besin üretimine katkı sağlayacak tüm kaynaklarını etkin biçimde kullanma çabasının önemli payı olduğu söylenebilir. 12

13 7. Türkiye nin Hayvan Varlığı ve Hayvansal Üretimi Herhangi bir hayvansal ürün için yıllık üretim miktarı, hayvan sayısı ve hayvan başına verimin bir fonksiyonu olarak hesaplanabilir. Hayvansal üretim değeri de üretim miktarı ile üretici fiyatlarının çarpımından elde edilir. Bu nedenle bir ülkede hayvansal üretimdeki değişmeyi incelerken hayvan sayısı ve hayvan başına verimi, üretim değerini hesaplarken de bunlara ek olarak üretici fiyatlarını dikkate almak gerekir. Kişi başına üretim hesaplanırken toplam üretime ek olarak nüfus, kişi başı tüketim hesaplanırken de nüfus yanında ithalat ve ihracat miktarları da bilinmelidir. Bu bölümde üretim ve kişi başına üretim üzerinde durulacaktır. Koyun, keçi, manda ve sığırdan sağlanan üretimi değerlendirmede sayı ve birim başa üretim de irdelenecek, diğer ürünlerde doğrudan üretim miktarı verilecektir. 7.1 Türkiye Hayvan Varlığı Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze Türkiye hayvan varlığı önemli değişimlere uğramıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarından ikinci dünya savaşına kadar önemli bir sayısal artış yaşanmıştır. Savaş yıllarında artış hızı düşmüş, hatta bazı türlerde azalma meydana gelmiştir. Savaşın bitmesini takip eden dönemde sayısal artış hızlanmış, türlere bağlı olarak en yüksek sayısal değerlere yılları arasında ulaşılmıştır. Özellikle 1980 li yıllarda hemen bütün türlerde hayvan sayısı hızla azalmaya başlamış, ancak 2009 yılından sonra olağanüstü bir artış ortaya çıkmıştır (Çizelge 11). Çizelge 11.Yıllar itibariyle Türkiye hayvan varlığı 16 (1000 baş) YIL Sığır Koyun Ankara Keçisi Kıl Keçisi Manda /1984* /1995* /2009* *. Paydada yer alan yılın hayvan varlığı 100 olduğunda payda yer alan yılın hayvan sayısı Daha önce Çizelge 8 de verilen değerler ile Çizelge 11 de yer alan bilgiler özellikle 1980 yılından sonra uzunca bir süre, arı dışında bütün türlerde ciddi bir sayısal azalma olduğunu göstermektedir. Bu dönemdeki değişimi biraz daha ayrıntılı incelemek için Türkiye nin 1984 yılında gerçekleştirdiği ilk ve tek hayvan sayımından günümüze kadar olan dönem ayrıca ele alınmıştır. Söz konusu dönem içerisinde değişim hızı ve yönünde bir farklılaşma olup olmadığını anlamak için yaklaşık 32 yıllık bu periyotta yer alan değişik dönemler için farklı değerler hesaplanmış ve Çizelge 11 in son üç satırında verilmiştir. Bunlar , ve dönemleridir. Bu değerlerden 16 ve DİE nin geçmiş yıllara ait istatistikleri ve bu kurumdan sağlanan bilgilerden yararlanılmıştır. 13

14 son 32 yıllık dönemde, yani 1984 yılına göre, sadece sığır sayısının arttığı anlaşılmaktadır. Yalnız, döneminde Ankara keçisi dışında kalanlar 2005 değerlerinin üstüne çıkmış, ama özellikle döneminde bütün türlerde, 2009 yılı sayılarına göre inanılması güç artışlar meydana gelmiştir. Örneğin bu dönemde kıl keçisinin %103.5, mandanın %63.2 koyunun %42.4 arttığı görülmektedir Türkiye Hayvansal Üretimi Türkiye koyun, keçi ve sığır varlığının azalmasına bakarak, daha önce de belirtildiği gibi, hayvansal üretim miktarındaki değişim hakkında kesin bir şey