BİRİNCİ OTURUM ENERJİ GÜVENLİĞİ VE İSTİKRARSIZLIK

Transkript

1 BİRİNCİ OTURUM ENERJİ GÜVENLİĞİ VE İSTİKRARSIZLIK Sayın Komutanım, Değerli Konuklar; Yrd. Doç. Dr. Itır TOKSÖZ 1 Özellikle petrol ve doğalgaz enerji kaynakları ve istikrarsızlık konularında daha çok kavramsal çerçeve çizecek olan bir sunum olacak benimki. Özellikle de Soğuk Savaş sonrası dönemde önemli bir uluslararası ilişkiler kavramı olarak ortaya çıkan istikrarsızlığın nakil hatları ile olan ilişkisi irdelenecektir. Yalnızca nakil hatlarının değil kaynak sahibi ülkelerin durumunu ilgilendiren hususlara da değinilecektir. Soğuk Savaş sonrası dönemde istikrarsızlık önemli bir uluslararası ilişkiler kavramı olarak ortaya çıkmıştır. Yine aynı dönemde özellikle dağılan eski Sovyetler Birliği ülkelerinde bulunan kaynaklar, Sovyetlerin etkisinin ortadan kalkması ile birlikte dünya gündemine oturmuştur. Bu çerçevede enerji güvenliği de sıkça tartışılan konulardan biri haline gelmiştir. Bu çalışma enerji güvenliği ve istikrarsızlık arasındaki ilişkiyi kavramsal bir çerçevede ortaya koymaya çalışacaktır. Uluslararası ilişkiler alanında araştırmalar yapan birisi olarak istikrarsızlık kavramı benim karşıma ilk kez doktora tezim için okumalar yaptığım bir dönemde ortaya çıkmıştı. Bu konuya nasıl ilgi duyduğumu sizlere aktarmaya çalışıyorum ki iki konuyu nasıl bağdaştırdığımı anlatabileyim. Tehdit algılamalarını araştırdığım bir dönemde istikrarsızlığın özellikle Soğuk Savaş sonrası dönemde bir tehdit olarak algılanabildiğini keşfetmek benim için pek de şaşırtıcı olmadı. Şaşırtıcı olan istikrarsızlığın farklı konulardaki etkilerini inceleyen çalışmaların ne kadar az olduğunu görmek oldu. Soğuk Savaş sonrası dönemde pek çok konuşmanın, pek çok analizin içinde bu kavramın sıklıkla geçtiğine tanıklık ediyorken konu ile ilgili çok az sayıda çalışmanın bulunması ilginçtir. Literatürdeki bu boşluk beni konu üzerinde eğilmeye ve istikrarsızlık konusunu ciddi bir biçimde 1 Doğuş Üniversitesi Öğretim Üyesi 7

