QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA

Transkript

1

2 Az"rbaycan Respublikası Az"rbaycan Respublikası Az"rbaycan Respublikası T"hsil Nazirliyi S"naye v" Energetika Nazirliyi Ýqtisadi Ýnkiþaf Nazirliyi Türkiy" Cümhuriyy"ti Baþnazirliyi Az"rbaycan Respublikası Sahibkarlar Az"rbaycan-Türk S"nayeçi Türk Äm"kdaþlıq v" Ýnkiþaf Ýdar"si T"þkilatları Milli Konfederasiyası v" Ýþadamları Beyn"lxalq Baþqanlıõı TÝKA C"miyy"ti - TÜSÝAB QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ĐQTĐSADĐ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASĐBƏTLƏR II BEYNƏLXALQ KONQRES MATERĐALLAR II K Ý T A B Qafqaz Universiteti Bakı, May 2007

3 QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ĐQTĐSADĐ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASĐBƏTLƏR I I B E Y N Ə L X A L Q K O N Q R E S M Ə Q A L Ə L Ə R II K Ý T A B KONQRESĐN FƏXRĐ SƏDRLƏRĐ Misir Mərdanov Natiq Əliyev Heydər Babayev Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Respublikası Təhsil naziri Sənaye və Energetika naziri Đqtisadi Đnkişaf naziri KONQRESĐN TƏŞKĐLAT KOMĐTƏSĐ H Ə M S Ə D R L Ə R Prof. Dr. Ahmet Saniç Dr. Serhat Küçükkurt Prof. Dr. Ələkbər Məmmədov Qafqaz Universitetinin Türkiyə Cümhuriyyəti Başnazirliyi, Azərbaycan Respublikası rektoru Türk Əməkdaşlıq və Đnkişaf Đdarəsi Başqanlığı Sahibkarlar Təşkilatları Milli TĐKA Bakı proqram koordinatoru Konfederasiyası sədri Dr. Batacar Baysal Azərbaycan-Türk Sənayeçi və Đşadamları Beynəlxalq Cəmiyyəti - TÜSĐAB sədri S Ə D R M Ü A V Đ N L Ə R Đ Prof. Dr. Cəfər Cəfərov Azərbaycan Turizm Đnstitutunun rektoru K A T Đ B L Ə R Dr. Mehmet Rıhtım Dr. Cihan Bulut Dr. Rövşən Đbrahimov Xanlar Heydərov, Haşim Qafarov (Ümumi koordinasiya) (Đqtisadi münasibətlər) (Beynəlxalq münasibətlər) Aqşin Umudov Prof. Dr. Niftalı Qocayev (Qafqaz Universiteti) Prof. Dr. Asəf Zamanov (Təhsil Nazirliyi) Dr. Hakan Acar (Qafqaz Universiteti) Dr. Osman Nuri Aras (Qafqaz Universiteti) Ü Z V L Ə R Dos. Namiq Tağıyev (Đqtisadi Đslahatlar Elmi-Tədqiqat Đnstitutu) Dr. Məhəbbət Məmmədov (Sənaye və Energetika Nazirliyi) Elçin Qafarlı (Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi) Söhrab Đsmayılov (Sahibkarlar Təşkilatları Milli Konfederasiyası) Đlkin M. Sabiroğlu (Đqtisadi Đnkişaf Nazirliyi) KONQRESĐN MƏSLƏHƏT ŞURASI Prof. Dr. Bədirxan Musayev (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Coşkun Can Aktan (Dokuz Eylul Universiteti), Prof. Dr. Erişah Arıcan (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Eser Karakaş (Bahçeşehir Universiteti), Prof. Dr. Əlican Babayev (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Əvəz Bayramov (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Gregory Gleasson (New Mexico Universiteti), Prof. Dr. Hasan Selçuk (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Haydar Çakmak (Gazi Universiteti), Prof. Dr. Đlhan Uludağ (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Mehmet Altan (Đstanbul Universiteti), Prof. Dr. Məmmədhəsən Meybullayev (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Mirdaməd Sadıqov (Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti), Prof. Dr. Muhammed Akdiş (Süleyman Demirel Universiteti), Prof. Dr. Musa Qasımlı (Bakı Dövlət Universiteti), Prof. Dr. Mustafa Aydın (TÖBB Universiteti), Prof. Dr. Nurdan Aslan (Marmara Universiteti), Prof. Dr. Pərvin Dərabadi (Bakı Dövlət Universiteti), Prof. Dr. Rıdvan Karluk (Anadolu Universiteti), Prof. Dr. Shirin Akiner (Şərq və Afrika Elmləri Universiteti), Prof. Dr. Tadeusz Swietochowski (Columbia Universiteti), Prof. Dr. Tatyana Dronzina (Sofya Devlet Universiteti), Prof. Dr. Vildan Serin (Fatih Universiteti), Prof. Dr. Yusuf Tuna (Đstanbul Universiteti - BDDK üzvü), Dos. Eldar Azadov (Dövlət Đdarəçilik Akademiyası), Dos. Murad Bağırzadə (Dövlət Đdarəçilik Akademiyası), Dos. Rüstəm Məmmədov (Bakı Dövlət Universiteti), Dos. Kərəm Məmmədov (Bakı Dövlət Universiteti), Dr. John Russell (Bradford Universiteti), Dr. Eyüp Zengin (TĐKA), Bünyamin Özgür (T.C. Azərbaycandakı Səfirliyi), Erkan Kılıç (T.C. Azərbaycandakı Səfirliyi), Thomas Goltz (Montana Universiteti) D Đ Z A Y N Sahib Kazımov Copyright Qafqaz University Baku

4 İÇİNDƏKİLƏR Table of Contents İQTİSADİYYAT BÖLMƏSİ REGİON ÖLKƏLƏRİ ARASINDA NƏQLİYYAT LAYİHƏLƏRİ VƏ ONLARIN İQTİSADİYYATA TƏSİRİ 491 ТРАНСПОРТНЫЕ ПРОЕКТЫ ЮЖНОГО КАВКАЗА И ГЕОПОЛИТИЧЕСКИЕ ПОСЛЕДСТВИЯ ИХ РЕАЛИЗАЦИИ Чингиз ИСМАИЛОВ 492 REGİONUN İQTİSADİ İNKİŞAFINDA NƏQLİYYAT AMİLİ Emil QASIMOV 496 TRASEKA PROQRAMI VƏ ONUN İQTİSADİ ƏHƏMİYYƏTİ Bənövşə MANAFOVA 503 TURİZMİN REGİON ÖLKƏLƏRİNİN İQTİSADİ İNKİŞAFINA TƏSİRİ 509 AZƏRBAYCANDA TURİZMİN PROBLEMLƏRİ VƏ İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ Cəfər CƏFƏROV 510 ВЛИЯНИЕ ТУРИЗМА НА РАЗВИТИЕ РЕГИОНОВ АЗЕРБАЙДЖАНА А.Г. АЛИРЗАЕВ, С.И. СУЛТАНЛЫ 514 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA REGİONLARIN TURİZM POTENSİALININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ B.Ə. BİLALOV 522 AZƏRBAYCANDA İQTISADİ İNKİŞAF VƏ TURİZM Аrifəхаnım ƏLƏSGƏRОVА 529 ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО ТУРИЗМА В РЕГИОНЕ В НЕНЕФТЯНОМ СЕКТОРЕ ЭКОНОМИКИ РЕСПУБЛИКИ Али ДЖАББАРОВ 532 QLOBALLAŞAN DÜNYADA CƏNUBİ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA DÖVLƏTLƏRİNİN YERİ İbrahim ƏLİYEV 537 TURİZM SAHƏSİNİN BƏZİ MƏSƏLƏLƏRİ HAQQINDA Nəsirulla NƏSİRLİ 540 XƏZƏR DƏNİZİNİN AZƏRBAYCAN SEKTORUNDAKI ADALARININ TURİZMDƏ İSTİFADƏ İMKANLARI Səkinə ZÜLFÜQAROVA 542 i

5 AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASINDA DAĞ TURİZM KOMPLEKSLƏRİNİN YARADILMASI İMKANLARI Həbibə. B. SOLTANOVA 546 QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNDƏ BAZAR İQTİSADİYYATINA KEÇİD: NAİLİYYƏTLƏR, PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR (I Hissə) 549 UNDERSTANDING CHANGE TRENDS AND DYNAMICS IN A RAPIDLY CHANGING WORLD Coskun Can AKTAN 550 QLOBALLAŞMA PROSESİNİN MARKETİNQİN TƏŞKİLİ VƏ İDARƏ EDİLMƏSİNƏ TƏSİRLƏRİ Nəsimi KAMALOV 558 QAFQAZDA VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNDƏ BAZAR İQTİSADİYYATINA KEÇİD: NAİLİYYƏTLƏR, PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR Ələkbər MƏMMƏDOV 568 ECONOMIC GROWTH AND INEQUALITY IN KAZAKHSTAN Alma KUDEBAYEVA 573 AZERBAYCAN NIN SON DÖNEM SOSYO-EKONOMİK PROFİLİ Fikret Elma 583 EKONOMİK ÖZGÜRLÜK ENDEKSLERİ ÇERÇEVESİNDE EKONOMİK ÖZGÜRLÜKLER VE REFAH: AZERBAYCAN İÇİN ÖNERİLER Mustafa ACAR, H. Bahadır AKIN 590 KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE AZERBAYCAN IN EKONOMİK YENİDEN YAPILANMA VE KALKINMA POLİTİKASI Osman Nuri ARAS, Cihan BULUT 599 ARE CAUCASUS AND CENTRAL ASIA S TRADE PERFORMANCE STRONG ENOUGH TO REALIZE THEIR POTENTIAL Emine DEMİR 612 QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ İQTİSADİ AÇIQLIQ SƏVİYYƏSİ VƏ ONUN İQTİSADİ İNİKİŞAFA TƏSİRİ Fuad QƏNBƏROV 617 KAFKASYA VE ORTA ASYA BÖLGESİNDE PİYASA EKONOMİSİNE GEÇİŞ SÜRECİNE BÜTÜNCÜL BİR YAKLAŞIM Ahmet OKUR, Mevlüt ÇETİNKAYA 626 TRANSITION PERIOD OF CENTRAL ASIA TO THE FREE MARKET ECONOMY: SUCCESSES AND CHALLENGES Bahar AMANGELDYEVA 645 ii

6 QLOBALLAŞMA PROSESİNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNİN EKO-İQTİSADİ PROBLEMLƏRİNİN TƏNZİMLƏNMƏSİNDƏ BEYNƏLXALQ TƏŞKİLATLARIN İŞ TƏCRÜBƏSİNİN TƏDBİQİNİN MÜMKÜNLÜYÜ Təyyar MUSTAFAYEV 668 KAFKASYA VE ORTAASYA TÜRK CUMHURİYETLERİNDE KÜRESELLEŞME İLE EKONOMİK GELİŞME İLİŞKİSİ Aytekin ALTIPARMAK, Ali İhsan ÖZDEMİR 674 KEÇİD İQTİSADİYYATI ÖLKƏLƏRİNDƏ RƏQABƏT QABİLİYYƏTİNİN TƏMİN EDİLMƏSİ PROBLEMLƏRİ Gülbəniz ƏLİYEVA 682 RESPUBLİKADA TƏKRAR SƏNAYE XAMMALLARI VƏ TULLANTILARININ YARANMASI VƏ İSTİFADƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ Loğman MƏMİYEV 688 AZƏRBAYCANIN IQTISADIYYATI SISTEMININ SILSILƏLI FƏALIYYƏTI VƏ GƏLƏCƏK DÖVRÜN PROQNOZLAŞDIRILMASI M.R. ƏYYUBOV 693 ОСОБЕННОСТИ И СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ МАЛОГО ИННОВАЦИОННОГО БИЗНЕСА В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ С.Б. МАМЕДОВ, Н.С. СОЛТАНОВ 699 AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATININ XARİCİ İQTİSADİ RİSK FAKTORLARI BAXIMINDAN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ İlkin M. SABİROĞLU 703 АКТУАЛЬНОСТЬ СОЗДАНИЯ СВОБОДНЫХ ЭКОНОМИЧЕСКИХ ЗОН В АЗЕРБАЙДЖАНЕ А.Г. ГАСАНОВ 708 QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNİN FİRMALARINDA MALİYYƏ İDARƏETMƏSİNİN TƏŞKİLİ Tural MURTUZƏLİYEV 713 ÖZƏLLƏŞDİRMƏNİN NORMATİV-HÜQUQİ BAZASININ AKTUAL MƏSƏLƏLƏRİ Sevinc T. ŞİRİNOVA 718 QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ İQTİSADİ İNKİŞAFIN BAŞLICA PROBLEMLƏRİ Vaqif Ə. KAZIMOV, L. QƏHRƏMANLI 724 ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ КАЗАХСТАНСКОЙ ВНЕШНЕЙ ИНВЕСТИЦИОННОЙ ПОЛИТИКИ Екатерина БОРИСОВА 729 İQTİSADİ İKİŞAFDA ROLU NƏZƏRƏ ALINARAQ ƏMTƏƏ NİŞANI ANLAYIŞININ HÜQUQİ TƏHLİLİ VƏ AZƏRBAYCANDA ƏMTƏƏ NİŞANI KİMİ SEÇİLƏ BİLƏN İŞARƏLƏR Mübariz YOLÇİYEV 736 PİYASA EKONOMİSİNE GEÇİŞ SÜRECİNDE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİNDE YOKSULLUK Tuncay GÜLOĞLU 744 iii

7 BAĞIMSIZLIK SONRASI KAZAKİSTAN IN SOSYO-EKONOMİK GELİŞİMİ Muharrem ES 749 STOCK MARKET RETURNS İN TURKEY Saziye GAZIOGLU 758 SSCB SONRASI ÖZBEKİSTAN VE TÜRKMENİSTAN IN SOSYAL VE EKONOMİK SORUNLARI Elif Yüksel OKTAY 768 QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNDƏ BAZAR İQTİSADİYYATINA KEÇİD: NAİLİYYƏTLƏR, PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR (II Hissə) 583 KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE ORGANİK TARIMIN YERİ VE AZERBAYCAN TARIM SEKTÖRÜ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Hezi EYNALOV 784 AZƏRBAYCANIN KİMYA VƏ NEFT-KİMYA SƏNAYESİNDƏ İNVESTİSİYA-İNNOVASİYA MEYLİNİN GÜCLƏNDİRİLMƏSİNİN ZƏRURİLİYİ Tərbiz ƏLİYEV 789 QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ AZƏRBAYCANDA NEF GƏLİRLƏRİNDƏN SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏNİN AKTUALLIĞI Mövlud CAVADOV 792 BAĞIMSIZLIK SONRASI KAFKAS VE BDT ÜLKELERİNİN SAĞLIK HİZMETİ ETKİNLİKLERİNİN DEA İLE ANALİZİ Ali İhsan ÖZDEMİR 798 AZERBAYCAN DA Kİ KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELERİN GELİŞME STRATEJİLERİ VE ETKİLERİ Sönmez ÖTKEN, Asiman GULİYEV 805 СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ АМОРТИЗАЦИОННОЙ ПОЛИТИКИ В НЕФТЕГАЗОДОБЫЧЕ У.Я. ГУСЕЙНОВА 811 BAZAR İQTİSADİYYATINA KEÇİDLƏ BAĞLI QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNDƏ ƏMƏK BAZARNIN İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİ PROBLEMLƏRİ Qəzənfər SÜLEYMANOV 815 BAZAR MÜNASİBƏTLƏRİNƏ KEÇİD ŞƏRAİTİNDƏ AZƏRBAYCANDA AQRAR SAHƏNİN İNKİŞAFI: NAİLİYYƏTLƏRİ VƏ HƏLL EDİLMƏSİ PROBLEMLƏR HAQQINDA İsa H.ALIYEV 819 BAZAR İQTİSADİYYATINA KEÇİD ŞƏRAİTİNDƏ EMAL SƏNAYESİNİN İNKİŞAF PROBLEMƏRİ Vahid H. ABBASOV 823 AZƏRBAYCANDA BAZAR İQTİSADİYYATINA KEÇİD ŞƏRAİTİNDƏ AQRAR SAHƏNİN İDARƏOLUNMASININ TƏŞKİLİ Xanlar HEYDƏROV 832 iv

8 KEÇİD İQTİSADİYYATİ: MÜSTƏQİL YENİ TEXNİKA YARATMAĞİN ZƏRURİLİYİ İrşad KƏRİMLİ 838 RESPUBLİKANIN YANACAQ-ENERJİ KOMPLEKSİ VƏ ONUN İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ R.M.ƏLİYEV, M.A.MƏMMƏDOV 843 AZƏRBAYCAN SƏNAYESİNDƏ KORPORATİV İDARƏETMƏ Şahin SADIQOV 848 MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCANDA PENSİYA İSLAHATLARI: NAİLİYYƏTLƏR VƏ PROBLEMLƏR R.S. ƏŞRƏFOVA 853 İNTELLEKTUAL POTENSİALIN FORMALAŞMASINDA SAHİBKARLIQ FƏALİYYƏTİNİN ROLUNUN ARTIRILMASINA DAİR Allahyar MURADOV 857 ÜTT VƏ AZƏRBAYCANIN AQRAR SEKTORUNUN SUBSİDİYALAŞDIRILMASI PROBLEMLƏRİ Şamil İSMAYILOV 862 СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ОРГАНИЗАЦИИ УПРАВЛЕНИЯ ПРЕДПРИЯТИЯМИ НЕФТЯНОГО МАШИНОСТРОЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА Назрин КАРАЕВА 869 СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ХИМИЧЕСКОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНА И РОЛЬ ХОЛДИНГОВ В ЕЁ РАЗВИТИИ Юсиф АЛЕКПЕРОВ 871 BAZAR İQTİSADİYYATI ŞƏRAİTİNDƏ AZƏRBAYCAN SƏNAYESİNDƏ İNKİŞAF MEYLLƏRİ, PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR Sevda Ə. ƏHMƏDOBA 873 NEFT-KİMYA MÜƏSSİSƏLƏRİNİN AKTİVLƏRİNDƏN İSTİFADƏSİNİN SƏMƏRƏLİLİYİNİN YÜKSƏLDİLMƏSİ STRATEGİYASININ FORMALAŞDIRILMASI Yavər MƏLİKOV 876 QLOBAL İSTEHSAL STRATEGİYALARI VƏ AZƏRBAYCAN SƏNAYE SEKTORU Firudin SULTANOV 879 QLOBALLAŞMADA İNSAN AMİLİ VƏ AZƏRBAYCAN Selim ÖZDEMİR, Rasim ABUTALİBOV 885 PREZİDENT İLHAM ƏLİYEVİN HƏYATA KEÇİRDİYİ UĞURLU ENERJİ SİYASƏTİ AZƏRBAYCANIN MİLLİ TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN VACİB KOMPONENTİDİR Аzər MƏNSİMLİ 889 THE IMPACTS OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT ON THE ECONOMIC GROWTH OF AZERBAIJAN Vildan SERİN, Erişah ARICAN 895 v

9 KÜRESEL PAZARLARDA GELENEKSEL MARKALARDAN SANAL MARKALARA DEĞİŞEN REKABET VE İŞLETME ANLAYIŞLARI Emin EMİRZA 901 BAĞIMSIZLIK SONRASINDA TÜRKİYE İLE BDT ARASINDAKİ DIŞ TİCARETİN GELİŞİM SÜRECİ; TÜRKİYE-KAZAKİSTAN İLİŞKİLERİ Mesut YILMAZ 911 vi

10 vii

11

12 QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ĐQTĐSADĐ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASĐBƏTLƏR II BEYNƏLXALQ KONQRESĐ İQTİSADİYYAT BÖLMƏSİ REGİON ÖLKƏLƏRİ ARASINDA NƏQLİYYAT LAYİHƏLƏRİ VƏ ONLARIN İQTİSADİYYATA TƏSİRİ

13 ТРАНСПОРТНЫЕ ПРОЕКТЫ ЮЖНОГО КАВКАЗА И ГЕОПОЛИТИЧЕСКИЕ ПОСЛЕДСТВИЯ ИХ РЕАЛИЗАЦИИ Чингиз Ниязи оглы ИСМАИЛОВ Бакинский Государственный Университет, Научно-исследовательский и Информационный Центр «Каспий» Баку / АЗЕРБАЙДЖАН ischingiz@yahoo.com РЕ3ЮМЕ В условиях перехода к рыночным отношениям важное значение приобретает развитие транспортно-коммуникационных связей. Реализуемые транспортные проекты в регионе способствуют возрождению экономики стран по территории которых проложены их маршруты. Наряду с введенными в строй нефтепроводами в регионе, особое значение придается проектам Транскаспийский газопровода (Тенгиз-Туркменбаши-Баку-Тбилиси-Эрзерум), NABUCCO и строительству железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Ахалкалаки-Карс. Последствия реализации транспортных проектов позитивным образом скажется на развитии интеграционных связей Азербайджана и Грузии со странами запада и будет способствовать изменению геополитического положения региона. TRANSPORT PROJECTS OF SOUTH CAUCASUS AND GEOPOLITICAL RESULTS OF THEIR REALIZATION ABSTRACT The development of transport network is of special importance for the region s economical revival. In this regard, one can list the transport projects within the TRACECA, INOGATE, NABUCCO, Great Silk way and others as an example. The transport corridors, which are especially important for the region, are developing in the Baku-Georgia-Turkey direction. The Baku-Tbilisi- Erzurum gas pipeline to be commissioned some day soon and the Baku-Tbilisi-Akhalkalaky-Kars railway to be constructed will be a new stage in the development of transport network. The implementation of such kind of new transport projects expand Azerbaijan and Georgia s direct access to the world market, reinforces economic and political independence and changes the geopolitical position in the region. В развитии транспортно-коммуникационных связей системообразующую роль играет создание транспортных коридоров. В этом отношении, наряду с введенными в строй нефтепроводами в регионе, особое значение придается проектам Транскаспийский газопровода (Тенгиз-Туркменбаши-Баку-Тбилиси-Эрзерум), NABUCCO и строительству железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Ахалкалаки-Карс. Несмотря на всякого рода противодействия со стороны противников этих проектов, сделаны первые шаги в деле строительства железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Ахалкалаки-Карс. В связи со сменой руководства Туркменистана, можно ожидать возобновления переговоров по Транскаспийскому газопроводу. Начавшиеся непосредственные контакты руководства Азербайджана и Туркменистана вселяют оптимизм в реализацию этого проекта. Учитывая тяжелое экономическое положение Грузии, азербайджанская сторона взяла на себя обязательства по финансированию строительства грузинского участка дороги Ахалкалаки-Карс. В частности, распоряжением Президента Азербайджана, для этой цели выделены средства на сумму $200 млн. из ГНФА. Реализация этого проекта будет способствовать существенному возрастанию объема грузооборота в направлении восток-запад. В частности, большой интерес к этому проекту проявляет Китай, который продолжает поиск новых путей поставки своей продукции на европейский рынок. Общеизвестно, что переплетение политических и экономических интересов предопределяет оптимальность выбора маршрутов. Географическое положение Азербайджана и Грузии, имеющие широкие возможности развития экономических связей, предопределяет их преимущества в выборе маршрутов прокладки транспортных линий. Поэтому магистральные транспортные линии в регионе проходят через Азербайджан и Грузию. Армения, в силу своих территориальных притязаний к соседним странам и агрессивной политики в регионе, обречена оставаться за пределами маршрутов прокладки основных транспортных коридоров. Трудно предположить, что в среднесрочной перспективе возможно появление иных маршрутов транспортных линий регионального значения, которые могли бы обойти Азербайджан или Грузию. Поэтому, геополи- 492

14 II International Congress тические последствия реализации транспортных проектов позитивным образом скажется на развитии интеграционных связей Азербайджана и Грузии со странами запада и востока. В связи с реализацией проекта ТRАСЕСА, по маршруту транспортного коридора Европа- Кавказ-Азия осуществляется комплекс мер по реконструкции портов Каспийского моря, целью которого является увеличение пропускной способности портов и модернизация всей логистической системы. Так в результате зарубежных инвестиций по реконструкцию портовых хозяйств Баку, Актау и Туркменбаши, существенно возрос объем транзитных перевозок в регионе. В частности, объем грузооборота Бакинского порта за последние три года увеличилась на 22% и составила 14 млн. тонн. Этот показатель соответственно возрос также в портах Актау и Туркменбаши. Российская и иранская стороны, чтобы извлечь свои выгоды от реализации масштабных международных проектов, осуществляемых в Каспийском регионе, стремятся привлечь интерес других государств к маршруту проекта «Север-Юг». В этом направлении осуществляется комплекс мероприятий по развитию хозяйства в прибрежных районах. В частности, на российском побережье введен в строй новый порт Оля и крупный нефтяной терминал в Махачкале, а на иранском нефтяной терминал в Неке и нефтепровод Нека-Тегеран. Кроме этого, иранская сторона, с целью увеличения товарооборота, делает усилия в направлении создания свободных экономических зон (Бендер-Энзели, Астара и др.) в прибрежных районах Каспия. Нарастание масштабов грузовых перевозок, естественно, создает необходимость совершенствования систем обслуживания и ремонта судов. Действующие в Азербайджане 4 судоремонтных завода, расположенные в пределах Бакинской бухты, в настоящее время не в состоянии полностью обеспечить масштабы необходимых работ по ремонту судов, танкеров и плавучих платформ. Достаточно отметить, что лишь только танкерный флот Азербайджана насчитывает 40 танкеров, большинство из которых имеют водоизмещение до 7 тыс.тонн Ввод в строй нефтепровода Баку-Тбилиси- Джейхан предопределяет увеличение танкерных перевозок нефти в акватории Каспийского моря. Ныне существующий парк танкеров не позволяет удовлетворить всю потребность в перевозках нефти. За последние 5 лет из России было закуплено 8 танкеров, общей стоимостью $110 млн. По заказу азербайджанской стороны, в судостроительном заводе «Красное Сормово», в Нижнем Новгороде (Россия), построены 4 нефтеналивных танкера, с водоизмещением по 13 тыс.тонн. Кроме этого, ПО «Азнефть» подготовило техническое задание на строительство 10 новых судов различного типа для нужд компании. Это работа осуществляется в рамках реализации Государственной Программы развития топливно-энергетического комплекса Азербайджана на годы. По данному вопросу ведутся переговоры с рядом иностранных компаний. Намечаемый рост морских перевозок казахстанской нефти в направлении азербайджанского побережья, определенным образом, создает проблемы столкновения интересов иностранных компаний и прикаспийских государств. В частности, западные разработчики казахстанских месторождений пытаются протолкнуть вопрос эксплуатации танкеров с водоизмещением 60 тыс.тонн. Несмотря на экономические выгоды их использования, экологические риски в регионе существенно возрастают. Притом, эксплуатация таких танкеров создает необходимость строительства нового нефтяного терминала на азербайджанском побережье. Французская кампания Тotal, выступая от имени северо-каспийских производителей нефти, в качестве такого пункта стремится заполучить один из участков на южном побережье Апшеронского полуострова (Пирсагат, Шурабад или на о.булла). Создание такого терминала возможно, но эксплуатация танкеров с водоизмещением более 13 тыс.тонн не отвечает экономическим интересам Азербайджана, а угрозы экологической безопасности региона могут существенно возрасти. На базе действующих судоремонтных заводов республики предусматривается строительство нового судостроительного завода. С этой целью предполагается привлечение иностранной компании. На первом этапе эксплуатации завода планируется строительство танкеров водоизмещением не менее 13 тыс.тонн. Возможно, что производимые танкера будут востребованы также другими прикаспийскими государствами. С точки зрения регионального развития, особую важность имеет выбор места строительства нового судостроительного завода. С учетом всей совокупности факторов, акцент должен быть сделан на территории за пределами Бакинской бухты. Такой подход исхо- 493

15 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process дит, с одной стороны, из необходимости децентрализации промышленного производства в Баку, а с другой важности решения задач снижения техногенного воздействия на городскую среду и улучшения экологической ситуации в Бакинской бухте. Для полноценного использования новых нефтяных танкеров водоизмещением 13 тыс. тонн необходимо решение определенных инженерно-технических задач. В частности, порты Казахстана и Ирана, из-за недостаточных глубин их дна, испытывают затруднения со швартовкой таких танкеров. Разрешение этих проблем создадут условия для эксплуатации новых танкеров имеющих двойные борта, что существенно благоприятствует экологической безопасности их использования. В ближайшие 2 года завершатся работы по строительству двойных бортов для остальной части танкеров и судов Азербайджана, водоизмещением 7-12 тыс. тонн. Это свидетельствует об уделение особого внимания вопросам обеспечения безопасности эксплуатации танкеров в Каспийском море со стороны правительства Азербайджана. Позитивные сдвиги в экономическом развитии Азербайджана продолжатся и в текущем году. При этом следует ожидать возникновение определенных проблем с инфляцией и необходимостью удержания высоких темпов роста ВВП. По данным статкомитета СНГ, при сохранение средних темпов прироста ВВП в 7% по СНГ, в странах Южного Кавказа ожидается снижение темпов роста ВВП, в частности в Азербайджане с 34,5% до 30%, в Грузии с 7% до 5% и в Армении с 12% до 7%. Для достижения дальнейших позитивных сдвигов в развитии транспорта необходимо продолжение и углубление осуществляемых экономических реформ. При этом особое внимание следует уделить развитию интеграционных связей с сопредельными странами. В этом отношение весьма важную значимость имеет предполагаемые трехсторонние переговоры железнодорожников Азербайджана, Ирана и России, которые состоятся в апреле 2007 года в г.баку. На встрече будут обсуждаться вопросы, связанные с реализацией проекта транспортного коридора Север-Юг. В ходе встречи предусмотрено рассмотрение состояния строительных работ на территории Ирана. Идея создания транспортного коридора Север-Юг была выдвинута на заседании администраций железных дорог России, Ирана и Индии в 2000 году в Санкт-Петербурге. Азербайджан присоединился к данному проекту в 2005 году. Интерес азербайджанской стороны к данному проекту связан с возможностью объединения железнодорожных линий Азербайджана и Ирана. Для установления прямых железнодорожных связей на территории Азербайджана планируется прокладка новой железнодорожной линии длиной 8,3 км, которая соединит азербайджанский г.астра с иранской. Предусмотрено также совместное строительство с Ираном моста над рекой Астара, пограничного пункта, налогового пункта и пункта по замене рельсов. Нынешняя ситуация с введением международных санкций против Ирана и политической ситуацией вокруг страны в ближайшей перспективе осложняет процесс реализации проекта на данном участке. В течение января 2007 года по азербайджанскому участку транспортного коридора Европа-Кавказ-Азия было перевезено 3,9 млн. тонн грузов, что на 6,1% больше, чем в соответствующий период прошлого года. За этот период Азербайджан заработал от грузоперевозок 18,4 млн. манатов, или на 10,6% больше, чем в соответствующий период прошлого года. Объем грузоперевозок по данному коридору составил 32% всех грузоперевозок по республике, при этом 58,7% грузов было перевезено по железной дороге, 30,4% - автомобильным, 10,9% - морским транспортом. Наличие возможностей выхода к морям предопределяют преимущества Азербайджана и Грузии в развитии логистических систем. Как в Азербайджане, так и в Грузии за последние месяцы наметились интенсификация работ по обоснованию выбора мест создания свободных экономических зон. В связи с этим представители этих республик посетили Объединенные Арабские Эмираты, для ознакомления с опытом создания свободных экономических зон в этой стране. Грузинская сторона уже выбрала предполагаемый район для организации свободной экономической зоны. Этим участком будет территория около Поти. Интерес к этой зоне проявила компания «Dubai Port World», которая планирует инвестировать 700 млн.долларов для создания здесь контейнерного терминала В Азербайджане пока идет проработка вопроса организации свободной экономической зоны. Возможно, что для такой зоны будет отведен участок на прибрежной территории Каспийского моря. При этом, конечно же, не следует упускать из виду то, что Каспийское 494

16 II International Congress море является замкнутым водоемом и выход к мировым водам через систему каналов зависит от прихотей России. Не вдаваясь в полемику этого вопроса, хотел бы заострить внимание на том, что выбор территории для свободной экономической зоны должен исходить из общей стратегии регионального развития республики. Без учета этого, возможно дальнейшее углубление территориальных различий социально-экономического развития регионов республики. С нашей точки зрения, наиболее удачным вариантом выбора территории для создания свободной экономической зоны в Азербайджане было бы участок на азербайджаногрузинской границе («Красный мост») или же, в приграничном с Турцией, Садаракском районе. Создание экспертно ориентированных свободных экономических зон в приграничных районах республики будет способствовать существенному улучшению ее геополитического положения и развитию экономических связей страны. Создание любых форм территориальноотраслевых образований, способствующих развитию транспортно-экономических связей республики, будет содействовать улучшению ее политико-экономического состояния и изменению геополитического положения региона в целом. 495

17 REGĐONUN ĐQTĐSADĐ ĐNKĐŞAFINDA NƏQLĐYYAT AMĐLĐ Emil Filman oğlu QASIMOV Aspirant TRANSPORT FACTOR IN THE ECONOMIC DEVELOPMENT OF THE REGION ABSTRACT In the article, the role of TRACECA transportation corridor waz emphasized in light of useful inteqration of regions countries to the world economic system. Furthemore, several proposal were put forward in order to make advantage of TRACECA transportation corridore potetial totally. The changes that occurred in freight turnover in Azerbaijani part of TRACECA after signing the Major Multilateral Agreement on the development of Europe-Caucasus- Asia transportation corridor during the conference held in Baku in 1998 were reflected by means of the tables. РОЛЬ ТРАНСПОРТА В ЭКОНОМИЧЕСКОМ РАЗВИТИИ РЕГИОНА РЕ3ЮМЕ Статья посвящена тому, какую важность играет транспортный коридор ТРАСЕСА с точки зрения интеграции стран региона в мировую экономику. Также даны некоторые предложение как полностью пользоваться потен-циалом транспортного коридора ТРАСЕСА. На таблицах также были показаны изменения произошедшие на Азер-байджанском участке транспортного коридора ТРАСЕСА после подписание «Основное многостороннее соглашение о развитии транспортного коридора ТРАСЕСА» 1998 году во время конференции проходящим в Баку. Harada ki, müasir yol var, o bölgədə də mütləq və mütləq inkişaf olacaqdır. Əgər yol yoxdursa, o bölgə inkişaf edə bilməz Đlham Əliyev Yüklərin təhlükəsiz və tez çatdırılması texnologiyasını, hər şeydən əvvəl, dəmir yolu, avtomobil, hava və su nəqliyyatını təmin etməlidir. Bununla əlaqədar nəqliyyat xidmətləri bazarında birinci plana tranzit amili - yəni nəqliyyat vasitələrinin hərəkət edəcəyi, ən səmərəli, qısa beynəlxalq marşrutlar çıxmaqdadır. Bu marşrutlar tranzit daşımaların yüksək səviyyəsini və rəqabət qabiliyyətlilyini təmin edəcəkdir. Tranzit daşımalarda vaxt-servis-tarif «kommersiya üçbucağı» həlledici faktordur. Bu mənada əsası 1993-cü il may ayında Brüsseldə keçirilən forumda Avropa Birliyi və keçmiş postsovet dövlətlərindən Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Ermənistan, Tacikistan, Qırğızıstan və Türkmənistan tərəfindən imzalanmış TRACECA nəqliyyat dəhlizidir. Avropa-Qafaz-Asiya beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair 9 sent-yabr 1998 ci ildə Bakı şəhərində keçirilmiş tarixi konfransda imzalanmış Əsas Çoxtərəfli Saziş -in çox böyük geosiyasi və iqtisadi maraqları var. uyğun olaraq sazişi imzalamış dövlətlər TRACECA Avropa- Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi vasitəsilə dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiya etmələrinə şərait yaradır. Qeyd etmək lazımdır ki, Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi Avropa ilə Asiya arasında coğrafi baxımdan tranzit körpüsü olduğu və digər nəqliyyat dəhlizləri ilə müqayisədə iki dəfəyə qədər qısa olduğunu bir çox aparıcı beynəlxalq təşkilatlar olan Avropa birliyi, BMT-nin Avropa iqtisadi komissiyası və s. tərəfindən də qəbul edilir. Avropa Birliyi 1994-cü ildən TRACECA-ya üzv dövlətlərə kömək məqsədilə 50-dən artıq texniki iqtisadi layihənin həyata keçirilməsini yaxından dəstəkləmişdir. Bu layihələrdən bəziləri cədvəl 1-də göstərilmişdir. 496 Cədvəl 1. Avropa birliyinin dəstəyi iləhəyata keçirilmiş layihələr Layihə Đcracı Müddəti Büdcəsi Ölkələr 1. Nəqliyyat qanunuvericiliyi və onun tənzimləyəcək əsaslar 2. TRACECA- ticarətə yardım Qanunvericilik və ticarət əlaqələri Scott Wilson Kirkrpatrick 12/95-12/97 1,500,000 (NEA) Scott Wilson Kirkrpatrick 3/96-7/97 980,000 Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Özbəkistan, Turkmənistan Azərbaycan,Gürcüstan, Ermənistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Özbəkistan, Turkmənistan

18 II International Congress 3. Beynəlxalq avtomobil nəqliyyatı və tranzit daşımalarına yardım Scott Wilson Kirkrpatrick 8/98-2/2000 2,800,000 Bütün ölkələr 4. Əsas çoxtərəfli sazişin həyata keçirilməsi üçün hökümətlər arası komissiya AXĐS 11/99-1/01 1,100,000 Bütün ölkələr 5. Mərkəzi Asiyada avtomobillərin sərhəd keçidlərində gömrük rəsmiləşdirilməsi 6. Əsas çoxtərəfli sazişin həyata keçirilməsi üçün hökümətlər arası komissiya (ardı) 7. Sərhəd keçidlərinin harmonizasiyası 8. Tranzit tariflərinə və rüsumlarına dair vahid siyasət 9. Tranzit daşımaları üçün ümumi hüquqi baza 10. Moldova və Ukraynanın sərhədyanı məntəqələri Computer Solutition (Tractebel Development) 7/01-7/03 2,000,000 Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan, Turkmənistan AXĐS 2/01-1/02 1,050,000 Bütün ölkələr Scott Wilson Kirkrpatrick, NEA, Compass, Sema Scott Wilson Kirkrpatrick, Tebodin, Corporate Solutions, Consulting Ümumi büdcə 17,430,000 11/01-11/03 2,000,000 Bütün ölkələr 12/01-12/03 2,000,000 Bütün ölkələr 2,000,000 Bütün ölkələr 2,000,000 Ukrayna, Moldova Cədvəl 1-in ardı. Avtomobil nəqliyyatı 1. Dolphin layihəsi, karvansarayın texniki iqtisadi əsaslandırılması Đcraçı Đcra müddəti Büdcə Ölkələr West-East GmbH 8/95-10/97 475,000 Özbəkistan, Turkmənistan 2. Avtomobil yük daşımaları (Qafqaz) DHV Consultants 1/96-3/97 250,000 Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, 3. Yol örtüyünün saxlanması sisteminin tətbiqi 4. Avtomobillə Yük daşımalar 5. Yollardan istifadə 6. Qafqazın nəqliyyat sektoru Bakı, Tbilisi və Đrəvan şəhərlərini birləşdirən avtomobil yollarının yenidənqurulmasının texniki iqtisadi əsaslandırmasının hazırlanması Kocks Consult GmbH (TecnEcon, Phoenix) GĐBB(FTA, West-East GmbH) FĐNNROAD (Parkman, Phonex) KOCKS (BCEOM, FĐNNROAD) 3/96-12/ ,000 3/96-10/97 700,000 Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Tacikistan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Ermənistan, Qazaxıstan, Tacikistan, Özbəkistan, Qırğızıstan, 8/97-8/99 2,500,000 Bütün ölkələr 10/2000-8/02 2,000,000 Gürcüstan, Azərbaycan, Ermənistan 7. Qafqazın avtomobil yollarının yenidən qurulması Ümumi büdcə 9,925,000 Cədvəl 1-in ardı. Layihə Đcracı Müddəti Büdcəsi Ölkələr Dəmir yol nəqliyyatı 2,000,000 Gürcüstan, Ermənistan, Azərbaycan, 1. Dəmir yolu infrastrukturunun saxlanması (Qafqaz) TEWET (DE Consult) 1/96-3/97 1,200,000 Azərbaycan, Gürcüstan, 497

19 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process 2. Səyyar qatarların saxlanması 3. Dəmir yolu infrastrukturunun saxlanması (Mərkəzi Asiya) 4. Qafqazdakı dəmir yollarına xidmət üçün birgə müəssisə 5. Dəmir yol tarifləri 498 SYSTRA (CĐE Consult, Dan Rail Consult AS) DE Consult (SYSTRA, Austria Rail Eng) TEWET (DE Consult, GTZ) SĐSĐE (Calberson, Systra-Axis) 3/96-7/97 700,000 3/96-3/97 1,200,000 7/96-7/97 2,000,000 7/96-2/98 1,500,000 8/96-7/97 2,000,000 Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Tacikistan, Turkmənistan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Ermənistan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Tacikistan, Turkmənistan Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Tacikistan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Turkmənistan Ermənistan, Gürcüstan, Azərbaycan, Tacikistan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Turkmənistan 6/98-2/99 1,000,000 Gürcüstan, Azərbaycan, SĐE Consult (Systra, DE- Consult,UĐC) GĐBB (SĐE Consult) Lahmeyer Đnt. SENEr Đngeneria (SP) Đtalferr S.p.A. (ĐT) 11/01-11/02 1/02-1/03 1,500,000 Ümumi büdcə 13,000,000 Cədvəl 1-in ardı. 1. Bakı limanında Dəniz daşımaçılığına aid təlim 1,500,000 Qırğızıstan, Tacikistan, Özbəkistan, Tacikistan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Turkmənistan 400,000 Qırğızıstan, Tacikistan, Özbəkistan, Layihə Đcracı Müddəti Büdcəsi Ölkələr 2. Bakı -Türkmənbaşı bərə terminalı HPTĐ (Uniconsult, Recon S.A) RAMBOLL (Booz Alien& Hamilton, Probel) HPTĐ (Domier System, Rotterdam Maritime) Dəniz nəqliyyatı 6. Mərkəzi Asiya dəmir yollarının və tele-kommunikasiyalarının yenidən qurulması 7. Gürcüstan və Azərbaycan dəmir yolları-nın yenidənqurulması 8. Kaşkar (Çin), Bişkek və Fərqanə vadisindəki yeni dəmir yolu xəttinin texniki iqtisadi əsaslandırılması 9. Mərkəzi Asiya dəmir yollarında telekommunikasiya 10. Dəmir yolu ilə neft daşınması üzrə logistik mərkəz 12/95-12/ ,000 Azərbaycan 3/96-2/98 1,550,000 Azərbaycan, Turkmənistan 8/97-8/98 1,500,000 Gürcüstan 400,000 Ümumi Büdcə 4,800, Daşınmaların təşkilinə aid təlim 2. Regional daşımaların proqnozlaşdırma modeli 3. TRACECA nın koordinasiya bürosu 4. daşımaların proqnozlaşdırılması və texniki iqtisadi əsaslandırma 5. TRACECA nın koordinasiya bürosu Nethconsult (GZB, Trademco) S Atkins (BCEOM, Systra) TRACTEBEL Development Engineering BCEOM (Uniconsult, TYPSA, Port de Marseille, NEA, HPTĐ) Domier SystemConsult, Transtec Ümumi 3. Gürcüstanın Poti və Batumi limanlarında yeni terminalların buraxılış gücünün artırılmasının texniki iqtisadi əsaslandırılması 4. Naviqasiya avadanlıqlarından istifadəyə dair təlim 12/95-10/96 900,000 1/96-10/97 700,000 Azərbaycan, Qazaxıstan, Turkmənistan Tacikistan, Qırğızıstan, Özbəkistan,Qazaxıstan, Gürcüstan, Azərbaycan, Ermənistan, Turkmənistan Tacikistan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Turkmənistan Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, 9/96-1/00 2,550,000 Bütün ölkələr 8/99-2/01 2,000,000 Bütün ölkələr 11/01-411/03 2,500,000 Bütün ölkələr

20 Cədvəl 1-in ardı. 1. Đntermodal daşımalar II International Congress Layihə Đcracı Müddəti Büdcəsi Ölkələr Đntermodal daşımalar 2. Đntermdal daşımaları həyata keçirəcək didmətin təşkili və işçilərə təlim BCEOM (DE- Consult, Systra) POLZUG (AXĐS, HPTĐ) 1/96-1/97 500,000 Ümumi büdcə 2,100,000 CƏMĐ 57,705,000 Tacikistan, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan, Turkmənistan 6/98-12/99 1,600,000 Bütün ölkələr Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin yaranmasının və inkişafının əsas məqsədlərindən biridə regionda yenicə müstəqillik əldə etmiş respublikaların nəqliyyat və komunikasıya xəttlərinin hansısa bir iri dövlətin təsiri altda düşməsinin qarşısını almaqla yanaşı, Xəzər dənizindəki və Xəzər sahilindəki zəngin enerji daşıyıcılarının və digər təbii ehtiyatların dünya bazarına sərbəst, davamlı olaraq çıxışını təmin etməkdən ibarətdir. Digər vacib bir məsələ isə TRACECA nəqliyyat dəhlizinin keçdiyi dövlətlərin ərazisi təbii ehtiyatlarla zəngindir. Bu dövlətlərdə səmərəli hasilatı təşkil edəcək və öz mütəxəssis potensialını itirməmiş çoxlu kadr ehtiyyatlarıda var. Tranzit potensialından səmərəli istifadə ediləcəyi təqdirdə yaxın perspektivdə yeni iş yerlərinin açılması və nəqliyyat dəhlizlərinin keçdiyi ərazilərdə emal və istehsal sahələrinin inkişafına da öz müsbət təsirini göstərəcək. Misal üçün Rusiya Federasiyasının əhalisinin 70%-dən çoxu federasiyanın ərazisindən keçən beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin sahəsində yaşayır. Beynəlxalq TRACECA nəqliyyat dəhlizinin keçdiyi dövlətlərin hər hansınınsa birinin ərazisində baş verən iqtisadi və siyasi proseslərdən asılı olmayaraq TRACECA nəqliyyat dəhlizi və onun nəqliyyat şəbəkələri regionda uzun müddətli sabitləşdirici bir amil kimi çıxış etməklə yanaşı, regional və beynəlxalq inteqrasiya proseslərinə və investisiya muhitinin yaxşılaşmasına öz müsbət təsirini göstərir. Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli saziş imzalandıqdan sonra yüklərin beynəlxalq tranzit daşınmasında daha keyfiyyətli səviyyədə həyata keçirilməsinin normativ-hüquqi əsasları hazırlanır. Xəzər dənizindən çıxarılan neft və neft məhsullarının təqribən 30 faizini Azərbaycanın ərazisi ilə tranzit daşınmasında Avropa-Qafqaz-Asiya (TRASEKA) dəhlizi əhəmiyyətli rol oynayır. Müvafiq ölkələr bu daşımalardan əhəmiyyətli dərəcədə bilavasitə faydalanır. Đqtisadi hesablamalar göstərir ki, ölkədən quru yollarla tranzit şəkildə keçirilmiş hər ton ümumi yük ABŞ dolları səviyyəsində gəlir gətirir. Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli saziş imzalamış Mərkəzi Asiya ölkələrinin Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi çərçivəsində xarici ticarət fəaliyyəti zamanı daşınmış yüklər cədvəl 2. göstərilmişdir. Azərbaycan Respublikasında tranzit yük və sərnişin daşımaları: dəmir yolu, dəniz, avtomobil və hava nəqliyyatı ilə beynəlxalq (hökümətlərarası) sazişlərə və müqavilələrə və milli qanunvericiliyə uyğun həyata keçirilir. Azərbaycanın ərazisindən keçən tranzit dəhlizinin potensialından hələ ki, tam istifadə edilməmişdir, çünki yüklərin və sərnişinlərin dəhliz boyu axınının inkişaf etdirilməsində bir sıra maneələr vardır. Hazırda dəhlizin nisbi üstünlüyü əsasən qonşu ölkələrlə məhdudlaşır. Azərbaycan Respublikasının ərazisindən keçən beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafı tranzit strategiyasının əsas məqsədlərindən biridir. Dəhlizlərin formalaşması və inkişafı üçün əsas şərtlər - yüklərin və sərnişinlərin ölkə ərazisindən maneəsiz hərəkətinə, nəqliyyat proseslərinin optimallaşdırılmasına, daşıma tariflərinin sərfəli şəkildə müəyyənləşdirilməsinə, intermodal nəqliyyat xəttində ayrı-ayrı nəqliyyat növləri arasında qarşılıqlı əlaqələrin yaxşılaşdırılmasına, beynəlxalq turizm və mədəni əlaqələrin inkişafına, tranzitin milli prioritetlər siyahısına daxil edilməsinə, strateji əhəmiyyətli nəqliyyat dəhlizləri infrastrukturlarının yenidənqurulması üçün beynəlxalq qurumların maliyyə dəstəyindən istifadə edilməsinə, azad iqtisadi zonaların və nəqliyyat-loqistik mərkəzlərinin yaradılmasına şərait yaradacaqdır. Mərkəzi Asiyadan olan böyük yük axınlarının yalnız bir hissəsi Avropa-Qavqaz-Asiya dəhlizi ilə daşınır. Bu dəhlizdə müvafiq imtiyazlı şərtlərin və şəraitin yaradılması Avropadan və Mərkəzi Asiyadan olan böyük potensial yük axınlarını cəlb edər. Bununla belə son illər ölkənin nəqliyyat infrastrukturunun ardıcıl inkişaf etdirilməsi və tranzitin genişləndirilməsi Azərbaycanın iqtisadi inkişafında əsas faktorlardan birinə çevrilmişdir. 499

21 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process TRACECA nəqliyyat dəhlizinin Azərbaycan Respublikası ərazisindəki hissəsində 1998-ci Bakı şəhərində Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli saziş imzalandıqdan sonra baş vermiş yük daşanmasındakı göstəricilərə aid dəyişikliklər Cədvəl 3-də verilmişdir. Cədvəl 2. Mərkəzi Asiya dövlətlərinin inkişaf proqramına daxil olan ölkələrin bəzi göstəriciləri Afqanıstan Azərbaycan Qazaxıstan Qırğızıstan Monqolustan ÇXR Tacikistan Özbəkistan Avtomobil yolunun uzunluğu ci dərəcəli avtomagistrallar (km) m.y m.y m.y m.y Avtomobil yollarının sıxlığı (km/100km 2) Dəmir yolunun uzunluğu Elektrikəşdirilmiş dəmir yolunın uzunluğu Dəmir yollarının sıxlığı (km/100km 2 ) Yük daşınması (mln.ton-km) Avtomobil nəqliyyatı ilə Dəmir yolu ilə (mln.ton-km) Aviasiya ilə (mln.ton-km) Sərnişin daşınması (mln.sərnişin - km) Avtomobil yolu ilə Dəmir-yolu ilə (mln.sərnişin - km) Aviasiya Qeydə alınmış nəqliyyat vasitələri (1000 ədəd) Nəqliyyata dövlət investisiyası (mln m.y Yerli valyuta ilə) Nəqliyyata dövlət investisiyası ÜDMda m.y payı (%) Yolların saxlanmasına çəkilən m.y 5.3 m.y texniki xərclər Yolların saxlanmasına çəkilən texniki xərclərin ÜDM-da m.y 0.1 m.y payı (%) Təyyarə uçuşları (min) Hava nəqliyyatı ilə daşınan sərnişinlərin sayı (min nəfər) Hava daşımaları (milyon ton-km) Mənbə: Asiya Đnkişaf Bankı. km-kilometr; ÜDM- Ümumi Daxili Məhsul, m.y- məlumat yoxdur Cədvəl 3-dən aydın göründüyü kimi 2005-ci ildə Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli saziş imzalandığı 1998-ci illə müqayisədə ümumi yük daşınmasında və dövriyyəsində müvafiq olaraq 2,2 və 2,4 dəfə artım baş vermişdir. 500

22 Cədvəl 3. Ümumi yükdaşınma həcmi (min tonla) II International Congress Đllər Ümumi Dəmir yolu Dəniz Avtomobil Ümumi yük dövriyyəsi (mln. ton-km) Đllər Ümumi Dəmir yolu Dəniz Avtomobil Qeyd: Azərbaycan Respublikası statistika komitəsi. Azərbaycan Respublikasının tranzit strategiyasına üyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının tranzit potensialından tam istifadə etmək məqsədilə ölkə ərazisindən keçən tranzit daşımalarının qarşısında duran problemlərin həll edilməsi yolunda görülən işlərdən və Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli saziş imzalandıqdan sonra, respublika ərazisindən keçən tranzit daşımalarının da həcmində artımlar qeydə alınmışdır. Cədvəl 4-dən də aydın göründüyü kimi, 2005-ci ildə tranzit daşımaları 1998-ci illə müqayisədə min ton və ya təqribən 3, 4 dəfə artmışdır. Azərbaycan Respublikası Avropa-Qafqaz- Asiya nəqliyyat dəhlizi layihəsi çərçivəsində ölkə ərazisindən daşınmış tranzit yüklərindən 2005-ci ildə 1998-ci illə müqayisədə min manat və ya 2.4 dəfə artıq gəlir əldə etmişdir. Cədvəl 5-dən də aydın görünür ki, respublika ərazisindən tranzit daşınmada əsas artım yük daşınmasının payına düşmüşdür. Cədvəl 4. Ümumi Tranzit yükdaşınma həcmi (min tonla) Đllər Ümumi Dəmir yolu Dəniz Avtomobil Ümumi tranzit yük dövriyyəsi (mln. ton-km) Đllər Ümumi Dəmir yolu Dəniz Avtomobil Qeyd: Azərbaycan Respublikası statistika komitəsi. Cədvəl. 5 Ümumi yükdaşınmasından əldə olunan gəlir (min manat) Đllər Ümumi Dəmir yolu Dəniz Avtomobil Ümumi sərnişin daşınmasından əldə olunan gəlir, (min manat) Đllər Ümumi Dəmir yolu Dəniz Avtomobil Qeyd: Azərbaycan Respublikası statistika komitəsi. 501

23 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Digər mövcüd dəhlizlərlə müqayisədə Avropa -Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizində daşınan tranzit yüklər əsasən Qərbdən Şərqə neft avadanlığı, Əfqanıstana humanitar yardım yükləri, Azərbaycan, Qazaxstan, Türkmənistan və Đran (neft və qaz istehsal edən ölkələr) üçün konteynerlərlə müxtəlif mallar, Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın kiçik və orta sahibkarları üçün maşın və texnoloji avadanlıqlar və Şərq-dən Qərbə isə Qafqazın ərazisi ilə pambıq, soya və neft - qaz ixracından ibarətdir. Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasına optimal şərait yaratmaqdan ötrü Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli sazişi imzalamış dövlətlər də nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və inkişaf etdirmək vacibdir. Bunun üçün isə aşağıdakıların həyata keçirilməsi məqsədə uyğun olardı: - Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafının Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli sazişini imzalamış dövlətlərin milli inkişaf strategiyasına daxil edilməsi; - Beynəlxalq maliyyə qurumlarından alınan güzəştli kreditlərin bir çox hissəsini Beynəlxalq və regional tranzit daşımalarında iştirak edən magistral yolların müasir dünya standartlarına uyğun yenidən qurulmasına yönəltmək; - Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafına dair əsas çoxtərəfli sazişi imzalamış dövlətlərin müvafiq qurumları və təşkilatları arasında Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin və onun şəbəkələrinin inkişafına dair vahid siyasətin həyata keçirilməsi üçün vahid fəaliyyət planının hazırlanması; - Avropa-Qafaz-Asiya nəqliyyat dəhlizində vahid nəqliyyat sistemini yaratmaq. ƏDƏBĐYYAT 1. Azərbaycan Respublikasının statistikası «Nəqliyyatçı» jurnalı N5 mart 2007 Bakı. 3. «Nəqliyyat hüququ» jurnalı N Bakı. 4. «Этапы большего пути» Зияд Самедзаде 2004 Баку. 5. «Azərbaycan Respublikasının nəqliyyat sektorunun inkişaf strategiyası» Azərbaycan Respublikası Nəqliyyat Nazirliyi Bakı «Azərbaycan Respublikasının tranzit strategiyası» TRACECA daimi katibliyi. Bakı

24 TRASEKA PROQRAMI VƏ ONUN ĐQTĐSADĐ ƏHƏMĐYYƏTĐ Bənövşə Bəhram qızı MANAFOVA AzDĐU-nun II kurs magistri, Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti, Beynəlxalq Đqtisadi Münasibətlər kafedrası Bakı / AZƏRBAYCAN violet_azeri@yahoo.com XÜLASƏ Məqalə AĐ-nın həyata keçirdiyi Avropa-Qafqaz_Asiya Transnəqliyyat dəhlizi (TRASEKA) proqramina və onun işturakçı dövlətlərin iqtisadi inkişafına təsirinə həsr edilmişdir. Burada TRASEKA proqramının yaranma səbəbləri və iştirakçı ölkələrin nəqliyyat-kommunikasiya sisteminin inkişafında onun rolu göstərilmiş; proqramın bir hissəsi olan BĐY layihəsinin iqtisadi səmərəliliyi təhlil edilmiş; TRASEKA proqramının Azırbaycanın Avropa bazarına çıxışının təmin olunmasında yeri və rolu, TRASEKA proqramının reallaşmasında yaranan problemlər və gələcək perspektivlər tədqiq edilmişdir. TRASEKA PROGRAMM AND IT S ECONOMIC IMPORTANCE RESUME Article was dedicated to the programm TRASEKA which realised by EC and it s economic significants in the participant countries. Here the reason of foundation of the TRASEKA and role of this programm in the development traffic-communication sistem of the participant states was pointed; the economic advantages of the Silk Way project which is the part of the programm was analysed; the role of TRASEKA in the integration prosses of Azerbaijan to the Europion market, the problems in the realization of this program and future perspectives was investigated. Qafqaz regionu dunyada strateji, geoiqtisadi, geosiyasi movqeyinə görə əhəmiyyətli rola malikdir. Bu region Qərblə Şərq, Cənubla Şimal arasında körpü rolunu oynayır. Lakin bununla belə regionda mövcud olan tenik, separatçı münaqişə ocaqları həm region dövlətləri, həm də regionla əlaqədə olan dünya ölkələri üçün ciddi təhlükə yaradır, davamlı sülhə, milli təhlükəsizliyə, xalqlar və dövlətlər arasında sosial-iqtisadi və mədəni inteqrasiyaya maneçilik törədir. Bütün bu problemləri həll etmək üçün bu regionda yerləşən ölkələrin öz aralarında eləcə də dünya ölkələri ilə qarşılıqlı əməkdaşlığı məqsədəuyğundur Hal-hazırda reallaşmaqda olan bir sıra beynəlxalq layihələr region ölkələri ilə Şərq və Qərb ölkələri arasında əməkdaşlığa, böyük gələcəyi olan perspektivlərlə hesablanmışdır. Belə ki, böyük Đpək Yolunun bərpası, Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin TRASEKA proqramının həyata keçirilməsi, Xəzərin enerji ehtiyyatlarından birgə istifadəyə dair Əsrin müqaviləsi (24 sentyabr 1994) ünvanı almış neft kontraktlarının Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft kəməri, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri layihələrinin əsas məqsədi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın milli tıhlükısizliyinin qorunması və regionda sülhün, sabitliyin möhkəmlənməsinə nail olmaq və iqtisadi inteqrasiya proseslərində daha fəal iştirak etməkdən ibarətdir. Azərbaycan Respublikasının dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası ölkənin iqtisadi inkişafında həlledici rol oynayır. Bu istiqamətdə atılmış ilk addım 1993-cü ilin mayında Brüsseldə Avropa Đttifaqı ilə Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin nəqliyyat nazirləri arasında keçirilmiş göruş idi. Bu görüşdə Avropa-Asiya nəqliyyat dəhlizinin yaradılması üçün TRASEKA proqramının təklif edildi. Qeyd etmək lazımdır ki, TRASEKA proqramında 35 ölkənin iştirak etməsi iştirakçı ölkələrin inteqrasiya proseslərində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu proqramın keçid dövrü şəraitində respublika üçün əhəmiyyətini göstərməklə, qeyd etməkdır ki, resbublikaya göstərilən bütün texniki yardımların və köməyin əsas hissəsi TASĐS xətti ilə həyata keşirilir və bu proqram AĐ-nin Şərqi Avropa, Qafqaz və Orta Asiya ölkələri ilə iqtisadi və siyasi əlaqələrinin ardıcıl inkişaf etdirilmısi üçün təmənnasız maliyyələşdirmə yolu ilə reallaşdırılır. TRASEKA proqramı üzv ölkələrin siyasi və iqtisadi müstəqilliyini onların Avropa və dünya bazarlarına alternativ nəqliyyat marşrutları vasitəsilə çıxmaq imkanlarını genişləndirmək yolu ilə dəstəkləyir. Bu proqram regional əməkdaşlığın genişlənməsinə kömək edir, beynəlxalq maliyyə qurumlarının və özəl sərmayədarların yardımını təşiq edir. TRASEKA poqramının əsas məqsədi müasir nəqliyyat sistemi, infrastrukturlar və daşınma sistemləri yaradılmasıdan, bu sistemləri Transavropa 503