söylenemez. Memelilerden sağlanan et ve süt üretimi hayvan sayısı yanında sağılanların oranı 17 ve kasaplık güç 18 ile hayvan başına et ve süt verimlerine de bağlıdır. Gerçi TÜİK yayınlarında kasaplık gücü doğru olarak tahmine imkan verecek bilgiler yer almamaktadır. Buna karşılık sağılanların oranı son yıllarda değişmiş veya değiştirilmiştir. Örneğin koyun, keçi ve kültür ırkı sığırlar için sağılanların oranı 1991 yılında sırasıyla %57.4, %55.1 ve %51.9 iken, 2009 yılında yine aynı sırayla %41.2, %35.7 ve % 39.5, 2014 yılında da %46.6, %42.5 ve %39.3 olmuştur. Aynı dönemde sağılan hayvan başına ortalama süt verimine ait değerler de değişmiştir. Örneğin sağılan koyun başına süt verimi 2002 yılına kadar 50 kg dan az iken 2003 yılında 62.3, 2004 yılında da 78.8 kg a yükseltilmiş, sonraki yıllarda da bu seviyede tutulmuştur. Kıl keçi için bu değerler aynı sırayla 61.0, 91.5 ve kg iken, kültür ırkı sığır için de 2940 kg, 3100 kg ve 3881 kg olmuştur (Çizelge 12). Çizelge 12. TÜİK kayıtlarında sağılanların oranı (%) ve süt veriminin (kg) değişimi 19 Sığır Koyun Kıl Keçi Kültür Irkı Melez Yerli YIL Sağılan Süt Sağılan Süt Sağılan Süt Sağılan Süt Sağılan Süt Oranı Verimi Oranı Verimi Oranı Verimi Oranı Verimi Oranı Verimi Çizelge 12 deki durum TÜİK kayıtlarında sağılanların oranındaki azalmaya bağlı olarak sağılan hayvan başına süt veriminin artırıldığı ve böylece sayısal azalmadan kaynaklanabilecek üretim düşüşünün saklanmaya çalışıldığını düşündürmektedir. Gerçekten de bütün genotiplerde hem toplam hayvan sayısı azalmakta hem de sağılanların oranı %38-40 civarına indirilmekteyken, istatistiklerde yer alan ülke süt üretim seviyesinin korunabilmesi, hatta artırılması için birim başa verim bazı dönemlerde hızlı biçimde yükseltilmiştir. Nitekim koyun ve keçi gibi hemen hiç ıslah faaliyeti yapılmayan türlerde bile zaman zaman hayvan başına süt veriminde önemli artışlar izlenmektedir. Örneğin sağılan koyun başına süt verimi uzun yıllar 17 Bir populasyonda bir yıl içinde sağılanların sayısının, o populasyonun yıl başındaki toplam hayvan sayısına oranı 18 Bir populasyondan bir yıl içerisinde et üretim amaçlı kesilenlerin yılbaşı mevcuduna oranı 19 den elde edilen verilerden hesaplanmıştır. 14

15 değişmemişken 2002 yılından 2003 e %28, 2003 yılından 2004 yılına da %26 artırılmıştır. Aynı yıllarda kıl keçisi için ortalama süt verimindeki artışlar %51 ve %17 olmuştur. Bu durum süt üretimi ile ilgili istatistiklerin özellikle yılları arası için olan bölümünün sorgulanmasına yol açmalıdır. Aynı şekilde 2004 yılından sonra hayvan başına süt veriminin hiç artmamış olması da inandırıcı değildir. Hayvan başına verimin artırılması ve sağılanların oranının değiştirilmesinin etkisini bir arada görebilmek için sağılan hayvan başına değil de, populasyondaki hayvan başına süt verimi hesaplanabilir. Bunun için sağılanların oranı süt verimi ile çarpılarak 100 e bölünmüştür. Bunun sonucunda koyun, keçi ve yerli ırktan sığırlar için 2002 yılında populasyonda yer alan hayvan başına sırasıyla 26.4, 31.7 ve kg olan süt üretiminin 2004 yılında 30.9, 40.1 ve kg a çıktığı hesaplanabilmektedir. Kısaca bu 2 yılda populasyonda yer alan hayvan başına süt üretimi söz konusu