2 düşünmeye itti. Doktora tezi okumalarım sırasında ilgimi çeken bu olgu sonraki çalışmalarımda önemli bir yer tuttu. Bir yıl kadar önce Terörle Mücadele Mükemmeliyet Merkezi tarafından yayınlanan Defence Against Terrorism Review dergisinde, Turkish Military s Perceptions Instability as an External Threat and Terrorism konulu yayınlanan makalem, daha sonra bu yaz Avustralya nın Sidney kentinde Uluslararası Barış Araştırmaları Derneği nin Güvenlik ve Silahsızlanma Komisyonu nda sunduğum Devlet Güvenliği, İnsan Güvenliği ve İstikrarsızlık konulu bildirime de temel teşkil etmiştir. Bugünkü sunumumun ikinci ayağını oluşturan enerji güvenliğine karşı ilgim ise 1999 yılında Paris 1 Pantheon-Sorbonne Üniversitesi nde yazdığım Avrasya Koridoru ve Türk Boğazları konulu yüksek Lisans tezimde daha sonra doktora dersleri aldığım sırada enerji boru hatlarının karşılaştırmalı değerlendirilmesi ve Petro dolarların demokratikleşme üzerine etkileri konularında yazdığım ödevler ile gelişti. Enerji güvenliği ve istikrarsızlık hakkındaki bu çalışmam, istikrarsızlık üzerine olan araştırmalarım benim kariyerim içinde üçüncü ayağı oluşturuyor. Gitgide istikrarsızlığın güvenlik alanına daha fazla etkisi bulunduğunu keşfediyorum. Uluslararası ilişkiler alanındaki istikrarsızlık kavramını üç analiz seviyesinde ele almak mümkündür. İstikrarsızlığın uluslararası ilişkilere olan etkisinin anlaşılabilmesi için bu üç seviyede istikrarsızlığı anlamak gereklidir. İstikrarsızlık bir olgu olarak hem sistemik, hem bölgesel hem de devlet seviyelerinde karşımıza çıkmaktadır. İlk olarak sistemik seviye, küresel ölçekteki güç ekseni değişimleri esnasında karşımıza çıkan istikrarsızlıktır. İkinci olarak iki ya da daha fazla devletin arasındaki ilişkilerin kötüye gitmesi ile oluşan bölgesel istikrarsızlıklardan bahsedilebilir. Son olarak ekonomisinde dalgalanmalar ve/veya sosyal çalkantı yaşayan, meşru olmayan ya da zayıf yönetimden muzdarip devlet düzeyindeki istikrarsızlıklardan bahsetmek mümkündür. Bu üç tip istikrarsızlık karşılıklı etkileşim içindedir. Sistemin istikrarsızlığı özellikle stratejik önemi yüksek olan bölgelerde istikrarsızlığı artırabilir. Belli bir ülkedeki istikrarsızlık diğer bölge ülkelerindeki istikrarsızlık sorunlarını beraberinde getirebilir. Ya da tam tersi olarak bir bölgedeki istikrarsızlık bölgede istikrara sahip olan diğer ülkeleri etkileyebilir. 8

3 Enerji güvenliği ve istikrarsızlık konularında bir şeyler söyleyebilmek için öncelikle istikrarsızlığı bir kavram olarak iyice açmak gerektiğine inanıyorum. Literatürde bu konuda çalışmalar çok fazla değil. Ben burada size bir özetini vermeye çalışacağım. İstikrarsızlık her dönemde aynı anlamda kullanılan bir kavram olmamıştır. İstikrar ve istikrarsızlık kavramları ile sözü edilmek istenen şey Soğuk Savaş ve Soğuk Savaş sonrası dönemde farklılık göstermektedir. Soğuk Savaş Döneminde istikrarsızlık sistem teorisi çerçevesinde değerlendirilmiş ve istikrarsızlıktan çok istikrar kavramına vurgu yapılmıştır. 2 İstikrar bu durumda güç dengesi yani Çift Kutuplu İstikrar olarak anlaşılmıştır. Karl Deutsch ve David Singer, istikrarı sistemin tüm gerekli özelliklerini koruması, tek bir milletin baskın hale gelmemesi, sistemin çoğunluk üyesinin varlıklarını devam ettirmeleri ve geniş çaplı savaşın ortaya çıkmaması olasılığı olarak tanımlamışlardır. 3 Bu durumun tersi istikrarsızlık olacaktır. Bu dönemde istikrarsızlık sistemik olarak ele alınış ve güç dengesinin olmadığı durum olarak anlaşılmıştır. İstikrarı tehdit eden unsurlar da bu dönemde daha tanımlanabilir durumdadır. İdeolojik olarak ayrışan dünyada tehditler daha elle tutulur, gözle görülür bir haldedir. Soğuk Savaş sonrası dönemde ise gerek devlet adamları, gerek akademisyenler, gerekse askeri yetkililer ortaya çıkan istikrarsız ortamdan bahseder olmuşlardır. Yeni dünya düzeninde istikrarsızlıktan nâhoş bir durum olarak sıklıkla bahseder olmuşlardır. Bu dönemde istikrarsızlık sistemik seviyeden bölgesel ve yerel seviyeye inmiştir. Kavram gitgide daha çok kullanılır olmuş ancak anlam değiştirmiştir. Bugün uluslararası sistemin istikrarsızlığından çok, belli bölgeler ya da belli ülkeler içindeki istikrarsızlık bir güvenlik problemi olarak algılanmaktadır. Devlet seviyesindeki istikrarsızlıkla ilgili çalışmalara bakacak olursak; Blanco ve Grier isimli iki akademisyen, 18 Latin Amerikan ülkesinde yılları arasındaki dönemde istikrarsızlığı belirleyen 2 John Lewis Gaddis, The Long Peace: Elements of Stability in the Postwar International System, Karen Mingst and Jack Synder, Essential Readings in World Politics, New York, W.W.Norton & Company, 2001, p Ibid. 9