25 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process şəbəkələri ilə birləşdirməkdən ibarədir. Bu proqram AĐ komissiyasının fəal köməyi sayəsində üzv ölkələrdə kommunikasiya obyektlərinin modernləşdirilməsini və tikintisini, müvafiq qanunvericilik aktlarının hazırlanmasını, gömrük və tarif siyasətlərinin təkmilləşdirilməsini, kadrlarin hazırlanmasını nəzərdə tutur. TRASEKA-nın qəbul edilməsindən keçən dövr ərzində sadaladığımız istiqamətlərdə bir sıra işlər görülmüş və proqram AĐ-nin ən müvəffəqiyyətli proqramlarından birinə çevrilmişdir. Bu müvəffəqiyyət həyata keçirilən konkret investisiya və texniki yardım layihələrində üz əksini tapır. Hazırda bu proqramın çərçivəsində 20-dən artıq layihə həyata keçirilir. Bunlara kadrların təlimi, nəqliyyat qanunvericiliyin hazırlanması, avtomobil yollarının yaxşılaşdırılması, regional hırıkıtin proqnozlaşdırılması, multimodal nəqliyyat sistemləri və s. aiddir. Belə ki, TRASEKA nəqliyyat dəhlizi üzrə yük axınının artırılması üçün son illər ərzində nəqliyyat sektorunun texniki təchizatının yaxşılaşdırılması sahəsində bir sıra tədbirlər görülmüş, avtomobil magistrallarının, dəmir yolu xətlərinin və körpülərin bərpası və tikintisi, dəmir yolu nəqliyyatı vasitələrinin, gəmilərin, bərələrin, liman qurğularının təmiri üzrə müəyyən işlər görülmüşdür. Bakı şəhərində ildə 10 milyon ton neft məhsullarının boşaldıb yüklənməsinə imkan verən neft boşaltma limanı istifadəyə verilmişdir. Yaxın zamanda Bakı Beynəlxalq Ticarət Limanının bərə terminalında yenidən qurma işləri başlanacaqdır. TRASEKA Proqramının bu layihələrin həyata keçirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikasının dövlət strukturları üçün müxtəlif maliyyə institutlarından (Avropa Yenidənqurma və Đnkişaf Bankı, Küveyt Đqtisadi Đnkişaf Fondu, Đslam Đnkişaf Bankı, Dünya Bankı və s.) 255 milyon ABŞ dolları həcmində kreditlər alınmışdır. Azərbaycan Respublikasının Xarici Đşlər Nazirliyi TRASEKA Proqramının məqsədlərinin reallaşdırılmasını yaxından izləyir və bu prosesdə fəal iştirak etməkdədir. XĐN-in bu sahədə fəaliyyəti iki istiqamətdə həyata keçirilir: - Əsas Çoxtərəfli Sazişin Depozitoru funksiyalarını yerinə yetirərək Xarici Đşlər Nazirliyi Üzv- Dövlətlərlə Sazişin işi ilə bağlı yazışma aparır, iştirakçıları Sazişə aidiyyatı olan sənədlər, məlumatlar və bildirişlər haqqında xəbərdar edir; - Azərbaycan Respublikasının Diplomatik Xidmət haqqında Qanununa uyğun olaraq, ölkəmizi digər dövlətlərlə və beynəlxalq təşkilatlarla münasibətlərdə təmsil etmə funksiyasını həyata keçirən Xarici Đşlər Nazirliyi tərəfindən TRASEKA Proqramının inkişaf etdirilməsi ilə bağlı məsələlər xarici siyasətin prioritet istiqamətlərindən biri kimi əsas tutulur, aparılan görüşlər və danışıqlar zamanı, ikitərəfli əlaqələr səviyyəsində və beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində TRASEKA-nın maraqlarının müdafiə edilməsi istiqamətində iş aparılır, Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş təkliflər irəli sürülür. Azərbaycan Respublikasında və Əsas Çoxtərəfli Sazişin başqa Üzv-Dövlətlərində TRASEKA nəqliyyat dəhlizinin cəlbediciliyinin artırılması istiqamətində son illər ərzində görülən işlərin nəticəsində gözə çarpan nailiyyətlər əldə edilmiş, marşrut üzrə yük daşımalarının həcmi xeyli artmışdır. TRASEKA proqraminin səmərəliliyinin artırılmasında Azərbaycan, gürcüstan, Türkmənistan və Özbəkistan arasında tranzit daşımalarinin tənzimlənməsi haqqında 1996-cı ilin may ayında imzalanmış Sərəxs sazişi mühüm rol oynayır. Bu sazişin nəticəsində həm Transqafqaz dəhlizi vasitəsilə Avropa və Asiya arasında mal mübadiləsinin həcmi əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. TASĐS proqramı çərçivəsində hazırlanan layihələr əsasən struktur islahatlarına, dövlət idarəetmə sistemimim təkmilləşdirilməsinə, kiçik və orta sahibkarlığın kreditləşdirilməsinə, infrastrukturun inkişafına və idarəetmənin yaxşılaşdırılmasına, telekommunikasiya sahələrinə, kənd təsərrüfatının kreditləşdirilməsinə yönəldilmişdir. Göstərilən istiqamətdə keçid dövrü ərzində respublikaya 100 mln. avro məbləğindən çox vəsait ayrılmışdır. Azərbaycanın TASĐS proqramı vasitəsilə həyata keçirdiyi ən mühüm və əhəmiyyətli layihə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi TRASEKA (Böyük Đpək Yolu bərpası) lahihəsidir. Hazırda bərpa edilməkdə olan Böyük Đpək Yolu Londondan başlamı, Paris, Roma, Đstanbul, Tbilisi, Bakı, Aşqabad, Daşkənd, Alma-Ata, Pekindən keçib Tokioda başa çatmalıdır. 34-dən çox dövlətin ərazisindən keçməklə Avropa və Asiyanı birləşdirən BĐY-nın iqtisadi, siyasi və sosial baxımdan əhəmiyyətlidir. Qafqazın həm Asiya, həm də Avropa ölkələri ilə iqtisadi və mədəni əməkdaşlığının artmasında TRASEKA proqramının əhəmiyyəti böyükdür. Dənizə çıxışı olmayan ölkələrə doğru və bu ölkələrdən yeni nəqliyyat marşrutları, xüsusən neft və qaz üçün, habelə digər növ xammal və hazır məhsullar üçün marşrutlar nəqliyyat və ticarətin mövcud olan kanallarına çox dəyərli alternativ olacaqdır. Bundan başqa bu layihə nəqliyyat sistemləri ilı yanaşı nəqliyyata xidmət edən infrastruktur sahələrinin də inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutur. 504

26 II International Congress TRASEKA proqramının inkişafında 1998-ci il sentyabrın 7-8-də Bakıda tarixi Đpək Yolunun bərpası üzrə keçirilən beynəlxalq konfransın böyük rolu olmuşdur. Konfransda 32 dövlət və 15 beynəlxalq təşkilatın nümayəndəliyi iştirak etmişdir. Konfransda Avropa-Qafqaz-Asiya dəhlizinin inkişaf etdirilməsi üzrə beynəlxalq nəqliyyat haqqında çotərəfli əsas saziş, beynəlxalq avtomobil nəqliyyatı, beynəlxalq dəmir yolu nəqliyyatı, beynəlxalq ticarət gəmiçiliyi, gömük proseduru və sənədlərin işlənməsi üzrə sazişə texniki əlavələr və Bakı bəyannaməsi qəbul edilmişdir. Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan, Ukrayna, Moldova, Bolqarıstan, Rumıniya və Türkiyə) tərəfindən imzalanmış Əsas Sazişin məqsədi aşağıdakılardır: Avropa, Qafqaz, Asiya, Qara dəniz və Xəzər bölgələrində iqtisadi iqtisadi münasibətlərin, ticarət və nəqliyyatın inkişaf etdirilməsi; beynəlxalq avtomobil, hava, su və dəmir yol nəqliyyatına çıxışa kömək edliməsi; yük və sərnişin daşımalarına, karbohidrogen məhsullarının nəqlinə yardım edilməsi; hərəkətin təhlükəsizliyinin, yüklərin bütövlüyünün və ətaf mühitin mühafizəsinin təmin edilməsi; nəqliyyat qanunvericiliklərinin uyğunlaşdırılması; nəqliyyat növləri arasında rəqabət üçün şərait yaradılması və s. Bu proqrama iştirakçı dövlətlərin marağının artmasına təsir edən səbəblər kimi aşağıdakılar göstərilə bilər: Birincisi, dünya ölkələrində istehsalınhəcmi ildən-ilə artır, təbii sərvətlərin dövriyyəyə cəlb edilməsi getdikcə sürətlənir və nəticədə yükdaşımalara və nəqliyyat vasitələrinə tələbat güclənir. Bu da hər bir dövlət üçün daha yaxın və ucuz başa gələn yol tələbedir. Daha bir səbəb odur ki, BĐY-nun bərpası 1000 km məsafəyə, böyük vaxta, böyük həcmdə daşınma xərclərinə qənaət edəcəkdir. Bu yolun bərpası Çindən Avropaya yüklərin daşınmasında 8000 km, Yaponiyada km-ə qədər yolu qısaltmaşa imkan verir. Nəhayət, TRASEKA proqramının iştirakçısı olan bütün dövlətlərin infrastrukturu inkişaf edəcək, dünya standartlarına uyğunlaşdırılacaq, əhalinin madii həyat səviyyəsi yüksələcək, qarçılıqlı ticarət-iqtisadi əlaqələr möhkəmləncək, işçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası artacaq və elmimədəni əlaqələri yaxşılaşacaqdır. Layihənin iqtisadi səmərəliliyi şübhəsizdir, necə ki, onu 1000 km. qısaltmağa imkan verir, uyğun olaraq təchizat müddəti də qısalır, dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsi yüksəlir. AĐ mütəxəssislərinin fikrincə BĐY-nun yenidən bərpası yüklərin 2 dəfə tez və 30% ucuz daşınmasına imkan verəcək. BĐY özü kimi böyük vəsait tələb edir. Đlkin hesablamalara görə BĐY işə salınmasına 50 mlrd. ABŞ dolları xərclənməlidir. Bu vəsaitin cüzi bir hissəsini, yəni 250 mln ABŞ dollarını AĐ Qafqazın və Mərkəzi Asiyanın nəqliyyat sistemi üçün ayrılıb. Qalan vəsait iştirakçı dövlətlərin öz üzərinə düşür. BĐY nun 30%-i öz ərazisindən keçən Çin üçün 10 mlrd-a qədər, Azərbaycan və Gürcüstan üçün ayrılıqda 1 mlrd ABŞ dolları qədər vəsait sərf olunmalıdır. Azərbaycanda nəqliyyatın Avropa standartlarına cavab verməsi üçün dəmir yol nəqliyyatına təqribən 250 mln, dəniz nəqliyyatına 80 mln avtomobil nəqliyyatına 110 mln və ümumiyyətlə yol təsərrüfatına 470 mln ABŞ dolları vəsait tələb olunur. Digər dövlətlər üçün də böyük məbləğdə vəsait lazım gələcəkdir. Keçid iqtisadiyyatlı dövlətlər üçün bu vəsaitin tapılması böyük çətinliklər yaradır. Belə iqtisadi və digər strateji səbəblər BĐY-nun bərpası sahəsində qarşıda duran ən böyük problemlər hesab edilir. TRASEKA Avropa ilə Asiya arasında ikitərəfli ticarət əlaqələrinə yol açacaq. Böyük həcmli sənaye istehsalı gücünə malik Avropa mövcud istehsal gücünü davam etdirə bilmək üçün bir yandan enerji və xammala ehtiyacı olarkən, digər yandan istehsal etdiyi malları satacağı yeni bazarlar axtarır. Öz daxili bazar tələbatlarından xeyli artıq olacaq bu istehsal üçün seçilə biləcək ən böyük bazar başda Çin olmaqla Asiya ölkələridir. Çinə qədər uzanan Asiya ölkələri xammal baxımından, Orta Asiya və Qafqaz ölkələri enerji baxımından zəngindir. Beləliklə, nəticə olaraq, Şərqdəki xammal və enerji mənbələri Qərbə, Avropanın tələbatından artıq olan istehsal məhsullarının isə Asiya ölkələrinə daşınılması düşünülür. Orta Asiya və Qafqazdakı neft və təbii qazın dünya bazarlarına Türkiyə üzərindən daşınılması məqsədəuyçun hesab olunur. Bu istiqamətdə əsas addımlardan biri Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri layihəsinin işə salınmasıdır. Bu boru xətti ilə Xəzər hövzəsi ölkələrində hasil olunan neftin Ceyhana, buradan da dünya bazarlarına çatdırılması məqsəd kimi qoyulmuşdur. BĐY respublikamizin neft strategiyasının həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır. Azərbaycan dünyanın 15 ölkəsinin 33 nüfuzlu neft şirkəti ilə karbohidrogen ehtiyatlarının kəşfiyyatı, hasil edilməsi və nəqli üzrə 21 beynəlxalq neft müqaviləsi imzalanmışdır. Hasil ediləcək neft və qaz məhz BĐY çərçivəsində olan boru kəmərləri ilə dünya bazarlarına çıxarılacaq. BĐY-nun geoiqtisadi perspektivləri və onun həyata keçirilməsi istiqamətində Azərbaycanın tutduğu mövqe Bakı- Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəmərinin (uzunluğu 1730 km, illik öturmə qabiliyyəti mln t. Neft, layihənin qiyməti 3,7 mlrd. dollar) qəbulu 505

27 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process və həyata keçirilməsi ilə dəqiqləşdi. Əslində Bakı- Tbilisi-Ceyhan BĐY layihəsinin mühüm tərkib hissəsidir. TRASEKA proqramının başlıca stateji məqsədləri aşağıdakılardır: Asiya-Avropa arasında alternativ nəqliyyat dəhlizləri vasitəsilə Orta Asiya və Cənubi Qafqaz dövlətlərinin Qərb bazarlarına çıxışını təmin etmək və bu yolla onlarən iqtisadi, siyasi, mədəni inkişafəna dəstək vermək; müstəqil Cənubi Qafqaz və Orta Asiya dövlətləri arasında regional əməkdaşlığa təkan vermək; beynəlxalq maliyyə qurumlarını həmin müstəqil dövlətlərə maliyyə yardımına cəlb etmək; Avropa-Qafqaz- Asiya nəqliyyat dəhlizini Transavropa nəqliyyat şəbəkəsi ilə birləşdirmək və s. Azərbaycan coğrafi mövqeyi onun tarixən Avropa və Asiya ölkələri arasında nəqliyyat dəhlizi olmasına şərait yaratmışdır və bu baxımdan Azərbaycanı TRASEKA layihəsindən çox böyük mənfəətlər gözləyir ki, onları da aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: Đqtisadi mənfəətlər Đpək Yolunun keçdiyi ölkələr üzrə mal və xidmətlər dövriyyəsinin artımı nəticəsində ümumi yükdaşımaların həcminin artması, nəqliyyat və kommunikasiya şəbəkəsinin əlaqəli şəkildə güclü inkişafı və s.; Sosial mənfəətlər işsizlik probleminin qismən həlli, informasiya mübadiləsinin güclənməsi, əhalinin pul gəlirlərinin artması və s.; Siyasi mənfəətlər Azərbaycanın dünyanın iri ölkələrinin diqqət mərkəzində olması, Azərbaycan gerçəkliyinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasında birbaşa fəaliyyət, layihənin çoxlu sayda ölkələrin əməkdaşlığa cəlb etməsi nəticəsində sağlam beynəlxalq iqlimin bərqərar olması, lahihə iştirakçıları arasında mənafe birliyinə nail olunması, təhlükəsizliyin və siyasi sabitliyin təmin olunması və s. TRASEKA-nın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsində şübhəsiz ki, bu layihə çərçivəsində yükdaşımaların həcminin artırılması ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi üzrə yükdaşımaların həcmi cı ildə 650 min tondan, 1999-cu illərdə müvafiq olaraq 24 mln tona, 2001-ci ildə 32 mln tona, 2003-cü ildə isə 40 mln tona, 2005-ci ildə 46 mln tona qədər artmışdır cu ildə yükdaşımalardan əldə olunan gəlir 87,7 mln man, 2002-ci ildə149 mln man, 2005-ci ildə 191 mln man olmuşdur. Eyni zamanda bu dövrdə Bolqarıstan, Rumıniya, Polşa, Moldova, Monqolustan və Turkiyə proqramın üzvü olmuşlar, bundan əlavə Çin, Cənubi Koreya və Avropanın 25 ölkəsi bu proqrama xüsusi maraq göstərmişlər. Avropa Komissiyası 2006-cı ildə Avropa- Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafı üzrə TRASEKA layihələrinin icrası üçün 13,5 mln. avro ayrılması haqda qərar qəbul edib. AB tərəfindən planlaşdırılan subsidiyanın (maddi yardım) həcmi 6 mln. avro təşkil edib. TRASEKA Hökumətlərarası Komissiyanın Daimi Katibliyinin Kiyevdə keçirilən ikigünlük iclasında prioritet proqramların təsdiqi diqqət mərkəzində olmuşdur. TRASEKA-ya üzv ölkələr öz regional layihələrini təqdim etmişlər. Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Moldova, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Özbəkistan, Ukrayna, Rumıniya və Türkiyədən 58 layihə təqdim olunub. Đclas iştirakçıları ekspertlər səviyyəsində və Avropa Komissiyasının köməkliyi ilə hazırlanmış 2015-ci il müddətinədək TRASEKA nın Đnkişaf Strategiyası layihəsini müzakirə edərək razılaşdırırmişlar. Qeyd etmək lazımdır ki, bu proqramın çərçivəsində artıq 100 mln. avrodan çox dəyəri olan 13 investisiya və 33 texniki layihə həyata keçirilib. Bütün bunlarla qeyd etmək vacibdir ki, TRASEKA layihəsi çərçivəsində yükdaçımaların səviyyəsi hələ lazım olduğu səviyyədən xeyli aşağıdır. Bunun həm obyektiv, həm də subyektiv səbəbləri vardır ki, bunlar arasında da ən mühümü TRASEKA layihəsinin Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin (Çimali Avropa Rusiya Đran Đran körfəzi Cənubi Asiya) əsas rəqibi kimi çixiş etməsidir. TRASEKA layihəsindən kənarda qalan Rusiya və Đran bu layihəyə alternativ olan yeni nəqliyyat dəhlizinin yaradılması üzərində işləmiş və artıq 2000-ci ilin avqustunda Sankt-Peterburqda Rusiya, Hindistan və Đran Cənubi Asiya və Đran körfəzi ölkələrini Avropa ölkələri ilə birləşdirəcək Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin yaradılması haqqında müqavilə imzalanmışdır. Maraqlıdır ki, ilkin olaraq Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin ancaq Xəzərin Şərq hissəsi, yəni Qazaxıstan və Turkmənistan ərazisi vasitəsilə və həmçinin Xəzər dənizinin özü ilə keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Azərbaycanın quru ərazisindən və ümumiyyətlə, respublikamızın bu layihədə iştirakından söhbət getmirdi ki, bunun da yeganə səbəbi siyasi amillər, Rusiya və Đranın Azərbaycana qarşı yeritdiyi geosiyasi və iqtisadi iddialarla izah oluna bilərdi. Lakin 2001-ci ildən etibarən bu ölkələr arasında siyasi münasibətlərdə müşahidə edilən yaxınlaşmalar həmin məsələyə də öz müsbət təsirini göstərdi. Belə ki, hazırda Şimal-Cənub dəhlizinin genişləndirilməsi üçün məqsədəuyğun istiqamətlərdən biri də Rusiya-Azərbaycan-Đran dəmir yolu marşrutunun inkişaf etdirilməsidir. Qeyd edək ki, bu 3 ölkənin dəmir yolu xətlərinin birləşdirilməsi üçün Astara-Rəşt dəmir yolu xəttinin çəkilməsi zəruridir. 506

28 II International Congress TRASEKA proqramının həyata keçirilməsinə digər problemlər də buna mane olur. Məsələn, Türkmənistanla Azərbaycanın arasında Xəzərin statusunun müəyyən edilməsi üzrə fikir ayrılıqları mövcuddur. Buna görə də Türkmənistanın neft ixracının əsas həcmləri Qərbə əsasən Iranın Məşhəd və Ənzəli limanlarından, yəni TRASEKA-dan yan ötməklə aparılır. Bundan başqa, TRASEKA üzvlərinin nəqliyyat-kommunikasiya sisteminin zəif inkişafı, nəqliyyat, gömrük, vergi və s. qanunvericilikdə əhəmiyyətli fərqlərin mövcud olması, nəqliyyat infrastrukturunun qeyri-təkmil olması da bu layihənin həyata keçirilməsinə maneçilik törədir. Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, TRASEKA layihəsinin əhəmiyyəti kifayət qədər böyükdür. Respublikamızın əsas strateji məqsədləri regional iqtisadi əməkdaşlığı milli mınafeyimiz baxımından inkişaf etdirilməklədünya iqtisadiyyatəna inteqrasiya etmək və BĐM-in nüfuzlu subyektlərindən birinə çevrilməkdir. BĐY-in bərpası layihəsi bu məqsədlərin reallaşdırılması üçün geniş imkanlar açır. Beləliklə, Azərbaycanın geoiqtisadi mövqeyi ona həm Şərq Qərb, həm də Şimal Cənub əlaqələrində körpü əhəmiyyətli ölkələrdən biri kimi çıxış etməyə imkan verir ki, bu da öz növbəsində respublikanın beynəlxalq əmək bölgüsündə və dünya təsərrüfat əlaqələri sistemində iştirakını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməyə imkan verəcəkdir. ƏDƏBĐYYAT SĐYAHISI 1. Гаджиев Ш.Г. Азербайджан на пути к мировому сообществу. Киев Allahverdiyev S. Nəqliyyat müqavilələri. Bakı Quliyev R. Böyük transformasiya: Azərbaycan təşəbbüsləri. Bakı Авчинкин Д.В. Международные перевозки. Минск Ветрянский В.В. Договор перевозки. Москва Фомичев В.И. Международная торговля. Москва

29 QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ĐQTĐSADĐ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASĐBƏTLƏR II BEYNƏLXALQ KONQRESĐ İQTİSADİYYAT BÖLMƏSİ TURİZMİN REGİON ÖLKƏLƏRİNİN İQTİSADİ İNKİŞAFINA TƏSİRİ

30 AZƏRBAYCANDA TURĐZMĐN PROBLEMLƏRĐ VƏ ĐNKĐŞAF PERSPEKTĐVLƏRĐ Cəfər CƏFƏROV Azərbaycan Turizm Đnstitutunun rektoru Bakı / AZƏRBAYCAN XÜLASƏ 1. Turizm müasir dövrdə bütün dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında ən mühüm sahələrdən birini təşkil edir. Son onilliklər ərzində bu sahə daha da yüksəlmiş və günbəgün genişlənir. Xüsusən, dünya sosializm sistemi iflasa uğradıqdan sonra keçmiş sosialist ölkələrində, o cümlədən Sovetlər Đttifaqından qopub ayrılmış dövlətlərdə turizm sahəsinin inkişaf etdirilməsinin vacibliyi ön planda dayanır. Azərbaycan həmin ölkələrdən biridir və burada da turizm sənayesinə diqqətin ayrılması, onun inkişaf strategiyasının işlənib hazırlanması, qanunverici bazasının yaradılması, bu sahə üçün mütəxəssislərin hazırlanması qarşıda duran problemlərdir. Azərbaycan Respublikasında bu məsələ həm dövlət, həm də ölkə ictimaiyyəti tərəfindən başa düşülür. Turizm sahəsi üzrə dövlət və kommersiya strukturlarının yaradılması, qanunverici sənədlərin qəbul edilməsi, beynəlxalq turizm əlaqələrinin yaradılması istiqamətində atılan addımlar bunu əyani şəkildə sübut edir. Uğurlu addımlardan biri də müasir standartlara cavab verən turizm mütəxəssislərinin hazırlanması işinin genişləndirilməsi, o cümlədən Azərbaycan Turizm Đnstitutunun yaradılmasıdır. 2. Azərbaycanda turizm sənayesinin müasir tələblər səviyyəsində inkişafını təmin etmək üçün bu vaxta qədər görülən işləri qeyd etməklə yanaşı, göstərmək vacibdir ki, bu yalnız həmin işlərin başlanğıcıdır. Onları uğurla davam etdirmək, qarşıya çıxan maneələri dəf etmək, dünya turizm bazarında ölkənin rəqabət qabiliyyətini təmin etmək üçün məsələyə kompleks halda sistemli şəkildə yanaşmaqla mükəmməl strateji planın hazırlanmasına və ardıcıl olaraq həyata keçirilməsinə ehtiyac vardır. Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan böyük turizm imkanlarına malikdir, lakin bugün onun çox cüzi hissəsindən istifadə olunur. Buna görə də Azərbaycanın hakimiyyət orqanları, turizm şirkətləri, habelə turizm problemlərini tədqiq edən respublika elmi ictimaiyyəti qarşısında böyük vəzifələr durur. 3. Ölkə turizminin inkişafının vacib şərtlərindən biri onun hazırkı vəziyyətinin dərindən araşdırılması, problemlərin səbəblərinin aşkarlanaraq onların aradan qaldırılma yollarının müəyyənləşdirilməsidir. 4. Ölkə turizminin qanunverici bazasının sistemləşdirilməsi və onda olan boşluqların aradan qaldırılması turizmin inkişafının həyati məsələsidir. Qanunverici baza turizmin ümumi inkişaf strategiyasından çıxış etməlidir. Elmi cəhətdən əsaslandırılmış vahid strategiya olmadan qanunverici aktlardakı dağınıqlıq labüddür. Bu zaman ən xırda detallar belə nəzərə alınmalı, dünya turizm bazarındakı rəqabət mübarizəsinin səviyyəsi dərk edilməlidir. THE PROBLEMS AND DEVELOPMENT PERSPECTIVES OF THE TOURISM INDUSTRY IN AZERBAIJAN SUMMARY 1. Nowadays tourism is one of the most important fields in the worldwide economy. During the last decades this field has been improved more and is expanding day by day. The importance of the tourism development is in prior place especially, after the break-up of the World s Socialism System in former socialist countries, at the same time in countries separated from the Soviet Union. Azerbaijan is among these countries and the existing problems in this country are to pay attention to the tourism industry, to work out its development strategy, to establish its legislative basis and to prepare specialists for this field. This matter is realized both by the state and the community in the Azerbaijan Republic. The steps taken for the establishment of the state and commercial structures, adoption of the legislative documents, establishment of the international relations in the field of tourism prove it. One of the successful steps is the expanding of the preparation of adequate tourism specialists. The establishment of the Azerbaijan Tourism Institute is one of these steps. 2. Besides indicating the undertaken work to provide the development of the tourism industry at the adequate level in Azerbaijan it s necessary to mention that it is just the beginning. There is a need for the preparation and consecutive realization of perfect strategical plan by complex approach to the matter to continue these issues successfully, remove the obstacles and to provide rivalry ability of the world tourism market. It should be taken into account that, Azerbaijan has great tourism resources but only few of them are used. That s why the Azerbaijan Governmental Bodies, tourism agencies and scientific community researching tourism problems have important duties. 3. One of the key issues of state tourism development is in-depth investigating of its current circumstance, finding out the reasons of the problems and defining the ways of their elimination. 4. Systematizing of the legislative basis of the state tourism and eliminating of its gaps are vital issues of the tourism development. Legislative base should act according to the general improvement strategy. Disorder in legislative acts is inevitable without scientifically based common strategy. In this case even the least details should be taken into consideration and the level of the rivalry fray in the world tourism market are to be realized. Turizm müasir dövrdə bütün dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında ən mühüm sahələrdən birini təşkil edir. Son onilliklər ərzində bu sahə daha da yüksəlmiş və günbəgün genişlənir. Xüsusən, dünya sosializm sistemi iflasa uğradıqdan sonra keçmiş sosialist ölkələrində, o cümlədən Sovetlər Đttifaqından qopub ayrılmış dövlətlərdə turizm sahəsinin inkişaf etdirilməsinin vacibliyi ön planda 510

31 II International Congress dayanır. Azərbaycan həmin ölkələrdən biridir və burada da turizm sənayesinə diqqətin artırılması, onun inkişaf strategiyasının işlənib hazırlanması, qanunverici bazasının yaradılması, bu sahə üçün mütəxəssislərin hazırlanması qarşıda duran problemlərdir. Azərbaycan Respublikasında bu məsələ həm dövlət, həm də ictimaiyyət tərəfindən başa düşülür. Turizm sahəsi üzrə dövlət və kommersiya strukturlarının yaradılması, qanunverici sənədlərin qəbul edilməsi, beynəlxalq turizm əlaqələrinin yaradılması istiqamətində atılan addımlar bunu əyani şəkildə sübut edir. Uğurlu addımlardan biri də müasir standartlara cavab verən turizm mütəxəssislərinin hazırlanması işinin genişləndirilməsi, o cümlədən Azərbaycan Turizm Đnstitutunun yaradılmasıdır. Azərbaycanda turizm sənayesinin müasir tələblər səviyyəsində inkişafını təmin etmək üçün bu vaxta qədər görülən işləri qeyd etməklə yanaşı, göstərmək vacibdir ki, bu yalnız həmin işlərin başlanğıcıdır. Onları uğurla davam etdirmək, qarşıya çıxan maneələri dəf etmək, dünya turizm bazarında ölkənin rəqabət qabiliyyətini təmin etmək üçün məsələyə sistemli şəkildə yanaşmaqla mükəmməl strateji planın hazırlanmasına və ardıcıl olaraq həyata keçirilməsinə ehtiyac vardır. Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan böyük turizm imkanlarına malikdir, lakin bugün onun çox cüzi hissəsindən istifadə olunur. Buna görə də Azərbaycanın hakimiyyət orqanları, turizm şirkətləri, habelə turizm problemlərini tədqiq edən elmi ictimaiyyət qarşısında böyük vəzifələr durur. Ölkə turizminin inkişafının vacib şərtlərindən biri onun hazırkı vəziyyətinin dərindən araşdırılması, problemlərin səbəblərinin aşkarlanaraq onların aradan qaldırılma yollarının müəyyənləşdirilməsidir. Ölkə turizminin qanunverici bazasının sistemləşdirilməsi və onda olan boşluqların aradan qaldırılması turizmin inkişafının həyati məsələsidir. Qanunverici baza turizmin ümumi inkişaf strategiyasından çıxış etməlidir. Elmi cəhətdən əsaslandırılmış vahid strategiya olmadan qanunverici aktlardakı dağınıqlıq labüddür. Bu zaman ən xırda detallar belə nəzərə alınmalı, dünya turizm bazarındakı rəqabət səviyyəsi dərk edilməlidir. Bu mövzular ətrafında bir az ətraflı dayanaq. Turizmin inkişafı perspektivləri və problemləri son illərdə tez-tez iqtisadi və turizm forumlarının və müxtəlif səviyyəli elmi-praktik konfransların müzakirə obyektinə çevirilməsinə baxmayaraq, bu sahəsinin inkişaf strategiyası yenicə formalaşma mərhələsindədir. Turizm potensialının çox yüksək olmasına baxmayaraq, bəzi ölkələrin, o cümlədən Azərbaycanın payına dünya turist axınının az bir faizi düşür. Son illər turizm sahəsinin yerli səviyyələrində bəzi müsbət tendensiyalar müşahidə olunur: Turizmin inkişafı proqramlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi işləri başlanmışdır. Peşəkar turizmin təhsili sisteminin formalaşması prosesi gedir. Turizm sahəsinin elmi tədqiqatları genişlənir. Dövlət orqanları ilə turizm sahəsində fəaliyyət göstərən iş adamları arasında konstruktiv dialoqun qurulması, turizm, kurort-rekreasiya və otel fəaliyyəti sahəsində sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı üçün münasib şəraitin yaradılması, həmçinin, yerli və xarici təcrübələrin yayılması, sahə üzrə sahibkarlar birliyinə praktiki dəstək üçün, qüvvədə olan qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi və turizm-rekreasiya zonaların yaradılmasına, yerli istehlakçının müdafiəsinə, sahibkarlığın inkişafına, yeni iqtisadi strukturların dəstəklənməsinə yönəldilmiş effektiv hüquqi-normativ aktın qəbul edilməsinə ehtiyac duyulur. Əldə olunmuş müsbət tendensiyalar dövlət organlarının, ictimayyətin, turizm və elmi icma nümayəndələrinin turizmin inkişafı mahiyyətinin dərk etməsini göstərir. Bununla yanaşı, turizm sənayesində effektiv bazar münasibətləri sistemi tam qurulmayıb və istehsal texnologiyaları baxımından turizm sahəsinin dünya standartlarından nə qədər uzaq olduğu göz önündədir. Turizm fəaliyyətinin qanunvericilik potensialının düzəlişinə və genişlənməsinə, onun Mülki məcəllə və Đstehlakçı hüquqlarının müdafiəsi haqqında Qanunla uyğunlaşdırılmasına ehtiyac duyulur. Turizm haqqında qanunda Turistlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi maddəsinin olmasına baxmayaraq ona əməl edilmir. Đcra hakimiyyəti orqanı vaxtlıvaxtında turistlərin təhlükəsizliyi haqqında məlumat almır, bu səbəbdən də o, turoperatorları, turizm agentliklərini turistlərin getdiyi ölkələrinin təhlükəsizliyi haqqında məlumatlandıra bilmir. Özfəaliyyət turistlərin təhlükəsizliyi haqqında da məlumat yoxdur, ölkə səviyyəsində turizm haqqında dolğun statistik hesabat sistemi hələ də yaranmaqdadır. Bu səbəbdən, turizm bazarı subyektlərinin fəaliyyətinin tənzimləməsini təmin edən və qeyri ciddi turizm təşkilatlarının əməllərindən turistləri müdafiə edən hüquqi normalara ehtiyac vardır. Gəlmə və sosial turizmin inkişafını əngəlləyən amillər də mövcuddur. Bunlar, milli turizm məhsulunun xarici turizm bazarlarına çıxışının zəif marketinq strategiyası, turizm məhsulunun bəsit çeşidi, yüksək qiymət və nəqliyyat xidmətlərinin vəziyyəti, dövlət tərəfindən nəzarət olunmayan qiymətlər və tariflər, turizm fəaliyyətinin prioritet 511

32 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process istqamətinin (uşaq və tələbə-gənclər turizmi, gəlmə turizm) dövlət tərəfindən tənzimləməsinin zəifləməsi, daxili və sosial turizmlə məşğul olan turizm firmaları üçün güzəştli kreditlərin və vergi guzəştlərin yoxluğu, işçilərin istirahətinin inkişafınin stimullaşdırılması üçün sahibkarların vəsaitinin cəlbi mexanizminin olmamasıdır. Turizm öz sosial istiqamətini itirir. Uşaq, tələbə və gənclər turizmi çox zəif inkişaf edir. Turizm axınında əksəriyyəti xaricə istirahətə gedən ölkə vətəndaşlarıdır, onlrar ildə xaricə xeyli vəsait aparır, bu da ölkə iqtisadiyyətina pis təsir edir. Gəlmə turizmi isə ölkəyə az vəsait qaytarır. Dünya Turizm Təşkilatının rəyinə görə ekoloji turizm XXI əsrin ən perspektivli turizm istiqamətlərindən sayılır. Dünyanın iri milli parklarından ekoturizmin gəliri bəzi ölkələrdə milyonlara çatır. Azərbaycanın böyük ekoturizm potensialı var: qoruqlar, Milli Parklar, meşələr ekoloji turizmin ehtiyatları genişdir. Lakin bu zəif inkişaf edib. Onun inkişafını dayandıran amillərdən biri qanunvericilik təminatının zəifliyidir. Qanunvericilik aktları paketi hazirlanan zaman nəzərə almaq vacibdir ki, turizm - ilk öncə iqtisadi və sosial məqsədlərə çatmaq üçün hüquqi mexanizmləri qanunvericiliklə tənzimlənən biznes sahəsidir. Azərbaycanda turizmin inkişafına mane olan amillərdən danışarkən aşağıdakıları xüsusi qeyd etmək lazımdır: Turizm sahəsini və inkişafın prioritet strateji istiqamətini dəstəkləyən aktual dövlət qanunvericiliyinin tam formalaşmaması; Turizm bisnesinin xüsusiyyətlərini nəzərə alan vergi güzəştlərinin olmaması: Vergi siyasətinin qeyri effektivliyi; Turizm sənayesinin effektiv fəaliyyətini təmin edən vahid normativ hüquqi aktlar və iqtisadi mexanizmlər sisteminin zəifliyi; Turizm sənayesi üçün peşəkar kadrlar hazırlığı sisteminin və bu hazırlığın elmi təminatının zəifliyi; turizm sahəsinə xarici və yerli investisiya axını mexanizminin olmaması; Təhlükəsizlik sisteminin, turizmdə bədbəxt hadisələrin statistikası və təhlilin, turizm sahəsində mülkiyyətin və şəxsiyyətin qorunması sisteminin olmaması; Turistlərin gediş-gəliş sənədlərinin hazırlanması, qeydiyyatı, tənzimlənməsi sahəsində süründüməçilik və digər bürokratik əngəllərin olması; Turizmə xidmət edən yetkin arayış informasiya sisteminin zəifliyi və s. Güman edirik ki, indiki vaxtda turizm sahəsində dövlət siyasətinin aktual istiqamətləri aşağıdakılar sayıla bilər: idman-istirahət-turizm istehlakçı kompleksinin genişlənməsi; Rayonlarda daxili və gəlmə turizminin inkişafınin sürətləndirilməsi. Bu həmin regionun əhalisinin artmasına gətirib çıxara bilər; istirahətin həyat tərzi kimi təşkil edilməsi, idman, istirahət və turizm kimi sosial məhsullara baza standartlı imkanların qurulması; gəlmə turizmdə vergini tənzimləyən çevik iqtisadi xəttin yeridilməsi; sanatoriya-kurort tipli komplekslərin büdcədən maliyyələşməsi hesabına genişlənməsi; yalnız uşaqların istirahəti üçün istifadə etməklə uşaq-sağlamlıq koplekslərini bələdiyyə və yerli səviyyəyə keçirilməsi; turizm elminin ölkənin iqtisadiyyatına böyük təsirini nəzərə alaraq, AMEA-da turizm elmi ilə məşğul olan bölmənin yaradılması. Fikrimizcə qeyd edilənlərin həyata keçirilməsi üçün əlaqədar orqanlar tez bir zamanda aşağıdakı məəsələləri həll etməlidirlər: Đlk növbədə turizm sənayesinin qanunvericilik bazası təkmilləşdirilməli, bu zaman qabaqcıl turizm ölkələrinin, o cümlədən qardaş Türkiyənin təcrübəsindən faydalanmaq lazımdır. Turizm haqqında Azərbaycan Respublikası qanununa çətin vəziyyətə düşmüş turistə hüquqi və təşkilatı yardım almaq imkanının yaradılması və turizm xidmətlərinin keyfiyyətinin və təhlükəsizliyin yüksəldilməsi maddələri əlavə edilməli, turizm agentlikləri birliyi haqqında qanun qəbul edilməli, eko-turizm fəaliyyətini tənzimləyən normativ sənədlər hazırlanmalı, dağ-xizək turizminin, otel biznesinin dəstəyinə yönəldilmiş qanunvericilik bazası və hüquqi-normativ aktlar hazırlanmalı, daxili turizmin inkişafının dövlət strategiyası hazırlanmalı, turizmin inkişafı üçün məqsədyönlü büdcə fondu yaradılmalı, turizm məqsədi ilə istifadə edilən təbii və mədəni resursların qorunması üçün maliyyənin cəlb edilməsi üçün tədbirlər görülməli, turistlərin ölkə ərazisində maneəsiz hərəkəti təmin edilməlidir; turizm şirkətlərinin maliyyə və inzibati məsuliyyəti mexanizmləri və turoperatorlarım maliyyə zaminliyinin tətbiqi vasitəsi ilə xaricə gedən ölkə turistlərinin hüquqlarının və qanuni maraqlarının qorunması təmin edilməli, turizm sahəsində maliyyə hesablamaları haqqında hüquqi-normativ aktlar hazırlanmalıdır; 512

33 II International Congress turizm-rekreasiya zonalarının ərazisində işguzar fəaliyyətin həyata keçirilməsi təmin edilməli, ekoloji turizm fəaliyyətindən əldə olunan gəlirin bir hissəsinin xüsusi qoruqların mühafizəsi üçün ayırılması mexanizmi hazırlanmalı, xüsusi qoruqların və Milli Parkların müasir turizm infrastrukturu yaradılmalıdır; terrorizm və miqrasiya təhlükəsi olmayan ölkələrdən gələn turistlər üçün viza rejimi sadələşdirilməli, Azərbaycanın turizmə yararlı imicinin formalaşdırılması üçün ölkəmizin xaricdəki səfirlikləri yanında turizm ofisləri açılmalıdır; turizm bazarının xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq aviasiya və dəmiryolu ilə turistlərin fərdi və qrup halında daşınmalarının agentlər tərəfindən sifariş və satış imkanlarına dair vahid qaydalar sistemi hazırlanmalıdır; Turizm inkişafının kompleks xüsusiyyətlərini, onun iqtisadiyyata təsirini əks etdirən, Ümumdünya Turizm Təşkilatının və BMT-nın Statistika komissiyasının tövsiyələrinə cavab verən turizm üzrə statistik göstəricilər sistemi hazırlanmalıdır; turizmin davamlı inkişafında maraqlı olan beynəlxalq təşkilatlarla (YUNESCO, UNWTО, peşəkar turizm təhsilinin Beynəlxalq konqresi) əlaqələr inkişaf etdirilməli, KĐV-də, həmçinin xüsusi turizm nəşrlərində YUNESCO-nun təbiətin və mədəni irsin obyektləri ilə işi haqqında əhalinin maarifləndirilməsi gücləndirilməli, turizmin mədəni-idraki növlərinin inkişafına yönəldilmiş layihələrin inkişafı və maliyyələşdirməsi məqsədi ilə özəl biznesin və mədəniyyət idarələrinin effektiv sosial partnyorluğu təşkil edilməlidir; YUNESKO-nun Dünya irsi siyahısına daxil olan mədəni və təbiət irsinin obyektlərinin bərpasına və öyrənilməsinə gənclər geniş cəlb edilməli, ali təhsil müəssisələrinin bazasında könüllü tələbə dəstələri yaradılmalıdır; Mədəniyyət obyektlərinin idarəolunmasının xarici təcrübəsindən istifadə etməklə YUNESCOnun Dünya Đrsi obyektlərinin idarəolunması üzrə mütəxəssislər hazırlığı məqsədilə Dünya mədəniyyət irsi və turizm mövzulu tədris proqramların həyata keçirilməsi üçün pedaqoji kadrlar hazırlanmalıdır; turizm sənayesinin inkişafını təmin edən məlumat sistemi yaradılmalı, davamlı inkişafın beynəlxalq prinsiplərinə cavab verəcək turizm şirkətlərinin və turizm sənayesi obyektlərinin məlumat bazası yaradılmalı, bu məqsədilə Đnternet portalının fəaliyyəti dəstəklənməlidir; turizm sahəsində çalışacaq peşəkar kadrlar yetişdirilməli, ixtisas artırmaq üçün peşəkar turizm təhsilinin çoxmərhəli sisteminin və elmi tədqiqatların inkişafı təmin edilməli, peşəkar turizm təhsili sisteminin elmi və tədris-metodiki təminatı üzrə baza strukturu kimi ATĐ dəstəkləməli, ATĐ-nin turizm ixtisası fənnləri kafedrasının iştirakı vasitısilə məktəblilər və tələbələr arasında Dünya irsi sənin əlindədir adlı YUNESKO-nun tədris kursu həyata keçirilməli və ölkə ərazisindəki məktəblərdə, ali təhsil müəssisələrində kursun mövzusu üzrə YUNESKO-nun informasiya mərkəzləri yaradılmalı, turizm şirkətlərinin rəhbərləri və işçiləri üçün ekspertlərin və alimlərin köməyi ilə mədəni turizm sahəsində master-klaslar təşkil edilməlidir; turizmin vasitəsi ilə illər ərzində vətəndaşların vətənpərvərlik tərbiyəsi dövlət proqramının reallaşmasına dair fəaliyyət planı tərtib edilməli, daxili və gəlmə turizminin inkişafı məqsədi ilə Đctimai TV -də Azərbaycanda turizm adlı proqram yaradılmalı, uşaq və gənclər üçün Mənim vətənim Azərbaycandır adlı ekspedisiya təşkil edilməlidir. Azərbaycanda turizmin inkişafın vacib şərtlərindən biri bu sahədə fundamental elmi və praktik tədqiqatların aparılmasıdır. Bunun üçün: 1. Elmlər Akademiyasının elmi tədqiqatlar planına dövlət siyasətinin, strategiyasının və turizm rekreasiya sahəsində proqramların inkişafının əsaslandırılması üzrə işlər daxil edilməlı; 2. Turizmin ölkə iqtisadiyyatına təsirini nəzərə alaraq, rekreasiya və turizm sənayesinin problemləri üzrə Müəssisələrarası Elmi şura yaradılmalı; 3. ATĐ-də geniş elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına şərait yaradılmalı, ATĐ-ni turizmin elmi mərkəzinə çevrilməsi istiqamətində işlərə dəstək verilməlıdır. Görüləcək bütün bu işlər Azərbaycan turizminin tez bir zamanda dunya turizm bazarınqa layiqli yer tutmasına imkan yaradacaqdır. 513

34 ВЛИЯНИЕ ТУРИЗМА НА РАЗВИТИЕ РЕГИОНОВ АЗЕРБАЙДЖАНА А.Г. АЛИРЗАЕВ Азербайджанский Государственный Экономический Университет засл. деятель науки, док. экон. н., профессор Баку / АЗЕРБАЙДЖАН С.И. СУЛТАНЛЫ Азербайджанский Государственный Экономический Университет преподаватель Баку / АЗЕРБАЙДЖАН ВЛИЯНИЕ ТУРИЗМА НА РАЗВИТИЕ РЕГИОНОВ АЗЕРБАЙДЖАНА РЕЗЮМЕ В данной статье рассматриваются показатели туристического потенциала, возможности использования туристических услуг, также материально-технической базы туризма и финансовых ресурсов для организации всей туристической деятельности в регионах Азербайджана. Показано, как в отраслях туризма за счет земельных, природных и местных ресурсов, субъекты туризма могут получать дополнительные доходы, которые распределяются между собственниками и местными организациями. Предлагается принцип о том, что доход поступающий за счет заниженной цены должен оставаться в собственности и должен распределяться между субъектами рынка туризма. AZƏRBAYCANDA REGIONLARIN ĐNKIŞAFINA TURĐZMĐN TƏSĐRĐ XÜLASƏ Məqalədə, Azərbaycanın regionlarında turist fəaliyyətinin təşkili üçün turizmin maddi-texniki bazası və maliyyə resursları, eləcədə turist xidmətlərinin imkanları, turist potensialının göstəriciləri təhlil edilir. Turist sferasında torpaq, təbii və yerli resurslarının hesabına turizm subyektlərinin əldə etdikləri əlavə gəlirlər, sonradan onların mülkiyyətçilər və yerlı təşkilatlar arasında necə bölüşdürülməsi göstərilir. Aşağı qiymət hesabına əldə edilən gəlirin mülkiyyətçidə qalması və turizm bazarı subyektləri arasında bölüşdürülməsi prinsipi təklif edilir. INFLUENCE OF TOURISM ON DEVELOPMENT OF REGIONS OF AZERBAIJAN SUMMARY In given clause the parameters of tourist potential, opportunity of use of tourist services, also material and technical bases of tourism and financial resources for organization of all tourist activity in regions of Azerbaijan are considered. Considered, as in branches of tourism at the expense of ground, natural and local resources, the subjects of tourism can receive the additional incomes, which are earmarked between the proprietors and local organizations. The principle is offered that the income acting at the expense of a undercharge should remain in the property and should be allocated between the subjects of the market of tourism. Азербайджанская модель туристического развития в условиях открытости экономики направлена на рост экспортируемой части производства туристической продукции и преимущественным ростом стимулирующего фактора в отрасли туризма. На сегодняшний день удельный вес экспортных товаров и услуг составляет нефть и нефтепродукты (около 70%-ов). За счет экспорта продукции нефтяного сектора и поступлений от них дохода удовлетворяются потребности рынка на другие виды ресурсов за счет увеличения дохода на потребительском рынке растет импорт продукции потребительского характера. Формирование продукции в экспорте и импорте в одноименной отрасли создает макроэкономические аспекты сбалансированного развития этих отраслей. Так как характер экспортных и импортных свойств отраслей, порождают особенности и неравномерности перед финансовыми и налоговыми органами и не одинаковым несостоятельности отраслей. Поэтому роль туризма в формировании экспорта и импорта, доходов государства создают общие нагрузки этой отрасли и региональные особенности формирования этой нагрузки. Развитие туризма на макроэкономическом уровне является составной частью экономи- 514

35 II International Congress ческого роста, распределения и перераспределения Валового Внутреннего Продукта и в разных странах имеет свои закономерности и тенденции. В Азербайджане показатели туристического потенциала определяются численностью населения, из числа населения контингентом, которые имеют потенциальные возможности использования туристических услуг, также материально-технической базы туризма и финансовых ресурсов для организации всей туристической деятельности. Следовательно, потенциальные возможности ограничиваются вероятностью привлечения этих потенциалов в туристический оборот, конкретной программой мероприятий. При условии разницы между потенциальным и фактическим состоянием развитие туризма в Азербайджане связано с различными факторами выравнивания и сближения фактического уровня развития и стандартной носит инерционные мероприятия и определяет трансформацию. Именно трансформация туризма осуществляется не централизованно, негосударственным способом, привлечением их потенциала в туристический оборот. Статистический анализ и наблюдения развития отдельных видов туристической деятельности показывают, что начиная с 1996-го года в общем объеме изменений туристических потребностей происходит устойчивое развитие. Несмотря на отдельные годы отрицательное воздействие имеют ряд субъективных, организационных и внешнеэкономических факторов на общий и частный рост объема туризма. сравнению с предыдущим годом составляет на 17,2 млн. долларов США больше. В развитии туризма распределение реальных рисков для создания сферы предпринимательства и стремления каждого предпринимателя с целью привлечения внешних туристов являются организационно-методологические аспекты туризма. Поэтому, на сегодняшний день, анализ туристических сегментов и мотивов туризма, оценка изменений структуры в формировании и динамике туризма является ценной базой для туризма. Туристические стремления изменения объективности и возможности этих изменений связаны с доходностью, физиологической потребностью, совершенствованием потребительских поведений, а также проблемам гендера в республике. Поэтому методика анализа построена не только на статистических материалах, а также на конструктивных оценках позволяющих открыть сущность и реализацию критериев и тенденций изменений. Поэтому характеристика развития туризма должна быть обоснована на базе конструктивных показателей и на основе поведенческих тенденций, так как в реальном уровне жизни увеличение роста доходов, преимущественный рост продовольственных и непродовольственных товаров будет отражаться росте продукции туризма и в основных направлениях их реализации (график 1). График показывает динамику потребления уровня жизни, потребления продовольственных и непродовольственных товаров и продукции туризма. Анализ показывает, что 40% населения до 2004-го года находилось на уровне черты бедности. Принятая гипотеза, о том что эти сорок процентов не материальное использование продукции и услуг туризма. Поэтому для макроэкономического анализа можно принять статистические показатели продукции туризма на душу населения. Рис. 1. Функциональная схема направлений развития туризма. По статистике, в 2004 году в республику приехали 1197 тыс. человек, что больше чем в предыдущие годы на 131 тыс. человек. На это израсходовано 65,9 млн. долларов США, что больше чем в 2003 годом на 8,2 млн. долларов США. В 2004 году из республики путешествовали 1475 тыс. человек, что по сравнению с 2003 годом на 97 тыс. человек больше. С собой они вывезли 128,2 млн. долларов США, что по Рис. 2. График поведенческих тенденций в развитии туризма 515

36 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Однако, для каждого производителя и потребителя туризма создание такой картины, искажает действительность. Потребительская структура домашнего хозяйства дает информацию о будущей потребности каждой туристической продукции. Показатели ВВП на душу населения Денежные доходы населения Денежные расходы Среднемесячняя заработная плата Платные услуги населения Единицы измерения Млн.ман. Доллары США Млн.ман. Доллары США Млн.ман. Доллары США Млн.ман. Доллары США Млн.ман. Доллары США прогноз 2006 прогноз 3715,8 764, , ,4-315,2-2659,0-4190,6 846, , ,0-443,0-2831,8 - Таблица 1. Макроэкономические показатели уровня жизни населения 4562,7 917, ,0-2633,0-575,2-3030,1-5281,2 1058, , ,1-3242,2-6567,1 1313, , ,2-3485,3 - Доход на душу населения является потенциальной оценкой для удовлетворения потребности населения. Однако для того, чтобы доход был бы достаточен для расхода, в туризме необходимо удовлетворять потребности по продовольственным и непродовольственным товарам. Увеличение платных услуг населения происходит из-за роста некоторых услуг и в поведении потребления населения и также с ростом цен на потребительские услуги. Увеличение цен туристической продукции также связано с качеством оказываемых туристических услуг. Таким образом, в гостиничном хозяйстве переход от трехзвездочных гостиниц на пятизвездочные, создание центров отдыха со всеми удобствами, увеличение лечебных зон, домов отдыха и санаторно-курортных комплексов с увеличением числа комплексных процедур в них, ведет за собой увеличение цен на этих объектах. Несмотря на то, что в условиях конкуренции цены на эти услуги теоретическим уменьшаются, но происходящие процессе на мировом рынке увеличивают цены, воздействуя на рост цен и в Азербайджане. Анализ этих изменений производится на основе целевых комплексных программ и последовательности при их реализации, так как, общий рост в туризме изучается в рамках экономического роста республики. Соответственно в методике развития производятся межотраслевые и сбалансированные сравнительный анализ в структурных изменениях. Разница между общими темпами и отдельными конкретными показателями туризма происходит со спецификой и фактором в отдельных разделах туризма. Так как общий экономический рост является предметом стратегического планирования и сбалансированного развития, то развитие туризма является объектом хозяйствования и механизмом управления и организационноэкономического менеджмента. В развитии туризма альтернативный рост принятых решений и маневрирования ресурсами еще шире и достаточно зависим от некоторых конкретных факторов. При анализе туризма рассчитываются возможные варианты изменения целей ресурсов, прогнозов и тенденций организации их в структурной единице. Первоначально оценивается рост мелкого бизнеса и определяется их роль в увеличении рабочих мест и дают оценки в перспективном изменении структуры экономики. Анализ перспективного планирования решений и проектов показывает, что в перспективе особое место должны занимать проблемы расширения туризма еще и мелкого и среднего предпринимательства. При этом необходимо привлекать ресурсы не только государственного, а также и негосударственного финансовых ресурсов. Структурный анализ производится по видам и функциональным назначениям продукции туризма. В условиях рынка формируются новые формы хозяйственной деятельности. Формы хозяйства Количество мелких предприятий, единицы Число работающих на мелких предприятиях (тыс. человек) 59,4 99,8 118,7 125,8 187,5 135,8 Иностранные и совместные предприятия Крестьянские (фермерские) хозяйства Биржи Таблица 2. Динамика новых хозяйственных форм 516

37 II International Congress Как хозяйственные формы на туристических биржах необходимо увеличение продукции и услуг туризма, путем увеличения ресурсов, привлекаемых на производство и реализацию этих услуг. Начальная структура и формы предпринимательства создают условия для их перспективного развития. Формы организации предпринимательства в виде совместных предприятий является перспективным для арендования и реструктуризации крупных проектов туристического назначения. Формы собственности на современном этапе, туристические базы, их формы использования, имущество и ресурсы определяют отраслевые и территориальные структуры туристической деятельности как хозяйственные формы. Индивидуальная собственность играет ведущую роль в производстве и распределении материальных благ и услуг. На сегодняшний день доход от предпринимательства составляет около 50% всех произведенных благ и услуг. Это, в свою очередь, формирует не большие капиталы для развития туризма, а малые объемы средств для развития услуг. На наш взгляд, для развитии туризма необходимо разработать государственные меры охраны безопасности туристов, а также меры по стимулированию развития мелкого предпринимательства. Это требует, чтобы в мелком предпринимательстве применялись системы льгот и кредитования, а также предоставление каникул для возвращения долгов и льгот на оплату аренды. Между потребностями и их удовлетворением имеется разрыв, который создает реальные действия для реализации и государственных гарантий их эффективного обеспечения. В результате приватизации земли, передачи их в пользование на длительных срок и отсутствие достаточных материальных и денежных ресурсов для использования земельных участков в целях туризма порождает ряд объективных и организационных трудностей. Существует ряд ограничений и запретов использования земли для строительства иностранными гражданами, а также нарушения при использовании инвестиций по назначению реализованной из-за недостатков в законодательстве. Поэтому необходимо создать условия для использования внешних инвестиций в развитии туризма, привлечением ряда нормативных показателей для того, чтобы иностранные инвесторы полностью использовали региональные ресурсы. Главные направления развития туризма реализуются с использованием финансовых и маркетинговых планов и расширения материально-технической базы туризма. В республике сконцентрирован туристический потенциал на Абшеронском полуострове, в Нафталане, Истису, Нахичевани, Девечи и в других районах, где были курорты, санатории, дома отдыха, турбазы. В настоящее время, в большинстве из них живут беженцы, некоторые изменили свои сферу назначения. Естественно, допущенные ошибки в приватизации привели к разрушению объектов туризма и изменению направления их использования, что повлияло на уровень развития туризма. Может быть, что туристическая продукция нашло свое отражение в потребительской структуре даже в период кризиса и падения уровня доходов населения в годы. Однако, материальные условия реализации этой цели остались только в потенциале. Тенденция развития экономики и повышения доходов населения в современных условиях и на среднесрочный период для республики по приоритетным направлениям требует коренных реформ, нацеленных на стимулирование роста. Начиная с 1996 года, туризм имеет благоприятные условия для развития, вместе с макроэкономическим развитием экономики республики. Расходы на инфраструктуру окупают свои суммы на краткосрочный период, имеют высокий уровень рентабельности и приносят дополнительные доходы. Поэтому для выбора и обоснования приоритетов капитальные вложения и инвестиции занимают важное место. Культурные объекты туризма функционального назначения в области здравоохранения, новые материально-технические базы рекреационных объектов, международные туристические предприятия и мероприятия расширяют расходы на туристическую сферу и улучшают их использование. Поэтому как функциональная модель использования ресурсов и соответственно распределение обязанностей отдельных органов выражаются в следующей схеме. Как туристический фактор здесь играет роль возрастной состав населения республики, количество работающих от численности населения, а также их доходы. Наблюдения показывают, что если рост доходов на душу населения не соответствует потреблению, туристические расходы не достаточны и для этих групп населения путешествие является конечной иерархией. В основном туристами являются люди, имеющие высокие доходы, предприниматели и бизнесмены, а также чиновники, 517

