KAYAÇLAR YER KABUĞUNU OLUŞTURAN KAYAÇLAR

Transkript

1 TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR YER KABUĞUNU OLUŞTURAN KAYAÇLAR - Püskürük (Katılaşım - Volkanik) Kayaçlar. İç Püskürük Kayaçlar. Dış Püskürük Kayaçlar - Tortul Kayaçlar. Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar. Kimyasal Tortul Kayaçlar. Organik Tortul Kayaçlar - Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçları KAYAÇ DÖNGÜSÜ BÖLÜM 1

2 Bilgi Köşesi 2

3 Bilgi Köşesi 3

4 Çok miktarda mağmanın yer kabuğunun içinde katılaşması sonucu batolit denilen çok büyük derinlik kayaçları oluşur. Üstteki kayaçların aşınması sonucu genellikle granitten oluşan batolitler yüzeye çıkar. Dirençli bir kayaç olan granit, nemli iklim bölgelerinde zayıf bir kayaca dönüşür. Bu kayaçlar içerisinde yer alan feldispatlar su ile temas edince kolayca kimyasal çözünmeye uğrar. Bu kayalar üzerinde irili ufaklı ve köşeleri yuvarlaklaştırılmış granit yapılı kaya kütlelerinden oluşan topoğrafyaya tor topografyası adı verilir. Tor topografyasına İskoçya nın kuzeyinde, Türkiye de Uludağ üzerinde rastlanmaktadır. Bilgi Bilgi Köşesi Köşesi Petrografi, kayaçların mineralojik bileşimlerini, yapı ve dokularını inceleyen, onları tanımlamaya çalışan ve gruplayıp sınıflandıran bir bilim dalıdır. Mineraller üç temel özelliğe sahiptirler: Kristal yapılı doğal maddelerdir. İnorganik bileşiklerdir. Çok az değişen belli bir kimyasal bileşimlere ve fiziksel özelliğe sahiptirler. Bir bileşiğin mineral olabilmesi için, bu üç özelliği bir arada göstermesi gerekir. Mineralleri inceleyen bilim dalına mineroloji denir. G R A N İ T Plajiyoklaz Diğer Mineraller Kuartz Biyotit Ortoklaz Y E R K A B U Ğ U N U O L U Ş T U R A N K AYA Ç L A R Yer kabuğunun ana malzemesi taşlardır. Çeşitli minerallerden ve organik maddelerden oluşan katı ve doğal maddelere taş ya da kayaç denir. Taşlar ya organik maddelerden, ya minerallerden ya da bunlardan kopan parçaların doğal bir çimento ile birleşmesinden oluşur. Ancak bu kayaçların bir kısmı bazı olaylar sonucu değişik özellikler kazanarak çeşitli adlar almıştır. Mineral; doğal şekilde oluşan homojen, belirli bir kimyasal bileşime sahip, kristal yapıları olan inorganik katı maddelerdir. Her bir mineral farklı elementten oluşur. Örneğin, mika minerali muskovit ve biotit elementlerinden meydana gelmiştir. Her bir kayaç ise farklı mineralden oluşur. Aşağıdaki şekillerde granitin, gnaysın ve kum taşının hangi minerallerden meydana geldiği gösterilmiştir. G N A Y S Biyotit Plajiyoklaz Ortoklaz Diğer Mineraller Kısaca doğadaki elementler birleşerek mineralleri, mineraller de birleşerek kayaçları meydana getirmiştir. Kayaçlar; bileşimleri, oluşumları, kimyasal ve fiziksel özellikleri göz önüne alınarak çeşitli gruplara ayrılır. Yer üstünde ve içinde bulunan tüm kayaçların kökeni mağmadır. Mağmanın soğuyarak katılaşması sonucunda oluşan kayaçların bir kısmı zamanla ve çeşitli etkilerle değişime uğramıştır. Böylece özellikleri birbirinden farklı kayaç grupları ortaya çıkmıştır. Kayaçlar oluşum şartları ve kökenlerine göre üzere üç gruba ayrılır. Kuartz Ortoklaz K U M T A Ş I Diğer Mineraller Plajiyoklaz Muskovit Kuartz Kayaçlar mineral topluluklarıdır. Kayaçlar tek bir mineralden oluşabileceği gibi (mermer, kireç taşı, kuvarsit), birden fazla mineralin bir araya gelmesinde de oluşabilirler (granit, bazalt). Yer kabuğunun altında erimiş kayaçlara mağma, yeryüzüne çıkan sıvı ve akışkan mağmaya ise lav denir. İÇ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR PÜSKÜRÜK (MAGMATİK) KAYAÇLAR DIŞ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR FİZİKSEL (KIRINTILI) TORTULLAR KAYAÇLAR TORTUL (SEDİMENTER) KAYAÇLAR KİMYASAL TORTULLAR ORGANİK TORTULLAR BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) KAYAÇLARI 4

5 Tüfler aşınmaya karşı dirençli değillerdir. Tüfler, hem sel sularıyla hem de rüzgârlarla kolayca aşındırılabilirler. Volkanik sahalarda tüfler arasında yer yer dirençli kayaçlar (bazalt gibi) bulunabilir. Bu tür alanlarda yamaçlar sel sularıyla ve rüzgârların etkisiyle aşınmaya uğrar. Bu aşınma olayı devam ederken dirençli kayaların altındaki kısımlar aşınmadan kalır. Böylece yamaçta sivri kuleler şeklinde oluşumlar belirir. Üzerinde şapka şeklinde birer kaya parçası bulunan bu kule biçimindeki şekillere, görünüşlerinden dolayı peri bacası denilmiştir. Anadolu da, Ürgüp, Göreme, Uçhisar ve Ihlara Vadisi inde görülürler. PÜSKÜRÜK (MAGMATİK) KAYAÇLAR Mağmanın yeryüzünde ya da yeryüzüne yakın yerlerde soğuyup katılaşmasıyla oluşan kayaçlara püskürük (mağmatik) kayaçlar denir. Bu nedenle püskürük kayaçlara katılaşım kayaçları da denir. Yeryüzünde ilk oluşan kayaç türüdür. Soğumanın yeryüzünde veya derinlerde meydana gelmesi püskürük kayaçların yapısı üzerinde büyük rol oynar. Mağmatik kayaçların dokusu mağmanın veya lavın soğuma hızına bağlıdır. Derinlerdeki yavaş soğuma gözle görülebilen iri kristallerin (tanelerin) oluşmasına neden olur. Yüzeyden derine doğru gidildikçe kristaller büyümektedir. İç püskürüklerde soğuma yavaş olduğu için iri kristalli yapıya sahiptir. Çok sert ve açık renkli olup yoğunlukları fazladır. Kayaçlardaki mineral taneleri büyütme olmaksızın, kolaylıkla gözle gözle görülebilir. Örneğin granit, siyenit, diyorit ve gabro. Dış Püskürük Kayaçlar Hızlı Soğuma Mineraller gözle görülemez Andezit Doğada Bulunan Kayaçların Oranları Yeryüzünde Yer Kabuğunda %5 % 25 % 95 % 75 Alansal Hacimsel : Tortul : Magmatik İç Püskürük Kayaçlar Yavaş Soğuma Bilgi BilgiKöşesi Köşesi Mineraller gözle görülebilir Granit Lav akıntılarında ve bazı yüzeylerde yeryüzüne yaklaşan lavlarda hızlı soğuma oluşabilir. Havayla temas nedeniyle soğuma hızlı olduğu için küçük kristalli, camsı veya süngerimsi bir yapı özelliği gösterirler. Kayaçlardaki mineral tanelerini büyütme olmaksızın görmek olanaksızdır. Örneğin bazalt ve andezit. Püskürük Kayaçların Genel Özellikleri Yeryüzünde oluşan ilk kayaçlardır. Fosilsizdirler. Mağmanın çeşitli sıcaklıklarda katılaşmasıyla kayaçlar meyda- Lav bazen o kadar hızlı soğur ki lavın tüm bileşenleri kristal bir yapının gelişmesi için gerekli olan zamana sahip olamaz. Bu tür hızlı soğuma sonucunda obsidiyen gibi doğal cam oluşur. na geldiği için kristalli ve yarı kristalli olabilirler. Tabakalı bir yapıları yoktur. Kütle halindedirler. Mağmanın bulunduğu ortama göre soğuma hızı farklılaşabilir. Volkan Tüf (Volkan Külü) İç Püskürük Kayaçlar Lav Obsidyen Lakolit Siyenit Diyorit Gabro MAGMA İç püskürük kayaçlar derinlerde geç soğuyarak oluştukları için kristal Andezit Bazalt Taneli bir yapıya sahiptirler. Granit Mağmanın yerin derinliklerinde yavaş yavaş soğuyup, katılaşmasıyla oluşan kayaçlara iç püskürük kayaçlar denir. Soğuma yavaş olduğu için genellikle çok sert ve iri tanelidirler. Bu taşlar her ne kadar yerin altında oluşmuşlarsa da dış kuvvetlerin zamanla üstlerindeki tabakaları aşındırması sonucu açığa çıkarlar. En tanınmış örnekleri granit, siyenit, gabro ve diorittir. Dış Püskürük Kayaçlar Mağmanın yeryüzüne çıkıp (lav), yeryüzünde soğumasıyla oluşan kayaçlara dış püskürük kayaçlar denir. Soğuma, lavların atmosfere temas etmesi nedeniyle hızlı olduğu için çoğunlukla küçük tanelidirler. Dış püskürük taşlara örnekler; bazalt, andezit (Ankara taşı), obsidyen (volkan camı), sünger taşı (Bimstein) ve tüf lerdir. yapıları iri olur. Dış püskürük kayaçlar yüzeyde hızlı soğuyarak oluştukları için ince ve camsı kristal yapıya sahiptirler. Anadolu da volkanik kayaçlar içinde en çok andezit (Ankara taşı), bazalt ve granit bulunur. Ülkemizde Diyarbakır surları siyah bazalttan, Ankara Kalesi pembe andezitten yapılmıştır. 55