gruplar için sırasıyla %17.0, %26.5 ve %54.1 artmıştır. Daha sonraki yıllarda da, özellikle koyun ve keçi için artış devam etmiştir. Hem bu durum, hem hayvan başına verimlerdeki artış hızı, hem de söz konusu türlerle yapılan iyileştirme çalışmalarının seviyesi süt verimi ile ilgili istatistiklerin ve süt veriminin unsuru olan değerlerin güvenilirliğini tartışmalı kılmaktadır Türkiye nin Et Üretimi Türkiye nin et üretimi tartışılırken kullanılan veriler de, diğer pek çok veri gibi, yeterince doğruyu yansıtmaz. Azından bu ifade 2010 yılına kadar kırmızı et üretim istatistiklerinin sadece mezbaha kesimlerini yansıtması hali için geçerlidir. Mezbaha dışı kesimlerin dikkate alınamadığı bu dönemde TÜİK kayıtlarında yer alan özellikle kırmızı et üretimi gerçeğinden daha düşüktür. Bunu TÜİK verilerini kullanarak hesaplanan kasaplık güç değerlerinden anlamak da mümkündür. Nitekim koyun, keçi ve sığır için TÜİK tarafından verilen kesilen hayvan sayılarına dayalı olarak hesaplanan kasaplık güç değerleri döneminde % arasında değişmektedir. Büyük olasılıkla kesilen hayvanların tümünün istatistiklerde dikkate alınmaması veya alınamamasından kaynaklanan bu değerler biyolojik gerçeklere de uygun değildir. Gerek et gerekse süt üretimi için bir takım önemli kusurları olmasına rağmen FAO tarafından ifade edilen kırmızı et üretimi ile TÜİK tarafından verilen süt ve diğer ürünler üretimi Çizelge 13 te verilmiştir. Çizelgenin son beş sütununda ise TÜİK kayıtlarında hayvansal ürünleri girdi olarak kullanan sanayinin NACE Rev. 2 ye göre ve başlığı altında faaliyet gösteren işletmelerden derlendiği ifade edilen ve eskiye göre daha gerçekçi olduğu ileri sürülebilecek kırmızı et üretimleri yer almaktadır. Çizelge 13 dikkatlice incelendiğinde, Türkiye'de kanatlı eti ve bal dışında kalan ürünlerde önemli bir artış sağlanamadığı, hatta birçoğunda önemli azalma meydana geldiği görülmektedir. Süt üretimi, daha önce değinilen hususlar nedeniyle bu gruba dahil edilmemiştir. Gerçekten de süt üretimi ile ilgili olarak hazırlanan Çizelge 14 te yer alan 17 yıllık dönem ( ) incelendiğinde bu kararı haklı kılacak dalgalanmalar görülebilecektir. Örneğin sığırlardan sağlanan süt üretimi 2002 yılından 2003 yılına 2 milyon ton (2002 yılı değerinin %27 si kadar) artırılmıştır. Benzer bir durum yılları için de geçerlidir. İncelenen dönemde Türkiye nin et üretimine katkı yapan kaynakların payında önemli değişiklikler meydana gelmiştir (Çizelge 13 ve Grafik 3). Çizelge 13 ve Grafik 3 te görüldüğü gibi toplam üretim söz konusu olduğunda sığır ve tavuk eti üretiminin arttığı, koyun ve keçi eti üretiminin azaldığı anlaşılmaktadır. Gerçekten 1990 yılında Türkiye toplam et üretiminin yaklaşık %30 unu sağlayan koyunun payı 2012 yılında %3.6 ya, 2016 yılında da %2.7 ye gerilemiştir. Benzer bir azalma keçi eti için de geçerlidir. Aynı yıllarda sığırın toplam et üretimindeki payı sırasıyla %31.3, %29.8 ve %34.2 olmuştur. Bu süreçte hemen tamamını tavuk etinin oluşturduğu kanatlı etinin toplam üretimdeki payı ise %35.6 dan %62.1 e yükselmiştir (Grafik 3). Et üretimine katkı bakımından en belirgin değişiklik ise toplam et üretimi içerisinde tavuk etinin payının bazı yıllar %70 e 15