38 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process государственные служащие, получающие высокую заработную плату. С каждым годом, участие государства в развитии туризма уменьшается, увеличивается доля частного сектора. Порой иностранные бизнесмены берут в аренду земли и дачные участки в районах Азербайджана, которые имеют благоприятные условия. Путешествия, в основном, занимают 2-3 дня. Туристическая система охватывает ее планирование, организационные структуры, объекты и элементы сосредоточенные в окрестностях целей и ресурсов в совокупности. Цель этой системы, механизмы и ресурсы и организационная структура как гибкая система объединяются в системе принятых решений. Принятые решения должны осуществляться рыночными законами и методами планирования. Планирование туризма в Азербайджане реализуются макро- и микроэкономическими ресурсами и внешними возможностями. При этом необходимо использовать преимущества бизнес- и маркетингового управления и проведение трансформации. В этой системе на основе маркетинга необходимо коммерческое стремление и учет доминирующий роли в трансформации. Коммерческие стремления строятся на прибыльности и рентабельности с учетом расходов, структурной политики, технической обеспеченности развития туризма. Для того, чтобы системно использовать эти факторы необходимо приведение одинаковых условий всех видов предпринимательства по различной форме собственности и создать одинаковую атмосферу и законодательную базу для всех объектов туризма. В республике особенности рынка товаров и услуг, их формирование значительно связаны объективными факторами региона и условиями созданными в регионе для развития туризма. Для того, чтобы провести маркетинговые изменения необходимо учесть потребности туристов соответствующих мировым стандартам и реконструировать структуру производства и услуг. Для того, чтобы применять маркетинговое планирование в производстве и потреблении туристической продукции необходимо оценивать резервы и потребности, влияющие на изменение качества и ассортимента продукции. Сегментирование потребности внутренних и внешних туристов основывается на поведении потребления, особенно отличие от чистых отраслевых принципов. В сегментировании преимущество дается функциональным принципам. Так как продовольствие, коммуникации, здоровье и отдых расширяются согласно потребительскому рынку и маркетинговой структуры спроса на эти услуги. Классификация туристической продукции по маркетинговой цели определяет маркетинговую структуру технологических ресурсов и их сегментирования. При планировании финансовой деятельности туристических целей и отдельных их объектов необходимо измерять уровень рентабельности, оценивать промежуточную продукцию, а также различия между стоимостью конечной и промежуточной продукций. В отраслях туризма за счет земельных, природных, местных ресурсов, субъекты туризма получают дополнительные доходы, которые распределяются между собственниками и местными организациями. Предлагается принцип о том, что доход поступающий за счет заниженной цены должен оставаться в собственности и должен распределяться между субъектами рынка туризма по соответствующим нормам затрат: Т = Х µ ъ ъ Г ъ + В ъ 100% Т ъ µ обеъм продукции ъ-го вида в µ-ой деятельности; Г ъ цена; Х ъ материальные производственные расходы; В ъ расходы оплаты труда. Развитие туризма, как экономической и предпринимательской деятельности обеспечивается ростом прибыли от этой деятельности и основным направлением распределения и использования этой прибыли. При этом при его организации из начального этапа доход из этой сферы не должен быть выше нормы прибыли других отраслей. Фактор цены в отрасли туризма как фактор внутреннего рынка меняется в зависимости от изменения цены мирового рынка. В сфере цен туризм является организационным фактором и составной частью рентабельности деятельности, учитываются при прогнозировании и обеспечении устойчивости туристического рынка в системе приоритетов республики. Так как увеличение цены за последние 10 лет на землю, воду и коммунальные расходы в 2-3 раза и увеличение постоянства цены от многих гибких изменений в экономике обеспечивает рост уровня жизни населения. Наблюдения и теоретические обобщения изменения цены ресурсов туризма и повышение уровня жизни выражаются следующими тенденциями. 518

39 II International Congress Рис. 3. График тенденций изменения цены ресурсов туризма и повышения уровня жизни. Изменение цен туризма объясняется не покупательским спросом населения, а повышением расходов на производство туристической продукции повышения цен на мировом рынке. Высокий рост туризма характерен для богатых стран и развитых государств. В этих странах наряду с ростом тенденций в сфере туризма уменьшается уровень рождаемости и увеличивается уровень жизни. Поэтому в развитии туризма наряду с положительными факторами имеются факторы, которые задерживают его рост. В каждой стране экспорт и импорт является характером туризма и воздействуют друг на друга в основных направлениях развития туризма. В республике характерно положительное сальдо между экспортом и импортом. Положительное сальдо обеспечено за счет экспорта нефти и нефтепродуктов. Экспортируемая продукция влияет на формирование доходов в республике и переработку их за границей странам, которые являются конечными потребителями. В поляризации доходов рост влияний нефтяного дохода создает условия выезда за пределы республики с целью привоза товаров или потребления услуг на территории других стран. В Азербайджане объем товарооборота увеличивается пропорционально приезжим иностранным туристам и расходуют их на потреблении и покупку товаров в республике. Поэтому на территории республики совокупный спрос и предложение формируются с учетом экспорта и импорта из других стран мира. Из таблицы видно, что в европейских странах имеется отрицательное сальдо между экспортом и импортом, но в Азербайджане сложилось положительное сальдо. Характер экспорта и страны экспортируемых продукций формируются формы экономических связей и создаются органы и объединения, организующие туристические потоки, необходимые туристические объединения для организации туризма Азербайджан (в млн. долл. США) Экспорт 2,121 6,37,2 1,745, 2 3,615, 4 Импорт 1881,2 617,7 1172,1 3575,9 Сальдо 232,8-30,5 573,1 99,6 Австрия Экспорт 39,1 53,1 63,9 85,0 Импорт 42,0 61,3 71,5 22,7 Сальдо -2,0-6,2-7,5-7,7 Венгрия Экспорт 9,6 12,4 28,0 47,9 Импорт 8, ,0 46,9 Сальдо 0,9 2,6-4,0-5,0 Польша Экспорт 13,6 22,9 31,7 41,0 Импорт 8,4 29,1 49,0 55,0 Сальдо 5,2-6,2-17,3-14,1 Румыния Экспорт 5,8 7,9 10,4 17,6 Импорт 9,8 10,3 15,6 24,0 Сальдо -4,0-2,4-4,6-6,4 Таблица 3. Экспорт и импорт (млрд.долларов США) Объем и структура импорта обеспечивает совокупную рыночную потребность потребительских товаров и возможности производства удовлетворением их потребности на оборудование. Одновременно совершенствуется структура потребления зарубежных деловых людей и структура их бизнеса по соответствующим ресурсам. Для того, чтобы создать конкурентоспособную атмосферу и условия углубляют сегменты и качественные изменения их технологии. Поэтому интенсивность экономических связей дает возможность импортировать новую продукцию по номенклатуре и качеству, а в экспорте для удовлетворения потребности за пределы республики, которые требуют качественную деятельность в росте коммерческих стремлений туристических собственников. Туристическая отрасль путем направления всех межотраслевых проблем к единой цели туристических ресурсов создает свои многоотраслевые аспекты. Поэтому функциональное и институциональное состояние туристического менеджмента реализуется рядом экономикоорганизационных и финансовых механизмов. В сфере туризма характер производства и услуг формируется использованием ресурсов и использованием современных комплексов обслуживания. В республике гостиничное хозяйство, транспортный комплекс, санаторно-курортные предприятия и обеспечение городов и регионов водой, газом, светом и другими коммуникациями создает комплексные условия и выра- 519

40 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process жаются как комплексный вид потребности. Естественно, эти отрасли связаны с иерархической структурой в принципе подчиненности и управляются в рамках законов и нормативно-юридических норм. Поэтому консолидационные формы управления порождают ответственность и обязанность каждой отрасли в системе управления. В условиях современной управленческой структуры Азербайджана управление этих процессов с единым центром или органом, таких как ассоциации или министерства требуют мобилизации всех ресурсов. При этом необходимо управлять долевым участием каждого объекта и ресурса и применением эквивалентного распределительного механизма. За последние годы наблюдаются высокие темпы роста числа гостиниц и их числа на душу населения. Расширение гостиничного хозяйства, улучшение их условий, приведение их к международным стандартам, созданные комплексные условия и природно-климатические условия привлекают большое количество туристов для путешествия. Эти направления требуют дополнительных расходов для населения и использования их недвижимой собственности с целью туризма. С другой стороны развитие туризма неразвитых горных регионов и неблагоприятных условий требует дополнительных расходов из различных источников. Для каждого объекта туризма необходима система коммуникаций, компьютерная система и другие инфраструктуры. Исходя из этих потребностей, для того чтобы размещать объекты туризма в регионах, необходимо расширять условия региона. Работающие на предприятиях туризма и оказывающие услуги должны получать достаточно высокую заработную плату. В республике расширение сферы туризма рассматривается как перспективное направление, ориентированное на рост квалифицированных кадров в области туристического менеджмента и работающих в социальной сфере. В настоящее время на степени бакалавра в республике готовятся кадры по специальности «Туризм и социально-культурное сервисное обслуживание». В комплекс туризма входят курорты и санатории, организация сервиса и медицинского обслуживания, проекты реконструкции в системе туризма и санаторно-курортной системе, «Стандартизация и делоребитизация», «Технология общественного питания», «Менеджмент». Для того, чтобы объединиться в системе туризма необходимо подготовить и провести комплекс мер, соответствующих международных стандартам. В республике в 2001 году создано Министерство Молодежи, Спорта и Туризма. В 2005 году Туризм был объединен с Министерством Культуры и создано Министерство Культуры и Туризма. Для того, чтобы интегрироваться во всемирную туристическую организацию, в июле 2001 года в Азербайджане открылся Союз развития Азербайджанской Туристической Промышленности (АОТЕИИ). Для того чтобы перейти к системе международных туристических организаций необходимо и здесь приблизиться к международным стандартам. В республике динамика изменения туристических объектов выражается в следующей таблице: Количество санаториев и домов отдыха Количество гостиниц, мотелей и мест для туризма Таблица 4. Динамика изменения объектов туризма в Азербайджане Если темпы роста населения отстают от темпов роста экономики в целом, то коэффициент использования туристических услуг измеряется показателями туристической продукции на душу населения. Увеличение этого коэффициента дает представление о росте продукции туризма. Концепция реформирования и использования туристических потенциалов играет важную роль в реализации государственных программ по развитию регионов. В этом привлечение в экономический оборот природно-географической и экономический потенциал остается приоритетным направлением. В республике централизованные бюджетные, местные и муниципальные ресурсы при использовании как финансовые ресурсы развития государственных и негосударственных объектов развития туризма, создают условия для роста. Условия конкуренции также стимулируют гибкость привлечения в оборот всех источников финансирования. Определяются новые технологии и направления реструктуризации. Организация реструктуризации в оптимальном времени обеспечивается консолидацией региональных и центральных интересов путем справедливого распределительного механизма. Туристическая потребность повышается при высоком потребительском поведении, не административными методами, а организацией новых способов и методов. 520

41 II International Congress В этом направлении важную роль играет организация рынка рекламы и соответствие этого рынка потребительской потребности. Развитие туризма может быть расширено или ограничено взглядами простых граждан. Международные исследования показывают, что взгляды на туризм в Тихом Океане и Азии не одинаковы. Поэтому при развитии туризма национальные, религиозные особенности и их стандартизация должны соответствовать требованиям и методологическим материалам, принятым в рамках ЮНЕСКО. В Азербайджане национальные, культурные, религиозные и потребительские поведения иногда составляются с негативной призмы в развитии туризма. Семейные отношения остаются как национально-психологические факторы. Психологический фактор, как религиозный фактор имеет высокий удельный вес в развитии туризма и в перспективе будет сохранять свой удельный вес. Социально-демографический фактор, половозрастной состав, уровень жизни и распределение населения по их уровню жизни влияет на маркетинговое распределение туристической деятельности и производство его продукции. Эти факторы являются доминирующим социальным фактором, способствующим формированию маркетинговой структуры и их ценовой аспект. Поэтому в плановом порядке параметры организации туризма при соответствии мировым стандартом и их динамика зависят от многих частных факторов, присущих самим туристам и их образу жизни. Поэтому развитие туризма имеет многоотраслевые аспекты и формируется, как призма, из многих векторов, формирующихся в различных условиях, территориях и регионах. Формирование этих факторов и их оценка производится комплексным исследованием и прогнозированием. При выборе и обосновании этих факторов предпочтительна реализация целей и выгодности ресурсов и удовлетворение потребности населения. ЛИТЕРАТУРА 1. Ə.Q. Əlirzayev. Đslahatlar və sürətlənmə şəraitində Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafı. Bakı Ə.Cabbarov. «Kənd turizminin inkişaf istiqamətləri və perspektivləri və ölkə iqtisadiyyatı.«đqtisadiyyat və audit» jurnalı, 14, Ə.Q. Əlirzayev. Azərbaycanın inkişafının konsepsiyası və proqramı. Bakı Статистические данные Азербайджана. 2005, стр В.А. Кварталов. «Теория и практика туризма». Москва, Финансы и статистика А.Б.Здоров. Экономика туризма. М., «Финансы и статистика»

42 AZƏRBAYCAN RESPUBLĐKASINDA REGĐONLARIN TURĐZM POTENSĐALININ QĐYMƏTLƏNDĐRĐLMƏSĐ t.e.n. B.Ə., BĐLALOV Azərbaycan Turizm Đnstitutu Bakı / AZƏRBAYCAN XÜLASƏ Ötən əsrin yetmişinci illərində Boston məsləhət qrupunun hazırladığı üsulun ölkəmizin regionlarının turizm potensialını qiymətləndirmək üçün istifadə edilməsi bir daha sübüt edir ki, turizmin inkişaf etdirilməsi üçün Azərbaycan Respublikası böyük potensiala malikdir. Lakin, bu potensial ölkə ərazisində bərabər paylanmamışdır. Đlk dəfə olaraq turizm potensialı baxımından ölkənin dörd regiona bölünməsi təklif edilmiş və həmin regionların xüsusiyyətləri qiymətləndirilmişdir. ESTIMATING OF THE TOURISM POTENSIAL IN THE REGIONS OF THE AZERBAIJAN REPUBLIC SUMMARY In the seventy s of the last century the method prepared by Boston advice group using tourism potensial of the regions of our country for estimating again prove that the Azerbaijan Republic has a great potensial for developing of the tourism. But this potensial has not distributed equally through the county. Fot the first time from the standpoint of the tourism potensial was proposed to devide the country to four region and was valued the characteristics of this regions. Ümumdünya Turizm Təşkilatının (ÜTT) və Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatlarına görə 1998-ci ildən turizm dünya üzrə mal və xidmət ixracında (cəmi trln. ABŞ dolları) avtomobil sənayesini (7.8 faiz), kimyəvi mallar istehsalını (7.5 faiz), ərzaq məhsulları (6.6 faiz), kompüter və ofis avadanlığı (5.9 faiz) və yanacağı (5,1 faiz) geridə qoyaraq birinci yerə (532 milyard ABŞ dolları və ya 7,9 faiz) çıxmışdır. ÜTT mülahizələrinə görə beynəlxalq turist gəlmələrinin sayı 2000-ci ilə nisbətən 2020-ci ildə 2.2 dəfə artacaqdır (698 mln nəfərdən mlrda qədər). Eyni zamanda turizmdən gələn gəlirlərin 4.2 dəfə artacağı gözlənilir. Azərbaycan Respublikası turizm sənayesinin inkişafı üçün zəngin ehtiyatlara malikdir. Bu hər şeydən əvvəl, çox əlverişli siyasi-coğrafi mövqedir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası iki dünya sivilizasiyasıının qovşağında, Transqafqaz nəgliyyat dəhlizinin ortasında yerləşir ki, bütün infrastrukturlar Avropanı Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələri ilə birləşdirən hava və dəniz daşımaları, magistral avtomobil və dəmir yolları burada cəmlənmişdir. Planetimizin 11 iqlim tipindən 9-u bu və ya digər şəkildə: yarımsəhra quru-çöl qurşaqdan tutmuş subnival qurşağa qədər ölkəmizin ərazisində mövcudluğu hamıya məlumdur. Flora aləmi özünün parlaqlığı və rəngarəngliyi ilə adamı məftun edir. Burada Qafqaz florasının demək olar ki, bütün növlərinə təsadüf edilir. Son 13 milyon ildə dünyada baş verən relyef və iqlim dəyişikliklərinə duruş gətirən Eldar şamı yalnız Azərbaycanın təbii şəraitində qorunub saxlanılmışdır. Bu diyarda məşhur Dəmirağac da bitir. Ölkəmizin ərazisində 6 mindən çox tarixi memarlıq abidəsi mövcuddur. Onların əksəriyyəti Azərbaycan ərazisindən keçən Böyük Đpək yolu boyunca qədim karvan yollarının üstündə yerləşir. Azərbaycanın qədim memarlıq abidələri dünya irsinin qızıl fonduna daxil olmuşdur. Bu, ilk növbədə XII əsrə mənsub Bakının Đçərişəhər adlanan qalasıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, yüksək qala divarları ilə əhatə olunmuş 22 hektarlıq kiçik bir ərazidə orta əsrlərin yadigarı olan 44 nadir abidə yerləşmişdir. Bunlardan Şirvanşahlar sarayı, Sınıqqala, Qız qalası, Cümə məscidinin minarəsi və s. göstərmək olar. Naxçıvan şəhərindəki Möminə xatun türbəsi, Şəki şəhərindəki Xan sarayı da möhtəşəmliyi ilə fərqlənir. Müxtəlif əsrlərdə yaradılmış bu abidələr sanki öz dövranının səciyyəvi xüsusiyyətlərini güzgü kimi əks etdirir və bu gün onun seyrinə çıxanları özünün möhtəşəmliyi, əzəməti və mükəmməlliyi ilə məftun edir. Təəssüf hissi ilə qeyd edilməlidir ki, ölkəmiz böyük turizm potensialına malik olmasına baxmayaraq onun çox cüzi hissəsindən istifadə olunur. Hazırda Azərbaycan Respublikasının regionlarının və bütövlükdə ölkənin turizm potensialından səmərəli istifadə məsələsi xüsusi əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Bu fakt müasir iqtisadi şəraitə uyğun olaraq ölkənin rekreasiya potensialının qiymətləndərilməsi və istifadəsinə yanaşmanın təkmilləşdirilməsini tələb edir. Son dövrlərdə regional siyasət Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəaliyyətində prioritet istiqamətlərdəndir cü ilin fevralında təsdiq olunmuş Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı( ci illər) Dövlət 522

43 II International Congress Proqramı və onun yerinə yetirilməsi ilə bağlı keçirilmiş müxtəliv müşavirələr bunun bariz sübutudur. Qeyd etməliyik ki, region anlayışı çoxşaxəlidir: -dünya bazarının bir hissəsi olan iqtisadi region; Azərbaycan Respublikasının subyekti olan region; müxtəlif ərazi formasında olan region və s. Bir qayda olaraq turizm regionu dedikdə turistin səyahət məqsədilə seçdiyi coğrafi ərazi başa düşülür. Turizm problemlərinin öyrənilməsi və həlli zamanı regionların tipologiyası 1 mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Turizm mərkəzlərinin tipologiyası vasitəsi kimi Boston məsləhət qrupunun matrisasından istifadə etməyi və regionları onların rekreasiya potensialı göstəricilərinə(ox oxu) və inkişaf perspektivləri göstəricilərinə(ou oxu) görə təsnifləşdirməyi təklif edirik 2. Boston məsləhət qrupunun regional turizm sisteminə tətbiqinin matrisası aşağıdakı sxemdə verilmişdir: Sxem 1. Regional turizmin matrisası Regionların rekreasiya potensialının əmsalı, balların sayı regionun perespektivliyi göstəricisi, balların sayı Bu matrisanın metodiki əsasını aşağıdakı ehtimallar şərtləndirir: a) hər bir region rekreasiya potensialına malikdir; b) turizm regionunun rekreasiya potensialı əmsalı yüksəldikcə turizmin inkişaf perspektivliyi də artır; c) regionun perspektivliyi əmsalı yüksək olduqca, onun rəqabətdəki mövqeyi möhkəmlənir. Turizm regionunun rekreasiya potensialının əmsalının qiymət dəyişgənliyinin diapazonu tərəfimizdən 370-dən 800 bal arasında müəyyənləşdirilmişdir. Regionun perspektivliyi əmsalı üçün əks şkaladan istifadə olunur, yəni matrisada o 600- dən 240 bala qədər olan həddə ölçülür. Iki kordinatın kəsişməsindən dörd kvadrat törəyir ki, onların da hər biri müəyyən rekreasiya potensialına malik regionu xarakterizə edir. Əgər region hər iki əmsala görə(rekreasiya potensialı və perspektivlik) yüksək qiymətlə xarakterizə olunursa onda o, liderlər qrupuna mənsubdur. Liderlər yüksək rəqabətə davamlılıq və müasir iqtisadi şəraitə uyğunlaşmaq qabiliyyətinə malikdirlər Lider region Perspektivlik səviyyəsi yüksək olan region Yüksək rekreasiya potensialına malik region Perspektivlik səviyyəsi və rekreasiya potensialı zəif olan region Tipologiya - müxtəlif hadisə və ya şeylərin tipləri arasındakı qarşılıqlı əlaqəni təmsil edən təsnifat. Dünyanın bir çox mütəxəsissləri də bu üsulldan uğurla istifadə etmişlər. Əgər regionlar perspektivlik əmsalına görə yüksək və rekreasiya potensialına görə aşağı qiymətlə xarakterizə olunursa, onları yüksək perspektivli regionlar sırasına aid etmək olar. Belə regionlarda hətta regional ehtiyatlardan məhdud istifadə şəraitində belə yüksək sahibkarlıq fəallığı və rəqabətə davamlılıq müşahidə olunur. Perspektivlik əmsalının aşağı və rekreasiya potensialı göstəricilərinin yüksək qiymətinə malik regionlar tərəfimizdən yüksək rekreasiya potensialına malik regionlar sırasına aid edilir. Belə regionlar zəngin rekreasiya ehtiyatlarına malik olsa da belə, sahibkarlığın zəif fəallığı olan bölgə kimi xarakterizə olunur ki, nəticədə regionun turizm ehtiyatlarından yetərincə istifadə olunmur. Hər iki əmsal (perspektivlik və rekreasiya potensialı) aşağı qiymətə malik olarkən belə bölgələr müəllif tərəfindən perspektivliyi və rekreasiya potensialı zəif olan regionlar kimi dəyərləndirilir. Bu qrupa rekreasiya potensialından yetərincə istifadə olunmayan, sahibkarlıq fəallığı və rəqabətə davamlılığı zəif olan regionlar daxil edilir. Regional turizm matrisası turizm regionunun cari vəziyyətini və onun inkişaf perspektivlərinin qiymətləndirilməsi məsələsinin həllinə imkan verir. Lakin bu yanaşma sadəliyi və əyaniliyi ilə yanaşı aşağıdakı çatışmamazlıqlara malikdir: regionun vəziyyəti barədə məlumatlarin toplanılmasının çətinlikləri. Bu çatışmamazlığı aradan qaldırmaq üçün çox, az, bərabərlik işarəsindən istifadə etmək olar; matrisa regionun vəziyyətinin statistik mənzərəsini əks etdirir ki, onun da əsasında proqnoz vermək mümkün deyildir. Bu çatışmamazlığı müəyyən zaman kəsimində təkrar ölçmələr və matrisa üzərində regionların xüsusiyyətlərinin dəyişkənliyi istiqamətinin qeydi ilə azaltmaq olar; regionun potensialının iki əmsala əsasən qiymətləndirilməsi çox sadələşmiş bir üsuldur. Bu çatışmamazlığı çoxmeyarlı General Electric və ya Shell/DRM matrisalarının köməyi ilə aradan qaldırmaq mümkündür. Turizm regionunun potensialının vəziyyəti daima xarici və daxili amillərin təsiri nəticəsində dəyişir. Bu səbəbdən də, Azərbaycan Respublikasının turizm regionlarının potensialı mütəmadi olaraq dəyərləndirilməli, ehtiyatlar aşkarlanmalı və turizmin inkişaf proqramlarında əksini tapmalıdır. Məlumdur ki, iqtisadi yüksəliş və çiçəklənmə öz potensialını sistematik olaraq müəyyən edən və inkişaf etdirən regionlara xasdır. Bununla əlaqədar olaraq tərəfimizdən regionun turizm potensialını (RTP) qiymətləndirməyin elmi əsaslandırılmış metodikasının ümumi prinsiplərinin yaradılmasına cəhd edilmişdir. 523

44 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Sxem 2. Azərbaycan respublikası regionlarının turizm potensialının alqoritmi 1.RTP qiymətləndirmə konsepsiyasının hazırlanması 1.1.Qiymətləndirmə və RTP modelinin formalaşdırılması meyarlarının seçimi 1.2.Đnformasiya mənbəyi seçimi və seçmənin müəyyənləşdirilməsi Rayonlaşdırma perespektivliyi: -rekreasiya zonası -miqyas -yerləşdiyi ərazi -əhalinin sıxlığı -turistəri qəbul edən cəmiyyət Regionun rekreasiya istifadə dərəcəsi: -təbii rekreasiya ehtiyatlarının vəziyyəti -tarixi-mədəni potensialın vəziyyəti -turizm sənayesinin inkişaf dərəcəsi Inkişaf üçün regionun perespektivliyi: -turizmin diversifikasiyası səviyyəsi -regionun inkişaf səviyyəsi regionun təhlükəsizlik səviyyəsi -region iqtisadiyyatında turizmin rolu 2. Modelləşdirilmək üçün informasiyanın hazırlanması 3. Region modelinin lokal göstəricilərinin hesablanması 4. Samballı əmsallara əsasən region modelinin inteqrallama reytinqinin hesablanması 5. Turizm potensialına uyğun olaraq regionun dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi və regionun portretinin tərtibi Lider- region 1005<R<=1400 Yüksək perespektivlik səviyyəsinə malik region 790<R<1185 Yüksək rekreasiya potensialına malik region 825<R<1220 Perespektivliyi və rekreasiya potensialı zəif olan region 610<=R<1005 RTP-nin qiymətləndirilmə metodikası regional turizmin inkişaf prosesləriinin nizama salınma problemlərinin həlli üçün nəzərdə tutulmuşdur. Onun əsasını turizm regionunun xüsusiyyətlərinin tədqiqi təşkil edir ki, bu da turizm regionunun müasir iqtisadi şəraitə uyğunlaşma dərəcəsini qiymətləndirməyə və onun inkişafının məqsədyönlüyünü əsaslandırmağa imkan verir. RTP-nin qiymətləndirmə alqoritmi tərəfimizdən yuxarıdakı formada hazırlanmışdır (bax: sxem 2). Qeyd edək ki, alqoritmin tətbiqi bir sıra mərhələlərin yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. RTP strukturunun yuxarıda göstərilən əlamətlərə görə tədqiqi və müqayisəli qiymətləndirilməsi RTP-ni xarakterizə etməyə, həmçinin regionun turizm üçün perespektivliyini qiymətləndirməyə imkan verər. Təklif olunan əlamətlər rayonlaşdırmanın ümümcoğrafi prinsiplərinə əsasən seçilmişdir: - obyektivlik göstərir ki, əlamətlər konkret xüsusiyyətləri əks etdirir; - konstruktivlik rayonlaşdırma zamanı qarşıya qoyulan məsələlərin dəqiqliyi ilə müəyyənləşir; - iyerarxiya regionları qarşılıqlı əlaqədə və tabeçilikdə olan zonalara bölməyə imkan verir; - baxışların müxtəlifliyi (qiymətləndirmə kompleksi) turizm növlərinin müxtəlifliyini nəzərdə tutur. Hər bir əlamət regionun bu və ya digər xüsusiyyətini üzə çıxarmağa imkan verir. RTP-yə xüsusiyyətlərin təsiri tərəfimizdən təyin edilmiş hüdudlardakı balların sayı ilə müəyyən edilir. Bunu 1 saylı cədvəldə aydın görmək olar. 524

45 II International Congress Cədvəl 1. Regionun turizm potensialının modeli Əmsal Xüsusiyyətlərin variantları (balların sayı) Rekreasiya zonası RAYONLAŞDIRMANIN PERESPEKTĐVLĐYĐ Bakı və Xəzər sahili zona (100) Şimal-qərb və Qərb zonası (80) Naxçıvan MR (60) Aran zonası (40) Əhatəlik Iri həcmli region(100) Orta həcmli region (80) Kiçik həcmli region (50) Yerləşdiyi ərazi Turizm üçün əlverişlidir (100) Turizm üçün nisbətən əlverişlidir (70) Əhalinin sıxlığı Əhalinin yüksək sıxlığı (100) Əhalinin zəif sıxlığı (50) Turizm üçün əlverişli deyil (30) Turistləri gəbul edən cəmiyyət Turizm üçün əlverişlidir (100) Turizm üçün əlverişli deyil (50) REGĐONUN REKREASĐYA ĐSTĐFADƏSĐ DƏRƏCƏSĐ Təbii rekreasiya ehtiyatlarının vəziyyəti Tarixi-mədəni ehtiyatların vəziyyəti Turizm sənayesinin inkişaf səviyyəsi Turizm məqsədlərinə maksimim uyğundur (100) Turizm məqsədlərinə maksimim uyğundur (100) Region turizmə yüksək səviyyədə cəlb olunmuşdur (100) Turizm məqsədlərinə minimum uyğundur (50) Turizm məqsədlərinə minimum uyğundur (50) Region turizmə zəif cəlb olunmuşdur (50) REGĐONDAN ĐSTĐFADƏ PERESPEKTĐVLĐYĐ Turizmin diversifikasiya səviyyəsi Polifunksiyalı region (100) Monofunksiyalı region(50) Regionun açıqlıq dərəcəsi Regionun yüksək səviyyədə açıqlığı (100) Regionun aşağı səviyyədə açıqlığı (50) Regionun inkişaf səviyyəsi Yüksək (100) Aşağı (50) Region iqtisadiyyatında turizmin rolu Təhlükəsizlik səviyyəsi Regional büdcədə turizm fəaliyyətindən daxil olmaların xüsusi çəkisi yüksəkdir (100) Yüksək təhlükəsizlik səviyyəs i(100) Orta təhlükəsizlik səviyyəsi(50) Regional büdcədə turizm fəaliy-yətindən daxil olmaların xüsusi çəkisi aşağıdır (50) Regionun aşağı təhlükəsizlik səviyyəsi(30) Məlumatlılıq səviyyəsi Əla (100) Yaxşı (80) Kafi (50) Qeyri-kafi (10) Rayonlaşdırmanın perespektivliyi rekreasiya zonası, əhatəlik, olduğu yer, əhalinin sıxlığı, turistləri qəbul edən cəmiyyət kimi xüsusiyyətlərinə görə müəyyən edilir. Fikrimizcə Azərbaycan Respublikası ərazisini şərti olaraq dörd rekreasiya zonasına bölmək olar: Bakı və Xəzər sahili zona bu ərazi hazırda rekreasiya inkişafı baxımından ən əlverişlidir. O, əhalinin yüksək rekreasiya tələbatı və onların ödənilməsi üçün lazımi ehtiyatlara malik olması ilə fərqlənir. Burada rekreasiya fəaliyyətinin bütün növlərinin inkişafı üçün şərait vardır. Şimal-qərb və Qərb zonası rekreasiya təlabatının az olması, lakin rekreasiya ehtiyatlarının həddən çoxluğu ilə xarakterikdir. Rekreasiya istifadə dərəcəsi zəif inkişafdan yüksək inkişafa qədər dəyişir. Bu ərazi yaxın zamanlarda istifadə üçün perspektivlidir. Naxçıvan MR bu zona böyük rekreasiya tələbatına və kiçik ehtiyatlara malik olmaqla səciyyəvidir. Aran zonası zəif perspektivliyi ilə səciyyəvidir. 1 saylı cədvəldən göründüyü kimi rekreasiya zonasının reytinqi bal hüdudundadır. Balların artması reytinq artımına dəlalət edir. Regionun əhatəliyi onun ərazisi və yaşayış məntəqələrinin sayı ilə müəyyən edilir. Regionun ərazisi nə qədər böyük və bu ərazidə nə qədər çox yaşayış məskəni varsa, əhatəlik əlamətinə görə regionun reytinqi bir o qədər yüksəkdir. Əhatəlik reytinqi balla qiymətləndirilir. Coğrafi baxımdan yerləşdiyi ərazi turizm regionunun bir komponenti olmaqla digər elementlərlə tam bağlıdır və turistlərdə gedilən yerin təsvirini formalaşdırır. Bəzi hallarda coğrafi yerləşmə səyahət üçün mənbə, həvəsləndirici (çimərliklər, dağlar, mineral bulaqlar və s.) rol oynayır. Regionun yerləşdiyi ərazi turizmə nə qədər çox uyğundursa, onun reytinqi bir o qədər yüksəkdir. Yerləşdiyi ərazinin reytinqi balla ifadə olunur. Əhalinin sıxlığı hər 1 kv.km-ə düşən region əhalisinin sayı ilə müəyyən edilir. Təcrübə göstərir ki, əhalinin sıxlığı nə qədər çox olarsa, turizmin inkişafı üçün bir o qədər çox perspektivlidir. 525

46 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Əhalinin sıxlığına görə regionun reytinqi bal tərtibindədir. Rayonlaşdırmanın sonuncu komponenti turistləri qəbul edən cəmiyyət hesab edilir. Əmək ehtiyatları turist təlabatını ödəmək üçün imkan yaradır. Turistləri qəbul edən cəmiyyətin xüsusiyyətləri ilk növbədə demoqrafik amillərlə (yaş-cins, miqrasiya, əhalinin artımı, fəaliyyət növləri - kənd təsərrüfatı, sənaye, xidmət bölməsi) müəyyən edilir. Regionun insan ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi zamanı bunlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda yerli əhalinin həyat səviyyəsinin (təhsil, tibb, sosial təminat), turistləri qəbul edən cəmiyyətin mənəvi və mədəni xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması vacibdir. Təcrübə göstərir ki, yerli əhalinin proporsional strukturu, aşağı səviyyəli miqrasiya, inkişaf etmiş xidmət bölməsi, yüksək həyat və mədəni səviyyəsi kimi xüsusiyyətləri turizm üçün çox əlverişlidir. Bu xüsusiyyətlər optimaldan nə qədər çox fərqlənirlərsə, turizmin inkişafı üçün bir o qədər az perspektivli hesab edilir. Əhalinin sıxlığına görə regionun reytinqi balla ifadə olunur. Regionun rekreasiya istifadə dərəcəsi onun rekreasiya potensialı ilə müəyyən edilir. Regionda turizm fəaliyyəti üçün istifadə oluna bilən hər şey onun turizm ehtiyatlarını təşkil edir. Ölkədə turizmin inkişafının təşkili mövcud turizm ehtiyatlarından maksimum və kompleks şəkildə istifadəyə imkan verən turizmin forma və növlərinin inkişafına əsaslanmalıdır. Turizmin inkişafı üçün yüksək potensial- təbii şərait, coğrafi mövqenin özəllikləri, tarixi irs, turizmin maddi-texniki bazası, diqqətəlayiq yerlərin çoxluğu və onların əsas turizm zona və mərkəzləri ilə həmahəngliyi kimi müxtəlif turizm ehtiyatları turistlərin əsas hissəsi üçün cəlbedici əhəmiyyət kəsb edir. Regionun rekreasiya istifadə dərəcəsinin dörd xüsusiyyətə görə: - təbii rekreasiya ehtiyatlarının vəziyyəti; - tarixi-mədəni potensialın vəziyyəti; - turizm sənayesinin və turizmin maddi-texniki bazasının inkişaf səviyyəsi; - turizmin diversifikasiya səviyyəsinin qiymətləndirilməsini təklif edirik. Təbii və coğrafi şərait regional turizmin inkişafı üçün ilkin əsasdır. Təsadüfi deyildir ki, turizm ilkin mərhələdə əlverişli iqlimi və müalicə mənbələri olan regionlarda inkişaf etmişdir. Bu regionlar vəhşi təbiətə ehtiyacı olan ekoloji, ekstermal və digər turizm növlərinin inkişaf etməsinə baxmayaraq bizim günlərdə də dünya turizminin liderləri hesab edilir. Rekreasiya ehtiyatları rahatlıq xüsusiyyətinə malik və rekreasiya fəaliyyəti üçün istehlak dəyəri olan təbii və antropogen geosistemlər, cisim və təzahürlər hesab edilir. Bunlar mövcud texnologiyalar və maddi imkanların köməyi ilə müəyyən qrup insanların istirahəti və sağlamlığının bərpası üçün istifadə olunur. Təbii turizm ehtiyatları istirahət və müalicə üçün əlverişli iqlim, üzmək üçün su, müalicəvi mineral su və palçıq və s. deməkdir. Iqlim (il ərzində günəşli günlərin sayı, aylıq temperatur, yağıntıların miqdarı, külək) əsas amillərdən biri hesab edilir. Eyni zamanda flora və fauna da turizm istiqamətli ərazinin cəlbediciliyini xeyli artırır. Yeraltı və yerüstü su ehtiyatları da turist kurortlarının ideal şəraitdə fəaliyyəti üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Təbii turizm ehtiyatları turizmin məqsədləri: müalicəvi-sağlamlıq, maarifləndirici və s. nöqteyinəzərdən qiymətləndirilir. Təbii ehtiyatların mövcudluğu və vəziyyəti turizmin məqsədlərinə nə qədər çox uyğun olarsa, reqionun reytinqi də bir o qədər çox olur. Təbii ehtiyatların vəziyyətinə görə regionun reytinqi balla ifadə olunur. Regionun turizm ehtiyatlarının qiymətləndirilməsində tarixi-mədəni potensialın da özünəməxsus yeri vardır. Əhalinin təhsil səviyyəsi və idrakı tələbatı artdıqca tarixi-mədəni ehtiyatlar daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Tarixi-mədəni turizm ehtiyatlarına muzeylər, tarixi, mədəni və memarlıq abidələri, teatrlar bir sözlə turistlərin ekskursiya obyekti ola biləcək hər şey daxildir. Tarixi-mədəni ehtiyatların vəziyyətinə görə regionun reytinqi balla dəyərləndirilir. Yəni, tarixi-mədəni ehtiyatların mövcudluğu və vəziyyəti turizm məqsədlərinə nə qədər çox uyğundursa reqionun reytinqi bir o qədər yüksəkdir. Turizm sənayesinin və turizmin maddi-texniki bazasının inkişaf dərəcəsi regionun rekreasiya müəssisələrinin sayının onun ərazisinə(min kv.km sahəyə) nisbətən, ərazinin tamamilə istifadəsinə əsasən qiymətləndirilir. Regionun maddi-texniki ehtiyatlarına yerləşmə vasitələri, nəqliyyat, ictimi iaşə, rekreasiya, pərakəndə ticarət müəssisələri və s. daxildir. Turizm fəaliiyətinin məzmunu və xüsusiyyətindən asılı olmayaraq turistlərə gecələmə yeri, qidalanma, nəqliyyat vasitəsi, kommunalməişət tələbatlarının ödənilməsi lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bunların içərisində yerləşmə müəssisələri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Gecələmə yerləri sanatoriyalar, pansionatlar, istirahət evləri, turizm bazaları, mehmanxanalar və digər yerləşmə müəssisələri tərəfindən turistlərə təqdim edilir. Ticarət, ictimai iaşə, ictimai nəqliyyat, kommunal təsərrüfat müəssisələri turizmin infrastrukturunu təşkil edir. Bütün sadalanan müəssisələrin məcmusu isə turizm sənayesini yaradır. Ərazinin mütləq istifadəsi yüksək olduqca turizm 526

47 II International Congress sənayesinin və turizmin maddi-texniki bazasının səviyyəsi də yüksək olur. Bu amilə görə regionun reytinqi bal tərtibində qiymətləndirilir. Regiondan istifadənin perspektivliyi müəyyən mənada turizmin diversifikasiya səviyyəsi, regionun açıqlıq dərəcəsi, təhlükəsizlik səviyyəsi, regionun ümumiqtisadi inkişaf səviyyəsi, bazarda turizm regionu haqqında məlumatlılıq səviyyəsi ilə qiymətləndirilir. Bundan əlavə, turizmin inkişafı turistləri qəbul edən regionun əmək ehtiyatları, maddi vəsaitlər və maliyyə imkanları, həmçiinin mövcud və inkişaf etməkdə olan kommunikasiya sistemləri, beynəlxalq və daxili turizmdə müasir və perspektiv nəqliyyat vasitələri ilə təminatından, eləcə də mövcud regiona səyahət üçün turistlərin vaxt və vəsaitlərindən asılıdır. Turizmin diversifikasiya səviyyəsinə görə regionun reytingi balla qiymətləndirilir. Turizm regionları rekreasiya funksiyalarının mövcudluğuna əsasən monofunksial (məsələn, Naftalan rayonu üçün bu sağlamlıq turizmidir) və polifunksial olmaqla (məsələn, Bakı şəhəri üçün bu sağlamlıq-müalicəvi, mədəni, idman turizmidir) iki qrupa ayrılır. Fikrimizcə bazar şəraitinda polufunksional regionlar daha perspektivlidir. Regionun açıqlıq dərəcəsi istirahət ocaqlarında yerli və ya gəlmə qonaqların üstünlük təşkil etməsindən asılıdır. Regionun yüksək səviyyədə açıqlığı umumi turist axınının içərisində gəlmələrin xüsusi çəkisinin üstünlüyü ilə xarakterizə edilir və turizm üçün pozitiv amil kimi dəyərləndirilir. Regionun açıqlıq dərəcəsinə görə reytinqi balla ifadə olunur. Regionun yüksək sosial-iqtisadi göstəriciləri burada sahibkarlığın, o cümlədən turizm sahəsində sahibkarlığın inkişafına yardım edir. Regionun ümumiqtisadi inkişaf reytinqi balla qiymətləndirilir. Region iqtisadiyyatında turizmin rolunun reytinqi də bal tərtibindədir. Regionun təsərrüfat strukturunda turizmin iqtisadi rolu region büdcəsinə turizmdən daxilolmaların xüsusi çəkisi ilə müəyyən edilir. Yəni turizm fəaliyyətindən daxilolmalar nə qədər yüksəkdirsə, region iqtisadiyyatında turizm bir o qədər əhəmiyyətli hesab edilir. Kriminal şəraitin və terrorizm təhlükəsinin olmaması, dollar və avronun sərfəli kursu, ekoloji təhlükəsizlik və s. regionun təhlükəsizlik səviyyəsini müəyyənləşdirir. Regionun təhlükəsizlik səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa, regiona turist axınının artırılması ehtimalı artır və region xarici investisiya üçün cəlbedici olur. Regionun təhlükəsizlik reytinqi balla qiymətləndirilir. Turizm bazarında regionun məlumatlıq səviyyəsini region haqqında nəşrlərdə rast gəlinən xəbərlərin verilmə tezliyi əsasında müəyyən etmək təklif olunur: region ölkədəki nəşrlərdən birində xatırlanır və ya heç xatırlanmır. Bu, turistlərin region haqqında məlumatsız olmasına səbəb olur; region ölkədəki bəzi nəşrlərdə xatırlanır. Bu o deməkdir ki, turistlər region barədə müəyyən qədər məlumata malikdirlər; region ölkədəki bir çox (və ya bütün) nəşrlərdə və xarici nəşrlərin birində xatırlanır. Bu, isə o deməkdir ki, turistlər region haqqında yaxşı məlumata malikdirlər; və nəhayət, region ölkədəki bir çox (və ya bütün) nəşrlərdə və xarici nəşrlərin bir neçəsində xatırlanır. Bu, turistlərin region haqqında kifayət qədər məlumatlığını göstərir. Cədvəldən göründüyü kimi regionun məlumatlıq səviyyəsinə görə reytinqi bal hüdudundadır. Məlumat mənbəyi seçimi və seçimin müəyyənləşdirilməsi üçün nə etməli? Đlk mərhələdə əsas informasiya mənbəyi kimi statistik hesabatların məlumatlarından, köməkçi mənbələr kimi müxtəlif qəzetlər, jurnallar və digər nəşrlərdən istifadə etmək olar. Sadəcə olaraq mənbə seçilərkən onların müqayisəsinin mümkünlüyü, dəqiq və yetərincə, obyektiv və etibarlı, məntiqi və anlaşıqlı olmaları təmin edilməlidir. Tədqiqatın nəticələrinin optimal olması üçün seçim etmədən regionun rekreasiya potensialını təşkil edən bütün obyektlərin öyrənilməsini təklif edirik. 2-ci mərhələdə ilkin informasiyanın hazırlanması həyata keçirilir. Bunun üçün tədqiqatın nəticələri sistemləşdirilir və turizm regionunun rekreasiya potensialı (TRRP) modeli qurulur. 3-cü mərhələdə TRRP-nin modelinin elementlərini ayrı-ayrı xüsusiyyətlərin ağırlıq əmsallarının köməyi əsasında ekspert qiymətləndirilməsi metodu ilə həyata keçirilir. 4-cü mərhələdə regionun inteqrasiya reytinqinin (R) hesablanması aparılır. Belə ki, ekspertiza yolu ilə əldə olunmuş (bax: cədvəl 2) reytinqin lokal göstəricilərinə (Ri) və model elementlərinin ağırlıq əmsalına (Ki) malik olmaqla regionun inteqrasiya reytinqini (R), reytinqin lokal göstəricilərinin ballarını toplamaqla orta hesab formulu əsasında tapılır. Qeyd etmək lazımdır ki, reytinqin mütləq kəmiyyəti təsbit edilmiş qiymətlə - bir balla göstərilməsi region reytinqini hər hansı bir əlamət əsasında və ya ümumilikdə təyin etməyə imkan verir. 527

48 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Cədvəl 2. Turizm regionu elementlərinin ağırlıq əmsalları Modelin elementləri Elementlərin ağırlıq əmsalları Rayonlaşdırmanın perespektivliyi 0,25 Ərazinin rekreasiya istifadəsinin 0,25 dərəcəsi Regiondan istifadənin perespektivliyi 0,5 Cəmi 1,0 Sonda R ballarının cəmindən asılı olaraq regionun turizm potensialının dərəcəsi müəyyən edilir və regionun portreti yaradılır. Turizm potensialının kəmiyyət qiymətini almaq üçün qiymətin iyerarxiya şkalasından istifadə edilir (bax: cədvəl 3). Cədvəl 3. Regionun turizm potensialının qiymət şkalası Təmsil olunma (dərəcə) Lider region Regiondan istifadə perspektivliyi Yüksək perspektivli region Yeksək rekreasiya potensialına malik region Perspektivliyi və rekreasiya potensialı zəif olan region Rayonlaşdırmanın Perspektivliyi ərazinin rekreasiya istifadə dərəcəsi 585<Ri< <Ri< <Ri< <Ri< <Ri<600 Turizm potensialı, ballar (ağırlıq əmsalları nəzərə alınmadan) 1005<R< = <Ri< <R< <Ri< <R< <Ri< <=R<100 5 Beləliklə, ötən əsrin yetmişinci illərində Boston məsləhət qrupunun hazırladığı üsülun ölkəmizin regionlarının turizm potensialını qiymətləndirmək üçün istifadə edilməsi bir daha sübüt edir ki, turizmin inkişaf etdirilməsi üçün Azərbaycan Respublikası böyük potensiala malikdir. Lakin, bu potensial ölkə ərazisində bərabər paylanmamışdır. Turizm potensialı baxımından ölkənin dörd regiona bölünməsi və onların qiymətləndirilməsi zamanı məlum olmuşdur ki, ölkəmizin Şimal-qərb və Qərb regionu turizmin inkişafı baxımından daha çox perspektivlidir. ƏDƏBĐYYAT 1. C.A.Məmmədov, B.Ə.Bilalov. Azərbaycanda gəlmə turizm və onun inkişaf yolları, Bakı, Mütərcim nəşriyyatı, 2004, 210 səh. 2. A.Duroviç, L.Anastosova. Markentinqovoye issledovaniya v turizme, Moskva, Novoye Znaniye nəşriyyatı, 2002, 348 səh section_22/article_1950/

49 AZƏRBAYCANDA ĐQTISADĐ ĐNKĐŞAF VƏ TURĐZM Аrifəхаnım Yusif qızı ƏLƏSGƏRОVА Аzərbаycаn Dövlət Mədəniyyət və Đncəsənət Univеrsitеtinin «Đqtisаdiyyаt və infоrmаtikа» kаfеdrаsının müəllimi Bakı / AZƏRBAYCAN sultansoy@hotmail.com Dünya alimləri qlobal iqtisadi problemlərin nəzəri metodoloji əsasını işləyib hazırlamaqla, onların mahiyyətinin spesifik cəhətlərinin aşkar olunması üçün dövrün siyasi, iqtisadi və sosial aspektlərdə öyrənilməsinə şərait yaratmışlar. Son onilliklərdə qlobal iqtisadi problemlərə aid mühüm işlər görülmüşdür. Artıq müstəqil inkişaf qoluna başlanmış respublikamızın da həll etməli olduğu problemlər arasında qlobal iqtisadi problemlərdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və bu sahədə geniş işlər görülməkdədir. 1 Yaxın gələcəkdə iqtisadi inkişaf strategiyasının əsas məqsədi aparılan iqtisadi islahatların dərinləşdirmək yolu ilə müasir bazar münasibətləri və dünya təsərrüfat sisteminin inkişaf meylləri əsasında ölkənin iqtisadi sisteminin yeni inkişaf səviyyəsinə keçməsinin təmin olunması olmalıdır. Nəticə etibarı ilə ölkənin iqtisadi qüdrətinin surətli yüksəlməsinin təmin edərək bu strateji məqsəd ölkənin əsas təbii iqtisadi ehtiyatlarının aktiv təsərrüfatı dövriyyəsində cəlb olunmasının sürətləndirilməsi, o cümlədən Xəzərin neft və qaz ehtiyatlarının iqtisadiyyatın kompleks inkişafının təminedicisinə çevrilməsi və ondan istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi, yeni torpaq münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi vasitəsi ilə əhalinin torpağa bağlılığını gücləndirilməsi və insan ehtiyatlarından istifadənin səmərəliliyini artırması kimi əsas vəzifələrin həllini nəzərdə tutur. 2 Azərbaycan iqtisadiyyatının bazar münasibətlərinə keçid şəraitində ölkədə nəzərdə tutulan neft kəmərlərinin, qaz kəmərlərinin tikintisi bir sıra strateji məsələlərin həlli, uğurlu gələcəkdən xəbər verir. Dövlət sektorunda olduğu kimi bazar iqtisadiyyatı ilə işləyən özəl sektorda böyük nailiyyətlər əldə etmişdir. Belə ki, 2005-ci ildə UDM 11,9 milyon manat olmuşdur ci illərdə ÜDM həcminin 2 dəfə artması nəzərdə tutulmuşdur. Belə inkişaf ölkədə həlli vacib olan problemlərin müxtəlif proqramlar çərçivəsində həyata keçirilməsinə imkan verəcəkdir. Ölkədə inkişafı nəzərdə tutulan sahələrdən biri də turizmidir. Mütəxəsislərə fikrinə görə bir turistin ölkəyə gəlişi 7-9 iş yerinn açılması deməkdir. 4 Bu sahə nəqqliyyat, rabitə və diğər sosial infrastrukturlara da müsbət təsir göstərməktədir. Turizm sahəsi ilə məşğul olan mütəxəssislərin fikrincə Azərbaycan turizmin ən yüksək inkişaf səviyyəsinə 1987-ci ildə nail olmuşdu. Həmin il respublikaya xarici ölkələrdən 50 min, SSRĐ-nin bölgələrindən isə 250 minə yaxın turist gəlmişdir. Turizm Ekskursiya Bürolarının təşkil etdikləri ekskursiyalarda isə 2,5 milyon nəfərdən artıq adam iştirak etmişdir. Erməni ektrimistləri azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdikləri düşmənçilik siyasəti Azərbaycana yüz minlərlə qaçqın gəlməsi ilə nəticələndi. Respublika hökumətinin qərarı ilə 1988-ci ilin dekabrından Ermənistandan qovulmuş soydaşlarımızın respublikanın turist bazarlarında və sanatoriya kurort müəssisələrində yerləşdirilməsinə başlandı cı ilin birinci rübündən etibarən Azərbaycanda fəaliyyət göstərən Ümumittifaq və beynəlxalq turist marşrutları ləğv olundu. 5 Turizm Azərbaycanın dünya inteqrasiyası üçün ən böyük vasitədir. Đslam Konfransı təşkilatının üzvi olan ölkələrin turizm nazirlərinin konfransında turizm həm mədəniyyət deməkdir, həm də iqtisadiyyatın böyük sektoru deməkdir. Eyni zamanda ölkələri birləşdirən amildir deyən dövlət başçısı turizm sahəsində investisiya qoymağa xarici sərmayədarlar dəvət etmişdir. Ölkəmizdə aparılan islahatlar turizmin inkişafına mühüm təsir etmişdir. Turizmin fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələrin sayı ilbəil artmaqda davam etmiş, onların fəaliyyəti genişlənmişdir. Azərbaycanın turizm sahəsində böyük potensialı var. Bir bu sahəni inkişaf etdirməklə heç də Ə. Q. Əlirzayev, Đslahatlar və Sürətlənmə Strategiyası Şəraitində Azərbaycanın Sosial-Đqtisadi Đnkişaf Problemləri, Adəloğlu nəşriyyat, Bakı, 2005 səh. 125 Rasim Həsənov, "Đqtisadi Inkişaf Və Makroiqtisadi Siyasət, Bakı,2001, 66 Azərbaycan Dövlət Statistika komitəsi, Đ.Xanlarqızı,Turizm həm də qazanc deməkdir. Bizim əsr qəzeti2, Ə. Q. Əlirzayev, Đslahatlar və Sürətlənmə Strategiyası Şəraitində Azərbaycanın Sosial-Đqtisadi Đnkişaf Problemləri, səh

50 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process başqa sahələrdən geri qalmayacaq, gələcəkdə yeni iş yerlərinin açılması, əhalinin sosial durumunun yaxşılaşması və son nəticədə gəlir əldə edə bilərik. Son illər ölkəmizdə turizmin inkişafına diqqət xeyli artmışdır. Azərbaycanda turizmin inkişafı üçün çox əlverişli şərait var. Bildiyimiz kimi turizm həm də çox gəlir gətirən sahələrdən biri hesab olunur. Azərbaycan turizm sahəsində böyük potensiala malikdir. Zəngin, təbii sərvətlər, göz oxşayan təbiəti, qədim tarixi-memarlıq abidələri, mədəni irsi, folkloru, qeyri-adi flora və faunası ilə xarici turistləri heyran edə bilər. Turizm özündə ətraf mühiti və ya digər regionların təbiətini, bu regionların xalqlarını, o xalqların həyata səviyyəsini, adət-ənənələrini, bəzi hallarda idman və biznes elementləri ilə uzlaşdıran milli xüsusiyyətlərini öyrənmək, məqsədli səyahəti əks etdirən fəal istirahət növlərindən biridir. Turizm biznesi inkişaf etdikcə gəlirlərin ümumi səviyyəsi artır, deməli, turizm müəssisələrində yaşayanların həyat səviyyəsi yüksəlir. Turizmin inkişafı həmin yerin mədəni mirasına tələbat yaradır. Bu bir tərəfdən yerli artistlərin, rəssamların, musiqiçilərin dəstəkləyir və əhalinin mədəni vərəsəyə marağı artırır. Turist müəssisələri vəzifələrindən birində yerləşdiyi regionun (kənd, şəhər, rayon) tarixini, memarlıq abidələrin, mədəni və milli xüsusiyyətlərini, adət və ənənələrini, dini və s. turistlərə anlatmaqdan ibarətdir. Turistlər yerli əhalinin barəsində daha çox məlumat topladıqca, onlara daha çox hörmət hissi bəsləyirlər. əhali üçün isə mədəni təsir vilayətin, ölkənin, kəndin və s. Mədəni bütövlüyünü saxlamaq vasitəsidir. 6 Bu isə bu gün öz tariximizə sahib çıxmaqla yanaşı erməni işğalçılarının yalançı tarixini alt-üst etmək deməkdir. Ölkəmizdə turizmin inkişafı beynəlxalq təşkilatların diqqətini cəlb edib. Ötən ilin dekabr ayında Bakıda Đslam konfransı təşkilatına üzv dövlətlərin turizm nazirlərinin birinci konfransı keçirilib. 57 ölkənin turizm nazirlərinin Azərbaycanda toplanması turizmin gələcək fəaliyyətinin beynəlxalq standartlara uyğun olacağından xəbər verir ci ildə turizm fəaliyyəti ilə 85 vəya əvvəlki illərdən 27 müəssisə çox məşğul olmuşdur. Turizm müəssisələrində 784 nəfər çalışmışdır. Fəaliyyət göstərən müəssisələrin tam əksəriyyəti (95,3%) özəl müəssisədir ci illərdə turizmin inkişafı və mehmanxana tipli obyektlərin sayı 2 dəfə artmışdır. Təkcə 2005-ci ildə Azərbaycanda 262 mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisə fəaliyyət göstərmişdir. Bununla əlaqədar olaraq Respublika- mızın ayrı-ayrı bölgələrində beynəlxalq standartlara cavab verən turist obyektləri inşa edilir. Bir sıra iş adamları turizmin infrastrukturunun yaradılmasına böyük maraq göstərirlər. Xarici inspektorlar bu sahə ilə maraqlanır, yeni mehmanxanalar tipli obyektlərin tikintisi ilə məşğul olurlar. Hazırda Bakının mərkəzində çoxlu sayda mehmanxana kompleksi tikilmiş, regionlarda bu iş davam etdirilir ci ildə mehmanxanalarda il ərzində turist üzrə gecələyənlərin sayı və ya əvvəlki ildəkindən 14,6 faiz çox olmuşdur. Gecələmələrin 50,7 faizi ( gecə) xarici ölkə vətəndaşla üzrə qeydə alınmışdır. Dövlət Proqramı 10 il müddətinə nəzərdə tutulub. Əsas vasitələrdən biri turizm sahəsində, normativ-hüquqi aktlar hazırlanmasından ibarətdir. Daxili və Beynəlxalq marşrutların yaradılması, xarici ölkələrdə geniş reklam kompaniyalarımızı aparmaq, xarici ölkələrin turizmlə məşğul olan dövlət qurumları ilə əlaqələri möhkəmlətmək, dövlət səviyyəsində müqavilələr bağlamaq, turizm infrastrukturunun yaradılması, işsizliyin aradan qaldırılması başlıca vasitələrdəndir. Bu sektor çox geniş əhatəli bir sahədir. Yəni burada nəqliyyat iaşə xidmətləri, kommunikasiya xidməti və. s. sahələri yaxşılaşdıra bilər. Ölkəmizdə aparılan sosial-iqtisadi islahatlar turizmin inkişafına mühüm təsir etmişdir. Turizm fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələrin sayı ilbəil artmaqla davam etmiş, onların fəaliyyəti genişlənmişdir. Đl ərzində müəssisələr tərəfindən əhaliyə 2287,8 min manat, dəyərində 14,097 turizm yollayış blankı satılmışdır. Blankların 1484-ü ölkə daxilində, i isə ölkədən kənarda səyahət etmək üçün satılmışdır. Hesabat ilində ayrı-ayrı ölkələrdən turist qəbul edilmiş və turist Azərbaycandan kənara göndərilmişdir. Ümumiyyətlə, 2005-ci ildə və ya 2004-cü ildəkindən 1,7 dəfə çox turistə xidmət göstərilmişdir. Respublika ərazisində turistlərə göstərilmiş xidmətlərin 75,1 % Bakı şəhərində, 11,3% Xaçmaz rayonunda, 5,6% Quba rayonunda və. s keçirilmişdir. 8 Ümumiyyətlə, Turizm dövlət büdcəsinə çox böyük gəlir gətirən sahələrdəndir. Đndiyədək dövlət büdcəsinə xeyli vəsait köçürülüb. Məsələn: 2005-ci ildə 77,7 milyon ABŞ dolları gəlir əldə edilib ci ildə isə bu rəqəm 5 milyon dollar idi. Xatırladaq ki, dünya dövlətləri ildə turizmdən 450 milyard dollar, Fransa ildə 75 milyon turist qəbul edir və onun gəliri 30 milyard 6 7 F. P. Rəhmanov, Sosial Sfera Keçid Iqtisadiyyatı Şəraitində, Gənclik, Bakı, 2002 Azərbaycan Dövlət Statistika komitəsi, Azərbaycan Dövlət Statistika komitəsi,