6 Kumlu ve killi arazilerde yamaçların sel sularıyla aşındırılması sonucu kırgıbayır (badlans) oluşur. TORTUL (SEDİMENTER) KAYAÇLAR Bilgi BilgiKöşesi Köşesi UYARI Tortul taşları, püskürük ve başkalaşmış taşlardan ayıran en önemli özellik fosil içermeleridir. Bu fosiller sayesinde kayaçların yaşı ve oluştuğu dönemdeki iklim şartları ile ilgili bilgi elde edilebilmektedir. Tortul (Sediment) Kayaçların Genel Özellikleri Oluşumları çok uzun yıllar gerektirir. Tabakalı ve gözenekli olma özelliği gösterirler. Oluşum şekillerine göre; fiziksel, kimyasal ve organik kayaçlar olarak üç çeşittir. Bu kayaçlar belirli bir tortulanma dönemi sonucu oluştuğuna göre sınırları (tavan ve tabanları) bellidir. Tortul kayaçlar bazı koşullar dışında gözle görülebilir mineral veya kristal içermezler. Yer kabuğunun çok derinliğine kadar inmezler. Genelde yer kabuğunun üzerinde yayılımları çok fazladır. Yer kabuğu hareketleriyle (orojenik hareket) kırıklı ve kıvrımlı bir yapıda olabilirler. Tortul kayaçları oluşturan tabakalar farklı zamanlarda oluşmuştur. Fosil içerirler. Bitkiler öldükten sonra bakteriler etkisiyle değişime uğrar. Eğer su altında kalarak değişime uğrarsa, karbon (C) miktarı artarak kömürleşme başlar. Kömürün, karbon miktarı %60 ise turba, karbon miktarı %70 ise linyit, karbon miktarı %80 90 ise taş kömürü, karbon miktarı %94 ise antrasit adını alır. Tortul kayaçlar, yer kabuğunda farklı koşullar altında oluşmuş püskürük, tortul ve metamorfik kayaçların dış kuvvetler (akarsular, rüzgârlar, buzullar veya deniz akıntıları) tarafından aşındırılması ve meydana gelen çeşitli büyüklükteki kayaç parçalarının taşınarak çukur sahalarda (göl, deniz ve okyanus tabanları gibi) biriktirilmesi sonucu oluşurlar. Bu olaya genel anlamda tortulanma (sedimentasyon) denir. Tortulanmanın devamında altta kalan tabakalar üzerlerine biriken tabakalar tarafından büyük bir basınç etkisiyle sıkıştırılarak taşlaşırlar. Bu yolla oluşan kayaçlara da tortul kayaçlar denir. Tortul Kayaçların Oluşum Safhaları: Ufalanma (aşınma, parçalanma, ayrışma): Ana kayaç çeşitli etkenlerle (hava, su, donma olayı, canlılar gibi) gerek fiziksel gerek kimyasal gerekse biyolojik yollarla değişmeye uğrayarak ufalanır. Taşınma: Ufalanma olayı sonucunda parçalanan ve değişik boyutlarda parçacıklara ayrılan materyaller akarsular, rüzgârlar ve buzullar tarafından taşınırlar. Tanelerin taşınması sırasında çakıl ve kum parçacıkları birbirlerine çarptıkça gelişen aşınmayla, parçacıkların büyüklüğünün azalıp keskin köşe ve kenarları düzleşir. Taşınma uzaklığı arttıkça kayaç tanelerinin yuvarlaklığı da artış gösterir. Çökelme (tortullaşma, birikme, depolanma): Mineral veya organik maddelerden oluşan parçacıkların su, rüzgâr, dalga ve buzullarla taşınıp; taşıyıcı faktörün hızının azalması, yükü taşıyamaz hale gelmesiyle taşınan mineral ya da taş parçacıkları oldukları yerde üst üste birikirler ki (deniz, göl, akarsu ve karalarda) bu olaya çökelme ya da depolanma denir. Taneler Fosil Bağlayıcılar Mineral Parçaları Kil Püskürük Kayaçlar Tortul Kayaçlar Başkalaşım Kayaçları 6 6 Çimento (Kristalin malzeme) Silt Taşlaşma: Parçacık ve minerallerin bir bütün olarak bir arada tutulması (çimentolanma, sıkışma) sürecidir. Çökelme ortamlarında biriken malzemelerin, birikimlerinden sonra kayaç haline geçinceye kadar geçirmiş oldukları olayların tümüne denir. Çamur gibi ince taneli malzemenin taşlaşması için genellikle sıkışma tek başına yeterli olurken, kum ve çakıl gibi malzemelerin, tortul kayaca dönüşebilmesi için çimentolanma olayı gerekli bir süreçtir.