4 faktörlere bakmışlardır. 4 Bu çalışmalarında rejim tipi, rejim sürekliliği, hizipçilik, gelir eşitliği/eşitsizliği, etnik çeşitlilik, etik ayrımcılık, bölgesel dökülme ya da yayılma etkisi, şehirleşme ve makro ekonomik değişkenleri mercek altına almışlarıdır. Çalışmaları sonucunda demokrasi ve ticarete açıklığın istikrarsızlık üzerinde ters orantılı bir etkisi olduğunu bulmuşlardır. Yani demokrasi ve ticarete açıklık arttıkça istikrarsızlık azalmaktadır. Ayrıca hizipleşmiş siyasi sistemlerin daha çok istikrarsızlığa maruz kaldıklarını ve istikrarsızlığın gelir eşitsizliği, etnik bölünme ve şehirleşme ile de doğru orantılı olduğunu bulmuşlardır. Yine yılları arasında nüfusu 500,000 den fazla olan ülkelerdeki iç savaşlara ve yönetim bozukluklarına bakan Political Instability Task Force adlı bir proje bulunmaktadır. 5 Bu proje devletin başarısızlığa uğramasındaki faktörleri incelemiştir. Projede incelenen devrimsel savaşlar, etnik savaşlar, toplu öldürmeler ve rejim değişiklikleri dört tip devlet başarısızlığı veya siyasi kriz için devlet başarısızlığı ile ilgi değişkenler tayin edilmiştir. Bu dört alan demografik ve toplumsal ölçütler, ekonomik ölçütler, küresel ölçütler ve siyasi liderlik ölçütleridir. Bölgesel seviyedeki istikrarsızlıklar konusunda yapılan bir takım çalışmalar vardır. Örneğin, Ades ve Chua 1997 yılında yaptıkları bir çalışmada bölgesel istikrarsızlıkların ticaret akışını kestiğini, askeri harcamaları artırdığını, böylece bir ülkenin ekonomik performansını negatif yönde etkilediğini keşfetmişlerdir. 6 Bu durum siyasi istikrarsızlık gösteren komşu ülkeler arasında da bir negatif yayılmaya sebep olmaktadır. Goldstone ve arkadaşları 2005 yılında yaptıkları bir çalışmada eğer bir ülkenin 4 ya da daha fazla çatışma içinde komşusu varsa, kriz başlangıcına maruz kalabilmesinin daha olası hale 4 Louisa Blanco and Robert Grier, Long Live Democracy: The Determinants of Political Instability in Latin America, Journal of Development Studies, 45:1, 2009, p Daniel C. Esty et al., State Failure Task Force Report, 30 November 1995, p. 7, available at 6 Alberto Ades & Hak B. Chua, Thy Neighbor s Curse: Regional Instability and Economic Growth, Journal of Economic Growth, Vol. 2, No: 3, September 1997, p