51 II International Congress dollar, qardaş Türkiyənin turizmdən əldə etdiyi illik gəlir isə 8-9 milyard dollar təşkil edir. Bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, xidmət sahəsində çalışan insanlar hələ beynəlxalq standartlara tam cavab vermirlər. Bu da ondan irəli gəlir ki, bu vaxta qədər bu sahədə çalışan mütəxəssislər hazırlamaq üçün bizdə tədris müəssisələri olmamıdırş. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün Türkiyənin Turizm Nazirliyi və TĐKA adlı beynəlxalq təşkilatın köməyi ilə turizm şirkətlərinin idarə olunması və xidmət sahəsində çalışanlar üçün təlim kursları təşkil olunur. 9 Qeyd etmək istəyirəm ki, Azərbaycanda turizm sənayesinin inkişaf etdirilməsi üçün rəhbər kadrlar, istehsalı idarə edə bilən yüksək səviyyəli kommersantlar, menecerlər tələb olunur. Turizm sahəsində fəaliyyət göstərən bir sıra rəhbər işçilərin bu sahədə beynəlxalq turizm standartlarına cavab verən, xüsusi diploma malik olan, Avropa ölkələrinin dillərindən ən azı iki və üçünü bilən iş adamları fəaliyyət göstərməlidirlər. Türkiyənin turizm sahəsini qaldırmaq üçün il sərf olunub, lakin Azərbaycanın iqtisadi inkişaf tepini və yaxın illərdə Azərbaycana gəlməsi gözlənilən kapitalı, zəngin təbiətini, mədəniyyətini və qədim tarixini nəzərə alsaq yaxın gələcəkdə Azərbaycanda turizmin yüksək inkişaf tempinə kecəyi gözlənilir. ĐSTĐFADƏ OLUNAN ƏDƏBĐYYAT 1. Ə. Q. Əlirzayev, Đslahatlar Və Sürətlənmə Strategiyası Şəraitində Azərbaycanın Sosial-Iqtisadi Inkişaf Problemləri, Adiloğlu nəşriyyat, Bakı, Azərbaycan Dövlət Statistika komitəsi, Ə.Bədəlov, "Azərbaycan Turizminin Đnkişafı Üçün Çox Yaxşı Şərait var, Xalq qəzeti, Rasim Həsənov, "Đqtisadi Inkişaf və Makroiqtisadi Siyasət, Bakı, Đ.Xanlarqızı, Turizm Həm Də Qazanc Deməkdir Bizim Əsr qəzeti, F. P. Rəhmanov, Sosial Sfera Keçid Iqtisadiyyatı Şəraitində, Gənclik N., Bakı, Ə.Bədəlov, "Azərbaycan Turizminin Đnkişafı Üçün Çox Yaxşı Şərait var, Xalq qəzeti,

52 ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО ТУРИЗМА В РЕГИОНЕ В НЕНЕФТЯНОМ СЕКТОРЕ ЭКОНОМИКИ РЕСПУБЛИКИ Али ДЖАББАРОВ Нахчыванский Государственный Университет Нахчыван / АЗЕРБАЙДЖАН acabbarov@mail.ru, Современный туризм независимо от разновидностей и форм организации считается одним из важных факторов регионального развития, культурного сближения народов и создания глобального мира. В условиях рыночной экономики роль туризма в социально-экономическом развитии Азербайджанской Республики проявляется в рациональном использовании её природных, географических и человеческих ресурсов и на основе альтернативных проектов привлечения их в экономический оборот. Как социальноэкономическое явление развитие туризма, рациональное использование его функций может стать важным средством в расширении малой и средней предпринимательской деятельности, повышении жизненного уровня населения. В Азербайджане по размещению природных, географических и трудовых ресурсов ряд видов туризма повышает значение развития въездного туризма. Эта особенность наиболее ярко проявляется в регионах страны. Потому что, Азербайджан это нефтяная страна и её основным продуктом экспорта считается нефть. Однако размещение 50% трудовых ресурсов республики в регионах, богатых туристскими ресурсами выдвигает на передний план развитие тех видов туризма, которые являются здесь альтернативными нефтяному сектору. В мировой практике много различных примеров становления туризма альтернативной нефтяному сектору. А в Азербайджане суть этой проблемы заключается не только в обеспечении определенным доходом части населения, не занятого в сфере нефтяной промышленности. Наше государство внутри своих интересов старается осуществить решение этой проблемы путем бюджета и государственных программ различного социального направления. Потому что, в нефтяном и газовом секторах, которые являются основными сферами промышленности (примерно 26%), был обеспечен работой всего 1% трудоспособного населения. 1 Основная цель заключается в том, чтобы за счет средств, полученных от нефти, привести в действие существующие на всей территории природные, производственные и трудовые ресурсы, добиться высокого развития трудоемкости, науки и технологии, которые широко используются в различных сферах экономики. Реализуя эту стратегию, вполне возможно превратить «подземное золото», добываемое на ограниченной территории страны (Апшеронский полуостров и Каспийское море), в «надземное золото», которое можно будет распределить по всей территории. 2 А развитие альтернативных нефтяному сектору сфер, таких как туризм не означало размещение вложенных в производство только внутри страны инвестиций по пространственным и территориальным принципам. Надо иметь в виду, что нефть иссякаемое богатство. В мировом масштабе её запасы уменьшаются, а с повышением цен здешние рыночные отношения принимают рискованный характер, увеличивается неопределенность. А ещё если добавить, что мировой нефтяной бизнес контролируется компаниями крупных государств, то станет ясно, что для экономики стран, также как и Азербайджанская Республика, экспортирующих нефть, каково находиться в нефтяной зависимости. Место туризма в ненефтяном секторе нашей страны проявляется не только в альтернативных отношениях с нефтяным сектором, но также в отношениях, которые дополняют друг друга. Таким образом, начиная с 1994 года с заключением нефтяных контрактов, в нашу страну в большом количестве начался приток деловых туристов. А деловые туристы отличаются от других высоким уровнем пот- 1 2 «Концепция ускорения будет служить решению социально-экономических проблем». А.Г.Алирзаев, газета «Экономика» январь, 2004 год. Там же 532

53 II International Congress ребностей, и экономически считаются наиболее выгодными туристами. В такой обстановке деловых туристов, прибывших в нашу страну, можно оценить как дар нефтяного сектора туристическому сектору. Если деловым туристам, когда-то посетившим Азербайджан и членам их семьи, а также высокооплачиваемым местным гражданам кроме таких услуг, как гостиница, еда, деловые встречи, конференции будет предложен комплексный пакет в составе рекреации, то тогда часть прибыли, заработанной зарубежными бизнесменами от нашей нефти, останется в нашей стране. Развитие туризма в Азербайджане находится под вниманием стран и международных организаций, сотрудничающих с нами в этой сфере. Потому что капитал, вложенный в туризм, всё больше находит себя в недвижимости, инфраструктуре, современных дорогах, водном, электрическом и др. видах снабжения, что в бизнесе с точки зрения надежного сотрудничества ещё больше привлекает зарубежных инвесторов. А роль туризма в сохранении экологического равновесия дает возможность показать его как дополнение в деятельности нефтяного сектора. В нейтрализации экологического кризиса, возникшего на территории в связи добычей, обработкой и транспортировкой нефти, защите окружающей среды, сохранении её первоначальной картины туризм может выступать как наиболее выгодный вид деятельности. «Туризм как явление существует везде, где живет человек». 3 Ссылаясь на эту цитату, мы из числа регионов Азербайджанской Республики считаем целесообразным исследование особенностей развития туризма и его перспектив в Нахчыванской Автономной Республике. Эта необходимость исходит из существующих здесь проблем развития въездного туризма в соответствии с туристскими ресурсами, географическим и геостратегическим положением и уровнем социально-экономического развития автономной республики. Поэтому, как первоначальная обязанность нужно отметить, что с использованием в регионе туристских ресурсов Нахчыванская Автономная Республика содержит в себе специфические особенности развития туризма по продолжительности. С этих позиций: - Нахчыванскую Автономную Республику за её историческое прошлое, географическое 3 Н.И.Кабушкин. Менеджмент туризма. Мн.Новое Знание. 2002, стр. 43. положение и современные темпы экономического развития, достижения в социально-культурной жизни и степень безопасности можно считать дестинаций, вызывающей интерес у потенциальных туристов; - с другой стороны, мы считаем, что в социально-экономической жизни этого региона, находящегося поодаль главной части Азербайджана, международный туризм и с экономической стороны его выгодная форма въездной туризм могут сыграть важную роль. Этот тезис в стратегии развития ненефтяного сектора регионов Азербайджанской Республики считается одним из наиболее успешных путей; - наряду с этим, политическая стабильность, темпы экономического роста в автономной республике, которая владеет туристскими рекреационными ресурсами, въездная часть международного туризма по сравнению с его выездной частью развита слабо. 4 По нашему мнению изучение этой проблемы, актуальной и уникальной по ряду особенностей для стран СНГ, интересно на примере данного региона. Интересно отметить, что в бывшем постсоветском пространстве Нахчыван как регион, находящийся на окраине и близ границы, закрытый для иностранных туристов, ввиду своего географического и геостратегического положения превратился в один из интереснейших мест для туристов. Нахчыванская Автономная Республика имеет удобное географическое положение. С другой стороны, построение в Азербайджане демократического общества, политика мирного сотрудничества с ближними соседями вызывает интерес к региону. Географическое положение Нахчывана, его соседство с такими государствами как Иран и Турция, имеющими большую численность населения, а также выгодная позиция в историческом Шелковом пути подтверждает наше мнение. Как дополнение к сказанному на основе тенденций развития туризма, процессов глобализации в развивающихся странах, а также на основе изучения современного состояния Азербайджанской Республики в Нахчыванской Автономной Республике основные контуры развития въездного туризма можно представить следующим образом: - определить пути развития международного туризма по географическому положению Авто- 4 А.Г.Алирзаев. Проблемы социально-экономического развития Азербайджана в условиях реформ и стратегии ускорения: Практика, тенденции и перспективы. Баку, «Адилоглы» 2004, стр

54 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process номной Республики и геополитическому положению региона; - изучить и оценить существующие на территории ресурсы рекреации туризма, которые смогут создать туристский продукт; - объективно оценить существующее положение, дав научный анализ факторов, влияющих на развитие туризма; - создать услуги с высоким комфортом, организовав туры, которые по своему содержанию смогут считаться уникальными в окружающем регионе. Мы считаем, что политика туризма в данном направлении в ближайшем будущем даст свои положительные результаты. В Нахчыване, расположенном на древнем Шелковом Пути, достаточно ресурсов, которые дают возможность созданию туристского продукта. Надо отметить, что привлекательностью региона можно считать то, что он долгое время оставался закрытым для иностранных туристов. По предположению, в 1539 году до н.э. греческим географом Кладуио Птоломеем было указано название и географическое положение города Нахчывана, которое долгое время оставалось «загадкой» для иностранных туристов, что можно считать важным элементом аттракции для любителей познавательного туризма. Таким образом, современные туристы переживают ностальгические чувства, но больше всего они желают многим неизвестную, сочетающую, в себе следы прошлого, а также современность, и в то же время экологически чистую и безопасную дестинацию. По определенным особенностям в Нахчыване таких привлекательных природных, исторических и культурных объектов достаточно. Дополнив все это факторами экономического развития и безопасности можно говорить о новой дестинации туризма, которая вызывает интерес. Говоря о таких перспективах Нахчывана как дестинация туризма, безусловно, надо отметить фактор Турецкой Республики, который граничит с ним и обладает важной влиятельной силой в экономической, социальной и культурной жизни этого региона. Нетрудно было прогнозировать, что занятое Турецкой Республикой место в первой десятке отчетов Всемирная туристская организация (ВТО) по результатам въездного туризма, повышенное экономическое развитие этой страны и результаты уверенных шагов на пути к Европейскому Сообществу повлияют на Нахчыванскую АР, исключительно посредством туризма. В будущем на примере Нахчывана граничивание Азербайджанской Республики с Европейским Сообществом как гражданина Южного Кавказа у каждого из нас вызывает волнение. Это говорит о том, что в будущем ожидается приток инвестиций в регион, повышение жизненного уровня населения, общая стабильность и др. В настоящее время определенное влияние на потенциал въездного туризма региона имеет Иранская Исламская Республика, от которой ожидаются наиболее высокие результаты. Осуществление обмена туризмом с этой страной, с которой у нас экономические и культурные отношения, осуществляются на высоком уровне, что обещает в будущем большие перспективы. Таким образом, проживание в этой стране большого числа этнических азербайджанцев (примерно 30 млн. человек) очень большой потенциал для рынка туризма Азербайджанской Республики и граничивающего с ней в длиной в 240 км Нахчыванской АР. Это создает очень хорошие возможности для организации этнического туризма, распространенного во всем мире. Кроме того, для Нахчывана страной, пока что являющейся нераскрытой, но в будущем обещающей широкий этнический туристический потенциал 5, может стать Россия. Проведение азербайджанцами отпусков на родине своих прадедов и в стране, с которой у нас древние исторические отношения (среди них большое число нахчыванцев), кроме доходов от туризма в регион, может способствовать улучшению социально-культурных отношений между двумя странами и расширению деятельности диаспоры и лобби за рубежом, в котором так нуждается сегодня Азербайджан. Эту перспективу обещает нам улучшение экономического положения России и надежный политический диалог между странами. Как ресурсы туризма Нахчывана характера аттракции можно конкретно назвать природные, исторические и культурные. Для Нахчыванской АР настоящим богатством могут считаться ее природные ресурсы. На этой территории вода и воздух, ландшафт загрязнены очень мало и подвержены антропогенной нагрузке. Кроме того, надо отметить, что в регионе слабо развита отбросная промышленность и здесь нормальные эко- 5 М.Б.Биржаков. Введение в туризм. С.П.»Издательский дом Герда» стр

55 II International Congress логические условия. Этот факт может быть успешным стартом для развития на этой территории туризма по продолжительности. Такое начало можно рассмотреть на примере Ордубадского Национального Парка и Шахбузского Государственного Заповедника общей площадью га. По уникальной фауне и флоре, особенно по богатству лекарственных растений эти территории выделяются не только на Южном Кавказе, но и в Европе. Минеральными ресурсами автономной республики, известными ещё с советских времен, являются минеральные воды и каменная соль. По разновидностям минеральных источников Нахчыванская АР является наиболее примечательным регионом мира. На территории автономной республики площадью в 5,5 тыс.км 2 зафиксировано свыше 250 минеральных источников. Такие минеральные воды, как «Бадамлы», «Сираб», «Вайхир», «Дарыдаг» с дебитом 29 млн. литров в день являлись аналогом, а по многим качествам превосходили минеральные воды, такие как «Южный Тироль» (Италия), «Ля-Бюлбюл» (Франция), «Назран» (Кисловодск), «Боржоми» (Грузия). А залежи каменной соли Дуздага, геологическая дата которой относится к десяти миллионам лет и более 2 тыс. лет дата её использования, местность, которая по своим лечебным свойствам имеет очень мало аналогов в мире. Здесь ещё со времен СССР на месте использованных солевых шахт была создана физиотерапевтическая клиника для лечения верхних дыхательных путей, а в последнее время здесь созданы условия для высокого обслуживания. Сюда в лечебных целях приезжают туристы из разных стран мира, в том числе из стран СНГ. Другие природные ресурсы туризма на территории автономной республики по разнообразию природных компонентов и по своей технологии и эстетическим качествам могут считаться уникальными для потенциальных туристов ближнего региона. А задачей, стоящей в этом направлении, является повышение степени комфорта при пользовании ресурсами туризма. В самом деле в бывшем постсоветском пространстве, в Нахчыванcком АР и в целом в Азербайджане в туристических рекреационных объектах как и во многих социально-обслуживающих объектах оказание услуг, не отвечающих коммерческим принципам, другими словами под именем социального туризма широкое распространение льгот, не создавали в этой сфере комфорта, соответствующего потребностям дня. А это оставили нам в наследство непригодные предприятия туристической инфраструктуры, следы которых все ещё остаются на территории. Нетрудно понять, что в Нахчыванской АР, которое является местопребыванием известного в мусульманском мире святого места Асхабу-Каф и наскальных рисунков известной скалы Гемигая, доказывающей место создания памятников зодчества Востока тысячелетней давности, мостов, явно указывающих на следы древнего Шелкового пути, величественных крепостных стен, свидетельствующих о боевых действиях древних империй, исторических легенд создание благоприятных условий для туристов в нынешних экономических условиях не составляет большого труда. Нахчыванский международный аэропорт, принимающий любого типа пассажирские самолеты, включая рейсы из городов Стамбул, Москвы и Самары, 3-х и 4-х звездочные гостиницы, объекты социального обслуживания, широкая предпринимательская деятельность в сферах торговли и услуг, перестройка, осуществляемая в городе Нахчыван и мероприятия по благоустройству города могут рассматриваться как часть необходимой инфраструктуры, которая может создать условия для развития туризма. Как видно, на этой территории для развития различных видов туризма (экотуризм, лечебный туризм, этнический туризм, познавательный туризм и др.) имеются очень много ресурсов и первоначальные условия инфраструктуры. В таком случае, что же является причиной слабого развития в регионе въездного вида туризма по сравнению с его выездным видом? В первую очередь нужно отметить, обстановку, сложившуюся в результате данной проблемы, которая характерна многим развивающимся странам, а также недостаточное развитие предпринимательской деятельности, способное на основе ресурсов туризма создать его успешный продукт и вынести его на рынок туризма. В свою очередь можно указать на объективные причины, создающие такую обстановку. В первую очередь надо отметить то, что как индустрия туризм начал развиваться во всем мире последние 50 лет и здесь, как на постсоветском пространстве запрещалась свободная предпринимательская деятельность. Таким образом такого рода факторы, дополняя друг друга, в этой сфере объективно создается неопытность. В результате этого для успешного создания на данной территории продукта туризма при наличии достаточных его ресурсов возникают проблемы в сфере туристской предпринимательской и 535

56 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process менеджментской деятельности, которая занимается их правильным формированием и поставкой на рынок. Одним из таких путей решения этих проблем наряду с научными и практическими исследованиями, раскрывающими особенности региона и сферы, в туризме может быть проведение широкого туристского просветительства о роли туризма в социально-экономической жизни общества. Для решения проблем, возникающих в организации туризма, где большую роль приобретают человек и человеческие отношения, в научной литературе предлагаются различные пути. По нашему мнению, важной задачей формирования в регионе успешного туристского продукта является размещение на рынке туризма его специализированных кадров способных следить за пространством ниш. Надо отметить, что таких ниш в автономной республике немало. 6 Это можно показать не только на примере природных объектов туризма, отмеченных выше, а также в использовании исторических культурных ресурсов туризма. Если иметь в виду, что в современном мире туризма культурный познавательный и лечебный туризм находятся в числе наиболее развитых видов туризма, тогда в этом направлении можно выдвигать первоначальную идею. Поэтому необходима подготовка туристского продукта соответственно потребностям потенциальных покупателей, координация его элементов и привлечение местного населения к этой деятельности. Надо принять во внимание ещё одну особенность, что Азербайджан мусульманская страна и в туристском обороте потенциальная доля мусульманских стран здесь оценивается высоко. Это отражено в материалах V Бакинской конференции министров туризма стран, являющихся членом Организации Исламской Конференции (ОИК), которая проводилась 9-12 сентября 2006 года. Выступления Генеральных секретарей ОИК и ВТО на этом мероприятии создает подробное представление о том, какое место занимает Азербайджан в мировом туризме и о его перспективах. На основе этих мнений можно набросать основные кон- туры развития международного туризма в регионе, который находится в такой удобной для туризма точке как Нахчыванская Автономная Республика Азербайджана. Если представить все это в общей картине, то в первую очередь можно отметить положительный опыт мирового туризма; определение концепции развития туризма по продолжительности в регионе; основываясь на положения Закона о туризме Азербайджанской Республики (4 июня 1999 года) и ВОТ, определение роли ресурсов туризма и существующей инфраструктуры в развитии туризма; изучение факторов, которые дают толчок развитию туризма и препятствуют ему; в честь благосостояния будущего поколения сохранение первоначальной картины ресурсов туризма и их экологического состояния на территории, на котором они размещаются. 6 Mark Elliott, Independent Travel Consultant, Belgium. Sustainable ecotourism and the national park system in Azerbaijan. A symposium held in Baku, Azerbaijan, April Proceedings, working group reports and recommendations 536

57 QLOBALLAŞAN DÜNYADA CƏNUBĐ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA DÖVLƏTLƏRĐNĐN YERĐ Đbrahim ƏLĐYEV ATĐ, t.e.n., dos. Bakı / AZƏRBAYCAN Xülasə Müasir dünyanın müasir dövrdə üzləşdiyi reallıqlardan biri qloballaşma prosesidir. O obyektiv bir prosesdir və onun qarşısını almaq mümkün deyildir. Onu yalnız nəzərə almaqla ona uygunlaşmaq olar. Bunun üçün isə hər bir dövlət qloballaşmanın bütün mahiyyətini dərindən aydınlaşdırmalı, onun özü üçün mənfi və müsbət perspektivlərini müəyyənləşdirərək özünün fəaliyyət strategiyasını müəyyənləşdirməli və həyata keçirməlidir. Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın qloballaşmanın nüfuz etdiyi yeni dövlətləri qarşısında da məhz həmin vəzifə dayanır. Həmin məsələlərin dərindən araşdırılması və tövsiyyələrin verilməsi onlar üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. SOUTHERN CAUCASIAN AND MIDDLE ASIAN COUNTRIES PLACE IN A GLOBOLIZED WORLD SUMMARY One of the realities that modern world is facing at present is globallization. It s an objective process and it s not possible to prevent it. It s possible to adapt to it only by considering it. For this reason every country should elucidate deeply the meaning of globallization, should define and implement its activity strategy by determining its positive and negative perspectives. This is the duty of new countries of Southern Caucasus and Middle Asia that are influenced by globallization. Analysing these issues deeply and giving advice are of great importance for these countries. Müasir dünyanın son dövrlərdə üzləşdiyi reallıqlardan biri qloballaşma prosesidir. Bu proses tarixin dərinliklərindən başlanğıc götürməklə hazırda yeni, daha çox hiss olunan, daha çox narahatlıq yaradan mərhələsinə qədəm qoymuşdur. O obyektiv bir prosesdir və onun qarşısını almaq mümkün deyildir. Onu yalnız nəzərə almaqla ona uygunlaşmaq olar. Digər tərəfdən obyektiv xarakter daşıyan qloballaşmanı birmənalı şəkildə mənfi və ya müsbət proses olduğunu da düşünmək düzgün deyildir. Həmin kriteriyaları yalnız hər bir konkret dövlət öz maraqları nöqteyi nəzərindən tətbiq edə bilər. Bunun üçün isə hər bir dövlət qloballaşmanın bütün mahiyyətini dərindən aydınlaşdırmalı, onun özü üçün mənfi və müsbət perspektivlərini müəyyənləşdirməli, regionu və dövləti üçün yarana biləcək təhlükələrini aşkar etməli, bütün bunlardan sonra isə özünün fəaliyyət strategiyasını müəyyənləşdirməli və həyata keçirməlidir. Qloballaşmanın mahiyyətini tam aydınlaşdırmaq üçün onun tarixinə, inkişaf qanunauyğunluqlarına diqqət yetirmək lazımdır. Bu proses yalnız son hər hansı bir dövrün təzahürü deyildir. Qeyd olunduğu kimi obyektiv bir proses olan qloballaşma ən qədim tarixi köklərə malikdir. Hələ ən qədim zamanlardan ictimai- iqtisadi proseslər sadədən mürəkkəbə, ibtidaidən aliyə doğru təkamül etmişdir. Zaman keçdikcə əhalinin sayının artması, onların arasında əlaqələrin genişlənməsi, texniki vasitələrin təkmilləşməsinə uyğun olaraq insanların həyatı yaxınlaşmışdır. Bununla yanaşı onlar arasında həyati məkan və həyati resurslar uğrunda mübarizə daha intensiv və amansız olmuşdur. Tarixin müxtəlif dövrlərində deyilən məqsədə çatmağın yolları o dövrün xüsusiyyətlərinə uyğun olmuşdur. Sənaye kapitalizmi dövründə əlaqələrin son dərəcə intensivləşməsi, daxili bazarın formalaşmasının başa çatması və milli sərhədləri aşması bu günün qloballaşması üçün zəmin hazırlamışdır. Qloballaşma bütün dünyada birmənalı qarşılanmır. Hər bir dövlətdə qloballaşamanın onun üçün hazırladığı perspektivə uyğun olaraq fərqli mövqelər mövcuddur. Buna görə də təbii olaraq ayrı-ayrı mənbələrdə qloballaşmanın mahiyyəti barədə fərqli fikirlərlə rastlaşmaq olar. Qloballaşma onun əhatə etdiyi dövlətlərin ictimai həyatın bütün sahələrində xarici amillərin rolunun artması, milli sərhədləri aşmış vahid dünya bazarının formalaşması və bütün dövlətlər üçün vahid hüquqi şəraitin yaradılması prosesi kimi qiymətləndirilir Qloballaşma prosesinin özü ziddiyətli və mürəkkəb proses olduğu kimi onun barəsində olan fikirlər də cürbəcürdür. Ayrı-ayrı mənbələrdə verilən təriflərin hər biri onun bu və digər tərəflərini əhatə edir. Buna görə də onun barəsində olan fikirlərin ümumiləşdirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Đnternetdə yerləşdirilmiş vikidepiya ensiklopediyasının verdiyi tərifə görə qloballaşma müxtəlif 537

58 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process resursların pul, insan, istehsal, iqtisadi, təhsil, elmi və.s. bütün planet miqyasında idarə edilməsi mümkün olmayan təbii miqrasiya prosesidir. O, informasiya cəmiyyətinin müəyyən mərhələsində meydana çıxır. BMT-nin sabiq Baş Katibi K.Anan öz çıxışında qeyd edir: Milyon-milyon vətəndaşlar öz acı təcrübələrində əmin olurlar ki, qloballaşma taleyin hədiyyəsi deyildir. Onların maddi rifahına və adət etdikləri həyat tərzinə zərbə vuran dağıdıcı qüvvədir. Başqa bir müəllif qloballaşmanı dünya ölkələrinin qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrinin, habelə malların, xidmətlərin və beynəlxalq kapital axınının artmaraq onun yerdəyişməsinin sürətlənməsi və texnologiyanın geniş yayılmasının nəticəsi kimi qiymətləndirilir. Göründüyü kimi qloballaşma barədə, onun xeyirli və ya zərərli olması barədə birmənalı fikirlər yoxdur. Qloballaşmanın tərəfdarları onun insan həyatının bütün tərəflərini əhatə edən və malların, kapitalın və informasiyanın azad axınının nəticəsində əhatə etdiyi ərazilərdə bütün insanların rifahının inkişafı üçün ən yaxşı şərait yaradacağını iddia edirlər. Qloballaşmanın əsas əlamətlərindən danışarkən onu aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar: - Ümumdünya bazarının genişlənərək dünyanın ən ucqar yerlərinə qədər əhatə etməsi və öz qaydalarını diktə etməsi; - Dünyanın vahid iqtisadi məkan kimi formalaşmasının başa çatması; - Ölkələr və regionlar arasında ictimai əmək bölgüsünün bərqərar olması, onların hər birinin bu vahid məkanda yerinin və rolunun müəyyənləşməsi; - Vahid informasiya məkanının formalaşması; - Qabaqcıl texnologiyanın dünyanın bütün guşələrinə nüfuz etməsi; - Đqtisadi sahədə gedən bu proseslərin ölkələrin sosial, siyasi və mənəvi həyatına qlobal təsiri; - Dünyanın ümumyaşayış qaydalarının bütün ölkələri əhatə etməsi; - Sərhədlərin şəffaflaşması, bütün məsələlərdə maneələrin aradan qalxması, dünyanın iqtisadi, sosial-siyasi, mənəvi, humanitar unifikasiyası; Qloballaşmanın bu vahid məkana cəlb olunmuş ayrı-ayrı ölkələrə o cümlədən Cənubi Qafqaz bə Mərkəzi Asiyanın yeni müstəqillik qazanmış ölkələrinə hansı müsbət təsiri ola bilər: 1. Qabaqcıl dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya onların qabaqcıl dünya standartlarına uyğunlaşaraq yüksəlməsinə şərait yaradır. Ölkə ümumi informasiya sistemindən bəhrələnmək imkanı əldə edir. Qabaqcıl texnlogiyanın tətbiqi ölkə iqtisadiyyatının yüksəlməsinə zəmin yaradır. 2. Ölkə ümumi bazar şəraitində dünya bazarına öz məhsulları ilə daha asan çıxmaq imkanı əldə edir. 3. Sosial sahələrdə - təhsildə, səhiyyədə və s. dünya standartları səviyyəsinə yüksəlmək imkanı əldə edir. 4. Dünya elm və mədəniyyətinin nailiyyətlərindən istifadə imkanları genişlənir. 5. Qabaqcıl demokratik dəyərlərin bərqərar olması üçün geniş imkanlar yaranır. 6. Ən müxtəlif sahələrdə geniş əlaqələr ölkənin potensialının reallaşdırmağa şərait yaradır. Qloballaşmanın ona qoşulan zəif ölkələr, o cümlədən Azərbaycan üçün mənfi nəticələri: 1. Bazar iqtisadiyyatına təzəcə qədəm qoymuş dövlətin dünyanın yüzilliklər boyu mövcud olan bazarında yüksək rəqabət qabilliyyətli yer tutması çox çətin məsələdir. Onun dünya iqtisadiyyatının xammal və ucuz işçi qüvvəsi bazasına çevrilməsi perspektivi daha realdır. Qeyd edək ki, qloballaşma təkcə yüksək inkişaf və yüksək maddi rifah vəd etmir. Onun ən təhlükəli cəhətlərindən biri məhz ölkələrin kəskin şəkildə təbəqələşməsi ehtimalıdır. Đqtisadi rəqabətin qanunlarına görə isə bu halda varlılar daha da varlanır, yoxsullar isə daha pis vəziyyətə düşürlər. Đqtisadi inkişaf cəhətdən ciddi problemləri olan yeni postsovet dövlətlərinin vəziyyəti isə ikinci varianta daha yaxındır. 2. Qloballaşma şəraitində əhalinin miqrasiyasının genişlənməsi, xarici kapitalın maneəsiz fəaliyyəti gənc və zəif ölkələrin sosial və mənəvi həyatında təhlükəli meyllər yaradır. Xüsusən təhsildə və texnologiyada geriliklər bu təhlükəni daha da artırır. Miqrasiya insanların milli düşüncə tərzinə, ənənəvi həyat şəraitinə zərbə vura bilər. 3. Qloballaşma prosesində dini amil ən çox narahatlıq yaradan məsələlərdən biridir. Ümumiyyətlə, qloballaşmanın üzləşdiyi ən ciddi maneələr dövlətlərin fərqli ictimai-siyasi quruluşu, etnik rəngarənglik və din məsələləridir. Əgər sosializm sisteminin dağılması ilə ictimai-siyasi maneə qismın aradan qalxmışsa da, etnik və dini amillər bu gün də kəskin şəkildə durmaqdadır. Bu amilin gələcəkdə yaradacağı problemləri də qabaqcadan demək çətindir. Bu problem Cənubi Qafqaz bə Mərkəzi Asiyanın qloballaşmanın nüfuz etdiyi türk və müsəlman ölkələrinə də aiddir. 4. Qloballaşdırmanın gözlənilən mənfi nəticələrindən biri onun yarada biləcəyi ümumdünya qarşıdurması ilə bağlıdır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi qloballaşdırma təkcə xoşbəxt həyat vəd edən proses deyildir. 538

59 II International Congress Fikrimizcə qloballaşma bazar münasibətlərinin yarandığı gündən ona xas olan rəqabətin yeni şəraitdə yeni güclə özünü büruzə verməsidir. Məlum olduğu kimi ilk vaxtlarda mövcud olan sadə rəqabət zaman keçdikcə güclənmiş və müxtəlif mərhələlərdən keçmişdir. O, XIX əsrin axırı - XX əsrin əvvəllərində inhisarçılığın geniş vüsət almasına gətirib çıxarmışdır. Birinci və Đkinci dünya müharibələrinin kökündə məhz bu məsələ dayanır. Düşünürük ki, Qloballaşma həmin rəqabətin təkamülü zəncirində yeni bir mərhələdir və onun ümumdünya qarşıdurmasına gətirib çıxaracağı istisna edilə bilməz. Qloballaşmanın yaratdığı xoşagəlməz cəhətlərdən biri dövlətin iqtisadiyyatda rolunun məhdudlaşdırılmasıdır. Bu da öz növbəsində dövlətlərin sosial yönümlü siyasətinin zəiflədilməsi deməkdir. Dünya iqtisadiyyatında hazırda geniş özəlləşdirmə xəttinin yeridilməsi, iqtisadiyyatın tənzimlənməsinin bazar mexanizmlərinin mütləqləşdirilməsi artıq müasir dövrin reallıqlarıdır. Mütəxəssislərin rəyinə görə bu proses yüksələn xətlə inkişaf edir ki, bu da əhalinin aşağı təbəqələrinin vəziyyətini ağırlaşmasına aparır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi qloballaşma qarşısı alınmaz bir proses olmaqla genişlənir və hər bir ölkənin ictimai-iqtisadi, siyasi və mənəvi həyatına diktəedici təsir göstərir. Buna görə də bu prosesin təsirinə günbəgün daha çox məruz qalan postsovet dövlətləri, o cümlədən Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın gənc müstəqil dövlətləri Qarşısında həyati əhəmiyyət kəsb edən vəzifələr dayanır: - qloballaşma prosesinin fundamental araşdırılması işi təşkil edilməli, ölkənin potensialı və bu prosesdə tuta biləcəyi yeri və rolu dəqiqləşdirilməlidir. - obyektiv amillər nəzərə alınmaqla ölkənin milli maraqarının qorunması mövqeyindən uzunmüddətli strateji inkişaf proqramı hazırlanmalıdır - Ölkənin ümumi iqtisadi məkanda gələcək perspektivlərini təmin etmək üçün fundamentin qoyulmasına indidən başlanmalıdır. - Ölkənin müxtəlif sahələrdə təhlükəsizliyini təmin etmək üçün region dövlətlərinin kollektiv fəaliyyət konsepsiyası hazırlanmalı və həyata keçirilməlidir və s. Göründüyü kimi qloballaşma özünün müsbət və mənfi cəhətləri ilə Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın dövlətlərinin həyatına daxil olur. Burada yaranan ən böyük çətinlik birinci növbədə məlumatsızlıqdan, qeyri-müəyyənlikdən irəli gəlir. Ondan çıxış yolu isə gözlənilən bu yeniliyi dərindən öyrənməkdə, proseslərin mümkün gedişinin proqnozlaşdırılması və öz bugünkü işlərini onların əsasında qurmaqdır. 539

60 TURĐZM SAHƏSĐNĐN BƏZĐ MƏSƏLƏLƏRĐ HAQQINDA Nəsirulla NƏSĐRLĐ Azərbaycan Turizm Đnstitutu f.r.e.n. Dos. Bakı / AZƏRBAYCAN XÜLASƏ Đşdə Đqtisadiyyatın turizm sahəsinə aid iki məsələnin riyazi proqramlaşdırma üsulları ilə həll edilməsi üçün model qurulmuşdur. Bu model nəzəri cəhətdən həll edilən məsələlərin parametrlərin seçilmiş qiymətlərində konkret həllərinin tapılmasına imkan verir. ABOUT SOME ISSUES OF TOURISM SPHERE SUMMARY In the article the model is established for solving two sums concerning tourism sphere of economics by mathematical programming methods. This model gives opportunity to find concrete solution in selected values of theoretically done sums parameters. Đqtisadi məsələlərin müxtəlif həllərinin müqaisəsinin ümumi üsulları Riyazi proqramlaşdırmanın tədqiqat obyektinə daxildir. Bu istiqamətdə ilk addımlar XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq L. B. Kontoroviç tərəfindən atılmış və 50-ci illərdən sonra isə daha intensiv inkişaf mərhələsinə daxil olmuşdur. Bu tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmiş üsullar müasir dövrdə iqtisadi məsələlərin həllinə tətbiq edilən əsas üsullardır ki, bir çox iqtisadi məsələlər bu üsulların tətbiqi ilə həll edilir. Bu işdə turizm sahəsinə aid olan iki məsələnin həllinin modelinin qurulması məqsəd olaraq qarşıya qoyulmuşdur. Tutaq ki, i (i=1,2,...m) ilə müxtəlif turizm ehtiyatlarına malik obyektlər işarə edilmişdir, bi- ilə bu ehtiyatların şərti vahidlərlə miqdarını işarə edək, j ilə (j=1,2,...n) i-yə turist göndərən müəssisələri göstərək, bu müəssisələrdən i obyektlərinə gələn hər bir turist i-dəki ehtiyatlardan istifadə etməlidir. J-dən gəlmiş i-də istirahət edən turistin i-də istifadə etdiyi ehtiyatların miqdarı a ij olsun. c j ilə j-dən gələn turistdən alınan gəlirin ümumi miqdarını işarə edək. Əgər j-dən gələn turistin (qonağın) i-də istirahətindən əldə edilən gəlir c j -yə bərabər olarsa, ən çox gəlir əldə etmək üçün i-də dincələn j-dən qəbul ediləcək turistlərin x j sayını təyin etməli. Məsələnin ifadə edilməsindən aşkardır ki, bu bir Riyazi proqramlaşdırma məsələsidir. Verilmiş şərtlər daxilində məsələnin həllinin modelini tərtib edək. Əvvəlcədən qeyd edək ki, məsələ şərtidir və burada istirahət üçün nəzərdə tutulan faktorların hansısa əhatə olunmaya bilər. I ehtiyatlarından bütün j nümayəndələrinin dincəlməsinə sərf olunan bütün mümkün olan ehtiyatların miqdarı a i1 x 1 +a i2 x a in x n qədər olacaqdir. Bu isə bi miqdarını aşmamalıdır. I=1,2,...m olduqda a i1 x 1 +a i2 x a in x n b i. (1 ) Bu halda əldə edilən ümumi gəlir s = c 1 x 1 + c 2 x c n x n Yuxarıda göstərilən (1) bərabərsizliklər sisteminin mənfi olmayan (α 1,α 2,...,α n ) həlli hər bir j müəssisəsindən qəbul ediləcək turistlərin (qonaqların) sayı üçün qəbul edilə biləndir. Bu halda əldə edilən gəlirin miqdarı x 1 =α 1, x 2 =α 2,...x n =α n üçün S=α 1 c 1 +α 2 c α 4 c 4 olacaqdır. Belə görünür ki, (1) sisteminin mənfi olmayan hər bir həlli üçün S kəmiyyəti müəyyən qiymət alır. Bu məsələni ümumi şəkildə aşağıdakı kimi ifadə etmək olar. Tutaq ki, bir neçə xətti bərabərsizliklə ifadə edilən həqiqi ədədlər çoxluğunda təyin edilmiş tənlik və ya bərabərsizliklər sistemi verilmişdir. A i1 x 1 + a i2 x a in x n bi ( i=1,2,...,s) a k1 x 1 + a k2 x a kn x n = b k (k=s+1, s+2,...m) (2) və f(x 1, x 2,...,x n )=c 1 x 1 +c 2 x c n x n (c i R) funksiyası (2) sisteminin həlləri çoxluğunda verilmişdir. (2) sisteminin f(x 2,x 2,...,x n ) funksiyasını maksimumlaşdıran və ya minimumlaşdıran həllərinin tapılması riyazi proqramlaşdırmanın ümumi məsələsidir. Maksimumlaşdırma və minimumlaşdırma məsələləri -minf = max (-f) 540

61 II International Congress kimi qarşılıqlı əlaqəyə malik olduğundan, ümumi məsələlərdə bunlardan hər hansı biri ilə kifayətlənmək olar. (2) sisteminin f (x 1,x 2,...,x n ) funksiyasını maksimumlaşdıran və ya minimumlaşdıran həllinə məsələnin optimal həlli deyilir. Digər bir məslənin bu tipli modelin köməyi ilə həllini nəzərdən keçirək. Inkişaf etməkdə olan ölkələrdə turizm sənayesinin planlaşdırılmasının kompleks tədqiqinə həsr edilmiş bu məsələnin qoyuluşunu aşağıdakı kimi ifadə edək. Tutaq ki, n-sayda turizm regionu üzrə kompleks tədqiqat aparılmalıdır. K i ilə i-ci turizm regionunda baxılan dövrdə reallaşma üçün təklif olunan proyektlərin sayını işarə edək. x ij 0 ilə j-ci proyekt i-ci turizm regionunda həyata keçirilmək üçün seçildikdə 1-ə, seçilmədikdə isə 0-a bərabər qiymət alan dəyişən kəmiyyəti işarə edək d ij ilə j-ci proyektin i-ci regionda həyata keçirilməsindən əldə edilən gəliri işarə edək. C ij ilə j-ci saylı proyektin i saylı regionda həyata keçirilməsi üçün çəkilən xərcləri göstərək. P i proyektlərin nisbi qiymətlərini göstərən parametr olsun. b nəzərdə tutulan dövrdə turizmin inkişafına ayrılan ümumi vəsaitlərin miqdarını ifadə edərsə, onda N i= 1 Ki j= 1 CijXij b burada i=1,2,...,n və (L,M) Pi olduqda x il - x im 0. Göstərilən şərtlər daxilində nəzərdə tutulan dövr üçün turizmə çəkilən xərclərin maksimum miqdarı: max N i= 1 Ki j= 1 dijxij olar. Gəliri qiyməti olaraq bütün mümkün olan proyektlərdən gələn gəlirlərin orta qiyməti götürülür. ƏDƏBĐYYAT 1. Gearing C. E., Establishing a Measure of Touristic Attractiveness, J. Travel Res., XII No. 4, 1-8 (Spring 1974). 2. Wagner H., Principles of Operations Research, Prentice Hall, Englewood Cliffs, N. J.,

62 XƏZƏR DƏNĐZĐNĐN AZƏRBAYCAN SEKTORUNDAKI ADALARININ TURĐZMDƏ ĐSTĐFADƏ ĐMKANLARI Səkinə Məşədiağa qızı ZÜLFÜQAROVA BDU, Coğrafiya fakültəsi Bakı / AZƏRBAYCAN XÜLASƏ Məqalədə Abşeronun Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən adalarının coğrafi istiqamətdə öyrınilməsi və onların turizmdə istifadə imkanları xarakterizə edilir. ВОЗМОЖНОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ В ТУРИЗМЕ ОСТРОВОВ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО СЕКТОРА В КАСПИЙСКОМ МОРЕ РЕЗЮМЕ В статье рассматривается использование возможностей островов в туризме в Азербайджанском секторе Каспийского моря. UTILIZATION OPPORTUNITIES OF ISLANDS IN AZERBAIJAN SECTOR OF CASPIAN SEA. ANNATATION In the article is characterized geographical researching Absheron islands in Azerbaijan sector of Caspian Sea and their utilization opportunities in tourism. Okean və dəniz sahilində yerləşən ölkələrə məxsus adalardan turzim məqsədi ilə (çimərlik, müalicə və s.) istifadə etmək üçün çox böyük potensial imkanlara malik olurlar. Belə ölkələrə Đtaliya, Yunanıstan, Türkiyə, Kipr və s. misal göstərmək olar. Bu ölkələrin turizmdən gələn gəlirlərinin xeyli hissəsi onlara məxsus okean və dəniz adalarında dincələn turistlərin payına düşür. Azərbaycanın ərazisi şərq tərəfdən 800 kmdən artıq bir məsafədə Xəzər dənizi ilə əhatələnir. Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda irili-xırdalı 100-ə qədər daimi, müvəqqəti, sualtı, suüstü adalar mövcuddur. Bu adaların böyük əksəriyyəti materikdən km-dək məsafədə yerləşir və onların ümumi sahəsi 70 km 2 -ə bərabərdir. Xəzərin səviyyə tərəddüdləri ilə əlaqədar adaların sahəsi çoxalır və ya azalır. Vulkan mənşəli yeni adalar yaranır, müəyyən vaxtdan sonra onların əksəriyyəti Xəzər dalğaları ilə yuyulur. Xəzər dənizindəki adalardan bəzi məxfi xarakterli xüsusiyyətlər nəzərə alınaraq onlardan bugünədək turizm məqsədləri üçün istifadə edilməmişdir. Uzunluğu 60 km, eni 30 km olan Abşeron yarımadasının şərqində, Xəzər dənizində Artyom (Pirallahı), Jiloy (Çilov), Böyük Tava, Kiçik Tava, Qreben (Yal), Çurkla, Koltış, Neft daşları, Darvin, Balaxanin, Andreyevsk və s. adaları yerləşmişdir (bax. cədvəl 1). Sahəsinə görə adalardan ən böyükləri Artyom, Çilov, Bulla, Nargin, Vulf və başqalarını göstərmək olar. Göstərilən adalardan daimi məskunlaşmış olanları Artyom (17.0 min nəfər) və Jiloydur (1.5 min nəfər). Neft daşlarının daimi yaşayan əhalisi yoxdur. Burada məskunlaşan əhali 7, 10, 15 gün işləyir, qalan günlərini isə əsas yaşayış yerlərində (Bakı, Sumqayıt) keçirirlər. Abşeronun digər adalarının məskunlaşmamasına səbəb heç də həmin adalarda insanların daimi yaşayışı üçün şəraitin olub-olmaması deyil, bu adaların bir qisminin Çar Rusiyası və Sovet hakimiyyəti illərində başqa məqsədlər üçün istifadə edilməsi ilə izah edilə bilər. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra xarici və qismən də yerli iş adamları Abşeronun Xəzər dənizindəki adalarından turizm məqsədləri üçün istifadə etmək məqsədilə respublikanın müvafiq təşkilatlarına müraciət etsələr də, onların təkliflərinə müsbət cavab verilməmişdir. Buna səbəb Sovet hakimiyyəti illərində SSRĐ-nin Đranla dövlət sərhəddi yaxınlığında yerləşən bu adalardan neft-qaz sənayesində, mayak xidmətində, hərbi strateji və s. məqsədlər üçün istifadə olunmuşdur. Keçmişdə olduğu kimi, hal-hazirda da Abşeronun çox saylı adalarına gediş-gəliş üçün ciddi məhdudiyyətlər qoyulmuşdur. Adaların əksəriyyətinin hansı inzibati ərazi vahidinə daxil olması hələ də tam dürüst müəyyənləşməmişdir. Göstərilən böyük adalardan Artyom, Jiloy, Bulla və s. istisna olmaqla qalan şox saylı kiçik adalar Yanacaq Energetika və ya Müdafiə Nazirliyinin tabeliyində olsa da, onların inzibati (bələdiyyə) mənsubiyyəti tam dəqiq müəyyən edilməmişdir. 542

63 II International Congress Cədvəl 1. Xəzər dənizinin Abşeron sahillərində yerləşən bəzi adalar haqqında məlumat Ada və bankələrin adları Sahəsi km 2 Əhalisi Bakıdan məsafəsi Đstifadə olunduğu sahə 1. Artyom (Pirallahı) 15, ,0 Neft-qaz sənayesi 2. Jiloy (Çilov) 11, ,0 Neft-qaz sənayesi 3. Bulla (Xarəzinə) 6,25-13,3 Neft-qaz sənayesi 4. Nargin (Böyükzirə) 4,0-10,0 Daimi məskunlaşmayıb 5. Neft daşları ,0 Neft-qaz sənayesi 6. Vulf (Daşzirə) 1,5-16,0 Daimi məskunlaşmayıb 7. Peşçannı (Qum adası) 1,35-15,0 Neft-qaz sənayesi 8. Duvannı (Zənbil) 1,4-9,0 Daimi məskunlaşmayıb 9. Serejina (Böyük Tava) 1,2-43,0 Daimi məskunlaşmayıb 10. Malaya plitə (kiçik Tava) 0,9-53,0- Daimi məskunlaşmayıb 11. Svinoy (Səngi Muğan) 2,5-16,5 Daimi məskunlaşmayıb 12. Oblivnoy (Çigil) 0, Daimi məskunlaşmayıb Xəzər dənizinin Abşeron sahillərində yerləşən adaları fiziki-coğrafi istiqamətdə N.Abdullayevin və A.Đbrahimovun elmi tədqiqatlarında [2, 5], göstərilən adalardan turizmdə istifadə imkanları məsələləri şox ümumi şəkildə T.Eqanlı, E.M. Hacıyevin [3] yazılarında baxılsa da, demək olar ki, bu adalardan turizm məqsədləri üçün istifadə məsələləri tam və dəqiq tədqiq edilməmiş qalır. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosialiqtisadi inkişafı Dövlət Proqramında ( ci illər) Azərbaycanın bütün iqtisadi rayonlarında turizm sahəsinin inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Artıq Azərbaycanın əksər regionlarında digər təsərrüfat sahələrinə nisbətən daha çox turizm istirahət mərkəzləri tikilib istifadəyə verilmişdir. Lakin nədənsə çox böyük potensial imkanları olan Xəzər Azərbaycan sektorunda yerləşən adalardan yerli və xarici turizm məqsədləri üçün istifadə edilmə məsələləri diqqətdən kənarda qalmışdır ci ilə qədər Azərbaycan iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrinə 7 mlrd. ABŞ dolları miqdarında investisiya qoyulmuşsa və bunun 5 mlrd. dolları xarici investorların payına düşmüşdüsə, göstərilən müddətdə turizm sahəsinə bu yatırımın çox cüzi hissəsi sərf edilmişdir. Adaların turizm məqsədləri üçün istifadə edilməsi Azərbaycanda xarizi və daxili inkişafında mühüm rol oynaya bilər. Əfsuslar olsun ki, son illərə qədər Azərbaycanda turizmin necə gəlirli bir sahəsi ola biləcəyinə reallıq kimi baxılmasa da, zəngin turist rekrasiya resursları olan Abşeron digər kurort rekrasiya ehtiyatları ilə yanaşı dəniz adalarından da istifadə üçün geniş imkanlara malikdir. Göstərilənləri nəzərə alaraq Xəzər dənizində Bakı şəhərinə yaxın yerləşən bir neçə adadan turizmdə necə istifadə etmək haqda fikir yürütmək istərdik. Bunlardan biri Nargin adasıdır. Nargin (Böyükzirə) adasının uzunluğu 3,1 km, eni 0,9 km, ümumi sahəsi 4 km 2 olub Baki şəhərindən 10 km məsafədə yerləşir. Adada Nargin mayakına xidmət edən 2-3 nəfərdən başqa daimi yaşayan əhali yoxdur. Əvvəllər Bakı şəhərinin hava məkanını qorumaq üçün Sovet qoşunları bu adada yerləşdirilmişdi. Azərbaycan müstəqillik əldə etdiyi ilk illərdə bu adada olan hərbi hissələr Azərbaycanın başqa regionlarına yerləşdirilsələr də, Nargin hal-hazırda başlı zona elan olunmuş və bu adaya gediş-gəliş adi vətəndaşlar üçün tam məhdudlaşdırılmışdır. Hazırda adada hərbçilər xidmət edirlər. Fikrimizcə elm və texnikanın inkişaf etdiyi bir dövrdə Nargin adasından hərbi məqsədlər yox, turizm məqsədləri üçün istifadə edilməsi daha məqsədəuyğun olardı. Nargin adasının əlverişli təbii şəraiti (səth quruluşu, saf iqlimi, qumlu və dərin olmayan dəniz sahilləri) burada xarici və yerli turistlər üçün qısa və uzun müddətli istirahət məqsədilə turist marşrutları təşkil etməyə imklan yaradır. Adanın şimal-qərb hissəsi hündürlüyü 10 metrə çatan qayalar, cənub hissəsi isə sahil suları çox təmiz və şəffaf olan qumlu çimərliklərdən ibarətdir. Suyun şəffaflığı o dərəcədədir ki, dənizdə üzən balıqları 10 m. dərinliklərdə belə açıq-aydın görmək olur. Adanın iqlimi səhra və yarımsəhra xarakterlidir. Nargin və digər adaların yerləşdiyi ərazilərdə orta illik temperatur S-yə bərabərdir. Orta yay temperaturu (iyul-avqust) S (açıq dənizdə mütləq maksimum temperatuir ), ən soyuq ayın orta aylıq tempereturu S, havanın illik mütləq minimum temperaturu S-yə bərabərdir. Adaların əksər hissəsində illik yağıntıların miqdarı 200 mm təşkil edir. Dənizdə suyun ən aşağı temperaturu fevral ayında ( ), ən yüksək temperatur isə avqustda ( ) müşahidə edilir. Xəzərdə küləklər tipik musson xarakterli olub, ilin soyuq dövründə əsasən qurudan dənizə, isti dövründə isə dənizdən quruya doğru əsir. 543

64 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Abşeronun Xəzər dənizi sahillərində yerləşən adalarda il boyu təkrarlanan küləklər haqda 2-ci cədvəldə məlumat verilir. Adaların əhatəsində dəniz suyunun duzluluğu dünya okeanındakından (35%) az olub 13% promilə bərabərdir. Bol günəş işığı, dəniz suyunun əlverişli temperaturu Nargin və digər adaların dəniz sahillərində çimərlik mövsümünün gün davam etməsinə səbəb ola bilər. Göstərilənlərlə bərabər Nargin adasının əlverişli coğrafi mövqeyi (Bakı şəhərinə çox yaxınlığı), təbii şəraiti və buradakı bəzi infrastruktur tikililər turizmin inkişafı üçün əlverişli sayılsa da, bu imkanlardan istifadə etməklə adada əvvəlcə daxili turizmin inkişafına nail olmaq mümkündür. Yaxın gələcəkdə isə turizm-infrastruktur sahələrini genişləndirməklə xarici turizmi də inkişaf etdirmək olar. Türkiyənin, Đspaniyanın, Bolqarıstanın Qara dənizdə yerləşən kiçik adalarına xarici turistlərin axını, onlara ən yüksək səviyyədə xidmətlər göstərilməsi üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Bu adalarda yerlərdə təkrarlanmayan çox cəzbedici tədbirlər və oyunlar keçirilir. Məsələn, ailə üzvləri musiqi sədaları altında yanar odunun kömürü üzərində açıq yaqla müxtəlif rəqslər göstərirlər, digər bir qrup isə milli tarixi nağılları səhnələşdirib turistləri əyləndirirlər. Peşəkar dalğıcların köməyi ilə sualtı səyahət ilə maraqlananlara sualtı gəzintilər təklif edilir və s. Müxtəlif səpgili cəlbedici tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə tədqiqat aparılan adalara da külli miqdarda turist axınına səbəb ola bilər. Cədvəl 2. Abşeronun Xəzər dənizi sahillərində küləklərin təkrarlanması (%) Stansiyalar Küləyin sürəti m/san. >10 > 15 >20 > 25 Darvin bankəsi 21,7 4,7 0,4 0,1 Artyom adası 21,8 5,4 0,5 0,1 Jiloy adası 23,4 4,4 0,4 0,1 Neft daşları 20,3 3,7 0,3 0,1 Bakı 22,1 6,2 0,7 0,2 Svinoy adası 20,1 5,8 0,9 0,3 Abşeronun Xəzər dənizi sektorunda palçıq vulkanlarının yaratdıqları adalıar xarici tursitlər üçün xüsusilə cəzbedicidir. Ümumiyyətlə dəniz palçıq vulkanları ada əmələ gətirən və sualtı palçıq vulkanlarına bölünür. Ada əmələ gıtirən palçıq vulkanları nəticəsində Xəzərdə onlarca irili-xırdalı adalar yaranmışdır. Belə adalardan nisbətən böyükləri Bulla, Svinoy, Duvannı, Qlyanıy, Kumani, Los və s-dir. Bu və başqa adalarda palçıq vulkanları vaxtaşırı püskürür və adaların səth quruluşunda, formasında əsaslı dəyişikliklər yaradır. Hər dəfə vulkan püskürməsindən sonra adaların dəniz sahəsi azlır və ya artır. Tarixi mənbələrdə vulkan püskürməsi nəticəsində bəzi adalarda yanğınlar nəticəsində hətta insan tələfatının da olması qeyd olunur. Məsələn, 11 aprel 1932-ci ildə Svinoy adasında içləyən mayak mühafizəçiləri, balıqçılar və onların ailə üzvləri adada baş vermiş yanğın nəticəsində hamı, o cümlədən bir neçə azyaşlı uşaq həlak olmuşdur. Vulkan püskürmələri ən çox Svinoy, Bulla, Qlyanıy və s. adalarda baş verir. Abşeronun Xəzər dənizi sahilləri (dünya dənizləri arasında) fəaliyyətində olan palçıq vulkanları və həm də sualtı palçıq vulkanlarının sayına (140) görə birinci yerdədir. Göstərilən dəniz paıçıq vulkanlarına turist marşrutları təşkil etməklə həm də yerli, həm xarici turistlərin qısa müddətli ekskursiyalarını təşkil etmək olar. Turistlər üçün daha çox maraq doğuran adalardan biri də Neft daşlarıdır. Neft daşları inzibati cəhətcə Bakı şəhəri Əzizbəyov rayonuna daxildir və Bakı şəhərindən 110 km cənub-şərqdə, açıq dənizdə polad dirəklər üzərində yerləşir. Adada güclü küləklər əsir, bəzən dalğanın maksimal hündürlüyü m-ə çatır. Burada yanvarın orta temperaturu 4,8 0 S, avqustda 24,9 0 S-yə, illik yağıntının miqdarı isə 110 mm-ə bərabərdir. Neft daşlarının xarici turistləri cəlb edən cəhətlərinə açıq dənizdə ilk dəfə dayaqlar üzərində salınmış şəhər və onun hər cür infrastruktura malik olmasıldır. Dənizin çoxsaylı qaz qrifonları, neft və qaz mədənləri, avtomobil və d. texnikanın hərəkəti üçün 100 kilometrədək estakadalar və s.- dir. Fikrimizcə Neft daşlarında artıq məxfi olan elə bir sahə qalmamışdır. Bu baxımdan Neft daşlarına respublika əhalisini və xarici qonaqlar (turistlər) üçün hələ də daimi turist marşrutunun açılmaması təəccüb doğurur. Əvvəllər olduğu kimi Azərbaycanın müstəqilliyi dövründə də Neft daşlarına ekskeursiya təşkil etmək üçün rəsmi icazələrin alınması öz qüvvəsində qalmaqdadır. Bu isə turizmin inkişafında çox maneələr yaradır. Pirallahı adasında turizmi inkişaf etdirmək üçün geniş imkanlar mövcuddur. Adada əhali daimi məskunlaşıb, infrastrukturun demək olar ki, bütün sahələri (nəqliyyat, su xətti, kanalizasiya sistemi, xəstəxana, poliklinika və s.) inkişaf edib. Bu baxımdan məskunlaşmayan, heç bir infrastruktura malik olmayan adalara nisbətən Pirallahıda turizmi inkişaf etdirmək daha ucuz (1-1,5 dəfə) başa gəlir. Ona görə ki, turizm obyektlərinin inşası zamanı işçi qüvvəsi kimi adanın yerli əhalisindən və buranın tikinti materiallarından istifadə etmək mümkündür. Turizm obyektləri tikilməzdən əvvəl adanın mərkəzi hissəsində xüsusi şəhərcik salmaq və yerli 544