7 Kimyasal tortul kayaç olan kalkerin su tarafından çözünmesiyle, mağaralar, kanyon vadiler, travertenler, sarkıt, dikit ve sütun gibi şekiller oluşur. Bu şekillere karstik şekiller bu şekillerin görüldüğü yerlere karstik bölgeler adı verilir. Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar Akarsuların, rüzgârların ve buzulların, her çeşit taştan koparıp taşıdığı parçaların karalardaki çukur yerlerde veya deniz, göl diplerinde üst üste yığılmasıyla oluşan kayaçlardır. Bu taş kırıntıları üzerlerinde biriktirilen diğer malzemelerin uyguladıkları basınç etkisiyle doğal bir çimento ile birbirlerine birleşip taşlaştırılırlar. Böylece kil taneleri birleşerek kil taşı (şist), kum taneleri birleşerek kum taşı (gre), çakıl taneleri birleşerek çakıl taşı (konglomera), köşeli taş kırıntıları birleşerek breş oluşurken, diğer bir fiziksel tortul taş ise marndır. Çakıl taşı (Konglomera) Kum taşı (Gre) Kil taşı (Şist) Breş Kimyasal Tortul Kayaçlar Suda çözünme özelliğine sahip kayaçların, suda çözünerek başka alanlara taşınıp tortulanması ile oluşan kayaçlardır. Örneğin, alçı taşı (jips), traverten, sarkıt, dikit, kireç taşı (kalker), kaya tuzu, dolomit, çakmak taşı (sileks) dır. Kireç taşı (Kalker) Traverten Sileks (Çakmaktaşı) Alçı taşı (Jips) Organik Tortul Kayaçlar Deniz, göl veya karasal ortamlarda yaşayan bitki ve hayvanların, öldüklerinde çökelerek tabakalar halinde taşlaşmasıyla oluşan kayaçlardır. Örneğin, mercan kalkeri, tebeşir ve kömür (turba, linyit, taş kömürü ve antrasit) dür. Bilgi Bilgi Köşesi Köşesi Volkanik ve metamorfik kayaçlar aşınmaya karşı dirençli olup bu tür kayaçların bulunduğu yerlerde dik ve yüksek yer şekilleri oluşur. Granitin oluşturduğu tor topoğrafyası bunun bir örneğidir. Yine granit, andezit ve bazalt yapılı arazilerde boğaz vadiler görülür. Tortul kayaçlar aşınmaya karşı dirençli olmayıp bu tür kayaçların bulunduğu yerlerde az eğimli ve alçak yer şekilleri oluşur. Kalker, jips ve dolomit yapılı arazilerde; lapya, dolin, uvala, polye, traverten, sarkıt ve dikit oluşumları görülürken, Kum taşı ya da kil taşı bulunan arazilerde; kırgıbayır oluşumları görülür. Bunların yanısıra volkanik bir kayaç olmasına rağmen dayanıksız olan tüfler peri bacalarını görebilirz. Tortul tabakaların alt basamaklarına inildikçe fosilin yaşı artar. En alttaki fosil en yaşlı olanıdır. Kömür Mercan kalkeri Linyit KÖMÜR NASIL OLUŞUR? Kömür, bitkilerin bataklık alanlarda birikmesi sonucu oluşan tabakaların değişime uğraması sonucu meydana gelmiştir. Bu tabakalar üzerine çeşitli çökeltilerin birikmesi ve yer kabuğu hareketleri sonucu derinliklere gömülmüştür. Gömülmüş olan bu bitkiler; artan ısı ve basınca maruz kaldıklarında bünyelerinde fiziksel ve kimyasal değişikliğe uğrayarak kömüre dönüşürler. Bu basınç milyonlarca yıl içinde gerçekleşerek kömürler organik olgunluklarına göre turba, linyit, taş kömürü ve antrasit gibi türlere ayrılır. 7 7

8 BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) KAYAÇLARI Bilgi Bilgi Köşesi Köşesi Metamorfik kayaçlar, levha çarpışmalarının sonucunda sıcaklık ve basınç arttığından, çarpışan levha sınırlarında oluşur. Levhaların çarpıştıkları yerlerde, çarpışma sırasında oluşan basınç ve sıcaklığın etkisiyle kayaçlar başkalaşıma uğrayarak başkalaşım kayaçlarına dönüşürler. Metamorfik Kayaçların Genel Özellikleri: Genellikle kristalli bir yapıya sahiptirler. Metamorfizmaya özgü yeni mineraller içerirler. İlk kayaca ait tabakalı yapı kaybolabilir. Metamorfizma derecesi çok düşük olan kayaçlarda ender olarak fosil bulunabilir. Büyük masifler (kütleler) halinde bulunabilirler. 8 8 Tortul ve püskürük kayaçların yer kabuğu hareketleri sırasında çok yüksek basınç ve sıcaklık etkisi altında kalmaları ile oluşan kayaçlardır. Bu etkilerle taşlar ezilir, erir ve yeniden katılaşır. Kayaçların yapıları, görünüşleri tamamen değişir. Bu olaya başkalaşım (metamorfizma), bu yolla oluşan kayaçlara başkalaşım (metamorfik) kayaçları denir. Metamorfizma sırasında kayaçlar, mineral bileşimlerini, dokularını ya da her ikisini birden değiştiren ve böylece yeni kayaçlar oluşturacak yeterlilikte ısı ve basınç etkisi altına girerler. Bu dönüşümler kayacın erime sıcaklığının altında gerçekleşir; aksi takdirde mağmatik bir kayaç olur. Yer in kıtasal kabuğunun büyük bir bölümü metamorfik ve mağmatik kayaçlardan oluşmuştur. Üzerini ise tortul kayaçlar örtmüştür. Kalker metamorfizmaya uğrarsa mermere, kil taşı metamorfizmaya uğrarsa mika şiste, kum taşı metamorfizmaya uğrarsa kuvarsite, granit metamorfizmaya uğrarsa gnaysa, kömür metamorfizmaya uğrarsa elmasa dönüşerek metamorfik kayaç halini alır. Ayrıca metamorfik kayaçlara; serpantin, mika şist, amfibolit ve fillad gibi başka örneklerde verilebilir. Yer kabuğunda derinlik arttıkça sıcaklık ve basınç artacağından metamorfizma hem daha kolay oluşu hemde oluşan metamorfizmanın şiddeti artar. Günümüzden çok eski zamanlarda oluşmuş, oluştuğu günden bugüne kadar şiddetli yer kabuğu hareketleri geçirmiş, kırılmış ya da kıvrılmış arazilere masif (kalkan) adı verilir. Bu tür araziler metamorfik kayaçların bulunduğu yerlerdir. Dolayısıyla masif alanlar yer kabuğu kareketliliğin sınırlı olduğu yerler olması nedeniyle şiddetli depremlerin olmayacağı alanlardır.

9 K AYA Ç D Ö N G Ü S Ü İç Püskürük Kayaç Erozyon 2 Dış Püskürük Kayaç Soğuma 3 Erozyon Çözünme ve Erozyon Yüksek sıcaklık ve bas ınç Magma - Lav 1 Erozyon Karalarda ve okyanuslarda çökelme 4 Ergime Tortulanma Tortul Kayaç Metamorfik Kayaç Sıkışma ve çimentolaşma 5 Yüksek sıcaklık ve basınç Kayaçların yer kabuğunun altında erimiş haline magma, yeryüzüne çıkan sıvı ve akışkan mağmaya ise lav denir. Mağma, volkanik hareketlerle gerek yer kabuğunun içine sokularak gerekse üzerine çıkarak soğuyup katılaşarak hem kayaç döngüsünü başlatır hem de püskürük kayaçlara dönüşür. Mağma, püskürük kayaçlara dönüştükten sonra; ya yer kabuğu hareketleriyle sıcaklık ve basınç altında kalarak metamorfik kayaca dönüşür ve tekrar mağmaya karışarak ya da dış ortamın tüm güçlerinden etkilenmeye açık hale gelir. (Bu etkileşim oldukça değişik yollarla olabilir. Örneğin, erozyon, yağmur suyu, rüzgârlar ve buzullar bu etkilerden yalnızca bir kaçıdır.) Püskürük kayaçlar zaman içerisinde dış güçlerin etkisiyle fiziksel, kimyasal ya da biyolojik yollarla çözünmeye uğrayarak daha küçük parçalara ayrılarak ufalanırlar. Dış güçlerin etkisiyle küçük parçalara ayrılan püskürük kayaçlar taşıyıcı güçler (akarsular, rüzgârlar v.s.) tarafından bulundukları ortamdan alınarak çeşitli ortamlarda (deniz, göl vs.) biriktirilmeye yani tortulanmaya başlarlar. Çeşitli ortamlarda biriktirilen bu malzemeler üzerlerine sonradan getirilip yığılan malzemelerin uyguladığı basınç ile sıkıştırılıp taşlaşırlar. Bu malzemeler uygulanan basınç sonucunda tortul kayaçlara dönüşürler. Tortul kayaçların bundan sonra; ya zaman içinde tekrar dış kuvvetlerin etkilerine maruz kalırlar ve 3., 4. ve 5. aşamaları yaşar tekrar tortul kayaçlara dönüşürler ya da zaman içinde üzerlerine biriktirilen diğer tortul kayaçların uyguladığı basınç ve mağmanın sıcaklık etkisine maruz kalırlar.tortul kayaçlar, üzerlerine biriktirilen yeni malzemelerin uyguladığı basınç ve mağmanın sıcaklık etkisiyle fiziksel ve kimyasal özelliklerinde değişim yaşayarak, başkalaşıma uğrayarak metamorfik kayaçlara dönüşürler. Metamorfik kayaçlar bu aşamadan sonra; ya zaman içinde dış kuvvetlerin etkisiyle tekrar çözünmeye uğrayarak tortul kayaçlara dönüşürler (3. 4. ve 5. aşamalar) ya da yer kabuğu hareketleriyle kayaç döngüsüne başladıkları yer olan mağmaya karışarak eriyip mağmaya dönüşürler. Böylece kayaç döngüsü tamamlanmış olur. 6 Bilgi Bilgi Köşesi Köşesi Yer Altı Zenginliklerinin (Madenlerin) Oluşumu Yer kabuğunun yapısı ve geçirmiş olduğu jeolojik devirler ile yer altı zenginlikleri arasında sıkı bir ilişki vardır. Yer altı zenginliklerinin oluşumu üç grupta toplanır: Volkanik olaylara bağlı olanlar; Krom, kurşun, demir, bakır, alüminyum, nikel, pirit ve manganez gibi madenler mağmada erimiş haldedir. Organik tortulanmaya bağlı olanlar; Taş kömürü, linyit ve petrol oluşumu. Kimyasal tortulanmaya bağlı olanlar; Kaya tuzu, jips, kalker, borasit ve potas yataklarının oluşumu. Mohs Sertlik Cetveli, Avusturyalı Mineralog Friedrich Mohs tarafından 1812 de ortaya konulmuştur. Yeryüzünde bulunan kayaçların (minerallerin) sertlik değerlerini ve derecelerini gösteren bir ölçüm kriteridir. Mohs Sertlik Cetveli ne göre kayaçlar sertlik derecelerine göre yumuşaktan serte doğru sıralanırlar. En yumaşak derece olarak 1, en sert derece olarak da 10 değeri kullanılır. Sertlik Kayaç ya da Derecesi Mineral 1 Talk 2 Jips 3 Kalsit 4 Fluorit 5 Apatit 6 Feldispat 7 Kuvars 8 Topaz 9 Korindon 10 Elmas 9 9