5 gelebileceğini bulmuşlardır. 7 Yine Gurr ve arkadaşları 2005 yılında yaptıkları bir çalışmada, komşuları iç ya da etnik çatışma geçirmekte olan ülkelerin bir etnik savaşa karşı daha korunmasız olduğunu, sınır komşuları iç savaş ya da uluslararası savaş içinde olan Müslüman ülkelerin istikrarsızlığa daha açık olduklarını keşfetmişlerdir. 8 Yine Blanco & Grier 2009 yılında yaptıkları az önce bahsedilen çalışmada kötü mahalle kavramını kullanmışlardır. Kötü mahalle lerde bulunan ülkeler mülteci akımına uğrayarak ya da komşu ülkelerdeki gerillaların kendi ülkelerine saldırmak için bir üs olarak kullanılması ile istikrarsızlığa itilmektedirler. 9 Marshall 2005 yılında yaptığı bir çalışmasında istikrarsızlılığı ardışık bir olaylar dizisi olarak görmektedir. 10 İlk istikrarsızlık olayının başlaması ile son istikrarsızlık olayı arasında geçen zaman zarfı olarak tayin edilmiştir. İstikrarsızlık dönemleri istikrarsızlık olaylarının özgün kombinasyonu olarak karakterize edilmiştir. Bir olayın başlangıcı ardışık ve örtüşen başka olaylar ile de çakışmaktadır. Marshall a göre istikrarsız bir bölgede bulunmak ilk istikrarsızlık olayının ortaya çıkmasını kolaylaştıran bir etkendir. Bu çalışmadan devletlerin bölgesel istikrarsızlıklar konusunda neden hassas oldukları sorusu da daha kolay cevap bulabilir. Bu çerçevede; krizlerin daha çok istikrarsız bölgelerde ortaya çıktığı, istikrarsızlığın aktörlerin davranışlarını öngörülemez hale getirdiği, aktörlerin niyet ve kabiliyetlerini etkileyebildiği, istikrarsızlığa belirsizliğin eşlik ettiği göz önünde bulundurulması gereken noktalardır. 7 Jack A. Goldstone et al. A Global Forecasting Model for Political Instability, paper prepared for presentation at the Annual Meeting of the American Political Science Association, Washington, DC, September 1-4, 2005, p. 22, available at 8 Ted Robert Gurr, Mark Woodward and Monty G. Marshall, Forecasting Instability: Are Ethnic Wars and Muslim Countries Different?, Prepared for delivery at the 2005 Annual Meeting of the American Political Science Association, September 1-4, p. 3.& p Louisa Blanco and Robert Grier, Long Live Democracy p Monty G. Marshall, Conflict Trends in Africa, : A Macro Comparative Perspective, Center for Systemic Peace, report prepared fort he Africa Conflict Prevention Pool, Government of the United Kingdom, October, , p

6 Soğuk Savaş dönemindeki tehditlerin Soğuk Savaş sonrası dönemde farklılaştıkları da bir gerçektir. Soğuk Savaş sonrası dönemde çöken ve yeni ortaya çıkan devletler, başarısız devletler, etnik çatışmalar, ayrılıkçı hareketler, bölgesel gerilimler, ekonomik rekabet, bölgeselcilik, milliyetçilik ve küreselleşme arasındaki çekişmeler, ortaya çıkan yeni güçler, terörizm, kutupluluk değişiklikleri, yeni uluslararası aktörler, istikrarsızlıkla birlikte anılan unsurlar olmuşlardır. Daha fazla çeşitlenen tehdit yelpazesi için de terörizm, uyuşturucu ve insan kaçakçılığı, göç, yapısal şiddet, kimlik konuları ayrılıkçılık, nüfus artışı, kökten dincilik, ekonomik resesyon, küreselleşme ve hatta olası su kıtlığı ya da enerji kaynaklarına erişim konuları da bu tehditler ile anılır hale gelmişlerdir. Bu tablo içinde şimdi de enerji güvenliği, nakil hatları güvenliği ve istikrarsızlık arasındaki ilişkileri değerlendirmek yerinde olacaktır. Sistemik seviyeden bakıldığında büyük güçler arasındaki enerji nakil hatları üzerine olan çekişmeleri göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Soğuk Savaş dönemi gibi iki kutuplu olmasa da tek kutupluluk ya da çok kutupluluk tartışmalarının olduğu bir dönemde, özellikle AB nin 90 lı yılların başında eski SSCB nin doğalgaz ve petrol zengini bölgelerinden olan Hazar Bölgesinde etkin bir rol oynaması, Rusya Federasyonu nun yakın çevre olarak adlandırdığı bu bölgede 2000 li yıllardan itibaren kendini daha fazla topladığı bir dönemde yeniden etki kurmaya çalışması, Çin in de Orta Doğu kaynaklarına oranla kendisine daha yakın Orta Asya ve Hazar kaynaklarının nakli için boru hatları projelerine ilgi göstermeye başlaması, enerji ihtiyacındaki Avrupa nın etkisi, Türkiye gibi bölgesel aktörlerin de konuya olan ilgisi ve etkinliğini artırma çabaları uluslararası ilişkileri son derece etkiler hale gelmektedir. Enerji kaynaklarına erişim ve bu kaynakların naklinin kontrolü elbette büyük devletlerin güçlerini önemli oranda etkileyecektir. Elinde daha çok enerji kaynağı erişimi bulunduran ve müttefiklerini bu erişimden faydalandırabilen devlet dünyanın lideri olmaya daha yakın duracaktır. Bu durumda enerji kaynakları ve boru hatlarının güvenliği büyük güçle arasındaki güç mücadelesindeki önemli bir yeri dolayısıyla istikrarsızlık yaratma potansiyeline sistemik düzeyde sahiptirler denebilir. 12