65 II International Congress əhalini ora köçürmək olar. Adanın sahil zonasında köhnə tikililəri söküb yerində yeni turizm obyektləri, mehmanxanlar, iaşə xidməti müəssisələri və s. inşa etmək mümkündür. Gələcəkdə adada turizmin inkişafı yerli əhalinin daimi iş yerləri ilə təmin olunmasına və nisbətən işsizliyin azalmasına səbəb ola bilər. Turizmin yüksək dərəcədə inkişaf etmiş dünya ölkələrin təcrübəsindən məlumdur ki, turizmin inkişafı əsasən bu sahə üçün təbii imkanların, komfort şəraitin olmasından, onun reklam edilməsindən, infrastrukturun və xidmətin vəziyyətindən asılıdır. Deyilənləri Xəzər dənizində səciyyələndirilmiş adalarına şamil etsək, yalnız birinci amilin mövcudluğunu görəririk, digər iki şərtin ödənilməsi isə hələ öz həllini gözləyir. Bu məqsədlə aşağıdakıları təkilf edirik: Xəzərin Azərbaycan sektorunda yerləşən bütün adalarının hər birinin turizm-reaksiya imkanları ətraflı tədqiq edilməli, turistləri özünə cəlb edən hər bir adanın səciyyəvi cəhətlərini əks etdirən məlumatlar buklet şəklində çap edilməlidir. Adalardan əsasən turizm məqsədilə istifadə edilməsi üçün onların auksion yolu ilə hərraca çıxarılması məqsədyönümlü olardı (burada adaların satilması deyil, onların uzun müddətə icarəyə verilməsi nəzərdə tutulmalıdır). Adaların bir fiziki şəxsə deyil, bir neçə fiziki şəxsə icarəyə verilməsi təmin olunmalıdır. Bu gələcəkdə adalardan turizm məqsədləri üçün istifadə edilərkən inhisarçılığın qarşısını alar və turizm sahəsinin sağlam rəqabət əsasında inkişafına imkan yarada bilər. Xəzərin Azərbaycan sektorunda yerləşən adalarda turizmin inkişafı bu məqsədlə reklam olunmasından da çox asılıdır. Ancaq təəssüflər olsun ki, bu gün Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundakı adalarında turizmi inkişaf etdirmək imkanları lıazımi səviyyədə qiymətləndirilmir və reklam olunmur. Göstərilən təklif və tövsiyyələr həyata keçirilərsə Abşeronun Xəzər dənizindəki adaları Azərbaycanda daxili və xarici turizmin inkişafında çox mühüm rol oynaya bilər. 6. Касумов Р.М., Иманов Э.С. Проблемы охраны и освоения рекраиционных ресурсов Каспийского побережья Азерб. ССР. М., Наука ƏDƏBĐYYAT 1. Abbasov C.R. Xəzər dənizinin iqtisadi problemləri. Bakı. Bakı Univers. Nəşriy Абдуллаев Н.А. Геоморфология островов Бакинского архипелага. Автореферат. Канд. диссертац. Москва, Изд. Мос.Унв Yeqanlı S., Hacıyev E.M. Turizm. Bakı Gül Q.K. Azərbaycan SSR-nin fiziki coğrafiyası. Bakı. Azərnəşr Đbrahimov A.S. Xəzər dənizi adalarının formalaşmasının təbii şəraiti. Avtorefrat. Bakı. Elm

66 AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASINDA DAĞ TURĐZM KOMPLEKSLƏRĐNĐN YARADILMASI ĐMKANLARI Həbibə. B. SOLTANOVA Bakı Dövlət Universiteti Bakı / AZƏRBAYCAN XÜLASƏ Azərbaycan Respublikasında dağ turizm komplekslərinin inkişafı üçün təbii imkanların Şəki-Zaqatala, Quba-Xaçmaz, Naxçıvan və s. bölgələrdə mövcud olduğu göstərilir. Bu imkanlardan dağ turizminin müxtəlif növlərinin inkişafında səmərəli istifadə yolları təklif edilir. ПРЕДПОСЫЛКИ СОЗДАНИЯ ГОРНО-ТУРИСТКИХ КОМПЛЕКСОВ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ АННОТАЦИЯ Для развития горно-туристских комплексов Азербайджанской Республики показаны существующие предпосылки в Шеки-Загатальской, Куба-Хачмазской, Нахичеванской и др. регионах. Предлагаются пути эффективного использования этих предпосылок в развитии некоторых видах горного туризма. OPPORTUNITIES OF ESTABILISHING MOUNTAINEERING COMPLEXES IN AZERBAIJAN REPUBLIC ANNATATION It is shown that natural chances for developing mountaineering in Azerbaijan Republic exists in Shaki-Zagatala, Kuba- Khachmas, Nakhchivan and other regions. It is offered rational utilization ways of developing different types of these mountaineering chances. Turizmin ayrı-ayrı regionların və ölkələrin sosial-iqtisadi vəziyyətinə təsiri çox əhatəlidir. Turizmin inkişafı təkcə büdcəyə gəlir gətirməklə məhdudlaşmır, o həm də sosial problemlərin həllində, xüsusilə məşğulluğun təmin olunması, əhalinin yaşayış səviyyəsinin və mənəvi zənginliyin yüksəlməsində mühüm rol oynayır. Bu cəhətdən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 noyabr 2003-cü il tarixli Azərbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi tədbirləri haqqında və 11 fevral 2004-cü il tarixli Azərbaycan Respublikası reginlarının ci illərdə inkişafının Dövlət Proqramı fərmanlarında bütövlükldə ölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün başlıca istiqamətləri şərh edilir. Regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair dövlət proqramında respublikamızın ayri-ayrı bölgələrində turizmin potensial imkanları nəzərə alınaraq xüsusi tədbirlər həyata keçirilməsi göstərilr. Azərbaycanın zəngin turizm-rekreasiya ehtiyatlarına malik olan bölgələri Abşeron (Xızı), Gəncə- Qazax (Goranboy), Şəki-Zaqatala, Lənkəran, Quba-Xaçmaz, Naxçıvanda (Batabat) həyata kemirıləcək bu tədbirlərdən ən mühümü kurortsanatoriya obyektlərinin tikilməsidir. Bölgələrdəki turizm obyektlərinin, o cümlədən sanatoriyaların əsaslı təmiri nəzərdə tutulmuşdur. Dövlət Proqramında bölgələrdə (Qusar, Dəvəçi, Şamaxı, Lerik, Zaqatala və b.) dağ turizminin inkişaf etdirilməsi də xüsusi vurğulanır. Respublika Prezidentinin Azərbaycan Kurortları Dövlət Proqramı haqqında (27 fevral, 2007-ci il) sərəncamında əvvəllər kurort-mülicə imkanları zəngin olan bölgələrdə müasir vəziyyət, bununla bağlı problemlər də qeyd edilir. Respublikanın zəngin müalilcə ehtiyatlarının əhalinin sağlamlağının qorunmasında böyük əhəmiyyəti nəzərə alınaraq qərar imzalanmışdır. Göstərilənlər respublika prezidenti və hökumətinin turizmin inkişafına qayğısından irəli gəlir. Bu isə respublika əhalisinin istirahəti, müalicəsi və həm də məşğulluq probleminin müəyyən dərəcədə həllinə səbəb olacaqdır. Azərbaycan Respublikasında cı illər üçün turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı nın layihəsində də bir sıra mühüm məsələlərlə yanaşı onun müxtəlif növlərinin inkişafı nəzərdə tutulmuşdur. Turizmin müxtəlif növlərinin yaradılması çərçivəsində dağ turizminin inkişafı xüsusi maraq doğurur. Bu təbiidir, çünki Azərbaycanın zəngin fauna və florası, səfalı iqlimi, saf sulu gur dağ çayları, dağ turizminin inkişafı üçün mühüm təbii amillərdir. Müqaisə üçün qeyd edək ki, Avstriya, qonşu Türkiyə Respublikası və digər ölkələrdə dağ turizmi inkişaf etdirilir. Bu baxımdan Avstriya, Türkiyə kimi ölkələrin təcrübəsindən istifadə edilməsi məqsədəuyğun hesab olunardı. Təsadüfi deyildir ki, turizm sənayesi inkişaf etmiş Avstriyadan ekspert qrupu bir neçə dəfə Azərbaycanda 546

67 II International Congress olmuş bölgələrə səfər etmişlər. Ekspertlər hal hazırda Qusar və digər rayonlarda dağ-xizək turizminin inkişafı məqsədilə işlər aparırlar. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda dağ-turizminin inkişafı üçün təbii imkanlar mövcuddur. Çünki, Respublika ərazisinin 2/3 hissəsini dağlar tutur. Hesablanmışdır ki, Azərbaycan ərazisinin 31%-i metr, 19,5%-i metr, 6,5%-i metr yüksəkliklər arasında, 1%-i isə 3000 metr yüksəklikdə yerləşir (möhtəşəm və əzəmətli Böyük Qafqaz silsiləsi, Kiçik Qafqaz dağları, Talış dağları və b.). Digər tərəfdən dağ turizminin inkişafında ərazinin iqlim xüsusiyyətlərinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Dağlıq ərazilərdə müalicə-sağlamlıq, istirahət, dağ-xizək turizmi məqsədilə kurort-iqlim ehtiyatları ümumi halda qiymətləndirilmişdir. Burada maraqlı cəhətlərdən biri dağlıq ərazilərdə qar örtüyünun qalınlığı və davamlılığıdır. Çünki, qış turizmi üçün qar örtüyünün qalınlığı və davamlılığı mühüm şərtdir. Böyük Qafqazın orta dağlıq qurşağında ( m.) qar örtüyününb qalılığı sm., yüksək dağlıq qurşaqda ( m.) 70 sm-dən artıq, cənmub yamacında 1,5 m-ə çatır. Kiçik Qafqazda orta dağlıqda bu göstərici sm., yüksək dağlıqda isə sm-ə qədərdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası və Lənkəran bölgəsinin dağlıq ərazilərində qar örtüyünün qalınlığı sm-dir metr yüksəklikdən yuxarıda yerləşən davamlı qar örtüyü zonasından maksimum qalınlığı Böyük Qafqazın cənub yamacında 1,5 metr, Kiçik Qafqazda sm-ə çatır. Qar örtüyü Respublikamızın ovalıq və dağətəyi sahələrində dekabr və yanvarda, orta dağlıq qurşağında noyabırın başlanğıcında, yüksək dağlıq qurşağında isə oktyabırın birində yaranır. Qar örtüyünün tam əriməsi düzənliklərdə qışın ortalarında, dağlarda isə yüksəkliyə qalxd ıqca gecikir və yüksək dağlıqda iyunun 1-10-u arasına təsadüf edilir. Qar örtüklü günlərin sayı dağətəyi zonada 20, ortadağlıq qurşaqda , yüksək dağlıqda isə dən artıqdır. Böyük Qafqazın 3900 metrdən hündür dağlarında qar örtüyü daim qalır. Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq qurşağında qar örtüklü günlərin sayı xeyli azdır və daimi qar örtüyü isə olmur. Qış turizmi üçün Böyük və Kiçik Qafqazın ortadağlıq qurşağı əlverişlidir. Bu qurşaqda xizək yolu salmaq imkanı daha çoxdur (daimi qar örtüklü günlərin sayı gün davam edir). Azərbaycanın oroqrafiyası və iqliminin bəzi elementlərinə istinad edərək, dağ-xizək turizmi üçün perspektivli olan rayonlar haqda məlumat verməyi zərurui hesab etmişik. Bu rayonlardan biri Qusardır. Qusarın daxil olduğu subtropik və mulayim iqlimli Şəki-Quba zonası dağlıq ərazidə yerləşir. Bu zona dəniz səviyyəsində metrədək olan dağətəyi hissəni əhatə edir. Azərbaycanın düzənlik rayonlarından fərqli olaraq burada həm rütubət, həm də temperaturun paylanmasında fərq vardır. Görkəmli iqlimşünas alim Ə.S.Əyyubov (1987) ortadağlıq ərazi ilə birlikdə burada iqlim və balneoloji kurortıların yaradılması üçün böyük perspektivlərin olduğunu qeyd etmiş və landşaft şəraitinin əlverişliliyinə görə Balakən-Qəbələ və Quba-Qalaaltı rayonlarının ən şox əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərmişdir. Təbii-coğrafi və rekreasiya cəhətdən çox əlverişli olan Qusar rayonunda hazırda dağ turizm kompleksinin yaradılması işinə başlanılmışdır. Bu məqsədlə kanat yolu çəkilməsi, ekoloji mühitin qorunması və digər tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur. Qusarda qış mövsümü dənizsahili zonaya nisbətən soyuq keçir. Burada yanvarın orta temperaturu aşağıdır. Lakin şaxtalı havalar az olduğuna görə həm də dənizdən əsən rütubətli havanın təsirindən qar örtüyü davamsızdır. Bu, dağ-xizək turizminin inkişafında müəyyən dərəcədə maneə sayılsa da bunun qarşısının alınması əvvəlcədən düşünülmüşdür. Belə ki, turizm kompleksinin yaradıldığı ərazinin ətrafındakı göllərdən istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Dağ turizminin inkişafı üçün perspektivli rayonlardan olan Şamaxının rekreasiya sərvətlərindən hazırda həm yay, həm də qış mövsümündə əhalinin qısamüddətli istirahətində istifadə olunur. Qış mövsümündə Pirquluya istirahətə gedənlərin (xüsusilə Bkıdan) sayı ildən-ilə artır. Əvvəla bu onunla izah olunur ki, Pirqulu dəniz səviyyəsindən metr yüksəklikdə dağlıq sahəni əhatə edir (sahəsi 1,5 min ha). Burada yanvar ayının orta temperaturu -0,6ºC-dən aşağı olur. Qar örtüyünün qalınlığı 50 sm., bəzən daha çox, davamlılığı isə gün təşkil edir. Digər tərəfdən Pirquluda qış mövsümündə istirahət üçün şərait yaradılmışdır. Lakin, dağ turizminin inkişafı üçün infrastrukturun genişləndirilməsinə hələ də ehtiyac vardır. Qış iqlim ehtiyatlarına görə Zaqatalanın daxil olduğu Balakən-Qəbələ rayonunu Đveçrənin məşhur Montre kurortu ilə müqaisə edirlər. Zaqatalanın iqliminin səciyyəvi xüsusiyyətirayondə təkcə dağ-xizək turizminin deyil, həm də dağ kurort istirahətinin təşkili üçün çox əlverişli olmasıdır. Bu rayonda yağınyıların əsasən yay aylarında gecə düşməsi və gündüz havaların açıq olması ətraf mühitin abu-havasını yaxşılaşdırır. Rayonun kurort sərvətlərindən istifadəyə imkan yaradır. 547

68 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Deyilənlər bir daha sübut edir ki, Azərbaycan Respublikasında dağ-turizm komplekslərinin yaradılması üçün geniş təbii imkanlar mövcuddur. Lakin, təbii imkanların olması hələ kifayət deyildir. Dağ-turizm kompleksini inkişaf etdirmək istəyiriksə bu komplekslərdə turistlərə göstərilən xidmətlər də beynəlxalq standartlara cavab verməlidir. Yəni dağ=turizam kompölekslərində yerləşmə müəssisəsi, tibb məntəqəsi, peşəkar təlimatçılar, bələdçilər, xizək avadanlıqları kirayə verən məntəqə və s. yaradılmalıdır. Dağ-turizm komplekslərində bu şəraitin yaradılması isə ilk növbədə kompleks, həm də böyük quruculuq işlərinin reallaşdırılmasını tələb edir. Yollar çəkilməli, elektrik, qaz və su təchizatı məsələləri həll edilməlidir. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramının icrasının 3 illiyinə həsr olunmuş konfrans ında da bu məsələlərin Respublika prezidentinin diqqət mərkəzində olması bir daha sübut etdi ki, Azərbaycanda həm yay, həm də qış turizm növlərini inkişaf etdirmək üçün təbiətin bəxş etdiyi təbii imkanlardan səmərəli istifadə olunması vaxtı çatmışdır. Bunun üçün aşağıdakıların həyata keçirilməsini zəruri sayırıq. Dağ turizmi üçün yararlı olan ərazilərin düzgün seçilməsi; Dağ turizm növlərinin yerli şəraitə uyğun müəyyənləşdirilməsi; Dağ turizm kompleksləri yaradılarkən ərazinin ekoloji vəziyyətinin öyrənilməsi və nəzərə alınması; Dağ turizmini inkişaf etdirərkən dağlıq ərazilərdə ekosistemin qorunması; Dağ turizm komplekslərində xidmət göstərə biləcək kadrların hazırlanması; Dağ turizm komplekslərinin yaradılmasında yerli iş adamları ilə yanaşı xarici investorların cəlb olunması və s. ƏDƏBĐYYAT 1. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafının Dövlət Proqramı ci illər Azərbaycan Respublikası prezidentinin fərmanı (11 fevral 2004-cü il) 2. Əyyubov Ə.C. Azərbaycan SSRĐ-nin kurort və istirahət yerlərinin iqlimi. Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, Müseyibov M.A. Azərbaycan fiziki coğrafiyası. Bakı, Maarif

69 QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ĐQTĐSADĐ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASĐBƏTLƏR II BEYNƏLXALQ KONQRESĐ İQTİSADİYYAT BÖLMƏSİ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNDƏ BAZAR İQTİSADİYYATINA KEÇİD: NAİLİYYƏTLƏR, PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR (I HİSSƏ)

70 UNDERSTANDING CHANGE TRENDS AND DYNAMICS IN A RAPIDLY CHANGING WORLD Prof. Dr. Coskun Can AKTAN Dokuz Eylul University Faculty of Economics and Management Dokuzcesmeler, Buca Izmir / TURKEY ccan.aktan@deu.edu.tr Come my friends, tis not too late to seek a newer world.... for my purpose holds To sail beyond the sunset... and tho We are not now that strength which in old days Moved earth and heaven; that which we are, we are; One equal temper of heroic hearts, Made weak by time and fate, but strong in will To strive, to seek, to find, and not to yield. Lord Tennyson The deed have been awakened - Shall l sleep? The world s at war with tyrants- Shall l crouch? The harvest s ripe- and shall l pause to reape? I slumber not; the thorn is in my couch; Each day a trumpet soundth in mine ear, Its echo in my heart Lord Byron I. INTRODUCTION No doubt that the world is in a great social transformation. There are variety of issues that are important in today s world. Look at the issues that we have been talking on for the last two or three decades: Security, conflict, crime, terrorism, disarmament, globalization, regionalization, localization, privatization, deregulation, knowledge revolution, scientific development, information and communication technologies, e-commerce, e- government, environment, climate change, human trafficking, humanitarian assistance and refugees, migration, population increase, sustainable development, human rights, democratization, good governance, peace building, poverty reduction, private sector development etc. and etc. My aim in this paper is to explore the change trends and dynamics in general. II. CHANGE DYNAMICS In the present time, we may point to seven significant changes in the world. (Figure-1.) These are: Economic change, Political change, Technological change, Ecological change, Demographic change, Socio-cultural change, Organizational change. Now, let s explain these major change trends in detail. (Aktan, 1999; Held et.al, 1999.; United States Department of State, 2003.) Economic Change There are many aspecst of economic changes such as globalization, regionalization, privatization, economic decentralization etc. (See. Figure-1 and Figure-2.) Undoubtedly, one of the major change in the world economy is globalization. (Guillén, 2001.) Globalization means the increased integration of world markets of goods, services and capital. In broad meaning, globalization refers to integration of trade, finance, people, and ideas in one global marketplace. (see: Aktan & Vural, 2004.) There are several dimensions of globalization, such as political globalization, economic globalization, social and cultural globalization. (Quattara, 1997.) Economic globalization refers to global economic integration. Global economic integration -the widening and intensifying of links between the economies of industrial and developing countries- has accelerated rapidly. Underpining the intensification of these links -which include trade, finance, investment, technology, and migration- are several structural factors. The progressive liberalization of trade policies negotiated during consecutive rounds of trade talks -culminating in the Uruguay Roundhas lowered tariffs and stimulated trade. The integration of the world economy through trade has been reinforced by increases in the private capital flows, particularly in the 1990s. And technological advances in transport and telecommunications have lowered the cost of operating globally and provided developing countries with new opportunities to benefit from the growing world economy. 550

71 II International Congress Globalization increases the ability of individuals and firms to undertake economic transactions with residents of the other countries. Critics and proponents of globalization generally agree that the world is more integrated now than 50 years ago. But they disagree on whether integration is an opportunity or a danger and whether is a strategic choice or an inevitable consequence of economic and technological change. The increasing globalization of the world economy in terms of trade and finance brings new opportunities and challenges. (IMF, 1997; Dash, 1998.) Decisions taken in London, New York or Tokyo can have a profound effect on the lives of millions far away. We travel to distant places and trade with people of whom we knew little. We are mutually dependent. While globalization presents great opportunities, opponents argue that, it does not necessarily benefit everybody equally. The poorest countries are also often the least able to take advantage of the opportunities, and globalization can lead to an increase in inequality in these countries. Globalization needs therefore to be accompanied by policies to help the poor. (Rodrik, 1997a, 1997b.; Rowthorn, & Kozul-Wright, 1998.) Together with globalization, there is another economic change, which can be called as regionalization. In contrast to the globalization, regionalization refers to regional economic cooperation and integration. On the one side, we are witnessing that the national economic boundaries are losing their importance and free trade is becoming possible among nations, on the other hand some nations are becoming a part of regional economic blocks, in which they are implementing tariffs and non-trade barriers to the other nonmember countries. (Ohmae, 1991, 1995.) Economic liberalization is another economic change trend. Individuals are becoming freer, in other words, they enjoy economic freedom more than ever. From the perspectives of individuals, economic liberalization provides more economic rights and freedoms. Individuals rights and freedoms (freedom of property, freedom of entrepreneurship, freedom of choice etc.) are gaining more respects in many countries and those rights and freedoms have been protected effectively via constitutional, legal and institutional provisions. Multilateral liberalization of trade, including increased access to markets is an important development throughout the world. Privatization, in its account is the most important policy towards economic liberalization. Privatization has been a popular global trend since the beginning of the 1980s. In broad meaning, privatization refers to the transfer of functions previously performed exclusively by the public sector, to the private sector. With the privatization, the role and functions, are transferred to the private sector. Especially in the developed countries, some roles and functions are also transferred to the non profit sector. I would like to call this change trend as voluntarization 551

72 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Today, decentralization both economic and political- is also a global change trend. Economic decentralization means transferring several roles and functions of the central government (or federal government) to the local governmental units. Decentralization is also called as localization. Globalization and localization are two main forces shaping the world. As defined earlier, globalization means the continuing integration of the countries of the world. Localization, on the other hand means the desire for self determination and the devolution of power. The demand for self-determination can take a number of forms, including the replacement of authoritarian or single-party rule by multiparty politics, greater autonomy of subnational political units, and the involvement of community groups and nongovernmental organizations (NGOs) in governance. (World Bank, 1999:31.) Today, at the subnational level, localization has led many central governments to grant political, fiscal and administrative powers to local governments. At first glance, globalization and localization may look like countervailing forces, but in fact they often stem from the same source and reinforce each other. For example, the same advances in information and communications technology that have been so important in the spread of global economic forces, often allow local groups to bypass central authorities in the search of information, visibility, and even financing. Together, these global and local pressures are revolutionizing traditional forms of centralized governance. (World Bank, 1999:32.) It should be pointed out here that three observed changes in the world privatization, localization and voluntarization- limits the power of the government at last. In other words, the role and the functions of the government are being transferred either to the private sector through privatization or to the non-profit sector through voluntarization. Although localization does not result in a consequence of restraining the size of the government, however it restraints the power of central government and local communities gain more rights and freedoms. One of the important changes that we observe in the world economy is the widening gap between rich and poor. Poverty is the main problem for many countries. According to the World Bank statistics, some 1.3 billion people nearly a quarter of the world's population continue to live in extreme poverty, on less than the equivalent of $1 per day. They lack access to opportunities and services. They feel isolated and powerless and often feel excluded by ethnicity, geography, gender or disability. They lack information and access to health and education facilities. We have summarized the economic change trends under various concepts such as globalization, regionalization, liberalization, privatization, localization, poverty etc. Now, let s analyze the political change. Political Change When we look at the world, we observe important developments in the political arena. The first is democratization. (see. Figure-3.) Democracy is not synonymous with freedom. But the most important element of democracy is political freedom. Democracy, in a narrow definition is a political order in which individuals enjoy basic political freedom and civil liberties. Democracy, in its broad meaning, consists of the following elements: the rule of law, Seperation of power Transparency Secularism Civil cociety (civic participation) Democratic culture. Political decentralization After the collapse of communism, the number of democratic countries started to increase. According to the Freedom House Annual Survey on Political Rights and Civil Liberties, at the end of 1998 there were 117 electoral democracies, representing over 61 percent of the world s countries and nearly 55 percent of its population. The number of democracies was only 69 in The proportion of countries with some form of democratic government rose from 28 percent in 1974 to 61 percent in (Freedom House, 1999:5.) Plural politics and broad-based popular participation are rapidly becoming features of modern governance. It should be pointed out that a majority of governments have made legally binding commitments to respect the civil and political rights of their citizen. (World Bank, 1999:42.) As noted above, one of the key elements of democratization is civic participation. Civil society is also gaining importance together with democratization. As people s participation in society grows, so does the number of organizations that give it voice. NGO s and civic movements are on the rise, assuming an ever-larger role in articulating people s aspirations and pressuring governments to 552

73 II International Congress respond. Increased participation and plural politics push for three major changes. (World Bank, 1999:43.) Figure 3. The Political ChangeDynamics DEMOCRATIZATION POLITICAL OPENNES POLITICAL FREEDOM POLITICAL CHANGE CONSTITUTIONALISM POLITICAL DECENTRALIZATION CIVIL SOCIETY C.C. Aktan First, vigorous political activity involving many organized groups rooted in assertive societies will substantially reduce the scope for autonomous government action. The central government will have to engage and negotiate with society, field claims and pressures from diverse quarters, and seek legitimacy by winning public approval for its performance. Second, political openness will highlight the disclosure of information. Democratization and technological developments forces governments to disclosure the information. E-government movement provides more information to the individuals every other day. Third, participatory politics, by giving more voice to people, will hasten decentralization. In brief, democratization, plural politics, civic participation and political openness are some of the most important waves of political change. Technological Change No doubt that, the great transformation that we live in is due to technological developments. This important transformation has changed the economic structure a great deal. There has been a shift from first wave economy to the third wave economy. In a First Wave economy, land and farm labor are the main "factors of production." In a Second Wave economy, the land remains valuable while the "labor" becomes massified around machines and larger industries. In a Third Wave economy, the central is knowledge. The industrial age is not fully over. In fact, classic Second Wave sectors (oil, steel, autoproduction) have learned how to benefit from Third Wave technological breakthroughs - just as the First Wave's agricultural productivity benefited exponentially from the Second Wave's farmmechanization. Table-1 exhibits the course of technological change from the beginning of industrial revolution to the 21st century. As understood, the main feaures of the industrial society was steam power, railways, and electricity. At the information or knowledge age, the most important factor of production is knowledge and the environment where the knowledge takes place and expands is called cyberspace. Cyberspace is the land of knowledge. More ecosystem than machine, cyberspace is a bioelectronic environment that is literally universal: It exists everywhere there are telephone wires, coaxial cables, fiber-optic lines or electromagnetic waves. There is a huge technological change caused by developments in the generic technologies such as information technology, biotechnology, materials technology, energy technology, and space technology. We observe very radical innovations in various fields of research. Technology is, without doubt, one of the most important contributory factors underlying the globalization of economic activities. Technological change is the prime engine of economic globalization. Internet worked technologies, of which the internet is the most publicly visible form, are turning the world upside down as they achieve critical mass in societies around the world. Table 1. From Industrial Society to Information Society First 1780's -1840's Second 1840's 's Third 1890's -1940's Fourth 1940's 's Fifth 1990's -?? Industrial revolution Steam power and railways Electricity and steel Mass production Timing Features Communications Microelectronics & computer networks Canals, roads Railways (iron), telegraph Railway (steel) telephone Highways, radio & TV, airlines Digital networks Energy Water power Steam power Electricity Oil Gas/oil Key Factors Cotton Coal, iron Steel Oil, plastics Microelectronic s Source: Chris Freeman & Luc Soette, The Economics of Industrial Innovation, 3rd ed., MIT Press, Increasingly, networks are reshaping the way people live, communicate, and work. Those same technological changes that are transforming the business world and civil society will also revolu- 553

74 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process tionize the way government does its business and the very nature of public life. Information and communication technology (ICT), especially the Internet, is transforming the world into a network economy, which means not only electronic commerce but also a new global economic order. The network economy affects a vast array of enterprises, governments and other stakeholders. It challenges basic assumptions about business in the old economy, accelerates the process of economic globalization and deepens international economic integration, changing fundamentals and infiltrating all aspects of the world economy. Today's great challenge is to understand and develop the new economy, and to prepare for the emerging network economy. Every country wants to see its public and private sectors, and even individual citizens, well equipped to thrive in the new century and to enter the new millennium. The network economy offers opportunities as well as risk for developing countries. (Castells, 1997.) It has the potential to accelerate economic and social development, narrow the poverty gap, and eliminate geographical obstacles to prosperity. But it can also marginalize countries, leaving them in a low-income poverty trap. While the network economy and economic globalization have attracted capital, technology and new markets to some developing countries and to some groups within those countries, they have also brought increased uncertainty, including the risk of financial turmoil, economic crises, weakened state structures, loss of government sovereignty, and more inequalities in the distribution of income, any one of which can exacerbate social instability. In general all countries benefit from science and technology in vaccines, anti-biotics, and better seeds and fertilizers. But many new technologies are too expensive for widespread application in poor countries. Poor countries and poor people- suffer not only because they have less capital than rich countries. They also suffer because they have less scientific and technical knowledge. There is a knowledge gap and also digital gap between developed countries and developed countries. (World Bank, 2000:257.) Ecological Change One of the important developments in the world is due to ecological change. (See. Figure-4.) Economic, technological and social changes are putting increasing pressure on the world s environmental resources. Much of the world s biological diversity is in the developing nations and it is estimated to be disappearing at 50 to 100 times natural rates. Wetlands and forests are being lost at 0.3 to 1 percent a year. Greenhouse gas emissions are growing strongly with increasing activity.( World Bank, 1999:109.) As a result of these changes, many governments are adopting policies for the sustainable development that is development that preserves the opportunities for well-being of both current and future generations. Today, global concerns have acquired a new urgency. Climate change, the loss of biodiversity, and other issues related to the global commons are slowly being recognized as problems that the community of nations must take on collectively. Climate change is perhaps the most serious global environmental problem the world face. The Intergovernmental Panel on Climate Change advises that, if greenhouse gas emissions continue to rise, by the year 2100 average global temperatures will have risen by between 1 and 3.5 degrees centigrade. This will cause sea levels to rise perhaps up to a meter over the same period, trebling the number of people at risk from flooding from 46 million now to 118 million. Climate change is likely to have a significant adverse effect on areas of the natural world and human society, affecting eco-systems, human health, water resources, agriculture and forestry. The impacts will be felt by all of us, but developing countries and some of the poorest within them could be hit particularly hard. The Governments now recognize that climate change is a global problem and one which requires a global solution. Developed countries have been responsible for the majority of emissions to date and have a moral obligation to take the lead in reducing emissions. That is why many countries on course to meet the emission targets set so far, is in the forefront of those pressing for significant reductions in emissions to be agreed by developed countries at Kyoto. There have been two international agreements to reduce emissions of greenhouse gases, in Rio in 554

75 II International Congress 1992 and in Kyoto in The Kyoto convention made an important step forward in trying to ensure efficiency in reducing emissions. The evidence on biodiversity loss is also growing. The major causes of biodiversity loss are modern farming techniques, deforestation, and the destruction of wetland and ocean habitats, all of which are closely linked to development activities. (World Bank, 1999:42.) In brief, ecological change in the world have important side effects. Neglecting the global environment would eventually jeopardize all sustainable development objectives. Demographic Change Besides economic, political, technological and ecological change trends, there is also a demographic change. (See. Figure-5.) A main feature of society is it's demographic make up, including, for example, population size, age and race/ethnic breakdown, and urbanization. We review here some of the major trends in these characteristics.( Shackman, Wang, Liu ; Shackman, Wang, Liu ; Shackman, Liu Wang ; Gelbard, Haub and Kent, 1999; Kinsella and Velkoff, 2001.) First of all, demographic change is important, because it has significant effects. In underdeveloped countries, the rate of population growth is high; but, the life expectancy at birth is low as opposed to the developed countries. Knowing and analyzing demographic change is important for evaluating the welfare of citizens, assessing the productive capacity of its economy, and estimating the quantity of goods and services that will be needed to meet future needs. The population growth rate is a key demographic change in the world. The second half of the twentieth century has seen unprecedented changes in the size, structure and setting of the world's population. In 1945, the population of the world, at 2.3 billion. Since then, it has more than doubled to 5.8 billion. It could easily reach 9 billion by 2045, representing a quadrupling within 100 years. Ninety-five percent of the current growth is in developing countries, least wellequipped to cope with the consequences. This presents immense challenges for all concerned with reducing poverty. Relatedly, the aging of the population is another major trend. The population age 65 and older is increasing at an unprecedented rate, both in developed and developing countries, and expected to continue to increase well in the coming years. The increase is occurring more in developing countries, though. Related trends are that public pension take a large part of GDPs, that disability rates are more likely to be a problem in developing states than in developed states, and that in most countries, there are more elderly women than elderly men. The world is also both younger and older than ever before. Today, half the population in developing countries is under 23 years old. Life expectancy in 1945 was 45 years; it is now about 65, the highest ever, and by 2045, it is estimated it will be 76. By 2020, two thirds of the world's elderly people will be in developing countries. A further dimension of the demographic change has been the increasing urbanization of the world's population. (Brockerhoff, 2000.; Eightyfour per cent of urban growth since 1970 has been in the developing countries, a proportion which continues to increase. It is estimated that about two-thirds of world population will be living in the urban areas by More than half of the world's population are now for the first time in history living in towns and cities. For most poor people, urban environment problems such as air pollution, poor sanitation and contaminated water are major concern. In many cases, the infrastructure to tackle these problems either does not exist or ignores their needs. Rapid urbanization has social and political implications. The institutions, social capital, and politics that served a stable, dispersed rural population do not transfer well to cities. The moral economy of a hierarchical rural society, which provided a measure of insurance against risks is not valid in big cities anymore and needs to be replaced by urban safety nets. (World Bank, 1999: 48.) While some cities may manage the growth process well, some of the concerns are about the threat of increasing morbidity and mortality, depletion of nonrenewable natural resources, and 555

76 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process increasing urban poverty and inequality, with consequent weakening of the state, civil unrest, urban-based revolutions, and radical religious fundamentalism. International migration is also a long-standing phenomenon in the changing world. It can be driven by, for example, disasters, conflict and the persecution of minorities, and economic factors. The pressures of a growing population combined with the fragile environments of many poor countries has increased migration as people leave their homelands no longer able to gain a secure livelihood because of drought, soil erosion, desertification and other environmental problems. At the beginning of the 21 st century, it is estimated that more than 130 million people live outside the countries of their birth, and that number has been rising by about 2 percent a year. Each year between 2 million and three million people emigrate to especially developed countries. Cross-border migration combined with the brain drain from developing countries to industrial countries, is one of the major forces shaping the landscape of the world. Migration can have both positive and negative effects on development. Migrants may meet critical labour needs in the receiving country. Many send home remittances which are a very important source of foreign exchange for a number of countries. However, a brain drain may slow development in the sending country and the social fabric is weakened by family break-up. In the short term, sudden disorderly large-scale migration flows frequently the case for refugee movements can make social and economic integration difficult, and can impact adversely on receiving countries. Socio-Cultural Change As a result of globalization, there are sociocultural shifts toward far more diversity and fragmentation of values, life-styles, and tastes. The major social and cultural changes are: (See. Figure-6.) Nationalism versus internationalism. Secularization versus fundamentalism Individualism and social exclusion Urbanization etc. The effects of social and cultural change can be summarized as follows: (Castles, 1999.) Social change or transformation affects all types of society in both developed and lessdeveloped regions, in the context of globalisation of economic and cultural relations, trends towards regionalisation, and the emergence of various forms of global governance. Globalisation is leading to new forms of social differentiation at the international and national levels. Polarisation between rich and poor, and social exclusion are problems affecting most countries as well as the relations between them. The issue can no longer be defined in terms of development, since it is now longer possible to draw clear lines between developed and underdeveloped areas, nor to put forward a universallyaccepted goal for processes of change. Studying social transformation means examining the different ways in which globalising forces impact upon local communities and national societies with highly-diverse historical experiences, economic and social patterns, political institutions and cultures. Any analysis of social transformation therefore requires analysis both of macro-social forces and of local traditions, experiences and identities. The response to social transformation may not be adaptation to globalisation but rather resistance. This may involve mobilisation of traditional cultural and social resources, but can also take new forms of globalisation from below through transnational civil society organisations. III. CONCLUSION This paper has discussed the new change trends and dynamics that shape the new world order. In order to understand the challanges, opportunities and threats that we all face, we need to understand the change trends and dynamics first. There are great advantages as well as disadvantages of these ongoing change dynamics. Resisting change is not an option even, because no single actor(s) or countr(ies) are able to alter the winds of change. The best strategy for all micro and macro actors would be trying to understand the new trends first and then to get benefit from all opportunities and get rid of all threats as much as possible. 556

77 II International Congress REFERENCES Aktan, Coskun Can. (1999). Toplumsal Dönüşüm ve Türkiye, Đstanbul: Milliyet Yayınları. Aktan, Coskun Can & Đstiklal Y. Vural. (2004). Globalleşme, Đstanbul: Zaman Kitap. Brockerhoff, Martin. (2000). An Urbanizing World. Population Bulletin, 55(3). (Retrieved from tprb/population_bulletin2/an_urbanizing_world.htm) Castells, Manuel. (1996). The Rise of the Network Society. Oxford: Blackwells. Castles, Stephen. (1999). Development, Social Transformation and Globalisation, (Presented at the Centre for Asia Pacific Social Transformation Studies workshop June) Dash, R. C. (1998). Globalization: For Whom and for What, Latin American Perspectives, November, Vol: 25, No: 6, pp: Drucker, Peter (1994). The Age Of Social Transformation. The Atlantic Monthly; November; Volume 274, No. 5; pages (Retrieved from Freedom House, (1999). Freedom in the World, The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties, , New York, Freeman, Freeman & Luc Soette. (1997). The Economics of Industrial Innovation, 3rd ed., MIT Press, Gelbard, Alene, Carl Haub, and Mary M. Kent. (1999). World Population Beyond Six Billion. Population Bulletin. (Retrieved from NavigationMenu/PRB/AboutPRB/Population_Bulletin2/ World_Population_Beyond_Six_Billion.htm.) Guillén, M.F. (2001). Is Globalization Civilizing, Descructive or Feeble? A Critique of Five Key Debates in the Social Science Literature. In Annual Review of Sociology, Vol. 27 (2001). (Also available at Held, David, Anthony McGrew, David Goldblatt, and J. Perraton. (1999). Global Transformations: Politics, Economics and Culture. Cambridge: Polity IMF. (1997). World Economic Outlook: Globalization: Opportunities and Challenges, May 1997, An International Monetary Fund Publication, May, IMF: Washington, DC. Kinsella, Kevin and Victoria Velkoff. (2001). An Aging World. International Population Report. U.S. Census Bureau and National Institute of Aging. (Retrieved from Ohmae, Kenichi.(1991). The Borderless World. New York: Harper Collins. Ohmae, Kenichi.(1995). The End of the Nation-State: The Rise of Regional Economies. New York: Harper Collins. Ouattara, A. D. (1997). The Challenges of Globalization for Africa, The Southern African Economic Summit, Sponsored by the World Economic Forum, Harare, May. Rodrik, Dani (1997-a). Has Globalization Too Far?, Institute for International Economics, Washington, DC. Rodrik, Dani. (1997-b). Sense and Nonsense in the Globalization Debate, Foreign Policy, Summer, No: 107, pp Rowthorn, R. and Kozul-Wright, R. (1998). Globalization and Economic Convergence: An Assessment, Discussion Papers, No: 131, UNCTAD: Geneva. Shackman, Gene, Ya-Lin Liu and Xun Wang, (2001). Why Does A Society Develop The Way Đt Does?, ( Shackman, Gene, Ya-Lin Liu and Xun Wang, (2002-a). Brief review of world demographic trends. (Retrieved from Shackman, Gene, Ya-Lin Liu and Xun Wang, (2002-b). Brief review of world socio-demographic trends. (Retrieved from Shackman, Gene, Ya-Lin Liu and Xun Wang, (2003). Global Social Change reports. (Retrieved from United States Department of State. Global Issues. (Retrieved from World Bank. (2000). Reforming Public Institutions and Strengthening Governance, A World Bank Strategy, November Washington DC: World Bank Publication.) World Bank. (1999). Entering the 21st Century, World Development Report Washington DC: Oxford University Press, Oxford,

78 QLOBALLAŞMA PROSESĐNĐN MARKETĐNQĐN TƏŞKĐLĐ VƏ ĐDARƏ EDĐLMƏSĐNƏ TƏSĐRLƏRĐ Nəsimi KAMALOV AMEA Đqtisadiyyat Đnstitutu, Dissertant Qafqaz Universiteti, Müəllim Bakı / AZƏRBAYCAN XÜLASƏ Ötən əsrin ikinci yarısından etibarən dünyanı bürüyən qloballaşma hərəkatı, bütün proseslərə öz təsirini göstərmişdir. Đqtisadiyyatın mühüm tərkib hissəsi olan biznes subyektlərindən də yan keçməyən bu proses, onların qarşısında bir tərəfdən yeni imkanlar açmış, digər tərəfdən müəyyən təhlükələr meydana çıxartmışdır. Müasir biznes dünyasında geniş vüsət alan marketinq konsepsiyasının da ortaya çıxma və inkişaf tarixçəsi qloballlaşma prosesi ilə üst-üstə düşür. Bu iki hadisəni səbəb-nəticə kontekstində qiymətləndirmək lazım gələrsə, daha çox qloballaşmanın marketinq üçün səbəb xarakteri daşıdığı iddia edilə bilər. Belə ki, xarici ticarətdə liberallaşma, inteqrasiya, bloklaşma, əməkdaşlıq, şərikli fəaliyyət, sərbəst bazar iqtisadiyyatı, istehsal faktorlarının hərəkətliliyi, sürətli və daimi dəyişiklik, daxili və xarici bazarlar arasındakı fərqliliklərin ortadan qalxması, dünya istehlakçısı və informasiya cəmiyyətinin yaranması və s. məhz qloballaşmanın nəticəsidir. Qloballaşmanın ortaya çıxardığı bu və digər dəyişikliklər qarşısında müəssisələrin öz marketinq fəaliyyətlərinin istər təşkili, istərsə də idarə edilməsində yeni şəraitə uyğun addımlar atmaları onların həm fəaliyyət coğrafiyalarının genişlənməsi, həm də fəaliyyətlərində keyfiyyət meyarlarının dəyişməsinə gətirib çıxarmışdır. Məntiqi bir nəticə kimi, tədricən dünyada qlobal müəssisələr, qlobal rəqabət və qlobal marketinq anlayışları hakim status qazanmağa başlamışdır. Məsələ bu aspektdən ələ alındığında qloballaşmanın marketinqin istər təşkili, istərsə də idarə edilməsində həm məzmun, həm də forma baxımından ciddi və inkişaf xarakterli dəyişikliklərə səbəb olduğu aydın olur. Açar sözlər: qloballaşma, marketinq, qloballaşmanın marketinqə təsiri ABSTRACT The globalization process that involves whole the world today and affects all activities, started from the second half of last century. By creating new opportunities and threats, this process effects business units too, which are important part of economy. Creation and dissemination history of marketing concept is same with globalization. If to evaluate this two activities by reson-resut context, the impact of globalization to the marketing is more realistic than claiming conrtary opinion. As a matter of fact, liberalization in foreign trade, integration, cooperation, partnership, free market economy, mobilization of production factors, sustainable changes with high speed, disappearance of differences between internal and external markets, creation of world consumer and information society and etc. are results of globalization process. The ways and methods used by business units in marketing organizing and management in order to fit the new situation, caused an geographical wideness and changes in quality criterions of their activity. As a logical result, global business, global competition and global marketing consepts gradually gained ruling satus over the world. From this aspect of view, important and improving effects of globalization to the context and methods of marketing organizing and management is clear and reasonable. Key words: globalization, marketing, the effects of globalization to the marketing GĐRĐŞ Hazırda çiçəklənmə dövrünü yaşayan qloballaşma prosesinin təsiri bütün istiqamətlərdə özünü göstərməkdədir. Müasir şəraitdə müəssisələrin fəaliyyətində ciddi rola sahib olan bu prosesin marketinq fəaliyyətinin istər təşkili, istərsə də idarə edilməsində də həm bir-başa, həm də dolayılı təsirləri özünü biruzə verir. Qloballaşmanın marketinqə təsiri son dərəcə normal və məntiqlidir. Əvvəla ona görə ki, bu iki proses cəmiyyətlə bağlıdır. Đkincisi isə, marketinqinq formalaşmasında əsas kimi çıxış edən amillər, qloballaşmanın təsiri altında forma və məzmun baxımından dəyişməkdədir. Belə olan halda təsirin olmaması qeyri-mümkündür. Cəmiyyətin müəyyən dairələrində qloballaşmanın təsirlərindən qurtarmaq məqsədi ilə hər nə qədər qloballaşma əleyhinə fikirlər səslənsə də, onun cəmiyyətin inkişafı ilə yaranan tələbinin məntiqi bir nəticəsi kimi ortaya çıxması, prosesin dayandırılmasının imkan xaricində olduğunun işarəsidir. Bu günün marketoloqları qloballaşmanın təsirlərindən qorunmaq əvəzinə, prosesin ortaya çıxardığı fürsətlərdən yararlanmaq istiqamətində öz işlərini qursalar, daha müsbət nəticələr əldə edə bilərlər. Bunu üçün isə, qloballaşmanın təsirlərini və bu təsirlərin xarakterini bilmək şərtdir. Məhz bu məqsədlə qələmə alınan məqalə, əvvəlcə qloballaşma prosesi və onu stimullaşdıran səbəblər, ardından marketinq və onu şəkilləndirən faktorlar, nəticə kimi isə, qloballaşmanın marketinqə əsas təsirləri istiqamətində hazırlanmışdır. 1. QLOBALLAŞMA VƏ ONU ŞƏRTLƏNDĐRƏN AMĐLLƏR Ötən əsrin 80-ci illərindən etibarən inkişaf etmiş ölkələrdə ortaya çıxan qloballaşma hərəkatı getdikcə bütün dünyanı əhatə etməyə başladı. 558

79 II International Congress Dünyanı bir bütöv halında görmək istəyən qloballaşmanın fikir memarlarının əsas iddiası dövlətləşmənin başlaması ilə hissələrə ayrılan yer kürəsini əvvəlki yaradılış formasına qaytarmaqdır. Bunun üçün ölkələr arasında var olan sərhədlərin, siyasi və ideoloji məhdudiyyətlərin eləcə də iqtisadi maneələrin tamamilə ortadan qaldırılması təklif olunur. Tarixi inkişaf nöqteyi nəzərdən qloballaşma əslində yeni bir ideologiya sayılmamalıdır. Çünki burada vahidlik prinsipi vardır. Əslində qədim dünya tarixindən bilinən istilaçılıq hərəkatlarının da təməlində yatan səbəb vahidlik prinsipini təmin etmək olmuşdur. Bir baxıma 16-cı əsrdə o dövrün inkişaf etmiş ölkələrinin apardıqları müstəmləkəçilik fəaliyyəti də bu qəbildən sayıla bilər 1. Əsrlər boyu dünya ölkələri arasında istər qısa, istərsə də uzun müddətli, istər hərbi, istər siyasi, istər iqtisadi mənafelərin əldə olunması məqsədilə ortaya çıxan yaxınlaşma zaman ötdükcə müttəfiqləşməyə gətirib çıxarmışdır. Yenə də zamanın girdabında dəyişməyə məhkum olan mövcud fəlsəfələr və tətbiqatlar daha sivil, daha humanist və daha modern forma almağa başlamışdır. Ölkələr arasında ortaya çıxan bloklaşma bunun bir nəticəsi kimi qiymətləndirilə bilər. Dövlətlər cəmiyyətlərdən, cəmiyyətlər isə fərdlərdən ibarətdir. Fərd isə statik deyil, tam tərsinə dinamikdir -heç zaman var olanla kifayət etməyərək daima dəyişmək və inkişaf etmək ruhuna sahibdir. Bu səbəbilə vaxt ötdükcə bloklaşmanın da yetərsizliyi ortaya çıxmış və bugünkü qloballaşma anlayışı formalaşmağa başlamışdır. Doğrudur bu günün fəlsəfəsi nə istilaçılıq, nə də koloniyalaşdırma dövrünün fəlsəfəsi ilə eyniləşdirilə bilməz. Lakin məsələnin məntiqində yatan eynilik qloballaşma prosesinin əslində əsrlər öncə başladığını deməyə əsas verir. Qloballaşma prosesindən bəhs edərkən maraq kəsb edən məqamlardan biri iyirminci əsrin sonlarına yaxın onu doğuran səbəblərdir: daha doğrusu qloballaşmanı stimullaşdıraraq onun bu qədər geniş vüsət almasını şərtləndirən faktorlardır. Bu faktorlar əsas başlıqlar halında aşağıdakı şəkildə verilə bilər: - Resursların qeyri bərabər bölgüsü: ümumiyyətlə yer kürəsində qeyri-bərabərlik mövcuddur: su ilə ötrülmüş və quru ərazilərin ölüçüləri bir-birinə bərabər deyil. Đnsanların müdaxiləsi və dövlətləşmə prosesi nəticəsində bu qeyri bərabərlik daha da dərinləşmişdir. Güclü hərbi quvvəyə sahib ölkələr daha geniş əraziləri zəbt edərkən, bəzi ölkələr tamamilə yer üzərindən silinmiş, bəziləri isə kiçik ərazilərlə kifayətlənmək məcburiyyətində qalmışlar. 1 Mehmet S. AYDIN və digərləri, Küreselleşme, Ufuk Kitapları, Đstanbul, 2002, s. 12 Ərazi qeyri bərabərliyi ilə yanaşı resurların bölgüsündə də mütənasiblik yoxdur. Aydındır ki, iqtisadi güc istehsalla xarakterizə olunur. Đstehsal isə, istehsal faktorlarına bağlıdır. Đstehsal faktorları isə dünya ölkələri arasında qeyri-bərabər bölünmüşdür. Belə olan halda ehtiyac duyulan resursları əldə etmə problemi ortaya çıxır ki, onun da həlli bir neçə əsr bundan əvvəl olduğu kimi istila etmə yaxud koloniyalaşdırma ilə həll edilə bilməz. Bu halda problemin həlli ölkələr arasında resursların hərəkət sərbsətliyi, yaxud onlardan sərbəst istifadə imkanının təmin edilməsidir. Ölkələr arasından var olan maneələri ortadan qaldırdıran qloballaşma prosesi məhz bu baxımdan son dərəcə böyük əhəmiyyət kəsb edir. - Demoqrafik fərqliliklər: bu günün dünyasında ölkələr arasında var olan ciddi fərqliliklərdən biri də demoqrafik fərqlilikdir. Dünya əhalisinin 1/5-i sadəcə bir ölkənin payına düşür. Gözlənilənlərin tərsinə əhalinin artım tempi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə çox sürətli, inkişaf etmiş ölkələrdə isə çox aşağı səviyyədədir. Đnkişaf etmiş ölkələrdə əhalinin sürətli bir şəkildə qocalması yaşanarkən, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə işsizlik girdabında çırpınan çox böyük gənc potensial mövcuddur. Ölkənin iqtisadi inkişafına bağlı olaraq əhalinin kənd və şəhərlərə görə bölgüsü də ciddi fəqləndirici amildir. Təhsil almaq imkanları, təhsilli insanları cəmiyyətdəki xüsusi çəkisi də ölkədən ölkəyə fərqlilik göstərir. Nəticədə bir təfədə ciddi potensial, digər tərəfdə isə bu potensiala ciddi ehtiyacın varlığı bu günün reallığıdır. Hazırda qloballaşma prosesi bu iki ehtiyacın ödənməsini təmin edə biləcək yeganə vasitə kimi görünməkdədir. - Đqtisadi inkişaf və iqtisadi gerilik: iyirminci əsrin ikinci yarısında dünyanın bir qütbündə inkişafın pik nöqtəsinə çatmış ölkələr, digər qütbündə isə aclıq və səfalət içərisində həyat mücadiləsi verən ölkələr ortaya çıxdı. Bir tərəfdə insanlar lüks ehtiyaclarını ödəyərkən, digər tərəfdə təməl fizeoloji ehtiyacların ödənilməsində ciddi sıxıntılarla qarşılaşırlar: tam mənası ilə yaşadığı ölkəyə görə insanlar arasında ciddi bir uçurumun varlığı özünü göstərməyə başladı. Bu vəziyyət elə indi də davam etməkdədir. Hazırda dünya ölkələrinin 2/3 hissəsi inkişaf etməkdə olan ölkə əhalisidir. Davamlı iqtisadi inkişaf ancaq və ancaq sistemli fəaliyyət nəticəsində əldə oluna bilər. Sistemli fəaliyyət dedikdə isə təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə, insan resurslarının yetişdirilməsi və istifadəsi, texniki inkişaf, istehsalın artırılması, dünya ticarətində iştirak, iqtisadi liberallaşma, sərmayə təchizatının artırılması, sənayeləşmə, infrastrukturun inkişaf etdirilməsi və sair nəzərdə tutulur ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə demək olar ki, bu sahələrin heç biri arzu edilən səviyyədə deyil, ölkənin 559

80 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process daxili imkanları isə sadalanan xüsusuları lazımi səviyyəyə çatdırmağa imkan vermir. Belə olan halda, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin köməyinə ehtiyac duyulur. Digər tərəfdən inkişaf etmiş ölkələr də müəyyən mövzularda çəkdikləri sıxıntıları inkişaf etməkdə olan ölkələr hesabına həll edə bilərlər (məsələn, işçi qüvvəsi çatışmazlığı problemi). Ümumiyyətlə inkişaf etmiş ölkəlrlə (ĐEÖ), inkişaf etməkdə olan ölkələr (ĐEOÖ) arasında beş axım mövcuddur: ĐEÖ-dən ĐEOÖ-ə xidmətlər, texnologiya və sərmayə, ĐEOÖ-dən ĐEÖ-ə xammal, hər ikisindən bir-birinə isə sənaye malları axımı 2. Bu halda iki fərqli qütblərdə dayanan ölkələrin qloballaşma prosesi ilə inteqrasiyası hər iki cəbhə baxımından faydalı görünür ki, qloballaşma da məhz bu inteqrasiya prosesidir. Ümumiyyətlə qloballaşma tərəfdarlarının iddialarına görə, hazırda ölkələr arasında var olan birinci dünya, üçüncü dünya, inkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan və sair kimi bölünmələr qloballaşma prosesi sayəsində ortadan qalxacaqdır 3. Bu məqam da qloballaşmanın geniş vüsət almasına təkan verici xüsus sayıla bilər. - Qapalı sistemlərin çökməsi: ötən əsrin iyirminci illəri dünyada iki fərqli fəlsəfə və cəbhəninkapitalizm və sosializm-yaranması ilə xərakterizə olunduğu halda, həmin əsrin sonları bu tərəflərdən birinin digəri üzərində birmənalı qələbəsi ilə yadda qaldı. Bəziləri səbəblərini 1980-cı illərin ortalarında meydana gələn və Sovet cəmiyyəti üçün təhlükəli olan islahatlar, bəziləri isə çoxmillətli ölkənin təbiətində var olan siyasi və sosial-iqtisadi problemlər və münaqişələr dayandığını iddia etsələr 4 də nəticə birdir; başda SSRĐ olmaqla sosialist fəlsəfəsinə əsaslanan blok çökdü və qapalı sistem anlayışının çürüklüyü üzə çıxdı. Yeni müstəqil ölkələrin qarşılaşdıqları bir sıra çətinliklərin başında iqtisadi problemlər gəlməkdə idi. Bu problemlərin həlli isə müasir sərbəst bazar iqtisadiyyatına əsaslanan liberal iqtisadi sistemin qurulması ilə mümkün olduğundan istər istəməz bir vaxtlar qarşı-qarşıya duran cəbhələrin iqtisadi inteqrasiyası reallaşmağa başladı. Bu da qloballaşma fəaliyyətinin yayılmasında öz xüsusi rolunu oynamağa başladı. - Yeni bazar arayışları: ötən əsrin iyirminci illərində qloballaşma hərəkatının geniş vüsət almasının səbəblərindən biri də, inkişaf etmiş ölkə müəssisələrinin daxili bazarların yetərsizliyi səbə Mim Kemal ÖKE, Küresel Toplum, ASAM yayınları, Ankara, 2001, s. 43 Gökçen Coşkun ALBAYRAK və digərləri, Globalizasyonun Yansımaları, editor: Uğur Selçuk AKALIN, Donkişot Yayınları, Đstanbul, 2002, s. 10 Ramiz MEHDĐYEV, Azerbaycan Küreselleşmenin Talepleri, DA Yayıncılık, Đstanbul, 2005, s. 25 bi ilə yeni bazar arayışlarına çıxmaları göstərilə bilər. Müasir texnika ilə təchiz olunmuş müəssisələr istehsal imkanlarını genişləndirərək rentabelliliklərini yüksəltmək məqsədi ilə satış həcimlərini artırmaq, digər tərəfdən məsrəflərinin minimuma endirmək məqsədilə istehsal proseslərini müxtəlif ölkələrə yaymaq məqsədi güdməyə başladılar. Ölkələr arasında müxtəlif formalarda var olan məhdudiyyətlər bu imkanı onların əlindən aldığına görə, adı gedən müəssisələr qloballaşma prosesinin bir növü ssenaristlərinə çevrildilər. - Demokratikləşmə və siyasi dəyişiklik: sosializm fəlsəfəsinin Sovet Đttifaqının süqutu ilə birlikdə otradan qalxması dünyanın siyasi cəhətdən dəyişməsinə səbəb oldu. Sosializmin çöküşü demokratiyanın qələbəsi kimi xarakterizə olunduğundan, demokratiya ən ideal və mütərəqqi idarəetmə metodu olaraq cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmağa başladı. Kütləvi şəkildə yayılan demokratiya anlayışı öz növbəsində qloballaşma prosesinin sürətlənməsinə şərait yaratdı. Belə ki, təməldə söz və fikir azadlığı kimi bilinən demokratiya anlayışına görə, insanların istər ölkə daxilində, istərsə də ölkələr arasında köç etmə və yerləşmə azadlığı, iqtisadiyyata dövlət müdaxiləsinin mümkün olduğu qədər azaldılması, sərbəst bazar iqtisadiyyatının formalaşması, insafsız rəqabətin ortadan qaldırılması, insan resurslarının məqsəd yönlü və səmərəli istifadəsi, mühafizəkarlıq, iqtisadi fəaliyyət və hərəkət məhdudlaşdırılmalarını qəbul etməməsi və sair kimi iqtisadi aspektləri də vardır 5. - Qlobal problemlər: texniki inkişaflar əsri sayılan iyirminci əsr, insanların həyat və fəaliyyətlərini asanlaşdırma adına ciddi imkanlar ortaya çıxardığı kimi, həyat və yaşamaq nöqteyi nəzərdən bir sıra ciddi problemlərin də ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Məsələ burasındadır ki, iyirminci əsrdə ortaya çıxan bu problemlərin həlli də dünya ölkələrini ciddi əməkdaşlığa, başqa bir sözlə qloballaşmaya sövq edir. Məsələn, ətraf mühitin çirklənməsi, ozon təbəqəsinin nazilməsi, istiləşmə, təbii fəlakətlər, fauna və floranın məhv olması və bu qəbildən olan sair problemlərin bir və ya bir neçə ölkənin cəhdləri ilə ortadan qaldırılması qeyri-mümkündür. Sadalanan problemlər qlobal xarakter daşıyır buna görə də onlara qlobal yanaşma zəruridir. Bu isə öz növbəsində qloballaşmanı stimullaşdırmaqdadır. - Təhlükəsizlik: bu məsələ müxtəlif aspektlərdə ələ alına bilər. Məsələn, iqtisadi, ekoloji, milli, hərbi və s. Təhlükə bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən iki fərqli düşüncə, davranış və ya fəaliyyətlərin toqquşma ehtimalına verilən addır. Hər bir 5 Erdal TÜRKKAN, Ekonomi ve Demokrasi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1996, ss