10 320 kg ağırlığında bir kaya parçası kendi kendine 200 metre yürüyebilir mi? Üstelik, hareket ettiğinin bir kanıtı olarak da ardında derince bir iz bırakarak?... ABD nin Kaliforniya ve Nevada eyaletlerinin sınırında yer alan Ölü Vadi düzlüklerinden biri, dünyanın en gizemli doğa olaylarından birine ev sahipliği yapıyor. Racetrack Playa adı verilen eski bir göl yatağındaki kimi kaya parçaları, görünürde kendi kendine hareket ediyor. Yaklaşık 2 km genişliğinde ve 5 km uzunluğunda olan ve denizden 200 metre yükseklikteki Racetrack Playa; kuru, sert ve çatlamış bir zeminden oluşuyor. Yöreye gelen turistlerin gözüne ilk çarpan şey, çevreye rastgele yayılmış küçük kaya parçaları ve arkalarında bıraktıkları gizemli izler. İlk bakışta hiç kımıldamadan duruyormuş gibi görünen kaya parçaları, yaklaşık yarım yüzyıldır jeologları ciddi biçimde meşgul ediyor. Yürüyen kayalar ile ilk kez 1955 te ABD li jeolog George M. Stanley ilgilendi. Stanley in varsayımına göre kayaların hareket etmesinin nedeni buz ve rüzgârdı. Soğuk havalarda bir grup kaya parçasının çevresinde buz tabakası oluşuyor. Rüzgâr estikçe buz tabakası çevreden kopuyor, böylece tıpkı bir yelkenlinin su yüzeyinde süzülmesi gibi, kayalar buz tabakasıyla birlikte kayıyorlardı. Bu yaklaşım uzun yıllar doğru olarak kabul edildi. Ancak bu teori özellikle küçük taşlar için geçerliydi. Kimileri 320 kg. ağırlığındaki kayaların yürümesi ni açıklayamıyordu.

11 1960 larda Racetrack Playa nin ünü dünyaya yayıldı. Kaliforniya Teknoloji Enstitüsü Jeoloji Bölümü nden Dr. Robert P. Sharp 1969 da yöreye gelerek yedi yıl sürecek incelemelerine başladı. Dr. Sharp, 30 taş seçti ve bunları işaretledi. En büyüğü 450 kg ağırlığında olan taşların her birine bir ad verdi. Taşların kapladığı zeminin belirli yerlerine özel çiviler çakarak gelişmeleri izlemeye başladı. Yedi yılın sonunda, 30 taştan 28 inin hareket ettiğini belirledi. Taşların arkalarında bıraktıkları izlerin en uzunu 201 metre ile, Dr. Sharp in Nancy adını verdiği 250 kg ağırlığındaki bir taşa aitti. Taşlar kuzey kuzeydoğu yönünde hareket ediyordu. Dr. Sharp, doğu ya da güneydoğu yönünde kimi sapmalar da gözlemlemişti. İzler ise, düzlüğün kurumuş ve çatlamış sert zemini kadar serttiler. Demek ki, kayalar düzlüğün katı ya da donmuş olduğu bir anda değil yumuşak olduğu bir sırada hareket ediyorlardı. Dr. Sharp, kayaların hareketinde, yağmurun da en az rüzgâr kadar önemli bir etken olduğu sonucuna varmıştı. Amerikan Jeoloji Derneği nin yayın organı Bulletin da yayımlanan makalesinde durumu söyle dile getirmişti: Olayın tüm gizemi, yağmur ve rüzgârın en uygun zamanda birlikte oynadıkları oyundadır.

12 BÖLÜM 1 COĞRAFYA Topoğrafya ve Kayaçlar ETKiNLiK 1 Aşağıda özellikleri verilen açıklamaları kavramlarla eşleştiriniz AÇIKLAMA Bir veya birden fazla mineralin doğal olarak bir araya gelmesiyle oluşan sert kütlelere denir. Kayaçların mineralojik bileşimlerini, yapı ve dokularını inceleyen bilim dalı. Mantodan gelen yüksek sıcaklıkta, eriyik haldeki mağmanın, yer kabuğu içerisinde ya da yeryüzüne çıkarak soğuması ile oluşan kayaçlardır. Mağmanın yer kabuğunun derinliklerinde soğumasıyla oluşan kayaçlardır. Yüzeye kadar ulaşan mağmanın yeryüzünde soğuması ile oluşan kayaçlardır. Dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan kayaç ve kayaç kırıntılarının bir araya gelerek çimentolaşması sonucunda oluşan tortul kayaçlardır. Suda çözünme özelliğine sahip kayaçların, suda çözünerek başka alanlara taşınıp tortulanması ile oluşan kayaçlardır. Yerin derinliklerindeki yüksek sıcaklık ve basınç koşulları altında kayaçların değişime uğraması olayına denir. Jeolojik devirlerin belirlenmesinde kullanılan taşlar arasında katılaşmış canlı kalıntılarıdır. Püskürük ya da tortul taşların aşırı sıcaklık ve basınç altında fiziksel yapıları ve kimyasal özelliklerinin değişmesi sonucunda oluşan taşlardır. Bitki ya da hayvan kalıntılarının deniz, göl veya karasal ortamlarda yaşayan bitki ve hayvanların, öldüklerinde çökelerek tabakalar halinde taşlaşmasıyla oluşan kayaçlardır. KAVRAM DIŞ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR ORGANİK TORTUL KAYAÇLAR KATILAŞIM KAYAÇLARI METAMORFİZMA FİZİKSEL TORTUL KAYAÇLAR PETROGRAFİ METAMORFİK KAYAÇLAR FOSİL KAYAÇ KİMYASAL TORTUL KAYAÇLAR İÇ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR Palme Yayıncılık ETKiNLiK 2 ETKİNLİKLER Aşağıda şekilleri verilen alanlarda yaygın olarak bulunan kayaç türlerini boşluklara yazınız. (Anahtar kelimeler: Tüf, kalker, granit, kum taşı ve bazalt) Peri Bacası Bazalt Sütunları Batolit Yer Şekli Tor Topoğrafyası Traverten Kayaç 12