7 2008 yazındaki Gürcistan Harekâtı sırasında ortay çıktığı üzere enerji nakil hatları sorunu eski iki süper gücün sistem içerisinde birbirlerine rakip olarak tekrar ortaya çıktıkları bir tablo yaratmıştır. Sistemik istikrarsızlığa daha önce belirtildiği gibi, güç eksenindeki değişimlerin yarattığı değişikliklerin bir sonucu olarak bakacak olursak enerji güvenliği ve istikrarsızlık konusu arasındaki ilişki kolayca göze çarpar hale gelmektedir. Eğer uluslararası ilişkilerde halen devletlerin yanında ikincil düzeyde kalmalarına rağmen son dönemde etkilerini gitgide artıran devlet dışı aktörleri de göz önünde bulunduracak olursak, petrol şirketlerinin yatırım yapılacak ülkelerdeki ya da boru hatlarının geçeceği ülkelerdeki istikrarsızlıklara karşı diğer sektörlerdeki çokuluslu şirketlerden daha az duyarlı olmaları da 11 enerji güvenliği ve istikrarsızlık çerçevesinde değerlendirilmesi gereken, sistemik düzeyde ele alınması gereken bir olgudur. Uluslararası sermayenin istikrarsızlık üzerindeki etkisi, bu sistemik analiz düzeyinden bakılarak değerlendirilmelidir. Bugün enerji kaynağına sahip ülkelerin de bu kaynakların naklinin gerçekleştirileceği ülkelerin büyük çoğunluğu ya ulusal, ya da bölgesel istikrarsızlıklara maruz kalmaktadırlar. Doğal enerji kaynaklarının siyasi sistem ve sistemin performansı üzerindeki etkileri konusu son yıllarda sıklıkla araştırılan bir konu haline gelmiştir. Bu çalışmalarda ortaya konan şudur ki; doğal enerji kaynaklarına sahip olan ülkeler genelde siyasi kaos ve/veya aşırı otoriterlik ile karakterize edilirler. Örneğin 2008 yılı Economist Intelligence Unit in demokrasi endeksi sonuçlarına göre petrol zenginliğine bağlılık demokrasi üzerinde negatif etkiler de doğurmaktadır. 12 Petrolden kazanılan servetin siyasi istikrar, milli güvenlik ve demokrasi ile negatif korelasyon içinde bulunduğunu öne süren pek çok çalışma bulunmaktadır. Bir örnek vermek gerekirse Terry Lynn Carl petrolden kazanılan servetin bir ülkenin kurumlarının nasıl kurumsallaştığını bile etkilediğini söylüyor. 13 Petrol zengini ülkelerin askeri harcamalar için 11 The Economist, Oil Drums Calling: A Nasty Case of Resource Fever, Feb , accessed at 12 EIU, The Economist Intelligence Unit s Democracy Index 2008, p Karl, Terry Lynn, The Paradox of Plenty: Oil Booms and Petro-States, University of California Press, Berkeley,1997, CA, p. 7 13