81 II International Congress ölkə hökumətini ciddi məşğul edən məsələlərdən biri olan təhlükəsizlik məsələsi, yalnız var olan zidd düşüncələr, davranışlar və ya hərəkətlər arasındakı sərt ziddiyyət dərəcəsini mümkün olduğu qədər yumuşaltmaq və azaltmaq, əgər imkan varsa tamamilə ortadan qaldırmaqla mümkündür. Bunun reallaşması üçün tərəflərin ümumi məqsədlər ətrafında toplaşaraq öz məqsədlərindən müəyyən qədər geri çəkilmələri lazımdır. Belə olan halda, qarşılıqlı dialoq, qarşılıqlı dözümlülük və qarşılıqlı anlaşma və bunun ardınca ümumi məqsədlər uğrunda ortaq fəaliyyət kimi anlayışlar qarşıya çıxır ki, bu da qloballaşmanın bir digər formada təzahürü sayıla bilər. - Sosial dəyişikliklər: iyirminci əsr müxtəlif yönləri ilə ələ alınmaqda və araşdırılmaqdadır. Bunun səbəbi həmin əsrdə demək olar ki, bütün sahələrdə ciddi dəyişikliklərin baş verməsidir. Baş verən dəyişikliklər içərisində diqqəti çəkən ən mühüm dəyişikliklərdən biri də cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklərdir. Đyirminci əsr cəmiyyətin həyatında köklü dəyişikliklərə də xarakterizə olunur. Məsələn, demokratik dəyərlərin ön plana çıxması, ətraf mühitin mühafizəsi, könüllü birliklərin yaranması, insan hüquqlarının, müəssisələrdə sosial öhdəliklər, insanlar və qruplar arasında yardımlaşma, terrorla birgə mücadilə, irqçilik, milliyyətçilik hərəkatlarının əvəzinə qarşılıqlı dözümlülük kimi məsələlər məhz bu dövrün müsbət nəticələridir. Qısaca, iyirminci əsr sosial həyatda insan mərkəzli düşüncə tərzinin ortaya çıxması və yayılması dünya vətəndaşı məntiqinin yerləşməsinə gətirib çıxarmışdır ki, bu da öz növbəsində qloballaşmanın geniş vüsət almasına əlverişli mühit hazırlamışdır. - Đnformasiya texnologiylarının inkişafı: ötən yüzilliyin ən mühüm və diqqəti çəkən tərəfi bu əsrdə informasiya texnologiyalarının misli gözünməmiş şəkildə inkişaf etməsidir. Radionun kəşfi ilə başlayan bu proses əsrin axırlarında peyk ötürücüləri vasitəsi ilə bütün dünyanı əhatə edən vahid internet şəbəkəsinin qurulması ilə nəticələnmişdir. Harada olmasından asılı olmayaraq günün istənilən vaxtında və yer kürəsinin istənilən nöqtəsində baş verən proseslər haqqında informasiya almaq imkanı yaradan müasir informasiya texnologiyaları dünya əhalisini informasiya cəmiyyətinə çevirmişdir. Daxilində hər zaman ən mükəmmələ çatmaq arzusu daşıyan insan övladının bu qədər geniş informasiyaya sahib olması bir tərəfdən onun dünya görüşündə ciddi dəyişiklərə səbəb olmuş, digər tərəfdən onu dünya vətəndaşlığı əldə etmə mücadiləsinə sövq etmişdir. Đçərisində olduğu şəraitə görə, müxtəlif şəkillərdə özünü göstərən bu mücadilə nəticədə ölkələr arasında var olan fərqlilikləri ortadan qaldırmış və qloballaşmnın sürətlənməsində xüsusi rol oynamışdır. 2. MARKETĐNQ KONSEPSĐYASI VƏ ĐNKĐŞAFI Çoxları səhvən marketinqi satış ilə eyniləşdirirlər. Lakin satış, marketinq aysberqinin yalnız görünən tərəfi və çox vaxt o qədər də vacib olmayan funksiyasıdır. Belə ki, əgər müştəri ehtiyacları tam müəyyən edilibsə, münasib əmtəə hazırlanıbsa, lazımi stimullaşdırma fəaliyyəti yerinə yetirilibsə, müvafiq qiymətə, münasib yerdə əmtəə müştəriyə təklif olunursa təbii ki, satılacaqdır 6. O zaman marketinq nədir? Marketinq ortaya çıxdığı gündən bu günə fərqli şəkillərdə tərif olunsa da, Amerika Marketinq Assosiasiyası 7 tərəfindən verilmiş və artıq hamı tərəfindən qəbul edilmiş tərifi mövcuddur. Bu tərifə görə; Marketinq, fərdi və təşkilati məqsədlərə çatmağa imkan verən mübadilələrin həyata keçirilməsi üçün mal, xidmət və fikirlərin ortaya çıxarılması (inkişaf etdirilməsi), qiymətləndirilməsi, stimullaşdırılması və bölgüsü ilə əlaqədar planlama və tətbiqat prosesidir. Göründüyü kimi, tərfidə bir çox xüsuslar yer almış və fərqli fəaliyyətlər marketinqin mövzusu olaraq ifadə edilmişdir. Mövzunu daha aydın hala gətirmək üçün tərifdə yer alan əsas nöqtələri ayrılıqda vurğulamaq yerində olar 8 : a) Hər şeydən əvvəl marketinq çeşidli fəaliyyətlərin məcmusudur- tərifdə mal, xidmət və fikirlərin ortaya çıxarılması və inkişaf etdirilməsi, qiymətləndirilməsi, stimullaşdırılması və bölgüsü kimi müəssisələrdə həyata keçirilən, bir-birindən tamamilə fərqli, amma qarşılıqlı əlaqəli fəaliyyətlər marketinqin mövzusu içərisində ələ alınmışdır. b) Ehtiyacların qarşılanmasını təmin edən mübadilə fəaliyyəti-tərifdəki fərdi və təşkilati məqsədlərə çatmağa imkan verən mübadilələrin həyata keçirilməsi ifadəsi marketinqin mübadilə tərəfini ortaya qoymaqdadır. Aydındır ki, hər bir müəssisə bəlli bir mənfəət əldə etmək məqsədi ilə qurularaq idarə edilməkdədir. Müəssisə tərəfindən istehsal edilən əmtəələr, onlara ehtiyac duyan insanlarla müəyyən bir məbləğ qarşılığında mübadilə edilməlidir və bu mübadilə sayəsində tərəflər öz məqsədlərinə çatırlar. c) Mal, xidmət və fikirlərlə əlaqədardır-bir neçə əsr əvvəl istehsal adı altında sadəcə fiziki mallar ortaya çıxarıldığı halda, günümüzdə xidmətlər və fikirlər də alınıb-satılmaqdadır. Belə olan halda onlar da marketinqə mövzu təşkil edir Filip KOTLER, Marketinqin Əsasları, tərcümə edənlər: Rauf HACIYEV, Rövşən MƏMMƏDOV, Ergün, Bakı, 1993, s. 10 American Marketing Assosiation, Đsmet MUCUK, Pazarlama Đlkeleri, 10. Basım, Türkmen Kitabevi, Đstanbul, 1998, s

82 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process d) Marketinq fəaliyyəti istehsaldan əvvəl başlayır-tərifdə diqqəti çəkən bir digər xüsus mal, xidmət və fikirlərin ortaya çıxarılması dir. Belə ki, istehsal fəaliyyəti nəyin istehsal ediləcəyi sualı ilə başlayır. Bu xüsusun marketinqin içərisində ələ alınması isə, marketinqin daha müəssisə qurulmazdan əvvəl fəaliyyətə başlaması mənasını verir. e) Davamlı və tez-tez dəyişən mühitdə həyata keçirilir-günümüzün müəssisələri açıq sistem içərisində fəaliyyət göstərməyə məhkumdurlar. Ən qapalı və uzun ömürlü sistem Sovet Đttisaqı olmuşdur ki, onu da 70 ildən çox davam etdirmək iqtisadi baxımdan sərfəli olmamışdır. Müəssisələrin açıq sistem içərisində fəaliyyət göstərmələri isə, onları daimi və tez-tez dəyişən bir mühit ilə mücadilə etməyə və yaxud dəyişən mühit şəraitinə uyğunlaşmağa məcbur edir. 19-cu əsrin sonlarına doğru buxar maşınının istehsalata tətbiqi ilə başlayan kütləvi istehsal və o tarixdən indiyə qədər keçən dövrün analizi, müəssisə idarəçilərinin bazara və dolayısı ilə müştərilərə baxış aspektinin böyük şəkildə dəyişdiyini göstərir. Əsas xətləri ilə bu dövr 3 mərhələdən ibarətdir 9 : a) Buxar maşınının istehsalata tətbiqi ilə başlayan və 1930-cu illərə qədər davam edən dövr istehsal konsepsiyası dövrü olaraq ifadə edilməkdədir. Qısaca, nə istehsal etsəm sataram, yetər ki, necə istehsal edəcəyimi bilim şəklində ifadə edilən bu dövrdə diqqət sadəcə istehsal üzərində cəmlənmişdi. Kəskin bir şəkildə məcmu tələbin məcmu təklifi keçdiyi bu illərdə istehsalçıların istehlakçı istəkləri barəsində qətiyyən düşünmədikləri görülür. b) 1930-cu illərdə dünya səviyyəsində ortaya çıxan iqtisadi böhran və bu böhrandan can qurtarma yolları mövzusunda var olan düşüncələr bir nöqtə üzərində cəmlənirdi: istehsal ciddi şəkildə təşviq edilməlidir. Bu yanaşma ölkə idarəçilərini çeşidli təşviq sistemləri tapmağa məcbur etdi. Tətbiq edilən siyasətlər nəticəsində istehsal miqdarında ciddi artımlar özünü göstərdi. Belə olan halda çox qısa zamanda bazarda çarxlar əvvəlki dövrin tərsinə dönməyə başladı: məcmu təklif məcmu tələbi keçdi ci illəri əhatə edən bu dövrdə müəssisə idarəçiləri istehsal etdikləri əmtəələri əldən çıxarma cəhdi içərisinə girdilər və bu səbəblə o dövrün fəlsəfəsi qısa bir ifadə ilə- nə istehsal etsəm sataram, yetər ki, necə satacağımı bilim -şəklində idi. Satış konsepsiyası dövrü olaraq adlandırılan bu dövr 1970-ci illərə doğru ortadan qalxmağa başladı. Bir çox səbəb olsa da, ən əsası aldadılan müştərilərin aldadıldıqları müəssisənin əmtəələrini bir daha istehlak etməmələri ilə yanaşı, potensial müştəriləri də ortadan qaldırmaları olmuşdur. c) Satış konsepsiyasının əksiklikləri və ictimai dəyərlərdə yaşanan ciddi dəyişikliklər, insanların sosial mövzulara daha çox meyl etmələri, nəticədə müəssisələri istehsal edə bildiklərini satmaq yerinə sata biləcəkləri əmtəələri istehsal etməyə yönləndirmişdir. Đstehlakçı istək və ehtiyaclarını ön planda tutan bu anlayış dövrü isə, marketinq konsepsiyası dövrü olaraq ifadə edilməkdədir. Bu dövrin fəlsəfəsi qısaca- istehlakçı kraldır -şəklində ifadə edilməkdədir. 3. MARKETĐNQĐN MÜHĐTĐ Yuxarıda vurğulandığı kimi, günümüzün müəssisələri öz fəaliyyətlərini açıq sistem anlayışı içərisində, davamlı dəyişən mühit şəraitində həyata keçirirlər. Bu o deməkdir ki, müəssisə fəaliyyətləri sadəcə daxili faktorların deyil eyni zamanda xarici faktorların da təsiri altındadır. Müəssisə funksiyalarından biri olan marketinq də istisna təşkil etmir. Belə ki, marketinqin istər təşkili, istərsə də tətbiqində həm daxili, həm də xarici təsirlər vardır. Müvəffəqiyyətli marketinq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün bu təsirlərin hamısının bilinməsi və fəaliyyətin bütün mərhələlərində lazımi tədbirlərin alınması son dərəcə vacibdir. Marketinqə təsir edən faktorlardan bəhs edərkən, onların hamısının marketinq idarəçiləri tərəfindən istənilən şəkildə dəyişdirmə imkanının olmadığını da vurğulamaq lazımdır. Belə olan halda marketinqə təsir göstərən faktorların çoxluğunu nəzərə alaraq onları qruplaşdırarkən nəzarət altında saxlanıla bilən və nəzarət altında saxlanılması mümkün olmayan faktorlar şəklində qruplaşdırma daha münasib sayıla bilər. Aşağıdakı şəkil 1 məhz bu nöqteyi nəzərdən çəkilmişdir: 9 Murat Hakan ALTINTAŞ, Tüketici Davranışları: Müşteri Tatmininden Müşteri Değerine, Alfa Yayınları, Đstanbul, 2000, s. 3 Şəkil 1. Marketinqə təsir göstərən faktorlar 562

83 II International Congress Şəkildə faktorlar heç nəzarət altında tutulmayan faktorlardan tam nəzarət altında tutula bilən faktorlara doğru sıralanmışdır. Məsələn, əhalinin sayı, yaxud yaş tərkibini ifadə edən demoqrafik faktorun müəssisə tərəfindən qətiyyən nəzarət altında saxlanılması yaxud dəyişdirilməsi mümkün deyil. Buna görə də faktor şəklin ən sol tərəfində, müəssisənin öz əmtəəsini yaxud əmtəələrini tanıtma formalarından biri olan reklam vasitələrinin seçilməsi yaxud reklam mətninin hazırlanması kimi mövzuları əhatə edən stimullaşdırma fəaliyyəti isə marketinq rəhbərliyinin tam nəzarəti altında olduğundan və istənilən zaman istənilən şəkildə dəyişdirildiyindən tam əks sağ tərəfdə yerləşdirilmişdir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək yerində olardı ki, marketinq kompleksinin ünsürləri müxtəlif marketoloqlar tərəfindən müxtəlif şəkillərdə və sayılarda tərtib olunsa da, hamı tərəfindən qəbul olunan və yuxarıdaki şəkil 1-də yer alan ünsürlər McCarthy tərəfindən ortaya atımışdır və qısaca 4 P adlandırılır QLOBAL MARKETĐNQ Ölkələr arasında iqtisadi fəaliyyətlər hər zaman mövcud olmuşdur. Bunun səbəbi ərazisinin böyüklüyündən tutmuş, mədəniyyətə qədər ölkələr arasında var olan fərqliliklərdir. Ölkələr arasındaki iqtisadi münasibətlər və onların səmərəli istifadəsi haqqında elmi araşdırmalar uzun illər bundan əvvəl aparılmış və dövrün şərtlərinə görə kifayət qədər samballı nəzəriyyələr ortaya atılmışdır. Adam Smith və David Ricardonun əsərləri buna misal göstərilə bilər. Qeyd edilməlidir ki, həmin nəzəriyyələr bu gün tam aktuallığını qoruya bilmir. Məsələ orasındadır ki, cəmiyyət və təfəkkür, eləcə də fürsətlər və tətbiqatlar daim dəyişir. Həmin bu dəyişmələrin nəticəsidir ki, bir zamanlar ölkələr arasında iqtisadi münasibətlər deyiləndə sadəcə mal ticarəti nəzərdə tutulduğu halda, bu gün əhalinin miqrasiyasından tutmuş informasiya ötürülməsinə qədər çox geniş bir fəaliyyətdən söhbət gedir. Yeri gəlmişkən bunu da qeyd etmək lazımdır ki, artıq ölkələr arasında ticarət yox marketinq fəaliyyətindən bəhs olunur. Yuxarıda marketinqin inkişafı ilə əlaqədar verilən məlumatlar bunun səbəbini açıqlamaqdadır. Ölkələr arasında həyata keçirilən marketinq fəaliyyətinin özündə də bəzi dəyişikliklər baş verir. Belə ki, menecmentlə əlaqədar bir o qədər də köhnə sayılmayacaq, təxminən il əvvəl nəşr olunan elmi əsərlərdə, birdən artıq ölkədə həyata keçirdiyi fəaliyyətlərə görə müəssisələr beynəlxalq, trans milli və qlobal müəssisələr olaraq qruplandırılırdı. Beynəlxalq müəssisələr qurulduğu ana ölkədə istehsalını həyata keçirib, digər ölkələrə 10 Philip KOTLER, Marketing Management, Millenium Edition, Pearson Custom Publishing, 2002, p. 10 istehsal etdiyi əmtəələri ixrac edən müəssisələrə, trans milli müəssisələr istehsal və əmtəələrinin realizasiyasını ən az faizini ilk qurulduğu ölkə xaricindəki ölkələrdə həyata keçirən müəssisələrə, qlobal müəssisələr isə, həm istehsal həm də əmtəələrinin realizasiyasını çox sayıda ölkələrdə həyata keçirən və yer kürəsinin istənilən hissəsini özü üçün fəaliyyət sahəsi bilən müəssisələrə deyilirdi. Müəssisənin həyata keçirdiyi marketinq fəaliyyəti də buna uyğun olaraq beynəlxalq marketinq, trans milli marketinq və qlobal marketinq şəklində ifadə olunurdu. Hazırda bu yanaşma tərzində bir dəyişiklik özünü göstərir. Belə ki, marketinq sahəsində dünya səviyyəsində tanınmış Filip Kotler və Gary Armstrong qlobal marketinqi birdən çox ölkədə həyata keçirilən marketinq fəaliyyəti kimi adlandırırlar 11. Yəni, əvvəllər ifadə olunan beynəlxlaq və trans milli marketinq anlayışları bir kənara atılaraq sadəcə qlobal marketinq anlayışını qəbul edirlər. Başqa sözlə ölçüsündən və formasından asılı olmayaraq birdən çox ölkədə aparılan marketinq fəaliyyəti getdikcə qlobal marketinq şəklində ifadə olunmaqdadır. Qlobal marketinq məsələsinə yanaşmada dəyişdiyi görülən bir başqa məsələ bütün dünyada mütləq vahid və standart tətbiqatın zəruriliyi məsələsidir. Belə ki, keçən əsrin 80-cı illərində qloballaşma fəaliyyəti xüsusi stimul alarkən, hamı tərəfindən qloballaşma vahidlik və standartlıq kimi qəbul edilirdi. Bunun səbəbi bəlkə də ilkin tətbiqatların ruhunda var olan və sonradan amerikanlaşma və avropalaşma şəklində ifadə olunan səhv yanaşma tərzi idi. Zaman keçdikcə, tam vahidliyin və standartlaşmanın mümkün olmadığı anlaşıldı. Qloballaşma fəaliyyəti içərisinə aktiv şəkildə daxil olduğu halda, istər mədəniyyət, istər sosial həyat, istərsə də digər sahələrdə ölkələr arasında var olan və ictimaiyyətin dəyişdirmək istəmədiyi çox sayıda fərqli nüasnlar özünü biruzə verdi. Belə olan halda, yavaş-yavaş yerli xüsusiyyətlərin önəmini ifadə edən qlokallaşma anlayışı ortaya çıxdı. Bu məqamda qloballaşmanın qlobal düşün, lokal hərəkət et fəlsəfəsi yarandı. Yuxarıda adları çəkilən bu iki elm adamının bu məsələyə yanaşma tərzi də diqqəti çəkir. Belə ki, onlar vahid və standart proqram və əmtəə ilə, fəaliyyətin həyata keçirildiyi hər ölkənin xüsusiyyətlərinə görə müəyyən olunmuş proqram və əmtəələr üzrə fəaliyyətləri müəssisələrin qlobal arenada, iki əks qütbündə dayanan qlobal marketinq strategiları kimi qiymətləndirirlər Gary ARMSTRONG, Philip KOTLER, Marketing an Introduction, sixth edition, Prentice Hall, New Jersey, 2003, p Gary ARMSTRONG, Philip KOTLER, Marketing an Introduction, sixth edition, Prentice Hall, New Jersey, 2003, p

84 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Ürünü değiştirme XARĐCĐ BAZARLARDA MARKETĐNQĐN TƏŞKĐLĐ FORMALARI Müəssisələrin xarici bazarlarda iştirakı onların bu bazarlarda marketinq fəaliyyətini nə dərəcədə həyata keçirə biləcəklərinə bağlıdır. Bütün müəssisələrin imkanları və qaynaqları eyni olmadığından onların xarici bazarlarda qarşıya çıxan problemləri həll edə bilmə qabuliyyətləri də fərqlidir. Məsələni qəlizləşdirən xüsuslardan biri də budur ki, bütün xarici bazarlarda qarşıya çıxan problemlər eyni deyil, yaxud fərqli xarici bazarlarda var olan eyni problemlərin çətinlik dərəcələri də eyni ağırlıqda olmur. Ümumiləşdirmək lazım gələrsə, müəssislərin xarici bazarlarda qarşılaşdıqları problemləri aşağıdakı kimi sıralamaq mümkündür 13 : - mühit faktorlarının çoxluğu - beynəlxalq risq çeşidi və dərinliyinin daxili bazara görə çox olması - dil, din, irq, adət, ənənə və sair demoqrafik fəqrliliklər - sosial fərqliliklər - siyasi rejim və siyasi risqlər - hökumət müdaxiləsi - bürokratiya - beynəlxalq müqavilələr və normalar - iqtisadi vəziyyət - xarici valyutandan istifadənin zəruriliyi - bank və maliyyə sistemindən istifadə məcburiyyəti - qaynaqlar - rəqabət - bazar potensialı - əmtəənni xüsusiyyəti - müəssisələrin məqsəd və hədəfləri - idarə etmə bacarığı - xarici bazarda fəaliyyətlərə nəzarət imkanı - müştəri xüsusiyyətləri - çox sayıda vasitəçilərə ehtiyac - fəaliyyətdə yol verilən xətaları düzəltmə imkanının az olması yaxud heç olmaması və s. Bu və digər faktorların təsiri altında müəssisələr xarici bazarlarda öz marlketinq fəaliyyətlərini aşağıdakı şəkillərdə təşkil edə bilərlər 14 : Đxracat: ixracat xarici bazarlara yönəlmənin ən sadə üsuludur desək yanılmarıq. Çünki bu metodda istehsal prosesləri tamamilə müəssisənin qurulduğu ölkədə həyata keçirilir. Müəssisə sadə- 13 Cem KOZLU, Uluslararası Pazarlama, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, 4. baskı, Ankara, 1993, s.4, Memiş YILMAM, Önümüzdeki Dönemde KOBĐ leri Neler Bekliyor?, get_article.asp?article_id=350, 09/03/ Birol TENEKECĐOĞLU və digərləri, Pazalama Yönetimi, 4. baskı, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2006, ss cə istehsal etdiyi məhsulu xarici bazara yaxud bazarlara çıxarır. Đxracat fəaliyyətinin özü də iki formada aparıla bilər. Bunlardan birincisi, təsadüfü ixracatdır ki, müəssisə əslində beynəlxalq fəaliyyətdə planlaşdırılmış şəkildə iştirak etmir. Sadəcə xarici bazarlardan gələn sifariş əsasında öz məhsulunu ixrac edir. Đkincisi isə, aktiv ixracat fəaliyyətidir. Đxracatın bu növündə müəssisə planlı şəkildə xarici bazarlara mal ixrac edir. Lisenziya vermə: müasir dünyada xarici bazarlarda iştirakın bu forması da mövcuddur. Đxracatdan daha geniş miqyaslı fəaliyyət sayılan lisenziya vermə metodunda müəssisə özünə aid olan hər hansı bir haqqı/hüququ müəyyən ödəmə qarşılığında fəaliyyət göstərməyi arzuladığı xarici bazardakı müəssisəyə satır. Ən geniş istifadə sahəsi patent olan bu metodun çox sayıda müsbət tərəfləri olsa da, haqqın/hüququn satıldığı müəssisəni lazımi nəzarət altında saxlaya bilməmənin doğuracağı çox ciddi risq tərəfi də mövcuddur. Müştərək fəaliyyət: müəssisələrin xarici bazarlara çıxışlarında geniş istifadə olunan metodlardan biri müştərək fəaliyyətdir. Daxili imkanların yetərsizliyi, yaxud bazar şərtlərinin ağırlığı kimi səbəblərlə, müəssisələr girmək istədikləri bazarda var olan hər hansı bir müəssisə ilə ortaq fəaliyyətə başlaya bilərlər. Hər cür risqlərin bölgüsünə əsaslanan bu metod xüsusilə potensialı böyük amma, təkbaşına fəaliyyət üçün çox risqli olan bazarlar üçün seçilir. Xarici bazarlarda fəaliyyət formalarından sonuncusu və ən genişi, birbaşa investisiyadır. Seçilən bazar xarici bazar olsa da, müəssisənin sərbəst fəaliyyət göstərməsinə heç bir təhlükə olmadığı zaman bu strategiya seçilə bilər. Bu metodun müsbət tərəfi xarici bazarda müəssisənin marketinq fəaliyyətini arzu etdiyi formada təşkil edə bilmə imkanına sahib olmasıdır. Metodun ən ciddi sıxıntısı, beynəlxalq faktorlardan qaynaqlanan risqlərin hamısına müəssisə tərəfindən təkbaşına sinə gərilməsidir. 6. QLOBALLAŞMANIN MARKETĐNQƏ ÜZƏRĐNDƏ TƏSĐRĐ Yer kürəsini böyük kəndə çevirən qloballaşma prosesinin ictimai həyatın bütün sahələrində təsirini və təzahürünü görmək mümkündür. Bunun səbəbi qloballaşmanın bir yandan hər tərəfli proses olmasıdırsa, ikinci tərəfi ictimai formasiyalarda olduğu kimi, qloballaşmanın cəmiyyətin inkişaf prosesi çərçivəsində şüurlu ya da şüursuz şəkildə ortaya çıxan tələb xarakterli olmasıdır. Đctimai həyatın mühüm tərkib hissələrindən biri olan biznes subyektlərindən qloballaşmanın təsirsiz ötüşməsi nəinki düşünülə bilməz, bu subyektlər müxtəlif şəraitdə hətta qloballaşma prosesinin ssenari müəllifləri kimi iştirak edirlər.

85 II International Congress Ümumilikdə ənənəvi idarəetmə sisteminə təsir göstərən qloballaşma prosesinin müəssisələrin əsas funksiyalarından biri sayılan marketinq fəaliyyətinin təşkili və idarə edilməsinə də ciddi təsirləri özünü göstərir və göstərməməsi sadəcə mümkün deyil. Belə ki, marketinq fəaliyyətinə çox sayıda faktor təsir göstərir, qloballaşma isə bu faktorların dəyişməsinə səbəb olur. Başqa sözlə, qloballaşma prosesi marketinqi şəkilləndirən faktorları dəyişdirmək yoluyla dolayılı olaraq marketinqə təsir göstərir. Çox şaxəli və çox sayıda olan bu təsirlərdən əsasları qısaca aşağıda sıralanmışdır: - Resurslardan ortaq istifadə imkanı: fərqli ölkələrin fərqli resurslara sahib olduqları yuxarıda vurğulanmışdı. Məhz qloballaşma nəticəsində müəssisələr bu fərqli resurslardan sərbəst şəkildə istifadə etmə imkanı əldə edirlər ki, bu da məsrəflərin azaldılması və daha effektiv fəaliyyət göstərməyə, nəticədə rəqabət üstünlüyü əldə etməyə imkan yaradır. - Demoqrafik bənzərliyin ortaya çıxması: qloballaşma prosesi ölkələr arasında var olan demoqrafik fərqliliklərin müəyyən qədər azalmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, ailə qruluşu, evlənmə, təhsil alma, məslək sahibi olma, urbanizasiya və sair kimi xüsusiyyətlərdə ciddi yaxınlaşmalar müşahidə edilir. Qeyd edilməlidir ki, demoqrafik faktorlar marketinq fəaliyyətində çox böyük təsir gücünə sahibdir. Var olan fərqliliklər marketinqin təşkili və idarə edilməsində nə qədər çətinlik törədirsə, fərqliliklərin ortada qalxması bir o qədər rahatlıq gətirir. - Đctimai şüurda dəyişiklik: ictimai həyatda qloballaşmanın ortaya çıxardığı ən böyük dəyişikliklərdən biri təfəkkür tərzinin, ictimai şüurun dəyişməsidir. Hazırda dünyanın harasında fəaliyyət göstərməyindən asılı olmayaraq müəssisələrin öz sosial öhdəliklərini yerinə yetirmələri mütləq şərt kimi qarşıda durur. Bir vaxtlar lüzumsuz məsrəflərə səbəb olduğu iddiası ilə o qədər də əhəmiyyət verilməyən məsələlər məsələn, demokratik əsaslarla idarə etmə, işçilərin həmkarlar ittifaqlarında iştirakı, iş şəraitinin yaxşılaşdırılması və erqonomika, müştəri məmnuniyyəti və sair, hazırda hər bir müəssisə üçün təməl prinsip halına gəlmişdir. - Yeni bazarların ortaya çıxması: qloballaşma prosesinin müəssisələr önündə yaratdığı ən böyük fürsət yeni bazarları ortaya çıxarmasıdır. Xüsusilə qapalı sistemlərin çökməsi ilə, Avropa, Amerika eləcə də inkişaf yolunu tutmuş Şərqi Asiya ölkələri üçün çox ciddi bazarlar ortaya çıxmışdır. Qeyd olunmalıdır ki, qapalı sistemi tərk edən ölkələr üçün adı çəkilən regionlar da yeni bazar deməkdir. Çünki, bu ölkələr sahib olduqları resursları həmin ölkə bazarlarında realizə etmək şansını qazanmışlar. - Siyasi yaxınlaşma: bir zamanlar ciddi təhlükələr qaynağı olan siyasi fəqrliliklər, hazırda qloballaşma prosesinin təsiri altında ortadan qalxmaqdadır. Sadəcə ölkələr arasında deyil, eyni zamanda ölkə daxilində yürüdülən siyasətlər də yerli xüsusiyyətlər səbəbi ilə müəyyən qədər fərqlənsələr də, demək olar ki, məntiq və məqsəq baxımından eynidir. Bu isə öz növbəsində marketinqin təşkili və idarə edilməsinə öz təsirini göstərərir. - Hüquqi yaxınlaşma: hüquq və qanunvericilik cəmiyyətin ruhuna uyğun standartlar sistemidir. Qloballaşma prosesi nəticəsində cəmiyyətlər arasında fərqliliklərin ortadan qalxaması, hüquqi sistemlər arasında var olan fərqliliklərin də ortadan qalxmasına səbəb olmuşdur. Ölkələr arasında insan hüquqları, istehlakçı hüquqları, anti-monopol, reklam, patent, marka, lisenziyalaşdırma, standatrlaşdırma və iqtisadi həyatı tənzimləyən sair qanunlar arasında demək olar ki, ciddi bir fəqrlilik yoxdur. Müəssisələrin qurulması və fəaliyyətində o cümlədən, marketnqin təşkili və idarə edilməsində, tam aydın məsələ olduğuna görə, hüquq sisteminin təsirini vurğulamağa ehtiyac yoxdur. - Qlobal fəaliyyətin stimullaşdırılması: hazırda iqtisadi inkişafı təmin etmək məqsədi ilə ölkə hökumətləri tərəfindən ixracatın stimullaşdırılması istiqamətində siyasətlər yürüdülür. Đnkişaf etməkdə olan ölkələr arasında isə, sərmayə, know-how, yaxud texnologiya yetərsizliyi səbəb ilə xarici investisiyaların cəlbi istiqamətində sanki yarış gedir. Hər iki halda, qlobal sferada fəaliyyət baxımından müəssisələrin önündə son dərəcə münasib fürsətlər yaranır ki, bu da qlobal marketinqin inkişafında əhəmiyyətli təsirə sahibdir. - Bazarların yaxınlaşması: qloballaşma prosesinin bir nəticəsi kimi keçən əsrin sonlarından etibarən iqtisadi təfəkkürdə dəyişikliklər baş verdi və sərbəst bazar iqtisadiyyatı ən ideal iatisadi sistem kimi hər yerdə qəbul edilməyə başlandı. Sərbəst bazar iqtisadiyyatının inkişafı çərçivəsində, dünya ölkələri arasında iqtisadi birlik, vahid iqtisadi məkan, sərbəst ticarət zonası və sair şəkillərdə adlandırılan ortaq bazarlar meydana çıxmağa başladı. Bazarların bu və ya digər ad altında birləşdirilməsi prosesi müəssisələrə qlobal fəaliyyət imkanı qazandırır. - Qorumaçılığın ortadan qalxması: sərbəst bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinin yayıldığı, eyni zamanda müxtəlif bazar birliklərinin ortaya çıxdığı bir dövrdə qorumaçılıq siyasəti özlüyündən ortadan qalxır. Daha effktli və məhsuldar fəaliyyət göstərəcəklərinə inanılaraq dövlətə aid olan monopolçu müəssisələrin özəlləşdirilməsinin geniş vü- 565

86 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process sət alması bunun əyani sübutudur 15. Müxtəlif formalarda müəssisələrin qlobal arenada fəaliyyətlərini əngəlləyən bu və digər maneələrin qalxması isə, şübhəsiz marketinq fəaliyyətinin qloballaşmasında müstəsna rola sahibdir. - Qlobal rəqabətin ortaya çıxması: qapalı iqtisadiyyat və qorumaçılıq məfhumlarının qloballaşma prosesi nəticəsində tarixə qovuşması müəssisələrin qlobal marketinq fəaliyyətinə şərait yaratdığı kimi, qlobal rəqabət anlayışını da doğurmuşdur. Müxtəlif əngəllər hesabına daxili bazarda rahat fəaliyyət göstərən müəssisələr bu gün özləri qlobal səhnəyə çıxmasalar da, qlobal səhnəyə çıxaraq onların bazarına daxil olan qlobal müəssisələrin rəqabəti ilə qarşı-qarşıya qalmışlar. Belə olan halda bazardakı dinamizmi müəssisələrinə daşıya bilən, vaxt itirmədən dəyişikliklərə ayaq uydura bilən, fərqlilik ortaya çıxara bilən və bir baxıma mümkün olmayanı əldə edə bilən müəssisələr bu rəqabət şərtlərində uğur qazanacaqlar Đstehlakçı arzu və istəklərininn dəyişməsi: qloballaşma nəticəsində lokal xarakterli fərqliliklərin ortadan qalxması istehlakçı arzu və isteklərində də ciddi dəyişikliklərə səbəb olmuşdur 17. Yer kürəsinin hansı hissəsində yaşamasından asılı olmayaraq istehlakçılar eyni səviyyədə mal və xidmət tələb edirlər. Nəticədə dünya istehlakçısı məfhumu doğmuşur. Amma, yerli xüsusiyyətlərin hamısının ortadan qalxdığını da iddia etmək real olmazdı. Bir tərəfdən dünya səviyyəsində standartlılıq, digər tərəfdən yerli xüsusiyyətlərə uyğunluq kimi iki anti xüsus arasında ideal olan nöqtəni tapmaq marketoloqları dərin-dərin fikirləşməyə məcbur edir. - Müasir texnologiya: Hazırda cəmiyyətdə, sənaye inqilabı ilə sənaye cəmiyyətinin formalaşmasına bənzər bir proses baş verir 18. Belə ki, inanılmaz sürətlə informasiyanın əldə edilməsi, işlənməsi və nəticələrinin tətbiqinə imkan verən müasir texnologiyalar müsbət mənada müəssisələrin fəaliyyətlərinə son dərəcə ciddi təsir göstərir. Xüsusilə, internet şəbəkəsi sayəsində günün Muzaffer AYDEMĐR, M. Kemal DEMĐRCĐ, Đşletmelerin Küreselleşme Stratejileri, Gazi Kitabevi, Ankara, 2006, s Mehmet ERKAN və Ali ELEREN, Küreselleşme Sürecinde KOBĐ lerin Yeniden Yapilandirilmasi ve Bir Model Önerisi, EdTYJ: i/oakdocs/oak-t15.pdf+%22uluslararas%c4%b1+ ekonomik+kurulu%c5%9flar%22&hl=az&gl=az&ct=clnk &cd=66, 27/02/ Haluk SOYUER və Keti VENTURA, Bütünleşik Bilgi Sistemi Uygulamalari ve Üretim-Pazarlama Arayüzü, iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/05-02.pdf, 24/01/ Hüsnü ERKAN, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, 4. baskı, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, 1998, s. 10 saatı ərzində müştərilərlə canlı dialoq yaratmağa imkan verən həmin texnologiyalar sayəsində elektron marketinqi ortaya çıxmışdır. Lakin bu məqamda onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu texnoloji imkanlar müəssisələr üçün bir sıra çətinliklər də törətməkdədir. Belə ki, müəssisələrin olduğu qədər müştərilərin də bütün məlumat mənbələrinə eyni şəkildə çatmaq imkanı vardır 19. Məhz buna görə də müasir cəmiyyət informasiya cəmiyyəti adlanır. Bu da öz növbəsində müəssisələri marketinq fəaliyyətinin istər təşkili, istərsə də idarə edilməsində son dərəcə diqqətli davranmağa və sürətli reaksiyaya sahib olmağa məcbur edir. Əks halda müştəri bağlılığı xəyal olaraq qalacaqdır. Yuxarıda vurğulanan bütün xüsusların işığı altında nəticə olaraq bunları qeyd etmək olar ki, qloballaşma dövrün və zamanın zərurətindən doğmuşdur. Onun bütün sahələrdə olduğu kimi, marketinq fəaliyyəti üzərində də həm mənfi, həm də müsbət təsirləri vardır. Đyirmi birinci əsrin ilk on illiyinin sonlarına yaxınlaşdığımız bir ərəfədə kaş bu proses heç olmasaydı şəklində ifadələrə rastlamaq mümkündür. Hər nə qədər qloballaşma əleyhinə çıxışlar eşidilsə də, onun mənfi tərəfləri qabardılmağa çalışılsa da, hər hansı bir formada onun qarşısının alınması real görünmür. Belə olan halda bütün güc və qaynaqların gedən bu prosesin ləngidilməsi istiqamətində deyil, onun ortaya çıxardığı fürsətlərdən daha çox yararlanmaq istiqamətində səfərbər edilməsi daha məsədə uyğun və daha rasional sayıla bilər. Bu məsələ xüsusilə marketinq fəaliyyəti ilə məşğul olan insanlar üçün həyati əhəmiyyətə sahibdir. Marketinq isə özlüyündə elə bir fəaliyyətdir ki, bütün insanlar bu və ya digər formada, şüurlu ya da şüursuz şəkildə bu fəaliyyətdə iştirak edirlər. ƏDƏBĐYYAT - AKĐPEK, Şebnem, Küresel Pazarlarda Tüketici Yönüyle Đşletmemerin Sorumluluğunun Hukuki Boyutları, Küreselleşmede Tüketici Yönüyle Đşletmemerin Sorumluluğu, Panelin materialları, TSE, Ankara, ALBAYRAK Coşkun, Gökçen və digərləri, Globalizasyonun Yansımaları, editor: Uğur Selçuk AKALIN, Donkişot Yayınları, Istanbul, ALTINTAŞ Hakan, Murat, Tüketici Davranışları: Müşteri Tatmininden Müşteri Değerine, Alfa Yayınları, Đstanbul, American Marketing Assosiation, 19 Şebnem AKĐPEK, Küresel Pazarlarda Tüketici Yönüyle Đşletmemerin Sorumluluğunun Hukuki Boyutları, Küreselleşmede Tüketici Yönüyle Đşletmemerin Sorumluluğu, Panelin materialları, TSE, Ankara, 2001, s

87 II International Congress - ARMSTRONG, Gary, KOTLER, Philip, Marketing an Introduction, sixth edition, Prentice Hall, New Jersey, AYDEMIR, Muzaffer, DEMĐRCĐ, M. Kemal, Đşletmelerin Küreselleşme Stratejileri, Gazi Kitabevi, Ankara, AYDIN S., Mehmet və digərləri, Küreselleşme, Ufuk Kitapları, Đstanbul, ERKAN, Hüsnü, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, 4. baskı, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, ERKAN, Mehmet və ELEREN, Ali, Küreselleşme Sürecinde KOBĐ lerin Yeniden Yapilandirilmasi ve Bir Model Önerisi, EdTYJ: i/oakdocs/oak-t15.pdf+%22uluslararas%c4%b1+ ekonomik+kurulu%c5%9flar%22&hl=az&gl =az&ct=clnk&cd=66, 27/02/ KOTLER, Filip, Marketinqin Əsasları, tərcümə edənlər: Rauf HACIYEV, Rövşən MƏMMƏDOV, Ergün, Bakı, KOTLER, Philip, Marketing Management, Millenium Edition, Pearson Custom Publishing, KOZLU,Cem, Uluslararası Pazarlama, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, 4. baskı, Ankara, MEHDĐYEV, Ramiz, Azerbaycan Küreselleşmenin Talepleri, DA Yayıncılık, Đstanbul, MUCUK, Đsmet, Pazarlama Đlkeleri, 10. Basım, Türkmen Kitabevi, Đstanbul, ÖKE Kemal, Mim Küresel Toplum, ASAM yayınları, Ankara, SOYUER, Haluk və VENTURA, Keti, Bütünleşik Bilgi Sistemi Uygulamalari ve Üretim-Pazarlama Arayüzü, iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/05-02.pdf, 24/01/ TENEKECĐOĞLU, Birol və digərləri, Pazalama Yönetimi, 4. baskı, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, TÜRKKAN, Erdal, Ekonomi ve Demokrasi, Turhan Kitabevi, Ankara, YILMAM, Memiş, Önümüzdeki Dönemde KOBĐ leri Neler Bekliyor?, asp?article_id=350, 09/03/

88 QAFQAZDA VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ÖLKƏLƏRĐNDƏ BAZAR ĐQTĐSADĐYYATINA KEÇĐD: NAĐLĐYYƏTLƏR, PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTĐVLƏR Professor Ələkbər MƏMMƏDOV Азярбайжан Республикасы Сащибкарлар (Ишяэютцрянляр) Тяшкилатлары Милли Конфедерасийасынын президенти, Bakı / AZƏRBAYCAN ABSTRACT The issues of transition period from planning economy to market economy in South Caucasus and Central Asia countries after the collapsing of Soviet Union were envisaged at this article. Research was provided on the base of comparative analysis of macro economy indicators of these countries. The Development perspectives of these countries were indicated in the article by participating in the regional projects and development of the transport and energy corridors between East and West Гафгаз юлкяляри: Азярбайжан, Эцржцстан, Мяркязи Асийа юлкяляри: Газахстан, Юзбякстан, Гырьызстан вя Тажикстан 70 ил ярзиндя Советляр Иттифагы тяркибиндя мцттяфиг республикалар олараг ССРИ-нин мяркязляшдирилмиш игтисадиййат вя инзибатчылыг системиндя мювжуд олмушлар. Советляр бирлийи даьылдыгдан сонра бу юлкяляр ейни вахтда кечян ясрин 90-жы илляринин яввялляриндя юз мцстягилликлярин елан етмиш, йени конститусийаларыны гябул етимшляр. Ейни инкишаф мярщяляляри кечмиш бу юлкяляр Конститусийаларыны гябул едяркян базар игтисадиййатына кечидин тямялини гоймушлар. Бу юлкялярин мцстягиллик ялдя етдикдян сонра инкишафыны шярти олараг 3 мярщяляйя айырмаг олар. Биринжи дювр: мцстягиллийин илк илляриндя игтисади бющран вя тяняззцл, икинжи дювр: сийаси вя игтисади ислащатларын кечирилмясинин нятижяси олараг сабитляшмя дюврц вя цчцнжц дювр: игтисади инкишаф вя артым дюврц. Базар игтисадиййатына кечид мярщялясиндя реэион юлкяляринин щамысы тяхминян ейни проблемлярля цзляшмишляр. Бунларын сырасына, игтисади бющраны, игтисади ялагялярин позулмасы иля яняняви сатыш базарларынын итирилмясини, бунун нятижяси олараг сянайе мцяссисяляринин дайанмасыны вя ящалинин мадди рифащ вязиййятинин ашаьы дцшмясини, йохсуллуьун вя ишсизлийин артмасыны, тящсилин вя сящиййянин сявиййясинин ашаьы дцшмясини, ящалинин сосиал мцдафиясинин зяифлямясини аид етмяк олар. Бунунла беля, щяр бир юлкя юз проблемлярини тябии ресурслары вя милли мянафеляри призмасындан щялл етмяйя гярар вермишляр. Мясялян, Азярбайжан вя Газахстан харижи юлкя инвесторларыны (АБШ, Бюйцк Британийа, Франса, Италийа, Тцркийя, Русийа, БЯЯ вя с.), о жцмлядян трансмилли корпорасийалары (БП, Амоко, Техажо, Сщелл вя с.) да жялб етмякля нефт вя газ йатагларынын ишлянмясиня башламышлар. Юзбякстан юз тябии ресурсларыны (молибден, мис йатаглары, машынгайырма, памбыгчылыг вя с.), Гырьыстан малдарлыьы, туризим инкишаф етдирмяйя башламышдыр. Тажикстан ися бу дюврдя вятяндаш мцщарибясиня жялб едилмиш, игтисадиййаты жидди тяняззцля уьрамышдыр. 90-жы иллярин орталарындан башлайараг бу юлкялярдя кечирилмиш сийаси вя игтисади ислащатлар нятижясиндя бющран мейлляри дайандырылмыш вя сабитляшмя мярщяляси башламышдыр. Бц дюврдя Азярбайжан Республикасынын президенти Щейдяр Ялийевин иряли сцрдцйц нефт стратеэийасынын ясасында «Ясрин контракты» адландырылан тарихи нефт мцгавилясии баьланмышдыр. Азярбайжанын нефтгаз ресурсларынын дцнйа базарларына ихраж едилмяси планлары эерчякляшмяйя башламышдыр. Кечид дюврцня тясадцф едян жидди проблем реэион юлкяляри яразисиндя щярби мцнагишялярин: Азярбайжанда Даьлыг-Гарабаь, Эцржцстанда Жянуби Осетийа, Абхазийа вя Ажарийа мцнагишяляринин мювжуд олмасыдыр. Беля ки, Ермянистанын Азярбайжанын яразисинин 20%-нин ишьал етмяси 1 млн. инсанын гачгын вя кючкцнцн йаранмасына, ейни заманда иш йеринин итирилмясиня сябяб олмушдур. Бу амил юлкялярин игтисади сийаси дурумуна жидди тясир эюстяряряк, щяйата кечирилян ислащатларын темпини бу эцн дя лянэидир. Ислащатларын кечирилмясини вя игтисади инкишаф темплярини лянэидян диэяр проблем Советляр бирлийиндян мирас галмыш кющня завод вя фабрикляр, мяняви вя физики ашынмыш аваданлыглар вя технолоэийалар олмушдур. Бу амил юлкяляри мцасир стандартлара уйьун, рягабятя давамлы мящсуллар истещсал етмяйя имкан вермир, онларын ихраж потенсиалыны ашаьы салыраг дцнйада эедян глобаллашма просеслярин тамщцгуглу тяряф кими иштирак етмяйя гоймурду. Игтисади ислащатларын тямяли олараг дювлят ямлакынын юзялляшдирмя просеси бахылан юлкяляр- 568

89 II International Congress дя мцхтялиф мейлляр вя сцрятля щяйата кечирилмишдир. Азярбайжанда юзялляшмя просесиня жи илдя старт верилмиш вя бу эцня кими давам етмякдядир. Бу дювр ярзиндя юзялляшмя пайларынын йалныз 50% -и дювриййядян чыхарылмышдыр. Эцржцстанда бу просес Азярбайжанла бир вахтда башламасына бахмайараг узун мцддят дондурулмуш, йалныз 2003-жц илдя йенидян вцсят алмаьа башламышдыр. Мяркязи Асийа юлкяляриндя дя юзялляшмя мцхтялиф сцрятля эетмишдир. Газахстанда бу просес там сцрятля эетдийи щалда, Юзбякстанда юзялляшмя тамамиля дайандырылмышдыр. Базар игтисадиййатына кечид дюврцнцн аьыр проблемляриндян бири дя кадр проблеми, онларын чатышмазлыьыдыр. Совет системи мяркязляшдирилмиш игтисадиййат вя жидди инзибатчылыг принсипляри ясасында гурулдуьундан, кечид дюврцндя азад рягабят вя либерал гиймятляр принсипляриня ясасланан базар игтисадиййаты шяраитиндя ишлямяк вярдишляриня малик олан, йени тяфяккцрлц менежерляря, алимляря вя мцтяхяссисляря бюйцк ещтийаж йаранмышдыр. Бу проблем Азярбайжанда АБШын, Инэилтярянин, Франсанын, Йапонийанын, Тцркийянин, бир чох диэяр юлкялярин щюкумятляринин кюмяклийи, бейнялхалг донор тяшкилатларын, о жцмлядян Дцнйа Банкы, Авропа Шурасынын ТАЖИС програмынын, Ачыг Жямиййят (Сорос) Институтунун, Аврасийа Фондунун, GTZ тяшкилатынын вя с. дястяйи иля республикада мцвафиг тядрис-тялим програмлары щяйата кечирилмяси иля щялл едилмиш, дювлят мямурлары, иш адамлары идаряетмянин вя бизнес тящсилинин ясасларыны юйрянмиш вя бу просес бу эцня кими давам етмякдядир. Кадр щазырлыьы проблеминин щялл едилмяси юлкядя бир сыра важиб сащялярдя: дювлят идаряетмясиндя, банк, верэи, эюмрцк вя с. системляриндя институсионал ислащатларын апарылмасына, йени телекоммуникасийа вя компцтер техникасы вя технолоэийаларынын тятбиг едилиясиня имкан верди. Беля ки, мцасир банк системинин йарадылмасы малиййя-кредит сийасятинин вя мцнасибятляринин даща жидди тянзимлянмясиня шяраит йаратды, верэи вя эюмрцк органларында автоматлашдырылмыш учот вя щесабат системинин тятбиг едилмяси онларын даща шяффаф вя обйектив фяалиййят эюстярмясиня сябяб олду. Аналоъи просесляр Эцржцстанда, Газахстанда, Юзбякстанда, Гырьызстанда вя Тажикстанда баш вермишдир. Бу юлкялярдя Авропа Шурасынын ТАЖИС програмынын, Ачыг Жямиййят (Сорос) Институтунун, Бейнялхалг Ямяк Тяшкилатынын вя с. ролуну хцсуси гейд етмяк лазымдыр. Ващид совет игтисади системинин даьылмасы кечмиш совет республикалары арасында игтисади ялагяляри гырмыш, юз нювбясиндя бу, яняняви сатыш базарларынын итирилмясиня сябяб олмушдур. Сатыш базарларынын итирилмяси щям Гавгаз, щям дя Мяркязи Асийа юлкяляринин сянайе мцяссисяляринин ифлиж вязиййятиня салмышдыр. Бцтцн бу амилляр, щямчинин юлкялярдя ишсизлийин йаранмасына, йохсуллуг сявиййясинин артмасына, ящалинин эцжлц миграсийасына да сябяб олмушдур. Юлкялярин яразисиндя милли мцнасибятляр зямининдя щярби мцнагишялярин мювжудлуьу вязиййяти даща да эярэинляшдирмишдир. Йохсуллуг сявиййясинин артмасы, ишсизлик Мяркязи Асийа юлкяляринин бир сыра негатив просесляря жялб олунмасна сябяб олмушдур. Беля ки, щяйат сявиййясинин кяскин олараг ашаьы дцшмяси ящалини наркотик, ушаг вя гадын алвериня сювг етмишдир. Кечид дюврцндя юлкялярдя ящалинин мадди рифащ щалы ашаьы дцшмцш, йохсуллуьун сявиийяси артмышдыр. Беля ки, Азярбайжанда илляр цчцн "Йохсуллуьун сявиййясинин ашаьы салынмасы Дювлят Програмынын" гябул едилмяси яряфясиндя йохсуллуьун сявиййяси 49% тяшкил етмишдир. Кечян дювр ярзиндя Дювлят Програмынын ардыжыл олараг щяйата кечирилмяси нятижясиндя йохсуллуьун сявиййяси 20%-я енмиш, юлкядя я йахын йени иш йери йарадылмышдыр. Аналоъи дюврдя йохсуллуьун сявиййяси Эцржцстанда- 54%, Газахстанда-19%, Юзбякстанда-33%, Гырьызстанда-40%, Тажикстанда-64%, Тцркмянстанда-58%, Ермянистанда-34% тяшкил етмишдир. Бу юлкялярин щюкумятляринин кечирдийи ардыжыл сийасят вя лайищяляр вя, щямчинин дцнйа бирлийинин дястяйи нятижясиндя йохсуллуьун ашаьы салынмасына наил олунмушдур. Беля ки, Мяркязи Асийа юлкяляриндя йохсуллуьун сявиййяси орта олараг 10-15%, Эцржцстанда 10-12% ашаьы дцшмцшдцр. Базар игтисадиййатына кечид дюврцнцн гейд едилмиш проблемляри иля йанашы, мцяййян наилиййятляр дя ялдя едилмишдир. Биринжи нювбядя, базар игтисадиййатынын ясасы олан сащибкарлыьын щцгуги базасы йарадылмышдыр. Беля ки, Азярбайжанда сащибкарлыг щцгугц 1995-жи илдя гябул едилмиш юлкя Конститусийасынын 15-жи маддясиндя тясбит олунмушдур. Щямчинин, "Сащибкарлыг фяалиййяти щаггында" (1992-жи илдя гябул олунмушдур), "Харижи инвестисийаларын горунмасы щаггында" (1992), "Антиинщисар щаггында (1993), "Щагсыз рягабят щаггында" (1995), "Тябии инщисарлар щаггынды" (1999), "Кичик сащибкарлыьа дювлят йардымы щаггында" (1998) вя бир чох диэяр ганунлар вя щцгуги-норматив актлар гябул едилмишдир. Юлкядя базар игтисадиййаты принсипляринин тятбигинин даща да дяринляшмяси давам едяряк, ямяк мцнасибятлярини тянзимлямяк цчцн жу илдя Ямяк Мяжялляси, 2000-жи илдя ися йени 569

90 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Верэи Мяжялляси, Мцлки Мяжялля, Эюмрцк Мяжялляси гябул олунду. Щал щазырда йени "Рягабят Мяжяллясинин" лайищяси Милли Мяжлисдя биринжи охунушдан кечмишдир. Кечмиш дювр ярзиндя ардыжыл олараг бир сыра Дювлят Програмлары, о жцмлядян "Йохсуллуьун ашаьы салынмасы вя давамлы игтисади инкишаф", "Азярбайжан Республикасы реэионларынын сосиалигтисади инкишафы", "Лайигли ямяк" програмлары гябул олунмушдур. Дювлят програмларында ящалинин мадди-рифащ вязиййятинин йцксялдилмяси, лайигли иш йерляринин йарадылмасы, реэионларда иш йерляринин ачылмасы приоритет истигамятляр кими тяйин едилмишдир. Аналоъи мязмуна вя тясиря малик олан ганун вя програмлар Эцржцстанда вя Мяркязи Асийа юлкяляриндя гябул едилмишдир жи илдя Газахстанда юлкянин сосиал-игтисади инкишафынын орта мцддятли инкишаф программы гябул едилмишдир. Бу програм алты ян мцщцм сащяни ящатя едяряк сянайе - инновасийа, няглиййат, тящсил вя сящиййя вя диэяр сащялярин инкишаф стратеэийаларыны мцяййян етмишдир. Эцржцстанда бу дювр ярзиндя "Сащибкарлыг фяалиййяти щаггында" (1995), Мцлки Мяжялля (1995), Верэи Мяжялляси (1995) вя бир сыра диэяр ганунлар гябул едилмишдир. Гырьызстан, Юзбякстан вя Тажикстанда да сащибкарлыьын бу сащядя мцвафиг ганунверижилик базасы йарадылмышдыр. Гейд едилян дювлятлярин 1999-жу илдя ЦДМ артымы: Азярбайжанда 3,7%, Ермянистанда- 4,0%, Эцржцстанда-3,0%, Газахстанда-1,7%, Гырьызстанда-0%, Тажикстанда-5,0%, Тцркмянистанда-17%, Юзбякстанда-3,0% тяшкил етмишдир. Адамбашына дцшян ЦДМ Азярбайжанда- $ 521, Ермянистанда-$ 503, Эцржцстанда-$ 727, Газахстанда -$ 1067, Гырьызстанда-$ 355, Тажикстанда-$ 191, Тцркмянстанда-$ 353, Юзбякстанда-$ 547 тяшкил етмишдир жы илдя Жянуби Гафгаз вя Мяркязи Асийа юлкяляринин ясас макроигтисади эюстярижиляри ашаьадакы жядвялдя верилмишдир. Юлкя Ящалинин сайы, млн. няфяр ЦДМ, млрд.$ Адамбашына дцшян ЦДМ, $ ЦДМ реал артымы, % Ямяк ресурслары, млн. няфяр Ишсизлик, % Йохсуллуг сявиййяси, % Инфлйасийа, % Сянайе мящсулунун артымы,% Азярбайжан 7,961 58, ,5 5,191 1, Эцржцстан 4,661 17, ,8 2,04 12, Газахстан 15, , ,5 7,834 7,4 19 8,6 7,7 Юзбякстан 27,307 54, ,8 14, ,6 10,8 Гырьызстан 5,213 10, , ,4-4,5 Тажикстан 7,320 9, , ,5 8,2 Тцркмянстан 5,042 45, , Ермянистан 2,976 15, ,4 1,2 7,4 34,6 2,9-1,2 Мянбя: АБШ Мяркязи Кяшфиййат Идяряси (www. cia.gov) ИНКИШАФ ПЕРСПЕКТИВЛЯРИ Дцнйада эедян глобаллашма просесляри бахылан реэион юлкяляриндян дя йан кечмямишдир. Эцржцстан (2000), Ермянистан (2003), Гырьызстан (1998) илдя Дцнйа Тижарят Тяшкилатына (ДТТ) цзв олмушлар. Газахстан ДТТ-дя мцшащидячи кими иштирак едир, Азярбайжан 1998-жи илдян етибарян ДТТ-йа цзв олмаг барядя данышыглар апарыр. Щал щазырда бахылан юлкяляр мцхтялиф реэионал игтисади иттифаглар вя бирликляр чярчивясиндя юз мцнасибятлярини гурурлар ci ilin 10 oktyabr tarixində Strasburq şəhərində keçmiş dörd dövlətin (Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan və Moldova) Prezidentlərinin görüşündə GUAM adlı siyasi-məsləhətləşmə forumu yaradılmışdır. 24 aprel 1999-cu il tarixində Vaşinqtondakı üzv dövlətlər Prezidentlərinin Sammiti zamanı GUAM-a Özbəkistan Respublikası birləşmişdir. Beləliklə birliyi genişləndirərək, Azərbaycan, Moldova, Özbəkistan Respublikaları, Gürcüstan və Ukrayna Prezidentləri, ölkələr və xalqlar arasında ənənəvi dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərindən irəli gələrək, onların davam edəcək əməkdaşlıqları ilə bağlı niyyətlərini təsdiqləmişlər. Сонралар Юзбякстан бир сыра сябябляр цзцндян тяшкилаты тярк етмишдир. Hal-hazırda GUÖAM çərçivəsində, maliyyələşdirməsinə beynəlxalq maliyyə təşkilatları cəlb olunmuş, iki proqram mövcuddur. A. TACĐS çərçivəsində 2000-ci il üçün Regional fəaliyyət proqramında Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat дящлизинин (TRASEKA) gələcək inkişafına yönəlmiş bir sıra layihələrin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulub. Bütün GUÖAM ölkələri TRASEKA Proqramının iştirakçılarıdır. TRASEKAnın inkişafına dair layihəvi fəaliyyətin mərkəzi nəqliyyat korridorunun təsisati möhkəmləndirilməsi və davamlı fəaliyyət qabiliyyətidir. B. GUÖAM-ABŞ-nın 23 dekabr 2002-ci il tarixli bəyanatına müvafiq olaraq, Amerika tərəfi GUÖAM ölkələri üçün ticarət və daşımalarda, sərhəd və gömrük nəzarətinin təmin edilməsində, 570