13 ETKiNLiK 3 Aşağıda verilen taşların hangi gruba ait olduklarını belirtiniz. (Örneğin; Kalker - Kimyasal Tortul Kayaç) P Ü S K Ü R Ü K K AYA Ç T O R T U L K AYA Ç KAYAÇ Şist Bazalt Sileks İÇ PÜSKÜRÜK KAYAÇ DIŞ PÜSKÜRÜK KAYAÇ FİZİKSEL TORTUL KAYAÇ KİMYASAL TORTUL KAYAÇ ORGANİK TORTUL KAYAÇ METAMORFİK KAYAÇ BÖLÜM 1 COĞRAFYA Mermer Granit Obsidyen Gre Kalker Siyenit Sünger Taşı Tebeşir Elmas Kuvarsit Volkan Tüfü Diyorit Palme Yayıncılık Traverten Gnays Konglomera Jips Mercan Kalkeri Taş Kömürü Serpantin Sarkıt Marn Kaya Tuzu Breş Linyit Dolomit Mika Şist 30 Fillad 13

14 4 ETKiNLiK ETKiNLiK 5 Eski kayaç Kayacın oluşumunu sağlayan faktör + 01 Aşağıdaki şekilde kayaç döngüsünün oluşumu gösterilmiştir. Buna göre, numaralandırılan safhalarda hangi tür kayaç oluşumunun gerçekleştiğini belirtiniz. (Anahtar kelimeler: Metamorfik kayaç, Püskürük kayaç ve Tortul kayaç) Yeni oluşan kayaç = Çakıl Konglomera 2 1 = Kalker Mermer = = Magma Granit + 06 = Çakıl Gre + = Gre Şist 14 Kuvarsit + 09 Oluştuğu Yer Çakıl + 08 Aşağıdaki tabloda verilen kayaçların oluştuğu yeri ve doku özellikleri belirtiniz. = Granit ETKiNLiK 6 = Magma... = Magma 1. Bazalt 2. Obsidyen 3. Andezit 4. Gabro 5. Granit Yeryüzünde + 2 Yer kabuğu içinde Gnays 05 Palme Yayıncılık Çakıl Cinsi Obsidyen Kayacın Kristal Dokusu İri Taneli + 02 Camsı COĞRAFYA Aşağıdaki şekillerde kayaç oluşumları verilmiştir. Söz konusu yeni kayacın oluşumunu sağlayan faktörü soru işareti olan yere yazınız. (Yeni kayacın oluşumu için gerekli olan olası faktör; sıcaklık ve basınç, erime, erozyon ve tortulanma, soğuma, basınç ve çimentolaşma) İnce Taneli BÖLÜM 1 ETKİNLİKLER Topoğrafya ve Kayaçlar

15 ETKiNLiK 7 K A Y A Ç L A R K O N U Ş U Y O R Aşağıda kayaçlar kendileri hakkında bazı bilgiler vermektedir. Buna göre söz konusu kayacın hangi kayaç olduğunu belirtiniz. (Anahtar kelimeler: Konglomera, obsidyen, gnays, kalker, traverten, kömür, sileks, granit, tüf, andezit, mermer, bazalt) Siyah renkli bir taşım. Magmanın yer yüzüne çıktığında aniden soğuması ile oluşurum. Bu nedenle camsı görünürüm. Eskiden insanlar beni silah aleti yapmakta kullanırdı. Günümüzde ise cerrahların kullandığı neşterlerin kesici kısımlarında kullanılırım. Beyaz renkli bir taşım. Diğer adım kireç taşıdır. Dış kuvvetlerin etkisiyle milyonlarca yıl içinde biriktirilen tortulların basınç etkisiyle sıkıştırılarak oluşurum. İçimde fosil olabilir. Çözünüp tekrar birikerek travertene, sarkıt ya da dikite dönüşürüm. Ben bazen kahverengi bazen siyah renkliyim. Bitki kalıntılarının milyonlarca yıl boyunca karbonlaşmasıyla oluşurum. İnsanlar benimle sanayi devrimini başlattı. Fosil yakıt olarak kullanılırım. Benden termik kökenli elektrik enerjisi üretirler BÖLÜM 1 COĞRAFYA Gri veya bazen pembe renkte olabilirim. İç püskürük bir kayacım. Benim büyük kristallerim vardır. Kumlu topraklar oluşturum. Yuvarlak tepeler meydana getiririm. İnsanlar beni binalarda, kaldırımlarda ve bordür taşı olarak kullanır. 4 Normalde beyaz renkliyimdir. Fakat siyah, sarı, yeşil ya da kahverengi olabilirim. Kireç taşının başkalaşmasıyla oluşurum yani metamorfik bir kayacım. İçimde fosil bulamazsınız. Asiti sevmem. İnsanlar beni heykel yapmakta ve inşaat sektöründe kullanır. Koyu gri ve siyah renklerde olabilirim. Dış püskürük bir kayacım. Minerallerim ince tanelidir. İçimde demir olduğu için ağırımdır. Çok sertimdir. Dış kuvvetler beni kolay kolay parçalayamaz. İnsanlar beni temellerde, yol, köprü ve rıhtım yapımı gibi yerlerde kullanılır. 5 6 Eflatun, mor, pembemsi renkli dış püskürük bir kayacım. Ankara taşı olarak ta bilinirim. Volkanik bölgelerde bulunurum. Dağıldığımda killi topraklar oluştururum. Yapı malzemesi olarak kullanılırım. 7 Palme Yayıncılık Volkanlardan çıkan kül ve irili ufaklı parçaların üst üste yığılarak yapışması ile oluşurum. Dış kuvvetlere karşı oldukça dayanıksızımdır. Örneğin, Ürgüp - Göreme yöresinde peri bacalarını oluştururum. Denizlerde eriyik halde bulunan silisyum dioksitin çökelmesi ile oluşan bir kayacım. Kahverengi, gri, beyaz, siyah renklerde olabilirim. Çok sert olmam ve düzgün yüzeyler halinde kırılmam nedeniyle ilkel insanlar tarafından alet yapımında kullanıldım. 8 9 Kalsiyum bikarbonatlı yer altı sularının mağara boşluklarında veya yeryüzüne çıktıkları yerlerde içlerindeki kalsiyum karbonatın çökelmesi sonucu oluşan kimyasal tortul bir kayacım. Beni en iyi Pamukkale de görebilirsiniz. Granitin yüksek sıcaklık ve basınç etkisi altında kalarak başkalaşıma uğramış haliyim. Metamorfik bir kayacım. Oluşmam için yüksek derecede metamorfizma yaşamalıyım. Sertimdir. İnsanlar beni kaldırım taşı olarak kullanırlar. İrili ufaklı yuvarlak taş parçalarının doğal bir çimento ile birleştirilmesi sonucu oluşurum. Kırıntılı tortul kayacım. Akarsu yataklarında çok bulunurum. Çimento yapımında kullanılırım