8 daha fazla parası olacağından bu ülkelerin silahlanma yarışına girerek bölgesel güvensizlikleri körüklemeleri ve dolayısıyla istikrarsızlıklara yol açmaları da mevcuttur. Ayrıca fiyatların kontrolü de hem devlet seviyesinde hem de uluslararası alanda kaynağa sahip ülke ya da bölge içindeki istikrarsızlığı artıracak bir çekişme ortamı yaratabilir. Bir taraftan enerji kaynaklarının ülkeleri ve bölgeleri istikrarsızlığa sürükleyebileceği göz önünde bulundurulurken bir diğer taraftan da istikrarsız bölgelerde bulunan kaynakların ya da transit rotalarının güvenliğine çok uluslu şirketlere ve uluslararası ilişkilere olan etkisi göze çarpmaktadır. Enerji nakil hatlarının gündeme geldiği 90 lı yıllarda görüşlerden bir tanesi, nakil hatlarının ve bu nakil hatlarının kaynaklarından ve transit ülkelerin kazanacakları ücretlerden yaratılan servetin karşılıklı bağımlılık sayesinde bölgesel çatışmaları azaltabileceği yönünde idi. Geçen 20 yılda bu durumu doğrulayan gelişmeler ortaya çıkmamıştır. Aksine nakil hatlarının geçebileceği ülkelerdeki çatışmalar ya daha da kızışmış, çözülemez hal almış ya da donmuş anlaşmazlıklar olarak potansiyellerini korumaktadırlar. Nakil hatlarının pek çoğu halen proje aşamasında kaldığından bu görüşün tamamıyla saf dışı kaldığı söylenemese de, nakil hatlarının kurulmasına yönelik çabaların yarattığı rekabet ortamının da bölgesel istikrarsızlıkları negatif yönde etkiliyor olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. Özetle; sonuç olarak şu denebilir ki hem enerji kaynaklarına sahip ülkeler, hem de enerji nakil hatlarına ev sahipliği yapmaya aday ülkeler, Soğuk Savaş sonrası dönemde istikrarsızlık içinde bulunmaktadırlar. Bu istikrarsızlık özellikle devlet ve bölgesel bazda göze çarparken, sistemik açıdan bakıldığında da büyük güçlerin enerji kaynaklarına olan erişimi ve bu erişimin büyük gücün diğer büyük güçlerin erişimine oranla ne ölçüde artıp azalacağı da; özelde enerji güvenliği genelde de uluslararası güvenlik açısından önem arz etmektedir. Enerji nakil hatlarının geçiş bölgesinde bulunan ve enerji ihtiyacı gitgide artan Türkiye için enerji güvenliği ve istikrarsızlık arasındaki ilişkinin son derece önem taşıdığını düşünüyorum. Enerji güvenliği ve enerji nakil hatları güvenliği konusu çalışılırken bu kaynakların varlığının istikrarı nasıl etkilediği ya da mevcut istikrarsızlığın enerjinin 14

9 özellikle taşınması konusunu nasıl etkilediği üzerinde hem kavramsal düşüncelerin geliştirilmesine hem de daha fazla ampirik çalışmaların yapılmasına ihtiyaç vardır. Dinlediğiniz için hepinize teşekkür ederim. Kaynakça Ades, Alberto and Chua, Hak B., 1997, Thy Neighbor s Curse: Regional Instability and Economic Growth, Journal of Economic Growth, Vol. 2, No: 3, September 1997, p Blanco, Louisa & Grier, Robert, Long Live Democracy: The Determinants of Political Instability in Latin America, Journal of Development Studies, 45:1, 2009, p EIU, The Economist Intelligence Unit s Democracy Index 2008, Esty, Daniel C. et al., State Failure Task Force Report, 30 November 1995, SFTF%20Phase%20I%20Report.pdf Gaddis, John Lewis. The Long Peace: Elements of Stability in the Postwar International System, Karen Mingst and Jack Synder, Essential Readings in World Politics, New York, W.W.Norton & Company, 2001, p Goldstone et al. Jack A. A Global Forecasting Model for Political Instability, paper prepared for presentation at the Annual Meeting of the American Political Science Association, Washington, DC, September 1-4, 2005, available at Gurr, Ted Robert, Woodward, Mark and Marshall Monty G., Forecasting Instability: Are Ethnic Wars and Muslim Countries Different?, Prepared for delivery at the 2005 Annual Meeting of the American Political Science Association, September 1-4, 2005, Karl, Terry Lynn, The Paradox of Plenty: Oil Booms and Petro-States, University of California Press, Berkeley,1997, CA 15

10 Marshall, Monty G., Conflict Trends in Africa, : A Macro Comparative Perspective, Center for Systemic Peace, report prepared for the Africa Conflict Prevention Pool, Government of the United Kingdom, October, The Economist, Oil Drums Calling: A Nasty Case of Resource Fever, Feb accessed at 16