91 II International Congress terrorçuluq, mütəşəkkil cinayətkarlıq və narkotiklərin yayılması ilə mübarizədə yardım üzrə Çərçivə proqramını təşəbbüs edir. Çərçivə proqramı sərhəd infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi, o cümlədən lazımi tikinti işlərinin aparılması, buraxılış məntəqələri üçün müvafiq avadanlığın alınması, personal üçün təlimlərin keçirilməsi və Dünya Bankının konsessiya kreditlərin alınmasına dair təkliflərin hazırlanmasını nəzərdə tutur. Azərbaycan çox mühüm bir coğrafi-strateji mövqeyə malikdir. Bunun həm iqtisadi, həm də siyasi əhəmiyyəti var. Bu baxımdan, Azərbaycan bir çox dünya dövlətləri ilə, Avropa Đttifaqı və digər beynəlxalq təşkilatlarla müştərək işlər görərək, tarixi Böyük Đpək Yolunun bərpa olunması sahəsində TRASEKA Proqramının hazırlanması və yaradılmasında yaxından iştirak etmişdir. Azərbaycan Respublikası 1993-cü ilin may ayında Brüssel şəhərində keçirilmiş Konfransda Avropa Komissiyasının TRASEKA Proqramının yaradılmasının təşəbbüskarı olan keçmiş SSRĐ-nin 8 ölkəsindən biri olmuşdur (Gürcüstan, Ermənistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistanla birlikdə). Konfransın işində nəqliyyat və ticarət regional sistemlərində mövcud olan problemlər və nöqsanlar müəyyənləşdirilmiş və müzakirə edilmişdir. Konfransın yekunlarına əsasən TRASEKA regionlararası Proqramın fəaliyyətinin əsaslarını qoymuş Brüssel Bəyannaməsi qəbul edilmişdir. Азярбайжан вя Эцржцстан, щямчинин Гара Дяниз Игтисади Ямякдашлыг Тяшкилатынын цзвцдцрляр. Azərbaycan Respublikası 1992-cı ildən Qara Dəniz Đqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (QDĐƏT) üzvüdür. Respublikamızın QDĐƏT-də iştirakının əsas məqsədləri təşkilatın əhatə etdiyi Qara Dəniz regionunda xüsusi rola malik olduğunu sübut etmək və bu rolu möhkəmləndirmək, regiona proqressiv qurucu münasibət bəslədiyini göstərmək, Avropaya inteqrasiya siyasətini bütün ölçülərdə həyata keçirmək, Qara Dəniz bölgəsindən nəqli ehtiva edən qərb yönümlü neft strategiyasının davamlılığını təmin etmək, Azərbaycanın tranzit potensialını gücləndirmək, regionun aparıcı dövlətləri ilə (Türkiyə, Yunanıstan, Ukrayna, Rumıniya, Rusiya və s.) çoxtərəfli tərəfdaşlıq mexanizmi qurmaq və bununla da, strateji maraqlarımızı qoruyub-inkişaf etdirməkdir. Юз нювбясиндя Мяркязи Асийа юлкяляри, Газахстан вя Юзбякстан Аврасийа Игтисади Бирлийиня дахил олмушлар. Газахстан, щямчинин Шанхай пактынын цзвцдцр. Мцшащидяляр эюстярир ки, Мяркязи Асийа юлкяляри Авропа Бирлийиня интеграсийа олмаг арзусу иля йанашы, инкишаф етмиш Жянуби вя Шярги Асийа юлкяляри иля дя (Чин, Йапонийа, Жянуби Корейа вя с.) ямякдашлыг етмяйя мейл едирляр. Бунлар ону сцбут едир ки, реэион юлкяляри мювжуд чох гцтблц дцнйада милли мянафеляриня уйьун олан вя ян расионал игтисади ямякдашлыг моделляриня цстцнлцк верирляр. Бунула беля, щал-щазырда юлкяляр арасында икитяряфли игтисади ямякдашлыг моделляри дя тятбиг олунур. Беля ки, Азярбайжан вя Эцржцстан Бакы-Тблиси-Жейщан (БТЖ) нефт кямяринин, Бакы-Тблиси-Ярзрум газ кямяринин, Бакы-Ахалкалаки-Гарс дямир йолунун истисмары вя чякилмяси кими реэионал ящямиййятли лайищядя Тцркийя иля тяряфдаш олараг иштирак едирляр. Бунунла йанашы, Азярбайжан мещрибан гоншулуг сийасяти принсипляриня садиг галараг Эцржцстаны електрик енеръиси вя газ иля тяжщиз едир. Эяляжякдя БТЖ нефт кямяри иля Газахстан нефтинин дя нягл едилмяси реал факт олараг галыр. Беля ки, Газахстан нефтинин Азярбайжан Республикасы яразисиндян нягл едилмяси мясялялярини щялл етмяк вя тянзимлямяк мягсяди иля Азярбайжан Республикасы президентинин 14 сентйабр 2005-жи ил тарихли сярянжамы иля ишчи комиссийа йарадылмышдыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, щяр ил Азярбайжанын яразисиндян 6 млн. тон Газахстан нефти нягл едилир. Лакин Газахстан, Гашаган нефт йатаьы истифадяйя верилдикдян сонра Азярбайжан яразисиндян илдя 25 млн. тон невт нягл етмяйи планлашдырыр. Беляликля Транс-Хязяр нефт кямяринин чякилмяси истисна едилмир. Бунунла йанашы, игтисади аналитикляр вя сийаси шярщчиляр Транс-Хязяр газ кямяринин чякилишини дя истисна етмир. Бцтцн бунлар Гафгаз вя Мяркязи Асийа юлкяляринин малик олдуглары нефт вя газ сярвятляринин дцнйа базарларына алтернатив маршрутларла чатдырлмасыны тямин етмяк мягсяди иля щяйата кечирилир. 12 октйабр 2005-жи ил тарихиндя БТЖ-нин Эцржцстан сащясини ачылышында Азярбайжан- Эцржцстан-Газахстан ямякдашлыьын стратеъи ящямиййятини вя перспективляри беля бяйан едилмишдир "Бундан сонра ясас мягсяд Бакы-Тблиси- Ярзрум газ кямяринин сякилишини сона чатдырмагдыр. Бу лайищянин давамы олараг, щямчинин Тцркийя-Йунаныстан-Италийа газ кямяринин чякилиши дя мцщцм ящямиййят кясб едир. Беля ки, бу кямяр васитясиля Хязяр йатагларындан щасил олунан тябии газы Авропа Бирлийи базарларына нягл етмяк мцмкцн олажагдыр. Авропа вя Асийа арасында игтисади ялагялярин даща интенсив инкишафында, мал вя хидмятлярин расионал вя даща ужуз маршрутларала нягл етмясиня имкан йаратдыьы цчцн бизим юлкялярин ящя- 571

92 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process миййяти чох бюйцкдцр. Бу сащядя ян мцщцм лайищялярдян бири Бакы-Тблиси-Гарс дямир йолунун чякилишидир ки, бу йол Гярб вя Шярг арасында даща етибарлы няглиййат ялагяси йарадажагдыр. Бу лайищя щяйата кечдикдян сонра Тцркийя Жянуби Гавгаз вя Мяркязи Асийа юлкяляри иля няглиййат имканлары газанмасы иля йанашы, 21-жи ясрдя тарихи "Ипяк йолуну" да бярпа едяжякдир". Жянуби Гавгаз вя Мяркязи Асийа юлкяляринин реэионал ямякдашлыьынын перспективляри 2006-жы ил майын 5-дя Игтисади Ямякдашлыг Тяшкилатынын (ИЯТ) Бакыда кечирилмиш 5-жи Саммитиндя мцзакиря олунмушдур. Саммитдя гейд олунмушдур ки, ИЯТ бязи цзвляри ДТТ-нин там цзвц, бязиляри ися бу тяшкилата цзв олмаг яряфясиндядир. Яэяр реэион юлкяляринин щамысы ДТТ цзв олсалар, бу реэионун потенсиалыны даща да артыражаг вя реэионал ямякдашлыьы йени сявиййяйя галдыражагдыр. Бундан ялавя, диэяр важиб мясяля, енеръи вя няглиййат дящлизляринин йарадылмасы вя инкишаф етдирилмяси мцзакиря едилмишдир. Йени няглиййат шябякяляринин йарадылмасы реэион юлкяляринин мящсулларынын дцнйа базарларына чатдырылмасына имканлар йарадажаг, онларын инкишафы цчцн ялавя стимул олажагдыр. 572

93 ECONOMIC GROWTH AND INEQUALITY IN KAZAKHSTAN Alma KUDEBAYEVA Senior Lecturer, Candidate of Sciences CSS, dept. of Economics, KIMEP Almaty / KAZAKHSTAN almak@kimep.kz ABSTRACT There is existence a large number of literature, which analyzes the relationship between economic growth and the levels of inequality in income distribution. The major part of this research is devoted to testing the Kuznets hypothesis. According to his hypothesis, the relationship would be curved in an inverted-u shape with an initial phase of increasing inequality and next phase of decreasing inequality. In this article I will analyze the relationship between economic growth and inequality in Kazakhstan. REVIEW OF THE LITERATURE There is existence a large number of literature, which analyzes the relationship between economic growth and the levels of inequality in income distribution. The major part of this research is devoted to testing the Kuznets hypothesis. According to his hypothesis, if historical statistics are available to draw the measures of inequality (Gini coefficient) in the vertical axis, the relationship would be curved in an inverted-u shape with an initial phase of increasing inequality and next phase of decreasing inequality. Kuznet s original finding was of an inverted U pattern over time for a small number of high-income countries. Many assumed the relationship would apply on a cross-sectional basis and to low and middle income countries. The review by Fields (1989) was the first convincing empirical refutation of such generalizations and his conclusion of no clear relationship between distribution and the level or growth rate of income has been confirmed as better quality data have become available (especially via World Bank projects coordinated by Squire and Deininger, culminating in the LSMS). More recently, Barro (1999 or 2000) found no significant relationship between inequality and growth, Aghion et al. (JEL 1999) found a negative relationship and Forbes (2000) found a positive relationship. More often, the measures of income inequality have turned out to have a negative effect on economic growth across countries. Thus Alesina and Rodric (1994), Persson and Tabellini(1994) and Perotti (1996) report that inequality hurts growth. Barro (2000) assesses the relationship between economic growth and inequality in a panel of countries for the period from 1965 to 1995 and finds- by studying the interaction of the Gini index and the initial level of income in a growth regression that increased inequality tends to retard growth in poor countries and boost growth in richer countries. However, Barro finds no support for relationship between inequality and growth in his sample as a whole. Forbes(2000) finds that the relationship between inequality and growth becomes positive in a pooled regression when country effects included. Gylfason and Zoega ( 2002) analyze the relationship between natural resources and inequality, on the one hand, and between natural resources and growth, on the other hand. They explain the inverse relationship between economic growth and inequality through other economic variables such as natural resources, for which inequality is bad, but from other side this variable supports growth. The share of natural resources in national wealth can help explain the inverse relationship between inequality and growth. There is a regression analysis suggests that natural capital intensity reduces growth directly as well indirectly by reducing equality, secondary- school enrolment rates and investment rates. As since it has been difficult to statistically confirm the inverted U-shape pattern by time series data. The researches ( Paukert, 1973; Alhuwalia, 1976;Anand and Kanbur, 1993; Fields, 2001; Hayami and Goda, 2005))support the Kuznets conjecture by using inter-country crosssection data. Hayami and Goda try to prove the Kuznets hypothesis by using the set of data available in the World Bank s World Development Indicators Their estimations conclude that a tendency of former centrally planned economies, especially those located in Eastern Europe is a deviation downward from the quadratic regression curve. Some empirical results support the main hypothesis that inequality at the top and bottom ends of the distribution have different effects on 573

94 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process growth( Voitchovsky, 2005). This author s central hypothesis is that the positive and negative influences of inequality on growth are mostly associated with inequality in different parts of the income distribution. Many of the positive mechanisms can be linked to inequality at the upper end of the income distribution, while many of the negative mechanisms are associated with inequality further down the distribution. Some researches focus on transition economies, which have different trends: low rates of inequality and decline in GDP growth (Wan, 2002; Keane and Prasad, 2002). The conclusion from this research is that, because the transitional economy is a temporary phenomenon, it doesn t coincide with the Kuznets curve. ANALYSIS OF TRANSITION ECONOMIES After the collapse of the USSR all former soviet republics met a decline in production, high rates of inflation. Which is shown by sharp decline in GDP growth in figure 1. But in 1998 and 1999 almost all countries reached the stability and have experienced positive growth. Figure 1. Trends in GDP (1989=100) Belarus 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0, Source:UNICEF transmonee Database Moldova Russia Ukraine Armenia Azerbaijan Georgia Kazakhstan Kyrgyzstan Tajikistan Turkmenistan Uzbekistan Turkmenistan, Uzbekistan, Kazakhstan, Russia reach the highest rates of growth and Moldova, Georgia, Ukraine have experienced low rates of growth in 2004 among these countries. Low rates of growth in last two countries could be explained by political changes. Russia, Kazakhstan, Azerbaijan, Turkmenistan have been experienced economic growth due to growth in export of oil and gas. As mentioned above a majority of transition economies last years have high rates of real GDP growth. But tendency in inequality of income distribution is not the same (Table 1). Table 1. Gini coefficients in transition countries Czech Republic 0,204 0,282 0,270 0,273 0,273 - Hungary 0, , Poland 0,207 0, Slovakia 0, Slovenia 0,219 0,358 0,306 0,310 0,307 0,305 Estonia 0,253-0,376 0, Latvia 0,244 0,346 0,337 0,322 0,328 0,332 Lithuania 0,260 0,374-0,382 0,390 0,393 Bulgaria 0,230 0, Romania 0,155 0,287 0,406 0,388 0,391 0,358 FYR Macedonia - 0,270 0,277 0,286 0,282 0,262 Belarus 0,234 0,373 0,337 0,343 0,342 0,340 Moldova 0,250 0,390 0,392 0,391 0,426 0,372 Russia 0,271 0,471 0,483 0,508 0,477 - Ukraine 0,244-0,462 0,452 0,418 0,408 Armenia 0,258 0,381 0, ,543 Azerbaijan 0,275 0,459 0,506 0,501 0,508 - Georgia 0, Kazakhstan 0,276 0,319 0,307 0,322 0,312 0,3 Kyrgyzstan 0,260 0,395 0,470 0,512 0,490 0,478 Tajikistan 0, Turkmenistan 0, Uzbekistan 0,257-0, Source: UNICEF, TransMONEE database, except for Russia and Kazakhstan, where Goskomstat and the Agency of Statistics of RK published data is used. 574

95 In the dynamics of the inequality measurements we don t see the general tendency for all countries. We see a rather mixed picture. For example in Kazakhstan the Gini coefficients are more stable with an increase during recession and reduction during economic growth. But in case of Russia, Uzbekistan and Azerbaijan we will not observe the same tendency with high rates of economic growth the level of inequality also is growing. In case of most CIS countries the rapid increase in wage inequality with some moderation during last years could determine the path of income inequality. ANALYSIS OF ECONOMIC GROWTH AND INEQUALITY IN KAZAKHSTAN Transition from planned to free market economy was marked by significant income differentiation. Inflation devaluated money savings. In 1994 it was measured in four-digit figures. Poverty, never previously spoken about, has become an acute problem for Kazakhstan. Since the start of transition to the free market by mid-90s the GDP in Kazakhstan had declined by approximately 40%, which sharply reduced the state s capability to provide social support to the poor. By 1998 the Government achieved economic stability, the downswing stopped and inflation II İnternational Congress suppressed through tight monetary policy. Such a policy had adverse implications of its own: wage and pensions arrears accumulated and low monetarisaton rate of the economy constraining economic activity. However, this period was followed by notable economic growth explained by economists as driven by global oil markets, devaluation of the national currency in spring 1999, increasing aggregate demand due to growing money supply. During the recent years economic indicators of Kazakhstan has been demonstrating sustainable economic growth (Fig.2). It should be noted that the economic growth of was accompanied by decreasing inequality. During these years the Gini coefficient went down from to 0.29 thus positively affecting poverty reduction in Kazakhstan. Also we can see from table 3 that the positive economic growth. is accompanied by decline in level of poverty and inequality. But using the household survey for the World Bank report shows that the high rates of economic growth don t show a significant increase in average consumption expenditures of households per capita. A reduction in national level of poverty was driven by more equal distribution rather than the increase of average consumption. Figure 2. Real GDP Growth and change in Gini coefficient in Kazakhstan during ,7-23,5-12,6 0,5-8,2 1,7-1,9 6,0-1,9 1,7 2,7-4,3 9,8-7,5 13,2 4,9 9,8 9,2 9,4 9,5-3,1-3,8-3,0-0, Subsistence minimum (tenge) Unemployment rate Source: The Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan Table 2. Dynamics of the main indicators measuring poverty and inequality Share of the population with incomes below than the subsistence minimum Share of the population with incomes below than the food basket Poverty gap (PG) Source: The Agency of Statistics of RK. Severity of poverty (P 2 ) Gini coefficient Fund coefficient (income of top decile to bottom decile ratio)

96 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process A DEEPER ANALYSIS (THE TAILS OF THE DISTRIBUTION) But a more deep analysis of data assumes that the household budget surveys in Kazakhstan are not capturing the really wealthy. For instance, the consumption of the 20% richest part of the population is only about Tenge 140,000 or about $913 per year (per person in a household) /taking from the 2004 Poverty Assessment by the World Bank/. While this number is an average for the fifth quintile (i.e., consumption may be much higher for some families in the sample), the level does not at all suggest that the survey captures even the middle segments of the middle-income class in Kazakhstan. If we look on data from the national accounting system, consumption expenditures of households for final use is about Tenge 207,276 per year per capita in By comparing with previous data we see that by this approach the consumption expenditures much higher. Let us examine the total amount of deposits in second tier banks, this amount consist of mln. KZT and KZT ,3 per capita in 2004 (Statistical Bulletin of National Bank #1 2005). It could prove, that the top quintile of population from HBS doesn t include upper class. The following table indicates monthly wages in different sectors of economy. If we look carefully we can note that annual income in many sectors is higher than income per capita per year by Household Budget Survey. For example the highest annual income of average worker equals KZT , which is about USD $12343, by assumption that the number family members equals 4, per capita income will be $3085, which 3 times greater than income in top decile by Household Budget Survey. So we can assume that HBS doesn t include in sample even middle class. But these data can be used for the estimation of the factors that can influence the level of inequality, the level of poverty and also for the assessment of general tendency and relationship with economic growth. Table 3. Average monthly wage of employees by the types of economic activity(tenge) By all types of economic activity Agriculture and forestry Fishery Industry including: mining manufacturing Production and distribution of energy, gas and water Construction Trade; repair of automobiles, furnishings Hotels and restaurants Transport and communication Financial activity Operations with real estate Government Education Public health Public utilities Activity of exterritorial organizations Source: The Agency of Statistics of the RK Table 4. Average monthly wage of managers and the head of organizations by the types of economic activity (Tenge) By all types of economic activity Agriculture and forestry Fishery Industry including: mining manufacturing Production and distribution of energy, gas and water Construction

97 II İnternational Congress Trade; repair of automobiles, furnishings Hotels and restaurants Transport and communication Financial activity Operations with real estate Government Education Public health Public utilities Activity of exterritorial organizations From the table 4, the highest annual income is KZT or about USD 20000, if we assume in average, the number of family members is equal to four, then per capita income will be USD Private ownership was developed during transition period in Kazakhstan, and the owners get their income in form of profits, rents and etc., but we can suppose that the really wealthy part of population didn t include in HBS, because the profits and other types of income from private sector are higher than the average salary. This situation is similar with other countries of CIS. The empirical results support the main hypothesis that inequality at the top and bottom ends of the distribution has different effects on growth. The following figure 3 proves that inequality measuring by income shares of different deciles of population is falling. Because, the share of income Source: The Agency of Statistics of the RK Figure 3. in top deciles, becomes lower and the share of income in bottom deciles is increasing. But for percentage changes of the income shares we see different picture. Next figure 4 shows percentage changes in income share of different deciles in and in Last years we don t see a large change in share of income in different deciles, only in ninth decile a small decline and growth in first decile. From previous data is obvious that in 2001 was a highest growth of GDP and in this year incomes of population distributed less equally, because the income shares of top deciles increased and income share of bottom deciles declined. This result proves the central hypothesis of some authors (Sarah Voitcovsky)- that top end inequality encourages growth while bottom end inequality retards growth. Though the data after 2001 show that top end inequality and bottom end inequality decline. 30 The share of income by income deciles of population The share of income Deciles Source: The Agency of Statistics of the RK 577

98 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Figure 4. Percantage changes in income shares of population by income deciles 6,00 4,00 2,00 % change inshares of income 0, ,00-4, ,00-8,00-10,00 Deciles Source: The Agency of Statistics of the RK In order to estimate determinants of consumption expenditures in different quintiles of distribution we use methodology which was proposed by Kathryn Anderson and Richard Pomfret for Kyrgyz Republic in 1999 based on quintile regressions. As a dependent variable we take a logarithm of per capita expenditure. Per capita expenditure is equal to total household expenditure divided by the number of adult equivalents in the households. In category of total expenditures we include expenditures on food, housing, education, health, clothing, gifts and other expenses; the other category includes expenditures on alcohol, tobacco, durables, funeral services, insurance, alimony, and home-produced goods. As the explanatory variables we take the following characteristics of the household: the level of education, gender, family status, age and health of the head of household, location, the number of children, adults and elderly persons. Human capital is defined with three dummy variables: higher education variable equals one if the head of household has the higher vocational and postgraduate level of education and otherwise equals zero; vocational variable equals one if the head of the household has the basic vocational and secondary vocational level of education and equals zero otherwise; the variable secondary equals one if the head of household has completed general secondary education and otherwise equals zero; omitted variable is the head of household with general basic, general primary or without education. The variable gender is equal to one if the head of household is male and equals zero if the head household is female. The variable health equals one if the head of household has very good and good health and equals zero otherwise. The variable family status is equal to one if the head of household is married and equals zero otherwise. We include in our model three variables to define the family size of the household: the number of adults less than 63 years of age for men, and less than 58 years of age for women, the number of children less than age seventeen, and the number of elderly in the household. In order to estimate the regional differences we include the following dummy variables: the variable rural is equal to one if the household is located in rural are and equals zero otherwise, the variable central is equal to one if the household is located in Akmola and Karaganda oblasts and equals zero otherwise, the variable west is equal to one if the household is located in Aktobe, Atyrau, Mangistau and West-Kazakhstan oblasts and equals zero otherwise, the variable north characterized by North-Kazakhstan and Kostanai oblasts, the variable south is characterized by South - Kazakhstan, Zhambyl, Kzyl-Orda oblasts and the variable Almaty-Astana is equal to one if the household is located in Almaty and Astana cities, the omitted variable is the eastern part of Kazakhstan. The data obtained from the Kazakhstan Household Budget Surveys for This survey includes households but usable size of sample is households. We estimate model at the median or 50 th percentile as well as the 10 th, 25 th, 75 th, and 90 th percentiles. 578

99 II International Congress Table 5. Quantile regressions of logarithm per capita expenditure, Variables Mean 10 th percentile 25 th percentile Median 75 th percentile 90 th percentile Constant * (0.031) * (0.69) 10.48*(0.019) * (0.022) * (0.018) * (0.052) Household members Children Elderly Adults * (0.004) * (0.009) * (0.004) (0.007) (0.02) ** (0.007) * (0.002) (0.006) * (0.002) * (.003) * (0.07) * (0.03) * (0.003) (0.005) * (0.002) * (-0.011) * (0.016) * (0.009) Male head 0.013(0.011) 0.05 *** (0.028) 0.003(0.008) *** (0.00) 0.006(0.006) * (0.017) Education of head Higher Vocational Secondary * (0.016) * (0.014) 0.006(0.015) 0.09(0.063) 0.006(0.03) 0.35(0.029) 0.021(0.012) ** (0.009) 0.007(0.008) * (0.012) ** (0.01) (0.011) * (0.008) 0.009(0.007) 0.009(0.008) 0.08 * (0.025) 0.009(0.024) (0.028) Health of head Age of Head 0.07(0.01) E-05(0) 0.0(0.021) ** (0.001) E-05(0.006) 0.0(0.0) 0.003(0.007) 0.0(0.0) 0.007(0.006) 0.0(0.0) (0.017) * (0.001) Head is married * (0.012) (0.033) (0.009) * (0.008) (0.006) (0.019) Region Rural Central West North South AlmatyAstana * (0.01) * (0.014) * (0.015) *** (0.01) * (0.014) * (0.017) (0.025) (0.033) 0.109(0.04) * (0.028) 0.041(0.027) 0.044(0.253) 0.004(0.006) (0.009) 0.011(0.011) (0.008) (0.007) ** (0.026) * (0.007) 0.008(0.01) * (0.011) 0.015(0.009) * (0.009) * (0.015) (0.006) 0.011(0.007) 0.007(0.008) (0.007) (0.009) 0.02 * (0.008) (0.02) * (0.023) * (0.24) (0.024) 0.002(0.032) 0.119*(0.021) R- squared coefficient(standard error) *, **, *** indicates that the coefficient is significantly different from 0 at the 1%, 5%, 10% significance levels. The results of regression analysis show that size of family negatively affected per capita expenditure for full sample. Particularly the number of children and number of elderly, for example an increase in number of children will cause 20.5% reduction in per capita expenditure (table 5). The gender of household is not significant. The level of education will increase expenditure per capita and for higher and vocational education will increase significantly. Health and age of the head of household are not significant. Married head of household spends more than others. Married head of household has a significant positive effect on per capita expenditure. Regional effects are significant and different. The presence of the household in rural area, in northern, in southern part of Kazakhstan negatively affects per capita expenditure. If we consider different percentiles, the number of adults is significant in all percentiles; the influence of male headed household is significant in bottom end and in top end deciles and at median. Male headed households influence more in bottom percentiles than top end percentiles. Education is not significant in bottom end decile and vocational education becomes significant in 25th quintile and median. Higher education is significantly increases per capita expenditure in top percentiles. Elder head of household in bottom percentile positively affects on per capita expenditure and negatively affects on per capita expenditure in top decile of distribution. Married head of household reduces per capita expenditure of household in bottom and top percentiles, but in median it positively affects per capita expenditure. Regional effects are various in different percentiles- in bottom end decile only north region is significantly reduces per capita expenditure; in median rural area and south region negatively affects per capita expenditure; location in central, western part of Kazakhstan and in two cities- Almaty and Astana significantly and positively affects per capita expenditure. 579

100 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process REGIONAL VARIATION; RURAL/ URBAN DIFFERENCES We can see that the dynamics of the regional data sometimes contradicts with the previous hypothesis, that top end inequality encourages growth while bottom end inequality retards growth. For example, two oil-extracting oblasts Atyrau and Mangistau have the highest GRP per capita in 2001 and the highest 90/70 percentile ratios, but after 2001 these two oblasts have the highest GRP per capita but the top end inequality is not the highest one. The analysis of the table 6 explains that in percentage terms inequality is much higher among households from bottom deciles. Table 6. The 90/70 and 50/10 percentile ratios in regions /10 90/70 50/10 90/70 50/10 90/70 50/10 90/70 Kazakhstan 8,93 1,62 8,51 1,60 8,45 1,59 8,03 1,58 Akmola oblast 8,64 1,57 8,03 1,55 8,37 1,57 8,83 1,57 Aktobe oblast 10,13 1,62 9,49 1,63 9,02 1,61 8,91 1,58 Almaty oblast 8,28 1,54 7,77 1,54 7,51 1,52 7,45 1,51 Atyrau oblast 9,72 1,63 9,10 1,63 8,65 1,54 8,36 1,57 East Kazakhstan oblast 9,52 1,59 9,37 1,60 8,86 1,58 8,54 1,58 Zhambyl oblast 7,61 1,52 7,89 1,51 7,91 1,52 7,42 1,47 West Kazakhstan oblast 7,93 1,57 8,06 1,57 7,92 1,53 7,73 1,55 Karaganda oblast 8,88 1,57 8,61 1,57 8,50 1,56 8,34 1,55 Kostanai oblast 10,21 1,62 11,10 1,64 10,88 1,63 8,94 1,60 Kzyl-Orda oblast 7,40 1,47 7,39 1,52 7,36 1,53 7,09 1,52 Mangistau oblast 7,94 1,64 7,38 1,59 6,89 1,49 7,14 1,52 Pavlodar oblast 9,11 1,55 8,71 1,56 8,43 1,49 8,86 1,51 North- Kazakhstan oblast 8,43 1,52 8,48 1,53 8,68 1,53 8,19 1,55 South Kazakhstan oblast 7,95 1,51 7,49 1,48 7,26 1,48 6,96 1,48 Astana City 8,19 1,59 8,28 1,61 8,27 1,57 7,51 1,59 Almaty City 7,99 1,53 7,64 1,51 7,94 1,50 7,64 1,50 Source: The author calculations based on data from the Agency of Statistics of the RK Figure 5. Gini coefficients in urban and rural areas 0,35 0,3 0,25 0,2 0, ,1 0,05 0 Urban Rural Source: The Agency of Statistics of the RK If we analyze the regional differences in Gini coefficients in the following table, we reveal that the highest rates of inequality were in Aktobe, Atyrau, Mangistau, Kostanai oblasts in 2001, while three of them are oil-extracting oblasts. Also Atyrau and Mangistau oblasts were characterized by high levels poverty. More equal distribution of income in Kzyl-Orda, Zhambyl oblasts, these two oblasts were characterized by high levels of poverty. During five years Atyrau oblast doesn t have improvement in distribution of income, because in this oblast we see high rates of Gini 580

101 II International Congress coefficient, but also we discover the high levels of poverty in terms of shares of population with incomes lower than subsistence minimum. The economy of Kostanai oblast is devoted to agriculture and one of the characteristics of this region is that the level of poverty in rural area is much higher than in urban area, like in most regions of our country. Last three years in our capital - Astana we find out that the level of inequality is increasing. The Gini coefficients in rural area are lower than in urban area, also we see the decline in inequality in rural and urban areas (figure 5). While the poverty level in rural area is higher than in urban area. CONCLUSIONS 1. There are a lot of problems in measuring of inequality in Kazakhstan: the rise of capital income which is not captured by HBS; unfair answers, which decrease the real incomes of households. By comparing the income per capita per year in top decile with consumption expenditures per capita from national accounting system, with the amount of deposits in second tier banks, with the average salaries per year we can conclude that HBS for 2004 didn t capture real wealthy. 2. The statistical data from different regions of Kazakhstan prove that only in 2001 two regions with highest GRP per capita have the highest inequality at the top deciles. But after 2001 inequality in most regions the inequality in bottom and top deciles is falling. Inequality is higher in urban area than in rural area. 3. Some determinants of per capita expenditure of the household have changed during 1996, 2003 years. The influence of composition of the household has the same direction in influence on per capita expenditure. But in comparison with 1996, now the number of elderly in family will reduce per capita expenditure more significantly. In 1996 and 2003 the influence of an education of the head of household was significant and a positive factor in increasing expenditures. Location in rural area in 1996 has increased per capita expenditure, but after in 2003 the influence of rural area has changed the sign. 4. The quintile regressions help to analyze the determinants of per capita expenditure in top end and bottom end distribution. In 10 th percentile the number of elderly positively affects per capita expenditure but in top percentile vice versa. The effect of the number of children is much higher in bottom percentile than in 90 th percentile. Male headed household has the positive effect on per capita expenditure, but on median, this interval includes large part of households from survey, we can see that male headed household decreases per capita expenditures. The health of household in good condition positively affect per capita expenditure in bottom percentile, but negatively affect in top percentile. It can be explained by the different relation on health, so wealthy can spend more money on diagnostics of health and medicine than poor part of population. Married head of household has lower per capita expenditure in 10 th percentile, but in top percentile married head of household positively affect on per capita expenditure. Location in rural area and central part of Kazakhstan negatively affects o per capita expenditure in bottom percentile, but in 90 th percentile location in rural area, east and south part of Kazakhstan reduces per capita expenditure of household. REFERENCES Anderson Kathryn and Pomfret Richard, Living Standards During Transition to a Market economy: The Kyrgyz Republic in 1993 and 1996, School of economics, University of Adelaide, Anderson Kathryn and Pomfret Richard, Relative Living Standards in New market Economies: Evidence from Central Asian Household Surveys, School of economics, University of Adelaide, Andrea Giovanni, Court Cornia and Julius, Inequality, Growth and Poverty in the Era of Liberalization and Globalization, The United Nations University, WIDER, Burger John D., U or Inverted-U? That Is the Question, review of development Economics, 5(1), , Falkingham Jane, The End of the Rollercoaster? Growth, Inequality and Poverty in central Asia and the Caucasus, Social Policy and Administration, Vol.39, No4, August 2005, pp Gradstein Mark, Milanovic Branko, Does Liberte=Egalite? A Survey of the Empirical Links between Democracy and Inequality With Some Evidence on the Transition Economies, Journal of Economic Surveys, Vol. 18, No.4, Gylfason Thorvaldur and Zoega Gylfi, Inequality and economic Growth: Do Natural Resources Matter? CESifo Conference on Growth and Inequality, Bavaria, Januray, Ivaschenko, Growth and Inequality: Evidence from Transitional Economies, CESifo Working Paper no. 746, June Kaser Michael, The economic and Social impact of Systemic transition in Central Asia and Azerbaijan, Perspectives on Global development and technology, Volume 2, issue 3-4, Keane Michael P. and Prasad Eswar S., Inequality, Transfer, and Growth: New Evidence From the Economic Transition in Poland, in The Review of Economics and Statistics, May 2002, 84 (2),

102 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Milanovic Branko, Inequality and Determinants of Earnings in Malaysia, , Working paper of World Bank. Mitra Pradeep and Yemtsov Ruslan, Inequality and growth in Transition: Does China s Rising Inequality Portend Russia s Future? World Bank Working Paper, January, Voitvhovsky Sarah, Does the Profile of Income Inequality matter for economic Growth, Journal of economic Growth, 10, , UNDP Report: National Human Development Report for China, Wan Guang Hua, Income Inequality and Growth in Transition economies, Discussion Paper n O. 2002/104 of Wider, United Nations University. World Bank Report: Dimensions of poverty in Kazakhstan (In Two Volumes), October 18,

103 AZERBAYCAN NIN SON DÖNEM SOSYO-EKONOMĐK PROFĐLĐ Dr. Fikret Elma Kafkas Üniversitesi Đktisadi Đdari Bilimler Fakültesi Bakü / AZERBAYCAN fkrtelmas@yahoo.com ÖZET Bu çalışmada, esasen temel sosyo-ekonomik göstergeler ışığında Azerbaycan ın 2006 yılı itibariyle insani gelişim durumu ve ekonomik performansı başta bazı bölge ülkeleri olmak üzere bir kısım ülkelerle mukayese edilerek analiz edilmeye çalışılmıştır. ABSTRACT In this research provided compared analys of human development and economical perfomance in 2006 of Azerbaıjan with the primary focused on the Southern Caucases and the Central Asia regional states under the scope of the basical socioeconomical data. GĐRĐŞ Azerbaycan, aynen diğer geçmiş Sovyet Bloku ülkeleri gibi, 1990 lardan sonra bağımsızlık ve yeniden yapılanma sürecinin başlangıcında siyasi ve idari bakımdan büyük sorunlar ve krizler yaşadığı gibi, sosyo-ekonomik bakımdan da büyük bir düşüş ve buhranla karşılaşır. Đşsizlik, yoksulluk, enflasyon ve ekonomik büyüme sorunları yanında ülkede; başta eğitim, sağlık ve sosyal güvenlik alanları olmak üzere büyük bir boşluk doğar. Ancak 1995 yılından itibaren ülkede siyasal istikrarın sağlanmasıyla bu sorunlara eğilme fırsatı doğar. Bugün, bu sorunların pek çoğu farklı ölçeklerde varlığını sürdürmekle birlikte, ve 2006 yılına ait temel sosyo-ekonomik verilere bakıldığında ise, ülkenin orta düzey bir sosyoekonomik gelişim düzeyine ulaştığı ve diğer bazı bölge ülkelerine göre de daha iyi durumda olduğu görülmektedir. I. Sosyo-Ekonomik Gelişme Düzeyi ve Önemi Gelişmiş ülkelerin temelinde, geleneksel toplumdan modern topluma doğru sosyo- ekonomik ve kültürel bir dönüşüm yattığı bilinmektedir. Bu dönüşüm ve sosyo-ekonomik gelişme düzeyinin yüksekliği, elbette toplumların refah düzeyini ve yaşam kalitesini büyük ölçüde belirlemektedir. Ayrıca, bütün toplumlarda sosyo-ekonomik gelişme düzeyi sadece ülke vatandaşlarının refah durumunu ve yaşam kalitesini değil, büyük ölçüde yurttaşların içinde yaşadığı siyasal sistemin niteliklerini de belirlemektedir. Hatta, her siyasal sistem belli bir sosyo-ekonomik temele dayanmakta ve bu temel siyasal yaşama değişen oranlarda etkide bulunmaktadır. Çoğu zaman da siyasal sistemler, mevcut sosyo-ekonomik yapının bir ürünü olarak doğmaktadırlar. Bilindiği gibi, batılı toplumların bugün sahip oldukları demokrasi uygarlığının temelinde de oldukça gelişmiş bir sosyo-ekonomik alt yapı yer almaktadır. Bu bakımdan, Karl Marks ın alt yapının üst yapıyı belirlediği tezi, en azından Batı toplumları için bir gerçeği ifade ederken, analitik bakımdan da büyük bir değer taşımaktadır. Çünkü sosyoekonomik alt-yapı ve gelişme düzeyinin belli bir seviyeye erişmesi toplumların siyasal gelişimi ve modernleşmesi açısından önemli bir eşik teşkil etmektedir. Bu bağlamda, örneğin Adam Przeworski, demokrasinin kurumsallaşmasını sosyo-ekonomik şartlarla siyasal şartların bileşiminde görmektedir (Przeworski, 1995). M. Duverger ve S. P. Huntington gibi ünlü siyaset bilimciler ise, demokrasiyi, zengin ulusların siyasal sistemi (Duverger, 1977:3; Huntington, 1993: 95-96) olarak algılamaktadırlar. Huntington a göre (Huntington, 1993 : 96), fakirlik demokrasinin en temel engelidir ve demokrasinin geleceği ekonomik gelişmenin geleceğine bağlıdır. Ekonomik gelişmeye olan engeller demokrasinin yayılmasına olan engellerdir. Duverger e göre de, gerçek demokrasi herkes için, halkın her kesimi için özgürlük demektir. Bu da, belli bir yaşama düzeyini, belli bir temel eğitimi, belli bir sosyal eşitliği ve belli bir siyasal dengeyi gerekli kılmaktadır (Duverger, 1974: 539). Gerçekten de, sanayileşmenin, kentleşmenin, fakirlik kültüründen kurtulmanın, belli bir eğitim, kültür ve gelir düzeyine ulaşmanın, eşitsizlik oranlarını azaltmanın kısacası, sosyo-ekonomik gelişmişliğin bir ülkenin siyasal gelişimine büyük tesiri bulunmaktadır. Bütün bunlarla birlikte, bu çalışmanın esas konusu sosyo-ekonomik gelişmenin siyasal gelişmişliğe etkisi ya da katıları değildir. Bu çalışmadaki inceleme konumuz Azerbaycan ın son dönem sosyo-ekonomik gelişme trendini değerlendirmektir. 583

104 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process II. Geçiş Toplumu Olgusu ve Azerbaycan Azerbaycan, bağımsızlığın ilk üç yılında ekonomik ve siyasal açıdan büyük bir çalkantı yaşar (Escudero, 2001: 10). Fakat, aynı zamanda, bağımsızlığı takiben açık ve özgür bir seçimle de demokrasiye geçiş yapar (Freedom House, 2005: 1). Böylece ülke, totaliter ve merkezi planlamacı sosyalist sistemden, demokratik rejime ve serbest piyasa ekonomisine geçmiş olur. Bundan sonra ülkede köklü bir değişim süreci başlar. Değişim süreci, siyasal, ekonomik ve sosyal açıdan çok yönlü bir dönüşümü ve sistem değişikliğini gerektirir. Bu dönüşüm ya da sistem değişikliği ise, diğer post-sovyet ülkelerinde olduğu gibi, Azerbaycan da da geçiş dönemi olarak kavramsallaştırılan bir sürecin yaşanmasına yol açar. Gerçekten de geçiş kavramı, Azerbaycan gibi Sovyetler Birliği nin çöküşü sonrasında bağımsızlığını kazanan ve her anlamda köklü bir dönüşüm sürecine giren toplumların içinde bulunduğu durumu izah etmeye en elverişili terim olarak karşımıza çıkar. Bazı yazarların ifade ettiği gibi (Güneş, 2004: 98), geçiş kavramıyla, belli bir toplumsal formasyonun terkedildiği, yenisinin ise henüz oluşum aşamasında olduğu kastedilir. Adam Przeworski nin gerek iktisat, gerekse siyaset alanında geçmişten kesin bir biçimde kopma girişimi (Przeworski, 1995: i) olarak tanımladığı geçiş olgusunun zorluklarını Đspanya nın anayasa yapımcılarından Miguel Herrero de Minon şöyle ifade eder: Dağılan Sovyetler Birliği nin içinden çıkan devletlerin yüzyüze geldiği meydan okuyuşların tarihte daha önce herhangi bir benzeri kesinlikle olmamıştır. Ulusal kurtuluş ve otoriter rejimlerden demokrasiye geçiş süreçleri olmuştur (Minon, 1996: 42). Ancak, totaliter bir rejimden (komünizmden) ve sosyalist bir ekonomiden piyasa sistemine ve demokrasiye geçiş yanında, bütün... siyasi, ulusal ve ekonomik geçiş süreçlerinin üst üste gelmesi görülmemiş bir şeydir (Minon, 1996: 42). Hakikaten, yukarıda da ifade edildiği gibi geçiş süreci, ilgili toplumları pek çok sorunla aynı anda boğuşmak zorunda bırakmıştır. Bağımsızlığın kazanılması akabinde demokrasiye ve serbest piyasa geçiş yapan Azerbaycan toplumu da, diğer toplumlar gibi, pek çok sorunla yüzleşmek zorunda kalmıştır. Bu nedenle, bugün, Azerbaycan ın demokrasi ve piyasa sistemine geçiş yapan bir ulus olarak nitelenmesi yerinde olmakla birlikte, henüz bu geçişin tam olarak gerçekleşmediği de gözden kaçırılmamalıdır. Öte yandan, ülkede geçiş döneminin başlangıcına baktığımızda karşımıza oldukça ağır bir tablo çıkmaktadır. Devlet, demokrasi, ulus, kimlik, ideoloji, siyaset ve ekonomi gibi olguların ülkede yeniden inşası, dolayısıyla da, her alanda yeniden yapılanmanın gündeme geldiği bu süreç, aynı zamanda bünyesinde, dışta; Ermenistan la Karabağ Savaşı, Đran ve özellikle Rusya ile ortaya çıkan bir takım çatışma noktalarını ve baskıyı, içte; iktidar çekişmelerini, ekonomik düşüş ve enflasyonu, iç çalkantı, karışıklık, darbe girişimleri ve etnik ayaklanmaları da beraberinde getirmiştir. Sonuçta, 1991 yılında ülkede bağımsızlık ilan edilmiş, demokrasi ve piyasa ekonomisine geçiş yapılmış ve uzunca bir aradan sonra uluslararası toplumun özgür bir üyesi haline gelinmiştir. Fakat komünist totaliter geçmişin izleri, geçiş döneminin ortaya çıkardığı krizler, özellikle de Karabağ Savaşı nın oluşturduğu kaos ortamında ülkede uzun süre siyasal istikrar sağlanamamıştır. Bu süreç, siyasal kurum ve örgütlerin bir türlü kurumsallaşamadığı, kısa ömürlü iktidarların birbirini izlediği kaotik bir dönem ortaya çıkarmıştır. Ülkede, siyasal istikrarın sağlanması, ancak 1995 yılı sonrasında, Haydar Aliyev döneminde mümkün olmuştur. Dolayısıyla, bağımsız Azerbaycan nın sosyo-ekonomik bakımdan yeniden yapılanması ve gelişmeye başlaması ancak bu tarihten sonra başlayabilmiştir. III. Azerbaycan ın Son Dönem Sosyo- Ekonomik Gelişim Durumu ve Temel Göstergeleri Bugün, sosyo-ekonomik gelişme düzeyinin göstergeleri, genellikle, kentleşme, sanayileşme, orta sınıfın genişliği, insani gelişim endeksi değerleri, GSYĐH, fert başına düşen milli gelir, yaşam kalitesi, ekonomik eşitsizlik oranı, eğitim, sağlık, iletişim ve ulaşım imkanlarından yararlanma oranı gibi unsurlarla değerlendirilmektedir. Bu unsurlar içinde öncelikle belirleyici olan faktör elbette ekonomik gelişmişlik düzeyidir. Bu kriterlere göre Azerbaycan daki mevcut sosyo-ekonomik yapı ve gelişme düzeyi analiz edildiğinde şunlar ifade edilebilir: Öncelikle, ülke, siyasi ve idari açıdan olduğu kadar sosyo- ekonomik ve kültürel bakımdan da bir geçiş süreci yaşamakta ve bu nedenle, kimi yazarların da vurguladığı gibi (Azimova, 2004: 19; Bağırzade, 2004: 21-22), Azerbaycan, halihazırda bir geçiş toplumu karakteri taşımaktadır. Buna bağlı olarak da, köklü dönüşümlerin ve büyük sorunların yaşandığı bir ülkedir. Bu süreçte toplum, geleneksel kültürle modern kültürü bir arada yaşamaktadır. Öte yandan, bugüne kadar ülkede ekonomik liberalleşme ve özelleştirme girişimleri yanında özellikle petrol boru hatlarıyla ilgili anlaşmalar önemli bir gündem oluşturmuş bulunmaktadır. Fakat, halihazırda içinde bulunulan aşamada, henüz ülkede demokrasinin ve ekonomi- 584

105 II International Congress nin taşıyıcılığını yapacak güçlü bir orta sınıf ın gelişmediği bir gerçektir. Murat Bağırzade ye göre (Bağırzade, 2004: 23-26) de orta sınıfın zayıflığı, Azerbaycan da sosyal yapının en belirgin yönlerinden birini oluşturmaktadır. Ülkede işsizlik, yoksulluk ve göçmenler (kaçkınlar) de başka bir sorundur. Öte yandan, her ne kadar 2002 yılından itibaren Azerbaycan hükümeti, ülkede yoksulluğun ve işsizliğin azaltılması ve bölgeler arası dengesizliklerin giderilmesi konusunda reform çalışmaları yapsa da halihazırda toplum, bünyesinde büyük bir yoksul sınıfı barındırmaktadır. Ayrıca, Sovyetler Birliği sonrasında ülkede büyük bir gelir dağılımı ve yaşam standardı farklılığı da ortaya çıkmış bulunmaktadır. Bu da, yakın geçmişinde sosyalizm deneyimi yaşamış olan Azerbaycan toplumunda büyük bir rahatsızlık nedeni olarak sürmektedir. Bugün ülkenin sosyo-ekonomik gelişimiyle ilgili istatistiki verilere bakıldığında ise, durumun çok da kötü olmadığı en azından orta düzeyde bir sosyo-ekonomik gelişim seviyesinin yakalandığı görülmektedir. Hatta, bu verilere göre ülke, bir çok bölge ülkesine göre daha iyi bir konumda bulunmaktadır. Azerbaycan Devlet Đstatistik Enstitüsü nün 2006 yılı resmi verilerine göre (Statistical Yearbook of Azerbaijan, 2006: 1-9), % 49.2 si erkek, % 50.8 i ise kadın olmak üzere 8 milyon 436 bin gibi bir nüfusa sahip olan ülkede işsiz statüsündeki insanların sayısı sadece 56 bin 343 kişi olarak verilmiştir. Elbette, burada esas alınan kıstaslar yönüyle bu istatistiki veriler gerçeği tam olarak yansıtmadığı gibi, gizli işsizlik ve düşük ücret konusu da hariçte bırakılmıştır. Yine aynı verilere göre, ülkede şehirli nüfus % 51,6 iken, kırsal nüfus % 48.4 düzeyinde bulunmaktadır. Fakat başkent Bakü nün yıllar içerisinde büyük bir göç aldığı bilinmekte ve halihazırda sadece başkentin neredeyse tek başına ülke nüfusunun yarısına tekabül edecek biçimde 4 milyondan çok nüfus barındırdığı tahmin edilmektedir. Dolayısıyla, ülkede şehirde yaşayan nüfusun bu resmi verilerden çok daha yüksek bir oran teşkil ettiğini ve ayrıca taşradan eğitim ve iş bulma konusu başta olmak üzere çeşitli nedenlerle Bakü ye göçün devam ettiğini ifade edebiliriz. Yine, ülke GSMH - nın % 90 nını da Bakü ve yakın çevresinin ürettiğini belirtebiliriz. Burada, Azerbaycan ın sosyoekonomik gelişimiyle ilgili 2006 yılı Birleşmiş Milletler Đnsani Gelişim Raporu verilerine göz atmamız faydalı olacaktır. ĐGE Sırası ve Değerleri 1. Norveç (0.965) 92. Türkiye (0.757) 97. Gürcistan (0.743) 99. Azerbaycan (0.736) 105. Türkmenistan (0.724) 122. Tacikistan (0.652) 177. Nijer (0.311) Tablo 1. Azerbaycan ve Diğer Bazı Ülkelerin Đnsani Gelişim Durumu (2004 Yılı Verileri) Doğumda Yaşam Beklentisi Oranı 1. Japonya (82.2) 108. Endonezya (67.2) 109. Kırgızistan (67.1) 111. Azerbaycan (67.0) 112. Özbekistan (66.6) 113. Ukrayna (66.1) 177. Svaziland (31.3) Kaynak: Azerbaijan in Human Development Report (2006: 1) Yetişkin Okur-yazar Oranı 1. Gürcistan (100.0) 4. Estonya ( 99.8) 12. Ermenistan (99.4) 14. Azerbaycan (98.8) 15. Türkmenistan (98.8) 16. Albania (98.7) 128. Mali (19.0) Okullaşma Oranı 1. Avusturalya (113.2) 105. Maldivler (68.8) 106. Endonezya (68.4) 107. Azerbaycan (68.3) 108. Umman (68.3) 109. Arnavutluk (68.0) 172. Nijer (21.5) Kişibaşına Düşen Gelir ($) 1. Luksemburg (69,961) 106. Mısır (4,211) 107. Jamaika (4,163) 108. Azerbaycan (4,153) 109. Ermenistan (4,101) 110. Ekvator (3,963) 172. Sierra Leone (561) Yukarıda, tablo 1 de de görüldüğü gibi, BM Teşkilatı nın Đnsani Gelişme Programı çerçevesinde 177 ülke arasında doğumda yaşam beklentisi, okur-yazar oranı, okullaşma oranı ve kişi başına düşen gelir gibi daha pek çok kriteri göz önüne alarak ülkelerin yaşam kalitesini belirlediği 2006 yılı Đnsani Gelişmişlik Endeksi ne (ĐGE) 1 göre Azerbaycan, not değeriyle 1 Đnsani Gelişmişlik Endeksindeki (ĐGE) 0.80 ve üzeri değerler yüksek, arası orta, 0.45 ve altı ise düşük insani gelişimi ifade etmektedir (Human Development Index, 2003: 1). dünya sıralamasında 99. sırada bulunmakta ve orta düzey (medium) insani gelişmişlik seviyesine sahip bir ülke olarak değerlendirilmektedir. Ayrıca Azerbaycan, doğumda yaşam beklentisi kriterine göre, 67.0 endeks puanıyla 177 ülke arasında 111. sırada, okur-yazarlık kriterine göre 98.8 endeks değeriyle 14. sırada okullaşma oranına göre 68.3 puanla 107. sırada ve kişi başına düşen gelir oranına göre de dolarla 108. sırada bulunmaktadır. 585

106 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Tablo 2. Seçilmiş Bazı Ülkeler ve Azerbaycan ın Đnsani Gelişim Endeksi Ülkeler ve ĐGE Sıralaması ĐGE Değeri 2004 Yaşam Beklentisi Endeksi Eğitim Endeksi GSYĐH Endeksi 7. Japonya ABD Almanya Azerbaycan Özbekistan Pakistan Nijer gibi iyi bir ekonomik büyüme rakamına ve dönemi için de % 6.7 lik tüketici fiyatları endeks (TFE) değerine sahip bulunmaktadır. Bu verilere göre Azerbaycan, yakın dönemde, Soyetler Birliği nin dağılmasıyla bağımsızlığını elde etmiş olan Güney Kafkasya ülkeleri arasında en iyi ekonomik performansa sahip ülke konumundadır. Elbette, bu ekonomik performansta en temel rolü petrol gelirleri oluşturmaktadır. Bununla birlikte, Azerbaycan, yılları arasındaki bağımsızlık, Karabağ Savaşı ve siyasi istikrarsızlık döneminde büyük bir ekonomik düşüş, enflasyon ve işsizlik sorunuyla karşılaşmıştır. Tablo 4. Bölgesel Gelişme Trendi ve Azerbaycan (Yıllık Ortalama GSYĐH Gelişim Seyri) Kaynak: Human Development Report (2006: ) Tablo 2 deki verilere bakıldığında ise Azerbaycan, ĐGE, 0.70 yaşam beklentisi endeksi ve 0.62 GSYĐH endeksi ile insani gelişmişlikte orta düzey ülkeler arasında yer alırken, 0.89 eğitim endeksiyle gelişmiş ülkeler arasında yer almaktadır. Sonuçta, analiz ettiğimiz bu tablolardan da anlaşılacağı gibi, ülkelerin insani gelişmişlik seviyesini temelde eğitim, sağlık ve kişi başına düşen gelir durumları belirlemektedir. Fakat ülkelerin ekonomik performansı, üretim düzeyi, yoksulluk, gelir dağılımı eşitsizliği ve işsizlik oranları gibi kıstaslar da toplumların insani gelişim durumunu tespitte faydalanılan diğer kaynaklar olmaktadır. Dolayısıyla, Azerbaycan la ilgili olarak sözü edilen bu verilere bakılması da önem arzetmektedir. Tablo 3. Seçilmiş Bazı Ülkeler ve Azerbaycan ın Ekonomik Performansı Ülkeler ABD Japonya Macaristan Azerbaycan Gürcistan Ermenistan GSYĐH milyar ($) Kişi Başına Düşen Gelir bin ($) Ekonomik Büyüme Oranı Ortalama Yıllık TFE Kaynak: Human Development Report (2006: ) Böylece, aşağıda tablo 3 deki verilere baktığımız vakit, Azerbaycan, 2006 yılı Đnsani Gelişim Raporu verilerine göre 8.5 milyar dolar GSYĐH hacmine, 4 bin 153 dolar kişi başına düşen gelire, yılları arasında ortalama Bölge ve Ülkeler Kaynak: Slay (2006: 2) Yeni AB Üyesi Ülkeleri Baltik Ülkeleri (Estonya, Litvanya, Letonya) Merkezi Avrupa (Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Slovakya, Slovenya) - AB ne Aday Ülkeler (Bulgaristan, Hırvatistan, Romanya, Türkiye) Balkanlar (Arnavutluk, Bosna Hersek, Makedonya, Sırbistan ve Karadağ) Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) Rusya Federasyonu Beyaz Rusya, Moldova, Ukrayna Kafkaslar (Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan) Orta Asya Ülkeleri (Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan) Kimilerine göre de bu dönemde, sosyalist yapıdan liberal yapıya geçiş süreci ekonomiyi % 60 oranında daraltmıştır (Aras, 2005: 35). Fakat, ilerleyen süreçte ülkede siyasi istikrarın sağlanması ve petrol gelirlerinin de artmasıyla ekonomik büyüme rakamları yükselmiş ve 2006 itibariyle resmi verilere göre GSYĐH 12 milyar dolara yaklaşmıştır. Bu gelişme trendi yukarıda tablo 4 de de görülmektedir. Tabloda, Azerbaycan nın da içinde bulunduğu Kafkas ülkeleri (Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan), bağımsızlık ve yeniden yapılanma döneminde diğer bütün bölge ülkelerine göre ortalama %-14 le en kötü ekonomik gelişme trendine sahipken, yılları arasında % 6, döneminde ise % 9 la diğer bölge ve ülkelere göre oldukça yüksek bir ekonomik gelişme trendine ulaşmışlardır. Petrol gelirleri 586

107 II International Congress nedeniyle Kafkas grubu ülkelerindeki GSYĐH artış oranını, % 12 lik büyüme rakamıyla en çok Azerbaycan ın yükselttiği de bilinmektedir. Tablo 5 de ise, BDT ülkeleri bünyesinde toplam nüfusun %3 ünü oluşturan Azerbaycan ın topluluk içindeki GSYĐH oranı %1.3, sanayi üretimi %1.5, tarımsal üretimi % 1.9, perakende sektörü %1.5 ve dış ticaret hacmi ise %1.7 olarak gösterilmiştir. Bu verilere göre ülke, topluluk bünyesinde Rusya Federasyonu, Ukrayna, Kazakistan ve Belarus tan sonra beşinci sırada bulunmaktadır. Öte yandan, Azerbaycan Devlet Đstatistik Enstitüsü - nün 2005 yılı verilerine göre, ülkede GSYĐH sının sektörel dağılımı şöyledir: % 47.5 sanayi (tamamına yakını petrol sanayi), % 10.6 hizmet sektörü, % 10 inşaat, % 9.2 tarım, % 8.1 iletişim ve ulaşım, % 6.9 ticaret şeklindedir. Ayrıca belirtmek gerekirse, ülkedeki yabancı yatırımların % 77.7 si de petrol sanayine yönelmiş durumdadır (Statistical Yearbook of Azerbaijan, 2006). Sonuç olarak, son yıllarda Azerbaycan da, özellikle, kişi başına düşen gelir düzeyindeki artış, ülkenin insani gelişmişlik düzeyini önemli ölçüde etkilemiş bulunmaktadır. Bu da, elbette ülkenin sosyo-ekonomik gelişimi bakımından büyük bir önem taşımaktadır. Tablo 5. BDT Ülkeleri ve Azerbaycan ın Temel Sosyo-Ekonomik Göstergeleri (2005) Ülkeler Nüfus % GSYĐH % Sanayi üretimi % Tarımsal üretim % Perakende sektörü % Dış ticaret hacmi % Azerbaycan Ermenistan Belarus Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Moldova Rusya Tacikistan Türkmenistan Özbekistan Ukrayna Kaynak: Statistical Yearbook of Azerbaijan (2006: 14) Fakat QTRM nin 2005 yılında Azerbaycan üzere gerçekleştirdiği ankete katılan ülke vatandaşlarının da ifade ettiği gibi (QTRM, 2005: 15), Azerbaycan da hala yoksulluk (%52), işsizlik (%51), yolsuzluk ve rüşvet (28) ilk üç temel sosyo - ekonomik sorun olarak varlığını ciddi biçimde korumaktadır. Bu sorunlar, ülkede aşırı gelir dağılımı eşitsizliğini de beraberinde getirmektedir. Halbuki, her ne kadar mevcut petrol rezevleri büyük çapta gelire çevrilmese de ülke bir petrol denizinin üzerinde yüzmekte ve ülkeye önemli oranda petrol geliri girmektedir. Buna rağmen, yoksulluk, işsizlik ve yolsuzluk ülkenin en temel üç sosyo-ekonomik sorunu olmayı sürdürmektedir. Aslında, Deniz Gökçe nin de vurguladığı gibi (Gökçe, 2006), bu açmazın ekonomi bilimindeki teknik adı Hollanda Sendromu 1 olmaktadır. 1 Deniz Gökçe ye göre, Hollanda Sendromu, kısaca, bazı ülkelerin sırtını gaz ve petrol gibi doğal kaynaklara yaslayıp, tarım ve sanayi gibi diğer sektörleri ihmal etmesini ve böylece işsizlik sorununu çözememesini, ülke kaynaklarının verimsiz kullanılmasını, petrol ve gaz satışına bağlı olarak ülkeye bol döviz girişi nedeniyle de ülke parasının aşırı değerlenip diğer üretici sektörlerin rekabet gücünü yok etmesini ifade eder (Gökçe, 2006). Bazı yazarların da üzerinde durduğu gibi Azerbaycan da bu sendromu yaşamaya başlamış bulunmaktadır (Aras, 2005: ). Çünkü, zengin doğal kaynaklara ve petrol gelirlerine rağmen ülkede diğer sektörler yeteri kadar gelişemediği için yoksulluk ve işsizlik sorunu çözülememektedir. Tablo 6. Seçilmiş Bazı Ülkeler ve Azerbaycan da Gelir Eşitsizliği Oranları Ülkeler ve GNI Endeksi Đsveç (25.0) Fransa (32.7) Kanada (33.1) Azerbaycan (36.5) Gürcistan (36.9) Ermenistan (37.9) En Yoksul % En Yoksul Đkinci % En Zengin ikinci % En Zengin %10 Kaynak: Human Development Report (2005: )