16 BÖLÜM 1 COĞRAFYA Topoğrafya ve Kayaçlar 1. Kayaçların minerolojik bileşimlerini, yapı ve dokularını inceleyen, onları tanımlamaya çalışan ve gruplayıp sınıflandıran bilim dalı aşağıdakilerden hangisidir? A) Pedrografi B) Pedoloji C) Limnoloji D) Jeomorfoloji E) Mineroloji Test 1 5. Aşağıda bazı organik tortul kayaçlar verilmiştir. I. Linyit II. Taş kömürü III. Antrasit IV. Turba Yukarıda verilen organik tortul kayaçları oluşum yaşlarına göre sıralarsak eskiden yeniye göre nasıl bir sıralama yapmamız doğru olur? 2. Aşağıda tortul kayaçlarla ilgili olarak verilen özelliklerden hangisi yanlıştır? A) Tortul kayaçların oluşumu çok uzun yıllar gerektirir. B) Tortul kayaçları oluşturan tabakalar farklı zamanlarda oluşmuştur. C) Tortul kayaçlar, diğer kayaçların parçalanıp dağılmasıyla oluştuğu için belirli bir kristal şekilleri yoktur ve tabakalıdır. D) Tortul kayaçların içinde bol miktarda mineral ve fosil bulunur. E) Tortul kayaçlar yüksek sıcaklık ve basınç etkisi altında oluşurlar. 3. Aşağıda püskürük kayaçlarla ilgili olarak verilen özelliklerden hangisi yanlıştır? A) Yeryüzünde ilk oluşan kayaç türüdür. B) Yer kabuğunda bulunan bütün kayaçların temelini püskürük kayaçlar oluşturur. C) Püskürük kayaçlar genelde kristal haldedirler. D) Püskürük kayaçlarda, mağma aniden soğuduğu için canlı kalıntıları bulunmaz. E) Mağma bazen yeryüzüne kadar yükselir ve orada soğuyup katılaşır. Bu yolla meydana gelen kayaçlara iç püskürük kayaçlar denir. 4. Organik tortul taşlar, bitki ve hayvanların öldükten sonra kalıntılarının yer kabuğunun deniz ya da göl gibi çukur alanlarında birikmesiyle oluşan kayaçlardır. Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisinin organik tortul kayaçlardan olduğu söylenemez? A) Kaya tuzu B) Linyit C) Taş kömürü D) Antrasit E) Mercan kalkeri Palme Yayıncılık A) I - II - III - IV B) I - III - II - IV C) II - I - III - IV D) III - II - I - IV E) IV - I - III - II 6. Aşağıda kayaçlarla ilgili verilen özelliklerden hangisi yanlıştır? A) Yer kabuğu oluşumları ve özellikleri aynı olan taşlardan yapılmıştır. B) Taşların çoğunluğu doğada mevcut olan inorganik maddeler olarak bilinen minarellerin bir araya gelmesi ile oluşur. C) Bir taş tek bir minarelden meydana geldiği gibi birden fazla mineralden de meydana gelebilir. D) Kayaçlar oluşum özelliklerine göre, püskürük, tortul ve başkalaşım kayaçları olmak üzere üçe ayrılır. E) Kayaçların geçirimliliği, erimeye karşı direnci gibi özellikleri ile yer şekillerinin oluşmasında ve gelişmesinde önemli etkileri vardır. 7. Suda eriyerek çözünebilen minerallerin, daha sonra çökelerek, birikmesi sonucunda oluşan kayaçlara kimyasal tortul kayaçlar denir. Aşağıdaki kayaçlardan hangisi kimyasal tortul kayaçlara örnek olarak gösterilemez? A) Mermer B) Traverten C) Kalker D) Kaya tuzu E) Jips 8. Alçı taşı, sarkıt, dikit ve kireç taşı gibi çökelme sonucu oluşan kayaçlar hangi kayaç grubuna girerler? A) Organik Tortul Kayaçlar B) Kimyasal Tortul Kayaçlar C) İç Püskürük Kayaçlar D) Metamorfik Kayaçlar E) Fiziksel Tortul Kayaçlar A 2. E 3. E 4. A 5. D 6. A 7. A 8. B

17 9. Su ile temas ettiğinde kolayca çözünebilen kireç taşı, jips ya da kaya tuzu gibi kimyasal tortul kayaçların yaygın olarak bulunduğu alanlarda yer altı mağaraları yaygınlık gösterir. Buna göre, aşağıda verilen alanlardan hangisinde yer altı mağaraları yaygın olarak bulunur? A) Zonguldak B) Kırklareli C) Antalya D) Samsun E) Ankara 10. Bu kayaçlar, yer kabuğunda değişik koşullar altında oluşmuş püskürük, tortul ve metamorfik kayaçların dış kuvvetler (akarsular, rüzgârlar, buzullar veya dalgalar) ve süreçler tarafından aşındırılması ve meydana gelen çeşitli büyüklükteki kayaç parçalarının taşınarak çukur sahalarda (göl, deniz ve okyanus tabanları gibi) biriktirilmesi sonucu oluşurlar. Paragrafta oluşum şekli anlatılan kayaçlara ne ad verilir? A) İç Püskürük Kayaçlar B) Dış Püskürük Kayaçlar C) Tortul Kayaçlar D) Metamorfik Kayaçlar E) Başkalaşım Kayaçları 11. Aşağıdaki kayaçların hangisinin oluşumunda iç kuvvetlerin etkisi olmuştur? A) Gnays B) Jips C) Gre D) Breş E) Traverten 12. Kalkerin suda çözünmesi sonucu mağara, kanyon vadi, polye ya da dolin; kireçli suların buharlaşması ve kirecin çökelmesi ile sarkıt, dikit ve traverten gibi yer şekilleri oluşur. Bu tür yer şekillerin görüldüğü araziye karst topoğrafyası adı verilir. II IV III Türkiye de karst topoğrafyasının en yaygınlık gösterdiği alan haritada verilen yerlerden hangisidir? A) I B) II C) III D) IV E) V V I Palme Yayıncılık 13. Mağmanın yeryüzüne çıkıp (lav), yeryüzünde soğumasıyla oluşan kayaçlara dış püskürük kayaçlar denir. IV II III Türkiye de volkanik alanların dağılışı dikkate alındığında haritada verilen yerlerden hangisinde dış püskürük kayaçların daha çok görüldüğü söylenebilir? A) I B) II C) III D) IV E) V 14. Göl, deniz ya da akarsuların taşkın alanlarında çökelmelerle oluşmuş kayaçlara tortul kayaçlar denir. Aşağıda bazı kayaçlar verilmiştir. I. Kum taşı II. Marn III. Konglomera IV. Mermer V. Andezit Buna göre, yukarıda verilen kayaçlardan hangileri tortul kayaç grubu içinde yer almaz? A) I ve II B) II ve III C) II ve V D) III ve IV E) IV ve V 15. Mermer, önceden oluşmuş kalkerin (kireç taşı) yüksek sıcaklık ve basınç etkisi altında fiziksel ve kimyasal özelliklerinin değişmesi sonucunda meydana gelen bir kayaçtır. Buna göre, mermer aşağıdaki kayaç gruplarından hangisi içinde yer alır? A) Organik Tortul Kayaçlar B) Kimyasal Tortul Kayaçlar C) İç Püskürük Kayaçlar D) Metamorfik Kayaçlar E) Fiziksel Tortul Kayaçlar 16. Gnays, mermer ve serpantin gibi kayaçlarının oluşumunda aşağıdakilerden hangisi en önemli etkendir? A) Dalga aşındırması ve biriktirmesi B) Rüzgâr aşındırması ve biriktirmesi C) Sıcaklık ve basınç etkisi D) Akarsu aşındırması E) Kimyasal ve fiziksel çözünme V I BÖLÜM 1 COĞRAFYA 9. C 10. C 11. A 12. B 13. A 14. E 15. D 16. C 17

18 BÖLÜM 1 COĞRAFYA Topoğrafya ve Kayaçlar 1. Yer kabuğunun yapısı ve geçirmiş olduğu jeolojik devirlerle yer altı zenginlikleri arasında sıkı bir ilişki vardır. Yer altı zenginliklerinin oluşumu üç grupta incelenir; volkanik olaylara bağlı olarak oluşan madenler, organik tortulanmaya bağlı olarak oluşan madenler, kimyasal tortulanmaya bağlı olarak oluşan madenler. Buna göre, oluşum kökeni aşağıda verilen madenler hangi seçenekte doğru olarak eşleştirilmiştir? Volkanik Kökenli Organik Kökenli Kimyasal Kökenli A) Kurşun Linyit Kaya tuzu B) Jips Krom Taş kömürü C) Linyit Jips Demir D) Antrasit Manganez Kalker E) Nikel Turba Linyit 2. Kayaçların yer kabuğu hareketleri sırasında çok yüksek basınç ve sıcaklık etkisi altında kalarak fiziksel ve kimyasal özelliklerinde değişimler olabilir. Bu etkilerle taşlar ezilir, erir ve yeniden katılaşır. Kayaçların yapıları, görünüşleri tamamen değişir. Bu olaya başkalaşım adı verilir. Yer kabuğu hareketleri esnasında meydana gelen şiddetli basınç ve yüksek sıcaklık etkisiyle başkalaşım geçiren bu tür kayaçlara ne ad verilir? A) Kimyasal Tortul Kayaçlar B) Metamorfik Kayaçlar C) Kırıntılı Tortul Kayaçlar D) Püskürük Kayaçlar E) Organik Tortul Kayaçlar Palme Yayıncılık 4. - Kimyasal tortul kayaç grubunda yer alır. - İçlerinde fosil bulunabilir. - Tabakalı bir yapıdadırlar. - Suda kolay çözünebilen bir yapıya sahiptirler. Yukarıda bazı özellikleri verilen kayaç türü aşağıdakilerden hangisidir? A) Granit B) Gnays C) Gre D) Bazalt E) Kireç taşı 5. Çok eski zamanlarda toprak altında gömülü kalmış ve orada taşlaşmış durumda bulunan bitki ve hayvan kalıntılarına fosil denir. Püskürük ve metamorfik kayaçlar gerek volkanik kökenli gerekse yüksek basınç altında kalarak oluştukları için içlerinde fosil bulundurmaz. I. Şist II. Granit III. Konglomera IV. Bazalt V. Mermer Test 2 Buna göre, yukarıda verilen kayaçlardan hangilerinde fosil bulunma ihtimali daha yüksektir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) III ve IV E) IV ve V 6. Tortulanmanın devamında altta kalan tabakalar üzerlerine biriken tabakalar tarafından büyük bir basınç etkisiyle sıkıştırılarak taşlaşırlar. Bu yolla oluşan kayaçlara da tortul kayaçlar denir. Tortul kayaçların oluşumu bir takım safhalardan geçer. 3. Masif alanlar metamorfik kayaçların bulunduğu yerlerdir. Dolayısıyla bu tür araziler yer kabuğu hareketliliğin sınırlı olduğu yerler olması nedeniyle şiddetli depremlerin olmayacağı alanlardır. Buna göre, aşağıda verilen alanlardan hangisinde şiddetli depremlerin oluşma olasılığı daha fazladır? A) Kanada nın kuzeybatı kıyıları B) Grönland ın güney kesimleri C) İskandinav Yarımadası D) Büyük Okyanus un doğu kıyıları E) Afrika nın güneyi Buna göre aşağıdakilerden hangisi yer kabuğunu oluşturan kayaçların tortul kayaçlara dönüşürken geçirdiği safhalardan biri değildir? A) Ufalanma B) Çimentolaşma C) Yanma D) Taşınma E) Çökelme 7. Aşağıdakilerden hangisi, kayaçların ayrışmasında etkili olan faktörlerden biri değildir? A) Nem oranı B) Taşınma C) Kayacın cinsi D) Bitki kökleri E) Sıcaklık farkları A 2. B 3. D 4. E 5. B 6. C 7. B

19 8. Kayaçların sert ve yumuşak olması, bulundukları bölgedeki dış kuvvetlerin (akarsu, rüzgâr, dalga gibi) aşındırma hızlarını etkiler. Kayaçların sert bünyeli olması dış kuvvetlerin aşındırma hızını yavaşlatır. Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisinin yaygın olduğu bölgede dış kuvvetlerin aşındırma hızı daha yavaş olacaktır? A) Kum taşı B) Gnays C) Marn D) Konglomera E) Kil taşı 9. Aşağıda bazı kayaç türleri verilmiştir. I. Andezit II. Granit III. Linyit 12. Organik tortul kayaçlar canlıların (hayvan ve bitki) öldükten sonra kalıntılarının çökelerek birikmesi ve zamanla taşlaşması sonucu oluşur. Linyit ve taş kömürü başlıca örnekleridir. I II V IV Buna göre, yukarıdaki haritada verilen alanlardan hangisinde bu tür kayaçlara daha çok rastlanır? A) I B) II C) III D) IV E) V 13. Aşağıdaki şekilde bir volkan dağının kesiti verilmiştir. III BÖLÜM 1 COĞRAFYA Söz konusu kayaçlar oluşum bakımından hangi grupta yer alırlar? I II III A) Fiziksel Tortul Dış Püskürük Kimyasal Tortul B) Metamorfik Organik Tortul İç Püskürük C) İç Püskürük Metamorfik Organik Tortul D) Kimyasal Tortul Dış Püskürük Metamorfik E) Dış Püskürük İç Püskürük Organik Tortul 10. Volkanların püskürmesi sonucu oluşurlar. Yerin içindeki mağmanın yeryüzüne çıkışı sırasındaki fiziksel ve kimyasal olaylar sonucunda oluşan gazların yapmış oldukları patlamalarla, bu tür depremlerin meydana geldiği bilinmektedir. Aşağıda verilen kayaçlardan hangisinin bulunduğu alanlarda volkanik deprem olma olasılığı daha azdır? A) Granit B) Siyenit C) Kalker D) Bazalt E) Andezit Palme Yayıncılık Y Buna göre, X ve Y bölgelerinde mağmanın soğuması sonucu oluşan volkanik kayaçlar aşağıdakilerden hangisi olabilir? X Y A) Marn Kalker B) Bazalt Breş C) Granit Gre D) Andezit Diorit E) Şist Siyenit 14. Katılaşım ve tortul kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başkalaşmasıyla oluşan kayaçlar vardır. Basınç ve sıcaklığın etkisiyle taşların fiziksel ve kimyasal yapıları değişir sertleşir ve renkleri koyulaşır. X 11. Aşağıda verilen kayaç örneği ve kayaç grubu eşleştirmelerinden hangisi yanlış verilmiştir? A) Gabro - İç Püskürük Kayaç B) Sünger taşı - Dış Püskürük Kayaç C) Breş - Kimyasal Tortul Kayaç D) Kaya tuzu - Kimyasal Tortul Kayaç E) Mermer - Metamorfik Kayaç Buna göre, aşağıda verilen kayaçlardan hangisinin bu şekilde değişime uğradığı söylenemez? A) Gabro - Gnays B) Sünger taşı - Şist C) Kalker - Mermer D) Taş kömürü - Elmas E) Kuvars - Kuvarsit 8. B 9. E 10. C 11. C 12. B 13. D 14. B 19

20 BÖLÜM 1 COĞRAFYA Topoğrafya ve Kayaçlar 1. Aşağıdaki dünya haritasında bazı alanlar numaralandırılarak gösterilmiştir. III I II IV Buna göre, dünya haritasında işaretlenen alanlardan hangisinde püskürük kayaçlar yaygın olarak bulunur? A) I B) II C) III D) IV E) V V Test 3 4. Bazı kayaçlar aşınmaya karşı dirençli değillerdir. Hem sel sularıyla hem de rüzgârlarla kolayca aşındırılabilirler. Volkanik sahalarda yer yer dirençli kayaçlar bulunabilir. Bu tür alanlarda yamaçlar sel sularıyla ve rüzgârların etkisiyle aşınmaya uğrar. Bu aşınma olayı devam ederken dirençli kayaların altındaki kısımlar aşınmadan kalır. Böylece yamaçta sivri kuleler şeklinde oluşumlar belirir. Üzerinde şapka şeklinde birer kaya parçası bulunan bu kule biçimindeki şekillere, görünüşlerinden dolayı peri bacası denilmiştir. Peri bacalarının oluşumunu sağlayan kayaç aşağıdakilerden hangisidir? A) Gabro B) Şist C) Marn D) Volkanik tüf E) Kalker 2. Aşağıdaki şekilde tor topoğrafyası gösterilmiştir. Palme Yayıncılık 5. Aşağıdaki fotoğraflarda bazı yer şekilleri verilmiştir. I II Yukarıdaki yer şeklini oluşturan kayaç türü aşağıdakilerden hangisidir? A) Bazalt B) Kalker C) Gabro D) Tüf E) Granit 3. Yeryüzündeki kayaçlar, dış kuvvetlere bağlı olarak sürekli aşınıp şekillenirler. Genel olarak yumuşak kayaçlar aşınmaya karşı dirençsiz olduklarından çevresine göre alçak ve belirgin olmayan yer şekilleri oluştururlar. Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisinin bulunduğu arazi çevresine göre daha alçak ve belirgin olmayan yer şekillerini oluşturur? A) Bazalt B) Andezit C) Granit D) Mermer E) Kum taşı III Bu yer şekillerinin bulunduğu alanlarda yaygın olarak bulunan kayaç türleri, aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? I II III A) Gre Bazalt Diyorit B) Marn Andezit Şist C) Traverten Gre Konglomera D) Kum taşı Tüf Kalker E) Obsidyen Jips Kalker E 2. E 3. E 4. D 5. D

21 6. Kayaçlar şiddetli sıcaklık ve basınç altında değişime uğradıklarında metamorfik kayaçları oluştururlar. Aşağıdaki kayaçlardan hangisi yukarıdaki duruma bağlı olarak oluşmuş bir kayaçtır? A) Kuvarsit B) Bazalt C) Turba D) Traverten E) Siyenit 7. I. Yeryüzünün ilk oluşan kayaç çeşitidir. II. İçlerinde fosil bulunur. III. Yüksek sıcaklık ve basınç altında oluşurlar. 11. Aşağıdakilerden hangisi, dış püskürük kayaçların özellikleri arasında gösterilebilir? A) Sıcaklık ve basınç altında fiziksel ve kimyasal özellikleri değişim göstermezler. B) Genellikle yumuşak ve aşınmaya karşı direçsizdirler. C) Hızlı soğumadan dolayı küçük kristalli, camsı veya süngerimsi bir yapıda bulunurlar. D) Tabakalı bir yapı gösterirler. E) İçlerinde fosil bulundururlar. BÖLÜM 1 COĞRAFYA Yukarıda bazı özellikleri verilen kayaç türleri, aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak eşleştirilmiştir? I II III A) Tortul Püskürük Tortul B) Metamorfik Tortul Püskürük C) Püskürük Tortul Metamorfik D) Tortul Püskürük Metamorfik E) Püskürük Püskürük Tortul 8. Mağmanın yerin derinliklerinden hareket ederek yeryüzüne çıkması veya yeryüzüne yakın derinliklere kadar gelerek soğuması olayına volkanizma denir. Aşağıdakilerden hangisi, aktif volkanik alanlarda bulunma olasılığı düşük olan kayaç türlerinden biridir? A) Antrasit B) Granit C) Obsidyen D) Volkanik tüf E) Andezit 9. Lavlarda soğuma havayla temas edip hızlı olduğu zaman küçük kristalli camsı veya süngerimsi bir yapı özelliği gösterir. Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisinde bu durum daha belirgin olarak gözlenir? A) Granit B) Konglomera C) Volkanik tüf D) Obsidyen E) Sileks 10. Bir bölgede, aşağıdaki kayaç türlerinden hangisinin yaygın olarak bulunması, oluşumunu eski jeolojik zamanlarda kazandığını gösterir? A) Kum taşı B) Turba C) Breş D) Taş kömürü E) Gre Palme Yayıncılık 12. İki kıtasal levhanın ayrılması sırasında, Manto dan gelen mağma katılaşarak Litosfer e dönüşür ve levhaların büyümesine neden olur. Yukarıda anlatılan oluşum sırasında oluşan kayaç türü aşağıdakilerden hangisidir? A) İç Püskürük Kayaçlar B) Metamorfik Kayaçlar C) Dış Püskürük Kayaçlar D) Kimyasal Tortul Kayaçlar E) Fiziksel Tortul Kayaçlar 13. Bitkilerin bataklık alanlarda (delta, göl, lagün gibi) birikmesi sonucu oluşan tabakaların değişime uğraması sonucu meydana gelmiştir. Bu tabakalar üzerine çeşitli çökeltilerin birikmesi ve yer kabuğu hareketleri sonucu derinliklere gömülmüştür. Gömülmüş olan bu bitkiler; artan ısı ve basınca maruz kaldıklarında bünyelerinde fiziksel ve kimyasal değişikliğe uğrayarak kayaca dönüşürler. Paragrafta oluşum özellikleri anlatılan kayaç türüne aşağıdakilerden hangisi örnek olarak verilebilir? A) Kalker B) Mermer C) Taş kömürü D) Traverten E) Granit 14. Başkalaşım kayaçlarının aşağıdaki alanlardan hangisinde oluşma olasılığı daha fazladır? A) Ova tabanlarında B) Akarsu ağızlarında C) Mağmanın yer kabuğuna temas ettiği yerlerde D) Okyanus tabanlarında E) Kalkerli arazilerde 6. A 7. C 8. A 9. D 10. D 11. C 12. C 13. C 14. C 21

22 BÖLÜM 1 COĞRAFYA 15. Çöküntü depremleri karstik alanlardaki mağara tavanlarının çökmesiyle Topoğrafya ve Kayaçlar oluşur. Buna göre, aşağıdaki kayaç türlerinden hangisinin yaygın olduğu yörelerde bu tip depremlerin oluşması beklenir? A) Granit B) Kalker C) Bazalt D) Konglomera E) Diyorit 16. Bir kayaç başka bir kayacı ya çizer ya da çizilir. Bu çizilme durumu sertlik derecelerini belli eder. Aşağıdaki kayaçlardan hangisi başka bir kayaç tarafından çizilemez? A) Elmas B) Bazalt C) Talk D) Obsidyen E) Granit 20. Aşağıdakilerden hangisi tortul kayaçların özelliklerinden değildir? A) Mermer kimyasal tortul kayaçlara en güzel örnektir. B) Kaya tuzu kimyasal olarak oluşmuş bir tortul kayaçtır. C) Kum ve çakıl taşları kırıntılı tortul kayaçlara örnektir. D) Canlı artıkları organik tortul kayaçları oluşturur. E) Tortul kayaçlar zaman içerisinde tekrar başka bir tortul kayaca dönüşebilir. 21. Yüzey sularının yer kabuğunun geçirimlilik özelliği gösteren kayaçlarının ve tabakalarının içinden sızarak geçirimsiz kayaçların ya da tabakaların üzerinde birikmeleriyle oluşturdukları sulara yer altı suları adı verilir. Buna göre, yağış miktarları ve yer şekillerinin özellikleri aynı olan yörelerde aşağıda verilen kayaçlardan hangisinin bulunması yer altı sularının oluşumunu olumlu yönde etkiler? 17. Taşlar oluşumları ve özellikleri bakımından birbirlerinden farklıdırlar. Aşağıdaki kayaçlardan hangisi Anadolu da bulunmaz? A) Gabro B) Obsidyen C) Andezit D) Şist E) Mercan kalkeri 18. Volkanik kökenli kayaçlar, sıcak ve hamurumsu mağmanın soğuması sonucu oluştuklarından kristalli (taneli) görünüm kazanabilirler. Yüzeyden derine doğru inildikçe kristaller büyümektedir. Aşağıdaki kayaçlardan hangisinin iri kristal yapılı olduğu söylenemez? A) Granit B) Diyorit C) Gabro D) Siyenit E) Obsidyen 19. Aşağıdakilerden hangi, bir bölgede farklı kayaç türlerinin görüldüğüne kanıt olarak gösterilebilir? A) Volkanik toprakların yaygınlık göstermesi B) Doğal bitki örtüsünün çok çeşitlilik göstermesi C) Çok farklı toprak tiplerinin görülmesi D) Dört mevsim koşullarının belirgin yaşanması E) Akarsuların akış hızlarının fazla olması Palme Yayıncılık A) Granit B) Konglomera C) Bazalt D) Obsidyen E) Granit 22. Kayaçların oluştukları günden bu yana devam eden ve farklı tür kayaçların doğal yollarla birbirine dönüşmesini açıklayan sürece kayaç döngüsü denir. Kayaç döngüsüyle ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Mağma, volkanik hareketlerle gerek yer kabuğunun içine sokularak gerekse üzerine çıkarak, soğuyup katılaşarak; hem kayaç döngüsünü başlatır hem de püskürük kayaçlara dönüşür. B) Püskürük kayaçlar zaman içerisinde dış güçlerin etkisiyle çözünmeye uğrayarak daha küçük parçalara ayrılarak ufalanırlar. C) Çeşitli ortamlarda biriktirilen malzemeler üzerlerine sonradan getirilip yığılan malzemelerin uyguladığı basınç ile sıkıştırılıp taşlaşarak tortul kayaçlara dönüşürler. D) Tortul kayaçlar, üzerlerine biriktirilen yeni malzemelerin uyguladığı basınç ve mağmanın sıcaklık etkisiyle metamorfik kayaçlara dönüşürler. E) Metamorfik kayaçlar dış kuvvetlerin etkisiyle tekrar çözünmeye uğrayarak püskürük kayaçlara dönüşürler B 16. A 17. E 18. E 19. C 20. A 21. B 22. E