108 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Öte yandan, tablo 6 da ise, seçilmiş bazı ülkeler arasında Azerbaycan da gelir dağılımı eşitsizliği oranları gösterilmektedir. Bu tabloya göre, ülkede halkın en yoksul %10 u toplam gelirin sadece % 3.1 ni kullanırken, ikinci en yoksul % 20 lik kesim ise, ülkedeki gelirlerin ancak % ünü kullanmaktadır. Buna karşın, ülkede en zengin % 10 luk kesim gelirin % 29.5 ine sahipken, zengin olan ikinci % 20 lik kesim toplam gelirin % 44.5 ine sahip bulunmaktadır. Ancak, ülkedeki gelir dağılımı eşitşizliğini yukardaki verilerin tam olarak gösterdiğini söylemek mümkün değildir. Çünkü, ülkede zengin ve yoksul kesimler arasındaki gelir dağılımı uçurumu çok daha derin hissedilmektedir. Bunun en temel göstergesi, ülkede dikkate değer bir orta sınıfın olmayışıdır. 2 Kimi yazarların da vurguladığı gibi (Süleymanlı, 2004: 51), sosyalist sistemden piyasa ekonomisine geçiş süreci toplumun gelir dağılımı durumunu önemli ölçüde bozmuştur. Bu süreçte, eskiden toplumun orta kesimini oluşturan yüksek eğitimli meslek sahiplerinin sosyal ve ekonomik konumlarını kaybetmesi, ülkede orta tabakayı eritirken, üst ve alt gelir grupları arasındaki farklılaşmayı da derinleştirmiştir. Bu durum, toplumda yabancılaşma ve eziklik psikolojisi yle birlikte, sosyo-ekonomik eşitsizliğin derinleşmesini ve sosyo-ekonomik kutuplaşmayı da beraberinde getirdiği için toplumsal bütünleşmeye zarar vermektedir. Ayrıca, bu süreçte sosyal yapı ve değerlerde de hızlı bir değişim yaşanmıştır. Nitekim, piyasa ekonomisi ve rekabet olgusu, toplumda geleneksel dayanışma ve yardımlaşma duygularını giderek azaltmış, bireyselleşme, yabancılaşma ve kültürel değişim olgularını da gündeme gelmiştir (Bağırzade, 2004: 23-26; Süleymanlı, 2004:51-52). Kısaca, Sovyet döneminin sosyo-ekonomik şartlarından kaynaklanan hayat tarzına karşı, yeni ve oldukça farklı bir yaşam, insan ve toplum anlayışıyla dünya görüşünü beraberinde getiren piyasa sistemi, Azerbaycan da toplumsal yapı, kültür ve dünya görüşünü derinden etkilemiştir (Süleymanlı, 2004:50). Bununla birlikte, günümüz gerçeğinde Alvin Toffler in de belirttiği gibi (Toffler, 1996: 123), modern toplumu ya da ulusu bütünleşmiş bir siyasal sistem (siyasal bütünleşme) ve bütünleşmiş bir piyasa ekonomisi oluşturmak- 2 Dünya Bankası nın değerlendirmelerine göre, 1996 yılında ülkede yoksulluk oranı % 61 iken, 2004 yılında bu rakam % 42.5 e gerilemiştir. Ülke hükümetinin yıllarını kapsayan Yoksulluğun Azaltılması ve Ekonomik Kalkınma Proğramı nın yerini yeni dönemde yıllarını kapsayan ve Uzun Vadeli Sürekli Đnsani Gelişim Stratejisi olarak adlandırılan programın alması hedeflenmekte ve 2015 yılına kadar yoksulluk oranının % lere kadar azaltılmasını amaçlamaktadır (Aras, 2005: 38-40). tadır. Gelişmemiş bir ekonomi üzerinde ise bütünleşmiş bir siyasal sistem ve çağdaş anlamda bir ulus oluşturulması mümkün gözükmemektedir. Dolayısıyla, Azerbaycan daki mevcut ekonomik yapının da bu perspektiften değerlendirilmesi daha sağlıklı olacaktır. Bu açıdan bakıldığında, Azerbaycan ekonomisinin hala geçiş sürecinde ve devlet kontrolünde olduğu ve çalışan kesimin % 32.2 nin hala devlet işçisi olduğu görülmektedir (Azerbaijan Inwestment Guide, 2004: 11). Ayrıca, ülkede piyasa sisteminin hukuki ve kültürel alt yapısının da yetersiz olduğu, mülkiyet hakkı ve güvenliği konusunda bile sıkıntılar yaşandığı bilinmektedir. Yine, mevcut ekonomik yapıda rekabet eden aktörlerden ziyade tekelleşme olgusunun ağır basması nedeniyle de gerçekte liberal olmayan bir yapı karşımıza çıkmaktadır. Oysa, Batı nın gelişim çizgisi incelendiğinde modernleşme, girişimcilik ve özgürlük arasında kuvvetli bir bağ bulunduğu, bunun da liberal bir yapıyı gerekli kıldığı ve bu yapıda da orta sınıfın, refahın, toplumsal ve siyasal bütünleşmenin ve nihayetinde de demokrasinin gelişip kökleşebildiği görülmektedir. Bu nedenle, Azerbaycan da piyasa sisteminin hukuki alt yapısının yeniden düzenlenmesi ve güçlendirilmesi büyük bir önem taşımaktadır. Sonuçta, pozitif ve negatif bütün sosyo-ekonomik veriler, kıstaslar ya da değerlendirmeler ışığında bakıldığında ise, Azerbaycan, orta düzey sosyo-ekonomik gelişim seviyesinde bir ülke olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla, ülkede sosyo-ekonomik alt yapının orta düzey bir görünüm sunduğu belirtilebilir. KAYNAKLAR ARAS, Osman N. (2005), Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım Đmkanları, Azerbaycan Türk Sanayici ve Đşadamları Beynelhalk Cemiyeti Yayınları, Bakü. Azerbaijan in Human Development Report (2006), Human Development Đndicators Country Fact Sheets (Azerbaijan), Human Development Report 2006, fact_sheets/cty_fs_aze.html, Azerbaijan Đnvestment Guide (2004), Gateway to Azerbaycan, Editor: BORLAND, Lydia, USACC, 5. Edition, Washington. AZĐMOVA, Refige (2004), Geçiş Sürecinde Azerbaycan ın Bazı Sosyolojik Sorunları, Sosyoloji Konferansları Dergisi, Đ.Ü. Đktisat Fakültesi Metedoloji ve Sosyoloji Araştırmaları Merkezi Yayını, No: 4526, Đstanbul, s BAĞIRZADE, Murad (2004), Son Yıllarda Azerbaycan da Sosyal Bilimlerin Gelişim Safhaları, Sorunlar ve Öngörüler: Azerbaycan Toplumuna Objektif Bir Bakış Denemesi, Sosyoloji Konferansları Dergisi, Đ.Ü. Đktisat Fakültesi Metedoloji ve Sosyoloji Araştırmaları Merkezi Yayını, No: 4526, Đstanbul, s DUVERGER, Maurice (1974), Siyasi Partiler, Çev., Ergun Özbudun, Bilgi Yayınevi, Ankara. 588

109 II International Congress DUVERGER, Maurice (1977), Batı nın Đki Yüzü, Çev., Cem Eroğlu, Fazıl Sağlam, Doğan Yayınevi, Ankara. ESCUDERO, Stanley T. (2001), Political Environment: Risk Analysis, Azerbaijan Đnvestment Guide Freedom House (2005), Freedom in the World-Azerbaijan (2005), Freedom House, /template.cfm?page=22&year=2005&country=6689, GÖKÇE, Deniz (2006), Petrol ve Gaz Đşe Yarar Mı?, Akşam Gazetesi, GÜNEŞ, Hakan (2004), Azerbaycan da Sosyo-Ekonomik Dönüşüm ve Siyasal Partiler, Sözün, Sazın, Ateşin Ülkesi Azerbaycan, Ed: ERSANLI, Büşra ve Hüsamettin Mehmedov, Da Yayıncılık, Đstanbul. 589

110 EKONOMĐK ÖZGÜRLÜK ENDEKSLERĐ ÇERÇEVESĐNDE EKONOMĐK ÖZGÜRLÜKLER VE REFAH: AZERBAYCAN ĐÇĐN ÖNERĐLER Doç. Dr. Mustafa ACAR Kırıkkale Üniversitesi ĐĐBF Đktisat Bölümü Doç. Dr. H. Bahadır AKIN Selçuk Üniversitesi Karaman ĐĐBF, Đşletme Bölümü ÖZET Ekonomik özgürlükler, bireylerin serbestçe iktisadi faaliyetlerde bulunma ve bu faaliyetler sonucunda elde ettikleri değerleri dışarıdan herhangi bir zorlama olmaksızın serbestçe kullanabilmelerini ve sahiplenmelerini ifade etmektedir. Teşebbüs, mübadele, sözleşme, mülkiyet, tercih ve uluslararası ticaret özgürlükleri ekonomik özgürlüklerin başlıcalarını oluşturmaktadır. Temel ekonomik özgürlüklerin mevcut olduğu ekonomik sistemi piyasa ekonomisi olarak adlandırmak mümkündür. Yapılan çeşitli çalışmalar ülkelerin ekonomik gelişmelerinin o ülkedeki iktisadi özgürlük düzeyi ile yakından ilişkili olduğunu göstermektedir. Bu amaçla geliştirilen çeşitli endeksler ülkelerin ne kadar özgür ve demokratik bir yapı içinde bulunurlarsa iktisadi refah göstergelerinin de o düzeyde müspet olduğunu teyit eder mahiyettedir. Bu çalışmada çeşitli ekonomik özgürlük endekslerinin yapıları ve genel olarak ekonomik gelişme ile özgürlük ve refah arasındaki ilişkiye değinilmekte, bu ilişkiden Azerbaycan için ne gibi dersler çıkarılabileceği tartışılmaktadır. Anahtar kelimeler: Ekonomik Özgürlükler, Refah, EFW, IEF, Azerbaycan ECONOMIC FREEDOMS AND WELFARE IN THE CONTEXT OF ECONOMIC FREEDOM INDICES: SUGGESTIONS FOR AZERBAIJAN ABSTRACT Economic freedoms mean the right of individuals to engage in economic activities freely and be able to use or dispose of the goods, services or property they acquire as a result of those activities. Among the major economic freedoms are freedom of entrepreneurship, free exchange, contract, private property, freedom of choice and international trade. An economic system in which individuals can enjoy these basic economic freedoms can be called market economy. Studies indicate that in general there is a close link between economic developments in a given economy and the level of economic freedoms granted for the citizens. This study talks about the structure of various economic freedom indices, the link between economic development, freedom and welfare, and what lessons could be drawn from this experience for Azerbaijan. Key words: Economic freedoms, welfare, EFW, IEF, Azerbaijan 1. GĐRĐŞ Özgürlük John Locke nin dediği gibi kişilerin istedikleri her şeyi yapabilmesi midir? Yoksa Özgürlük, bir sonsuz deniz gibi, sınırsız görüntüde ve ancak kişilerin kendi iradeleri ile kontrol edebilecekleri bir şey midir? Aslında Friedrich von Hayek in dediği gibi, özgürlüğün tanımı birçoktur; ama özgürlük bir tanedir. Bu çalışmanın amacı en temel özgürlük olan ama çoğu zaman farkında olmadan ihmal edilen ekonomik özgürlüklerin ülkelerin daha müreffeh hale gelmesi için ne kadar önemli olduğunu istatistik verilerle ortaya koyan Ekonomik Özgürlük Endeksleri nin bulgularına dikkati çekmek, bu çerçevede konunun önemini ortaya koymaktır. Bu amaçla ekonomik özgürlüğün ne olduğu ve nasıl ölçülebileceği konusu kısaca ele alınacak ve konuyla ilgili geliştirilen iki önemli endeks hakkında bilgi verilecektir. Daha sonra bu endekslerdeki genel bilgiler ile Azerbaycan ile ilgili detaylı endeks bilgileri bütünleştirilecek, Azerbaycan ın ekonomik özgürlükler açısından bulunduğu konum üzerine bazı düşüncelerle sonuca gidilecektir. 2. EKONOMĐK ÖZGÜRLÜK NEDĐR, NASIL ÖLÇÜLÜR? Ekonomik özgürlükler, bireylerin serbestçe iktisadi faaliyetlerde bulunma ve bu faaliyetler sonucunda elde ettikleri değerleri dışarıdan herhangi bir zorlama olmaksızın serbestçe kullanabilmelerini ve sahiplenmelerini ifade etmektedir (Aktan, 1998). Teşebbüs, mübadele, sözleşme, mülkiyet, tercih ve uluslararası ticaret özgürlükleri ekonomik özgürlüklerin başlıcalarını oluşturmaktadır. Ekonomik özgürlüklerin mevcut olduğu ekonomik sistemi piyasa ekonomisi olarak adlandırmak mümkündür. 1 Buna karşılık teşeb- 1 Piyasa ekonomisinin kişisel çıkar, tercih ve girişim özgürlüğü, özel mülkiyet, rekabet, sınırlı devlet ve serbest 590

111 II International Congress büs, mülkiyet, rekabet ve diğer temel ekonomik özgürlüklerin bulunmadığı ekonomik sistemlere ise, kumanda ekonomisi veya güdümlü ekonomi denebilir. Sosyalizm, aşırı devlet müdahalesi, korporatizm, dışa kapalılık gibi uygulamalar kumanda ekonomisinin değişik versiyonlarını oluşturmaktadır. Diğer bir ifade ile, ekonomik özgürlüklerin varlığı veya yokluğu bir iktisadi sistemin temel karakteri ve ekonominin yapısı hakkında önemli bilgiler vermektedir. Yukarıdaki genel tanımdan hareketle, ekonomik özgürlüğün özünü; (i) kişisel tercih, (ii)özel mülkiyet ve (iii) mübadele serbestisi üçlüsü oluşturur (Gwartney ve Lawson, 2006). Đnsanların ekonomik özgürlüklere sahip olabilmesi için, (a) bireylerin mülkiyet edinmeleri güç kullanarak, zorla, dolandırıcılıkla ve hırsızlıkla olmamalı veya bireylerin mülkü başkalarının fiilen işgalinden korunmalı, (b) bireyler mülkiyetlerine konu olan nesneleri, istedikleri gibi kullanmakta, başkaları ile mübadele etmekte veya bağışlamakta, bu hakları diğerlerinin aynı tür haklarını ihlal etmedikçe, serbest bulunmalıdırlar (Akalın, 2002) Ekonomik Özgürlüğü Ölçme Yöntemi: EFW ve IEF Endeksleri Ekonomik özgürlükler üzerine yorum yapabilmek, hele çeşitli ülkeleri ekonomik özgürlük seviyesi bakımından karşılaştırabilmek için elimizde bir ölçünün olması gerektiği açıktır. Son yıllarda bu amaçla geliştirilmiş, giderek yaygın biçimde kullanılmaya başlanan ve Ekonomik Özgürlükler Endeksi adıyla anılan bir ölçü bulunmaktadır. Söz konusu endeks esas itibariyle ekonomik özgürlükler kavramından yola çıkarak, belirli kriterler ışığında ülkeleri veya ülke gruplarını karşılaştıran bir empirik çalışmadır. Dünyada iki sivil toplum kuruluşu birbirlerinden kısmen farklı kriterler ışığında, ama ilginç bir şekilde hemen hemen aynı sonuçlara ulaşan, ekonomik özgürlükler endeksi hesaplamaktadırlar. Bunlardan birincisi Kanada da faaliyet gösteren Fraser Institute adlı uluslararası sivil toplum kuruluşudur. Bu kuruluşun geliştirdiği endeks Dünya Ekonomik Özgürlüğü (Economic Freedom of the World, EFW) adıyla anılmaktadır. Bir diğeri ise, Merkezi Washington'da bulunan araştırma şirketi Heritage Foundation ın, her yıl Wall Street Journal ile birlikte yayınladığı Ekonomik Özgürlük Endeksi dir (Index of Economic Freedom, IEF). Fraser Institute ün yaptığı çalışma 20 farklı kriter ile daha geniş bir ekonomik özgürlük persticaret gibi - temel kurumları hakkında daha geniş bilgi için, örneğin, bkz. Acar (2005a). pektifi sunmaktadır. Araştırma kapsamına alınan ülkelerin toplam nüfusu dünya nüfusunun yaklaşık %91 ine karşılık gelmektedir yılından bu yana yayımlanan EFW endeksi veri sağlama ve veri derleme konularında dünya çapında 75 kadar think-tank kuruluşunun işbirliği ile hazırlanmaktadır (Gwartney ve Lawson, 2006). Genel amaç, belirlenen kriterler ışığında özgür ekonomi ve özgür toplum kavramlarını mümkün olduğunca somutlaştırmak ve ülkelerin karar alma mekanizmalarına yol göstericilik yapmaktır lı yılların başından itibaren ün kazanan ve sesini dünya çapında duyuran çalışmanın yürütücüleri tarafından son yedi yılda ( ) yayımladıkları raporlar bazı ülkelerde hükümetlerce dikkate alınıp yararlanılmıştır. Öte yandan Heritage Foundation ve The Wall Street Journal - ın işbirliği ile hazırlanan IEF de 13. yılını doldurmuştur (Kane vd., 2007) Ekonomik Özgürlükler Endekslerinin Unsurları EFW endeksinin temel aldığı ve alt başlıklar halinde genişlettiği unsurlar devletin büyüklüğü, hukuksal yapı ve mülkiyet hakları, sağlam para, ticaret serbestliği, ve iş dünyası, işgücü ve finans piyasalarına yönelik düzenlemeler gibi kriterlerdir. IEF endeksinin kriterleri ise, iş özgürlüğü, ticaret özgürlüğü, mali özgürlük, hükümet müdahalesinin azlığı, parasal özgürlük, yatırım özgürlüğü, finansal özgürlük, mülkiyet hakları, yolsuzluktan uzak olma ve emek özgürlüğü şeklinde sıralanmaktadır (Kane vd, 2007). EFW endeksini oluşturan ve daha genel olan, IEF endeksindeki daha özel maddeleri de içeren unsurları kısaca açıklamak faydalı olacaktır. IEF endeksi unsurları Azerbaycan ile ilgili bölümde yeniden ele alınacaktır Devletin Büyüklüğü: Lord Acton devletin gücünü sınırlandırmanın gereğini vurgulamak üzere Devlet etkin bir biçimde sınırlandırıldığı ölçüde meşrudur demektedir. Bu ilkeden hareketle denebilir ki, bir ekonomide devletin büyüklüğü ne kadar fazla ise, o ekonomide piyasanın işleyişi o kadar aksaktır. Bunun anlamı, ekonomik faaliyette bulunan devlet yüzünden o ekonomide faal olan bireylerin çeşitli sorunlarla karşı karşıya kalmasıdır. Ayrıca devletin ekonomide bir üretici ve dağıtıcı olarak varolması demek, piyasanın işleyişine yönelik çeşitli müdahaleler ve kısıtlamaların da varolması demektir. Bu noktada ekonomik özgürlüklere ilk darbe devletin büyüklüğünden gelmektedir. Kamu harcamalarının fazlalığı, vergilerin oranlarının yüksekliği ve kamu yatırımlarının fazlalığı gibi unsurlar devletin ekono- 591

112 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process mideki yerini göstermektedir. Bir ekonomide devlet büyüdükçe piyasa ekonomisinin işleyişi yara almakta, ekonomik özgürlüğün alanı daralmaktadır. Fraser Instutite ün yaptığı çalışmaya göre ekonomik özgürlük arttıkça devletin büyüklüğü azalmaktadır. Bu nedenle devletin görev ve fonksiyonları yeniden belirlenip etkin bir biçimde iş yapacak şekle getirilerek meşruluğu sağlanabilir. Keza piyasa ekonomisinin işleyişi ve ekonomideki bireylerin özgürlüğü bu sürecin gerçekleşmesi ile mümkün olmaktadır. Yukarıdaki açıklamalardan hareketle ekonomik özgürlük endeksi oluşturulurken Devletin büyüklüğü başlığı altında bazı kriterler belirlenmiştir. EFW endeksine göre devletin büyüklüğü, şu dört alt kritere bağlanmıştır (Gwartney ve Lawson, 2006: 8) Toplam tüketim içinde kamu tüketimi, GSYH nın % si olarak transferler ve sübvansiyonlar, Toplam yatırım harcamaları içinde kamu yatırım harcamalarının payı, Gelir vergisi ve ücretlerden alınan vergi oranı ve bu oranların uygulandığı gelir/ücret eşiği Hukuksal Yapı ve Mülkiyet Hakları: Hukuk, adaletsizliğe karşı engel oluşturmak amacıyla organize edilen bir kollektif güçtür. Kısacası hukuk, adalet demektir (Bastiat, 2005: 57). Sağlam bir ekonomik yapı ve kusursuz bir serbest piyasa ekonomisinin işleyişi için birincil ve en önemli şart, hukuk devletinin oluşturulmasıdır. Adaletsizliğe karşı bir hukuk mekanizmasının geliştirilmesi, mülkiyet haklarının da korunması anlamına gelmektedir. Kusursuz bir piyasa işletiminin temelini de sağlam mülkiyet hakları sağlamaktadır. Buradan da anlaşılabileceği gibi özel mülkiyetin, sağlam bir hukuk sistemi ile korunması sonucunda serbest piyasa ekonomisi daha işler ve daha aktif bir hale gelebilecektir. Serbest piyasa ile ekonomik özgürlükler arasındaki korelasyon göz önüne alındığında, piyasa sisteminin gelişimi ile ekonomik özgürlükler arasındaki sıkı bağ görünür hale gelmektedir. Buradaki sıkı bağdan kastedilen, ekonomik özgürlükler endeksi verilerinin piyasaözgürlük ilişkisinin doğru orantılı olduğuna işaret ettiğidir. Buna göre özgürlüklerin arttığı bir durumda piyasa ekonomisinin varlığı daha hissedilir bir hal alırken, tersi durumda da piyasa ekonomisinin yokluğundan bahsetmek mümkündür. Mülkiyet haklarının ve özel mülkiyetin olmaması durumunda serbest piyasanın işlemesi mümkün olmamaktadır. Piyasa sistemi ile ekonomik özgürlükler arasındaki korelasyon göz önüne alındığında, mülkiyet sisteminin geliştirilmesinin kaçınılmaz olduğu görülecektir. Ekonomik faaliyetlerin işlemcisi mülkiyet haklarıdır. Bu nedenle mülkiyet haklarının varsayımsal olarak bile olmadığı bir sistemde ekonomik faaliyetleri anlamlandırmak mümkün olmayacaktır (Oğuz, 2003:87) Fraser Institute ün çalışmasında (2006:8) 5 ana unsurun ikinci başlığı olan hukuksal yapı ve mülkiyet hakları nın şu 5 alt kalemi bulunmaktadır: Yargı bağımsızlığı, Tarafsız mahkemeler, Fikri mülkiyet haklarının korunması, Hukuk devleti ve siyasi sürece askeri müdahale, Hukuksal sistemin güvenilirliği/bütünlüğü Sağlam Para Enstitünün yaptığı çalışmada sağlam paraya erişim (access to sound money) diye nitelendirdiği kavram, ülkedeki para istikrarının sürekliliğini ifade etmektedir. Bir ülkede para istikrarı var ise, o ülkedeki makro ekonomik değişkenler istikrarlıdır. Ayrıca paranın değişim sürecinde merkezi bir rol oynaması nedeniyle parasal kurumların, mübadele özgürlüğü ve mülkiyet haklarının korunması üzerinde önemli bir etkisi vardır. Güçlü paraya erişim fonksiyonu bütün insanların güçlü (istikrarlı) paraya ulaşmasını ifade etmektedir (Beşkaya ve Koç, 2006: 52). EFW de sağlam paraya ulaşmak için belirlenen kriterler şunlardır: Para arzının son beş yıllık dönemdeki yıllık ortalama artış oranı (eksi) son on yıllık dönemdeki yıllık ortalama reel GSYH büyüme oranı (para arzında aşırı büyüme), Son beş yılda standart enflasyon değişkenliği (fiyatlardaki dalgalanma), Bir önceki yılın enflasyon oranı, Yurtiçi ve yurtdışında döviz cinsinden banka hesabına sahip olma özgürlüğü. (Gwartney ve Lawson, 2006: 8) Endeks oluşturulurken 5 ana başlığın alt başlıklarını oluşturan yukarıdaki kıstaslar, ekonomik özgürlük ve sağlam paraya erişim konusundaki bağlantıyı açıklamaktadır. Paranın istikrarı aynı zamanda da ekonomik faaliyetlerin istikrarını da sağlamaktadır. Buna göre yüksek enflasyon durumunda satın alma gücü düşecektir, tersi durumda da yükselecektir. Bunun anlamı, makro ekonomik dengelerin en belirleyici unsurlarından biri olan fiyat istikrarının sağlanmasının ekonomik faaliyetlerin de aksamamasına neden olacağıdır. 592

113 II International Congress Milton Friedman ın belirttiği gibi, bir ekonomide para arzının artırılması ekonomideki reel büyüklükler oranınca olmalıdır. Eğer aksi bir durum söz konusu olursa enflasyon kaçınılmaz olacaktır. Bu nedenle endekste sağlam paraya erişimin alt kalemlerinden biri olarak belirlenen para arzı ve büyüme alt başlığı bu konunun ölçümü için önemli bir noktadır. Büyüme ve para arzı arasındaki ilişki iyi analiz edilmeli ve para arzı, reel büyüme oranından daha yüksek bir oranda artırılmamalıdır. Endekste yer alan beş yıllık enflasyon değişkenliği kıstası ise, ekonomideki para istikrarının sürekliliği konusunda bilgiler vermektedir. Bir ülkede parasal istikrarın var olması enflasyonist etkilerin minimum düzeyde olması ve güven ortamının var olması demektir. Enflasyonist etkilerin azlığı nedeniyle kişilerin tasarruf eğilimleri artabilecektir. Yüksek enflasyonlu ülkelerde tasarrufların az olmasının sebebi, -kendi ülke paraları ile yatırım yapan yatırımcıların- paranın değerinin düşük olmasından dolayı birikimlerinin aşınmaya uğramasıdır. Aynı şekilde yurt içi ve yurt dışında döviz cinsinden paraya sahip olmak, yabancı paranın düşük riski beraberinde getirmesinden dolayı enflasyonu düşürmektedir. (Beşkaya ve Koç, 2006: 54) Kısacası ekonomik özgürlük ile sağlam para arasında pozitif yönlü bir ilişkiden söz etmek mümkündür. Bireylerin sağlam para ya erişimi, ekonomik özgürlüğün ayrılmaz bir parçası olmaktadır Ticaret Serbestliği Ekonomik özgürlükler endeksinin 4 üncü ana kalemi olan ticaret serbestliği, genel olarak ülkelerdeki ticaret yapısının ne kadar serbest olduğunu ve uluslararası sermaye hareketlerinin ne kadar serbest olduğunu ölçmektedir. Bu ana kalemin alt unsurları ise şunlardır: Dış ticaret üzerindeki vergiler, Düzenleyici ticaret engelleri (kotalar, vb.), Ticaret sektörünün beklenen hacmine göre fiili hacmi, Resmi kur ile karaborsa döviz kuru arasındaki fark, Uluslararası sermaye hareketleri üzerindeki kontroller. Đktisadın ezeli sorunlarından biri olan serbest ticaret ve korumacılık tartışması yüzyıllardır insanoğlunun zihnini meşgul etmektedir. Serbest ticaretin dünyayı daha zenginleştireceğini 18. yüzyılda Adam Smith dile getirmiş fakat o dönemlerde merkantilist zihniyetin hegemonyasından dolayı bu fikir yeterince uygulama alanı bulamamıştır. Zamanla bu fikir daha fazla taraftar bulmuştur. Ancak teorik olarak kusursuzluğuna ya da üstünlüğüne inanılan serbest ticaret fikrinin işleyişine bazı argümanlar ışığında karşı çıkılmaktadır EKONOMĐK ÖZGÜRLÜK VE REFAH ĐLĐŞKĐSĐ 3.1. Ekonomik Refah ve Belirleyicileri Ekonomik refah genelde bir ülkedeki kişi başına gelir ile ifade edilen bir kavramdır. Biraz daha açıldığında ekonomik refahın unsurları olarak kişi başına gelir yanında ekonomik büyüme, işsizlik, yaşam ümidi, bebek ölüm oranı, çocuk işçi oranı, temiz suya erişim, gelir dağılımı, siyasi haklar ve sivil özgürlükler, yolsuzluk, küreselleşme düzeyi ve çevre performansı gibi faktörler de akla gelmektedir. Milli gelir bir ülkenin ekonomik gücünü, bir ekonomideki toplam faaliyet hacmini gösterir. Kişi başına düşen milli gelir, bir ülkenin yurttaşlarının ortalama gelir düzeyi hakkında fikir verici bir göstergedir. Büyüme ise, iktisadi faaliyet hacmindeki gelişmenin göstergesi olarak ekonominin üretim kapasitesindeki artışı belirlemekte kullanılan bir kavramdır; kısaca pastanın büyümesi olarak da anılabilir. Bu noktada önemli olan büyümenin nominal değil reel büyüme olduğunu akılda tutmak gerekir. Zenginleşmek için büyümek şarttır. Herkesi eşit oranda etkilemese dahi, büyüme bütün toplum kesimlerinin yararınadır. Aksini iddia eden görüşler olsa da, aslında ekonomik büyüme insanlar arasındaki eşitsizliği arttırmayacak, uzun vadede hayat standartlarını geliştirip yaygınlaştıracaktır (Akın, 2005:125). Çalışabilecek durumda olup da işi olmayan, iş arayan, bulsa çalışmaya hazır kişileri ifade eden işsizlik düzeyi de bir ülkenin refahı açısından önemli bir konudur. Ekonomik özgürlüklerin getireceği büyüme dışında bu sorunun bir çözümü bulunmamaktadır. Đnsanların daha uzun süre hayatta kalma beklentisi, bebek ölüm oranları, çocuk işçi sayısı, çevre ile ilgili problemler, yolsuzluk ve çeşitli politik konularda ekonomik açıdan ileri ülkelerin daha iyi durumda olduğu görülmektedir. Bir sonraki bölümde kısaca bu farklılıklara da değinilecektir Ekonomik Özgürlük ve Refah Düzeyi Bakımından Ülke Grupları Bu bölümde her iki ekonomik özgürlük endeksinden derlenen bazı güncel verilerle ekonomik özgürlüğün ülkeler açısından önemi vurgu- 2 Serbest ticaretin lehindeki ve aleyhindeki argümanlarla ilgili ayrıntılı bir tartışma için bkz. Acar (2005). 593

114 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process lanacaktır. Aşağıda seçilmiş şekillerden açıkça görüleceği üzere, çok temel göstergeler açısından ekonomik özgürlükle refah arasında olumlu bir ilişki bulunmaktadır. Ülkeleri 5 grupta ele alan şekiller 2007 Index of Economic Freedom (IEF), 3 4 grupta inceleyenler ise Economic Freedom of the World (EFW) 2006 verileridir Seri 1 6,6 10,9 16,4 16,5 18 Şekil 3. Yüzde 20 lik Gruplara Göre Ülkelerde Ekonomik Özgürlük ve Đşsizlik Đlişkisi, Seri Şekil 1. Yüzde 20 lik Gruplara Göre Ülkelerin Ekonomik Özgürlük ve Kişi Başına Gelir Đlişkisi, 2007 Şekil 1 e göre, ülkeler yüzde 20 lik beş gruba ayrıldığında, ekonomik özgürlük endeksinin üst sıralarında yer alan ülkelerin, özgürlüğü kısıtlayan ülkelere göre daha fazla kişi başına gelir üretebildikleri anlaşılmaktadır. Aynı durum şekil 2 de görülen büyüme için de söylenebilir. Şekil 4. Ülke Gruplarına Göre Özgürlük ve Yolsuzluk Đlişkisi, 2003 Bakılabilecek bir başka gösterge, çocuk işçi çalıştırma olgusudur. Bu açıdan bakıldığında çocuk işgücü çalıştırma oranlarının da ekonomik özgürlüğün kısıtlı olduğu ülkelerde daha yüksek olduğu, Şekil 5 ten izlenebilmektedir Şekil 2. Ülke Gruplarına Göre Özgürlük ve Büyüme Đlişkisi, Her iki endeksin (EFW 2006, IEF 2007) bulguları da işsizlik ve ekonomik özgürlük arasında ters bir ilişki olduğuna işaret etmektedir. Şekil 3 ekonomik özgürlüğü yüksek ülkelerde işsizlik oranlarının genelde daha düşük olduğu yönünde ipuçları vermektedir. Yolsuzluk açısından bakıldığında da, Şekil 4 ten izlenebileceği üzere, bireylerin ekonomik özgürlüklerinin kısıtlandığı ülkelerde kamu kesiminde yolsuzluğun da görece daha yüksek olduğu görülmektedir en özgür, 5 en az özgür ülkeler grubunu temsil etmektedir. 10 en temiz (yolsuzluk yok), 0 en yolsuz anlamına gelmektedir. Şekil 5. Ülke Gruplarına Göre Özgürlük ve Çocuk Đşçi Çalıştırma Đlişkisi, Anlaşıldığı üzere, genel anlamda ekonomik özgürlükler ile ülkenin refahı ve vatandaşların mutluluğu arasında bir ilişki olduğunu bu veriler ortaya koymaktadır. Elbette ekonomik özgürlük endeksleri hatadan bağımsız, eleştirilemez çalışmalar değildir. Nitekim hem sağ hem de sol kesimden ekonomik özgürlük endekslerine yöneltilen eleştiriler bulunmaktadır. Mesela Miller (2005), ekonomik özgürlük endeksinin siyasi özgürlüklere neredeyse hiç ilgi göstermediğini, seçim yapılmayan Hong Kong ve basın özgürlüğü kısıtlı Singapur gibi siyasi açıdan kısmen özgür 594

115 II International Congress şehir devletçiklerinin, Bahreyn gibi krallıkların Norveç e göre daha üst sırada yer almasını eleştirmektedir. Yine sol kanattan Henwood (2005) bu tür endekslerin dönemsel iyileşmelere karşı hassas olmadığını, uzun vade için bir şey ifade etmeyeceklerini istatistik örneklerle göstermeye çalışmıştır. Ona göre bu endekslerin iyi faktörlerle de kötü faktörlerle de pek bir alakası bulunmamaktadır. Yine de, sol görüşün ekonomik özgürlük, özellikle özel mülkiyet ve devlet müdahalesinin azaltılması gibi temel liberal değerlere bakışı dikkate alındığında, bu tür eleştirilerin ihtiyatla karşılanması gerektiği düşünülebilir. Ekonomik özgürlüklerle ilgili hazırlanan endeksler üzerinde uğraşan ekipler gerek kriterler gerekse yöntem üzerinde sürekli çalışmakta, daha güvenilir ve geçerli bir ölçüm elde etmeye gayret göstermektedirler. Sonuçta bu tür ölçüm araçları, birçok başka endeks gibi ülkelerin izleyecekleri politikalara da rehberlik yapmaktadır. 4. EKONOMĐK ÖZGÜRLÜKLER VE AZERBAYCAN Azerbaycan la ilgili ekonomik özgürlük verilerini uzun zamandır izleyen endeks, Heritage Foundation ve The Wall Street Journal tarafından hazırlanan Index of Economic Freedom endeksidir. Çalışmanın bu bölümünde siyasi bağımsızlığına kavuştuğu 1991 sonrası dönemde Azerbaycan ın ekonomik özgürlükler açısından aldığı yola son veriler ışığında bakılmaktadır. Şekil döneminde Azerbaycan için ekonomik özgürlük endeksinin seyrini göstermektedir. Ekonomik Özgürlük Đndeksi, Azerbaycan ( ) 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0, Seri 1 27,20 31,70 40,70 44,90 47,10 47,50 51,00 51,30 49,90 52,50 54,00 55,40 Yıllar Şekil 6. Azerbaycan için Ekonomik Özgürlük Endeksi, IEF, 2007, s.91 vd. Buna göre Azerbaycan ekonomik özgürlük bakımından endekse dahil 157 ülke arasında 107. sırada bulunmaktadır. Asya-Pasifik blokunda yer alan 30 ülke arasında da Azerbaycan 20. özgür ekonomi olup, ülke değeri bölge ortalamasının çok az üzerindedir. Genel olarak Azerbaycan da özelleştirmenin hızla tamamlanması hükümet harcamalarını azaltmış ve bu kritere göre ülkeye göreceli bir özgürlük puanı vermiştir. Öte yandan Azerbaycan dönüşen bir ekonomi olarak hala ciddi problemlerle yüzyüze görünmektedir. Özellikle yatırım özgürlüğü, finansal özgürlük, mülkiyet hakları ve yolsuzluk gibi konularda ülkenin ortalamaları çok düşüktür. Buna karşılık ticaret serbestisi, mali özgürlük, hükümet müdahalesinin olmaması, ve işgücü özgürlüğü gibi konularda Azerbaycan ın puanları dünya ortalamasının üzerindedir. Bu rakamlara bakıldığında, olabilecek en iyi rakam 100 olmak şartıyla, Azerbaycan ın ilgili kriterler bağlamında aldığı puanların şu şekilde ortaya çıktığı izlenmektedir: Tablo 1. Azerbaycan ın IEF Endeksinde Gösterdiği Performans Đş özgürlüğü 58 Yatırım özgürlüğü 30 Ticaret özgürlüğü 67.6 Finansal özgürlük 30 Mali özgürlük 87.2 Mülkiyet hakları 30 Hükümet müdahalesinin yokluğu 86.6 Yolsuzluk 22 Parasal özgürlük 76.8 Emek özgürlüğü 65.4 Kaynak: Kane vd. (2007: 92) 595

116 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Bu kriterler ilgili rapor verilerine göre özetle incelenecek olursa, şunları söylemek mümkündür Đş Yapma Özgürlüğü Azerbaycan da iş kurma ortalama 53 gün sürmektedir ve bu rakam 48 gün olan dünya ortalamasına yakındır. Đşyerini kapatmak izafi olarak daha kolay iken lisans ve izinlerin alınması ciddi bir handikap olarak görünmektedir. Yasal düzenlemelerin şeffaf olmaması, kuralların belirsizliği de iş yapma açısından bir problem olarak görülmektedir. Nitekim Doing Business 2007 endeksi de 1 Azerbaycan ın 175 ülke arasında iş yapmanın en zor olduğu 99. ülke olduğunu göstermektedir Ticaret Serbestisi Genelde ülkenin gümrük tarifeleri (dış rekabete karşı koruma oranları) ortalama düzeyde görünmekle birlikte, zayıf yasal düzenlemeler, keyfi gümrük uygulamaları, devlet içindeki çıkara dayalı düzenleme girişimleri, bazı teşvik ve engeller, yolsuzluk problemleri göze çarpmaktadır. Ülkenin ticaret serbestisi açısından puanı 67.6 dır. Bu noktada ihracat yapma ile ilgili zorlukların dikkat çekici olduğu hatırlatılmalıdır. Mesela ihracat süresi OECD ülkelerinde ortalama 10.5 gün iken, Azerbaycan da 69 gün, bir konteynır malın ihracat maliyeti OECD ülkelerinde 811 dolar iken, Azerbaycan da 2275 dolardır. Aynı rakamlar ithalat için daha yüksek düzeylerdedir (Doing Business, 2006) Mali Özgürlükler Azerbaycan da çok yüksek olmayan bir gelir, düşük sayılabilecek kurumlar vergisi düzeni olması mali açıdan ülkeyi cazip kılmaktadır. Ocak 2006 itibariyle gelir vergisi oranı maksimum %35, kurumlar vergisi %22 düzeyindedir. Nitekim bu açıdan ülke puanı (87.2) oldukça iyi sayılabilecek bir seviyededir Hükümet Müdahalesi Tüketim ve transfer harcamaları dahil toplam hükümet harcamaları düşük düzeydedir. Son yıllardaki verilere göre kamu harcamalarının GSMH - ya oranı yüzde 17.9 kadardır. Küçük ölçekli işletmelerin özelleştirilmesi bitmiştir; ancak büyük işletmelerde bazı problemler yaşanmaktadır. Birçok sektörde yapısal reformlar gecikmektedir. Devletin payının düşüklüğüne bağlı olarak ülke puanı (86.6) yüksektir Parasal Özgürlük yılları arasında enflasyon oranı yüzde 8.3 olmuştur. Hükümet birçok enerji gir- 1 Doing Business 2007, How to Reform aspx?economyid=14 disinde yapay düşük fiyat politikası izlemektedir. Fiyatların genelde istikrarsızlığı ve fiyat kontrolleri puanının bir parça düşmesine sebep olmuştur Yatırım Özgürlüğü Azerbaycan ın ekonomik açıdan en sıkıntılı olduğu noktalardan biri yatırımlar açısından katı kontrolün bulunmasıdır. Yargı sisteminin şeffaf olmaması ve zaman zaman görülen keyfilik, hükümetin kontrolündeki enerji, savunma, telekom vs. alanlarında yabancı yatırıma izin verilmemesi, Azerbaycan Merkez Bankasının döviz işlemlerine müdahale etmesi ve yabancı yatırımcılar için Merkez Bankası onayının alınması gibi konular yatırımcılar açısından işleri güçleştirmektedir. Nitekim, Küresel Rekabet Gücü Endeksi (The Global Competitiveness Index) 2006 verilerine göre Azerbaycan genel sıralamada 120 ülke arasında 64. sırada yer almaktadır. Aynı rapordaki Đş Dünyası Rekabet Gücü Endeksi (Businmess Competitiveness Index) bölümünde Azerbaycan 120 ülke arasında 77., Ulusal Đş Çevresinin Kalitesi alanında ise 78. sırada yer almaktadır (The Global Competitiveness Report, 2006: 61) Finansal Özgürlük Azebaycan ın finansal yapısı azgelişmiş düzeydedir ve genelde nakit ödeme temellidir. Bankacılık sistemi zayıftır, sektörün varlıklarının yüzde 60 ı iki devlet bankasına aittir. Yabancı bankalar yok denecek kadar azdır, sigortacılık sektöründe de yoğun devlet kontrolü mevcuttur. Menkul kıymet borsası çok küçüktür Mülkiyet Hakları Yargı sistemi hükümetin en gelişmemiş bölümü olarak yolsuzluktan etkilenmektedir. Yönetişim sürecinin kalitesi, güvenilirliği, şeffaflığı düşüktür. Sözleşme yükümlülüklerinin yerine getirilmesindeki endişeler şirketlerin iş yapma yeteneğini azaltmaktadır. Đşletmelerin politik bağlantılarla rant arayışları haksız kazançlara yol açabilmektedir Yolsuzluk Azerbaycan dünyanın 163 ülkesi içinde 130. sırayla yolsuzluğun en yaygın olduğu ülkeler arasında görülmektedir. Tablo 2 de görüldüğü üzere, 2005 yılına kıyasla 2006 yılında bu alanda kısmi bir iyileşme göze çarpmakla birlikte (Transparency International, 2006) hâlâ alınması gereken çok mesafe bulunmaktadır. Freedom House verilerine göre de Azerbaycan Siyasi Haklar ve Sivil Özgürlükler açısından özgür olmayan ülkeler arasında gösterilmektedir (Freedom in the World, 2006). 596

117 Tablo 2. Uluslararası Yolsuzluk Algılama Endeksinde Azerbaycan, 2006 II International Congress endeks Sıra endeks Sıra endeks sıra endeks sıra endeks sıra Azerbaycan / / / / /163 Kaynak: Transparency International Corruption Perceptions Index, Emek Özgürlüğü Azerbaycan da işgücü piyasası kısıtlayıcı istihdam politikalarına maruzdur. Ücret dışı istihdam maliyetleri yüksektir ve işsizlik sigortası insanları iş yapmaktan alıkoyacak veya iş aramaktan cay-dıracak şekilde, ortalama maaşların yüzde 70 ini ödemektedir. 5. SONUÇ VE DEĞERLENDĐRME Azerbaycan özellikle 1994 yılında Ermenistan ile yapılan ateşkes ve takip eden petrol anlaşmalarıyla başlattığı atılımını günümüzde hızla sürdüren bir ülke görünümündedir. Piyasa mekanizmasının işlemediği çok uzun bir sürenin ardından piyasa ekonomisine geçmek kolay bir süreç değildir. Dünyada benzeri bir süreç yaşamasa dahi ekonomik anlamda yeterli ilerlemeyi gösterememiş ülkelerin çok olması Azerbaycan ın içinde bulunduğu durumun ümit vaat edici bulunmasını gerektirir. Özellikle son 2-3 yılda ülkenin gösterdiği dinamik büyüme, ülkenin bulunduğu coğrafya ve petrol sebebiyle daha da çok ilgi çekmektedir. Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye nin çeşitli işbirliği girişimleri, boru hattı ve demiryolu projeleri de önümüzdeki yıllarda ülkenin gelişme olanakları ve yatırım projeleri açısından gözde bir konumda olacağına işaret etmektedir yılları arasında IEF tarafından hazırlanan ekonomik özgürlük indeksinde Azerbaycan ın %27 gibi oldukça düşük bir orandan, %54 gibi ortalamanın altında kalmakla birlikte çok daha iyi bir konuma yükselme eğilimi dikkat çekicidir. Azerbaycan dünya ekonomisine bütünleşmeye çalışmakta, Avrupa ile ilişkilerini geliştirme yönünde ciddi çabalar sarf etmektedir. Bu da ülkede eskiden beri şikayete konu olan, kapalı ekonomilerde kaçınılmaz şekilde ortaya çıkan, istatistiklere de yansıyan yolsuzlukların mutlaka azalma yoluna girmesine sebep olmaktadır. Azerbaycan yerli ve yabancı girişimcinin önünü açacak şeffaf kurumları tesis edebildikçe girdiği büyüme ve dünya ile entegrasyon yoluna devam edebilecektir (Akın, 2006). Pek çok analiz ve yakın zamanlardaki bazı gözlemler (mesela, Oil Fuels More, 2007) petrol ve buna bağlı yatırımların geliştirdiği ekonomiye bağlı olarak Azerbaycan ın daha bağımsız, siyasi açıdan da özgür bir ülke olmasının kaçınılmaz olduğunu belirtmektedir. Rakamların gösterdiği üzere, Azerbaycan ın ekonomik gelişmenin anahtarı sayılan yatırımları cezbedecek, mülkiyet haklarını koruyacak, yolsuzlukları mümkün olduğunca aradan kaldıracak şeffaf bir hukuki ve siyasal sisteme ihtiyacı vardır. Bu konuda 2000 li yıllarda hızlanan çalışmaların sürmesi gerekmektedir. Elbette bahsi geçen problemlerin Azerbaycan siyasi hükümetlerinin de gündeminde olmadığı söylenemez, mesela 2005 yılında yabancı sermayenin teşviki ve yatırımların güvence altına alınması yönünde çıkarılan kanun gibi adımlar vardır (Aras, 2005: 304 vd.). Ancak yabancı yatırımların petrol alanına yoğunlaşması Azerbaycan da sıkça sözü edilen Hollanda sendromunu da gündeme getirmektedir. Bu sebeple petrol kadar petrol dışı alanlara yatırımı cazip kılacak, piyasa ekonomisini önceleyen kurum ve kuralların aciliyetini bir kere daha vurgulamak gerekir. Ekonomik özgürlük endeksleri bu konuda ülkede politika yapanlara, fikirleriyle kamuoyunu etkileyenlere rehberlik yapabilecek veriler sunmaları açısından önem taşımaktadır. Endekslere yansıyan mülkiyet hakları, yolsuzluk, finansal piyasaların yetersizliği gibi konular bu süreçte göz ardı edilmemesi gereken noktalardır. Daha iyi durumdaki ülkelerle yapılacak kıyaslamalar, ülkenin kendine özgü şartları dikkate alınarak gerçekleştirilecek örnek almalar açısından bu tür endekslerin yararı açıktır. KAYNAKLAR - Acar, Mustafa (2005), Piyasa, Devlet ve Müdahale, Ankara: Orion Yayınları. - Acar, M. (2005a) AB Sürecinin Türkiye'de Piyasa Ekonomisinin Gelişimine Katkısı Demokrasi Platformu, Yıl 1, Sayı 1, Kış 2005, ss Akalın, Güneri (2002), Türkiye de Piyasa Ekonomisine Geçiş ve Ekonomik Kriz, TĐSK Yayınları, tisk.org.tr/yayinlar.asp?s=6# - Akın H. B. (2005), Yeni Ekonomi, Konya: Çizgi Kitabevi. - Akın H.B. (2006), Entrepreneurship, Growth and the Role of Institutions Supporting Market Economy in Azerbaijan: A Short Review Materials III, International Scientific Conference on Azerbaijan Model of National Economic Development, Baku, pp Aktan, Coşkun Can (1998), Devlet Müdahalesi ve Ekonomik Özgürlükler, EGĐAD Raporu, Đzmir. - Aras, Osman Nuri (2005), Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım Đmkanları, Bakü: TÜSĐAB Yayını. - Bastiat, Frederic (1997), Hukuk, Çev. Yıldıray Arslan, 2. Baskı, Ankara: Liberte Yayınları. 597

118 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process - Beşkaya, Ahmet ve Asuman Koç (2006), Ekonomik Kalkınma ve Büyümede Ekonomik Özgürlüklerin Rolü ve Önemi, Liberal Düşünce, Sayı: 43, ss Doing Business 2007, How to Reform lt.aspx?economyid=14 - Gwartney, James ve Robert Lawson (2006), Economic Freedom of the World, New Delhi: Centre for Civil Society. - Henwood Doug, Laissez-faire Olympics, Left Business Observer, March 26, 2005, - Kane Tim, Holmes, R.K, O grady Mary (2007), Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation and Dow Jones & Company, Inc. - Miller, John, Free, Free at Last, Dollars&Sense, The Magazine of Economic Justice, March/April 2005, er.html - Oğuz, Fuat (2003), Mülkiyet Hakları: Bir Ekonomik Analiz, Ankara: Roma Yayınları. - Oil Fuels More Independet Azerbaijan Christian Science Monitor, Transparency International Corruption Perceptions Index, 2006, research/surveys_indices/cpi 598

119 KÜRESELLEŞME SÜRECĐNDE AZERBAYCAN IN EKONOMĐK YENĐDEN YAPILANMA VE KALKINMA POLĐTĐKASI Dr. Osman Nuri ARAS, Dr. Cihan BULUT Qafqaz Üniversitesi Bakü / AZERBAYCAN ÖZET Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) nin dağılmasından sonra siyasi bağımsızlığını kazanan ülkelerden biri olan Azerbaycan, ekonomik açıdan yeniden yapılanma, kalkınma ve küreselleşen dünya ekonomisine entegrasyon için, zengin petrol ve doğal gaz rezervlerini lokomotif güç olarak kullanmıştır. Enerji kaynaklarının üretimi ve dünya piyasalarına ulaştırılması amacıyla yaptığı anlaşmalar ve projelerin hayatiyet kazanması ile ülke önemli döviz gelirlerine ulaşmaya başlamıştır. Azerbaycan, bu gelirleriyle orta vadede ülkenin altyapısının yeniden yapılandırılmasını ve diğer sektörlerin gelişmesini, uzun vadede ise ekonomik gelişmenin sağlanması ve devamlılığı bakımından eğitim, bilgi ve haberleşme teknolojilerine ağırlık vermeyi ekonomik kalkınma politikasının önemli unsurları olarak belirlemiştir. Anahtar kelimeler: Azerbaycan, ekonomik yeniden yapılanma, kalkınma, petrol, doğalgaz. ECONOMIC RECONSTRUCTION AND DEVELOPMENT OF AZERBAIJAN IN THE GLOBALIZATION PROCESS SUMMARY Azerbaijan, which is one of the countries gained its political independence after the collapse of the Union of Soviet Socialist Republics (USSR), has started using the advantages, i.e. its rich oil and natural gas reserves as a locomotive power to achieve economic reconstruction and development, and to integrate into the global world. The energy sector has been playing a decisive role in the transitional period in the country. Azerbaijan signed oil and gas contracts with western companies to develop and produce the country's oil and gas reserves. After these contracts, Azerbaijan signed a contract with a consortium of companies to build a pipeline which will carry Caspian oil from Baku through Georgia to the Turkish port of Ceyhan. In addition to this pipeline, Azerbaijan signed another contract with a consortium of companies to build a pipeline which will carry Shahdeniz gas from Baku through Georgia to Turkey. Oil revenues has started to flow into Azerbaijan from In the mid-term, the country will use oil and gas revenues to rebuild its crumbling infrastructure and to develop non-oil sectors. In the long run, Azerbaijan has decided to focus on education sector, and information and communication technologies to continue its economic development. Key words: Azerbaijan, economic reconstruction, economic development, oil, natural gas. Giriş Ülkeler arasında mal, hizmet, sermaye akımları ve teknolojik gelişimin serbestleşerek hızla artmasını ve böylece ortaya çıkan ekonomik gelişmeyi ifade eden küreselleşme süreci, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) nin dağılmasının ardından yeni ve önemli bir ivme kazanmıştır. SSCB nin dağılması ile 18 Ekim 1991 de bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, planlı ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçişi sağlayacak şekilde yeniden yapılanmasını ve küreselleşen dünya ekonomisine entegre olacak şekilde ekonomik kalkınmasını gerçekleştirmeye çalışan ülkelerden biri olmuştur. Ekonomik açıdan yeniden yapılanma ve kalkınma hedefine ulaşmak için öncelikle, ülkenin temel doğal kaynak rezervlerinin üretimine ve dünya piyasalarına ulaştırılmasına; liberal-demokratik yönlü piyasa prensiplerine dayanan bir ekonomik yapının hukuki ve kurumsal altyapısının oluşturmasına çalışılmıştır. Sovyet Sosyalizminin çöküşü ile bağımsızlığını kazann diğer ülkeler gibi Azerbaycan ın da ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınma politikası, milli gelirde önemli ve reel artışlar sağlamak ve toplumun refah düzeyini yükseltmek için sosyo-ekonomik yapıyı değiştirmeye yönelik çabaları kapsamaktadır. Ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınma bir süreç olarak ekonomik yapıyı değiştirme, işgücünün niteliğini artırma, teknolojik değişmeleri gerçekleştirme, sosyalkültürel-politik faktörleri de dikkate alarak komple sosyo-ekonomik bir yapısal değişikliğe gitmeyi gerektirmektedir. Aşağıda Azerbaycan ın bağımsızlığın kazanıldığı yıllarda bulunulan ekonomik şartlarına genel hatlarıyla değinildikten sonra, bağımsızlıktan günümüze geçen 15 yılı aşkın süre içerisinde ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınma hedeflerine ulaşmak üzere uyguladığı ayrıca orta ve uzun vadeli belirlediği politikalara yer verilecektir. 1. Bağımsızlığın Kazanıldığı Yıllarda Azerbaycan Ekonomisi Sosyalist sistemden piyasa ekonomisine geçiş sürecini yaşayan diğer ülkelerde olduğu gibi Azerbaycan da da siyasi ve sosyal olduğu kadar ekonomik olarak da yaşanan veya karşılaşılan sorun- 599

120 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process lar giderilmeliydi. Ancak Sovyet döneminden devralınan problemler ve ülke içi ve bölgede yaşanan bazı olaylar nedeniyle yıllarında hedeflere ulaşma noktasında olumlu herhangi bir önemli adım atılamadı. SSCB nin dağılması ile birlikte Azerbaycan - da uzmanlaşma ve işbölümüne dayalı ekonomik yapılanma sona ererken ülke genel pazarlarını kaybetmiş oldu. Hammadde, yarımamul, teçhizatekipman, pazar, finansman ve işletme yöneticiliği konularında eski merkezi planlamaya göre örgütlenilmesi nedeniyle birçok tesiste üretim durdu veya düşük kapasite ile üretim yapılabildi. Eski SSCB deki işletmelerle ekonomik bağlantıların koparılması ve ülkenin diğer Cumhuriyetlerdeki pazar payını kaybetmesinin yanı sıra SSCB döneminde merkezden sağlanan sübvansiyonların da kesilmesiyle birlikte üretim seviyesinde şok düşüşler yaşandı. Ermenistan savaşı ve Çeçenistan sorunu ise, ülke sanayii için gereken ara malların ithal yollarının kapanmasına neden oldu. Ülke daha SSCB nin son yıllarından başlayarak 1988 yılından itibaren Ermenistan ın silahlı tecavüzüne maruz kaldı ve ateşkesin imzalandığı 12 Mayıs 1994 tarihine kadar topraklarının %20 sini kaybetti yılı ile karşılaştırıldığında 1994 de GSMH %53, sanayi %62, tarım %44, tüketim %75 ve vergi hasılatı %45, reel ortalama ücret seviyesi ise %80 azalma gösterdi. Aynı dönemde uygulanan yanlış iktisat politikaları bankacılık-finans sisteminde ve dış ticarette de ciddi problemlerin yaşanmasına neden oldu 1. SSCB nin dağılmasının ardından devralınan ve yaşanan ekonomik sorunlar ve savaş ekonomisi nedeni ile enflasyon oranları dört haneli rakamlara yükseldi yıllarında dört haneli rakam olarak gerçekleşen enflasyon % ile 1994 yılında en yüksek düzeye ulaştı yılı Mayıs ayında gerçekleştirilen ateşkes ve alınan tedbirler ile birlikte 1995 yılından itibaren enflasyon düşüş eğilimi göstermeye başlamakla birlikte, yine de %511.8 gibi yüksek bir seviyede gerçekleşti. Ekonomide yüksek oranda işsizlik ve hiperenflasyon sürecine girildi. Yüksek enflasyon ve istikrarsız sosyo-politik ortam, iktisadi büyümeye, özellikle sanayi ve tarım gibi önemli alanların gelişmesine engel oldu. Ekonomik buhran, üretimin hızla azalmasına, üretimin azalması ise mal arzının azalmasına, fiyatların artmasına ayrıca devlet bütçesinin önemli açıklar vermesine neden oldu. Vergi tahsil sistemindeki eksikler, vergi oranlarının enflasyon 1 Rasim Hesenov, Azerbaycanın Đqtisadi Đnkişaf Paradigması ve Đqtisadi Tehlükesizlik Konsepsiyasının Seçimi, Meşveret Bülleteni, No:7(43), Bakı, Oktyabr-2001, s.9. dolayısıyla erozyona uğraması gibi nedenlerle devlet bütçesindeki gelir kalemleri keskin şekilde azaldı. Devlet müesseselerine ve tarım sektörüne verilen büyük miktardaki kredilerin verimsiz ve denetimsiz kullanımı ekonomik durumu daha da gerginleştirdi. Öte yandan ülke içinde yönetim zaafı, kanuni düzendeki aksamalar, etnik bağlamda ayrımcı oluşumlar ve halkın emeği ile kazanılan iktisadi ve entellektüel potansiyel gelişim yerine azalma sürecine girdi. Kısaca yılları bağımsızlığın ardından bütün problemlerle yüz yüze kalındığı, ülkede sosyal ve siyasal problemlerin krize dönüştüğü, savaş ortamının yaşandığı, serbest piyasa ekonomisine geçişte ciddi suistimallerin yaşandığı bir dönem oldu. Bütün bu problemleri çözebilmek ve kriz ortamından kurtulabilmek için, kendi içinde tutarlı ve çok yönlü iç ve dış siyasetin hazırlanması ve uygulanması, ülkenin doğal, teknik, ekonomik ve entellektüel potansiyelinden, sosyal ve siyasal enerjisinde verimli şekilde istifade edilmesi gerekiyordu 2. Azerbaycan da iktisadi kararları alma ve uygulama açısından önem arzeden siyasi istikrar Haydar Aliyev'in iktidara gelmesiyle sağlandı. Azerbaycan'daki güçlü iktidar, ekonomik kalkınmanın gerçekleşmesi için önemli kararlara imza attı. 2. Yeniden Yapılanma ve Kalkınmanın Lokomotif Gücü: Hazar Enerji Kaynakları Küreselleşen dünyada yeniden yapılanma ve kalkınma bakımından Azerbaycan ın lokomotif gücü petrol ve doğal gazdır. Zira yer altı kaynakları bakımından zengin bir potansiyele sahip olan Azerbaycan'ın ekonomik açıdan en önemli zenginliği, üretimi diğer kaynaklara göre birinci sırada yer alan enerji kaynağı olarak petrol ve doğal gazdır. Azerbaycan enerji kaynaklarının %90 ı ise Hazar Denizi nde yerleşmektedir. Azerbaycan Enerji Bakanlığı verilerine göre, Azerbaycan ın yapılan anlaşmaları kapsayan bölgelerinde 6-8 milyar varil (1 milyar ton) petrol rezervi bulunmaktadır 3. Azerbaycan ın onaylanan 2 3 Heyder Eliyev, Azerbaycan Respublikasının Dövlet Müsteqilliyinin Onuncu Đldönümü Haqqında, Azerbaycan Respublikası Prezidentinin 20 Mart 2001 Tarihli Fermanı, Bakı, 20 Mart 2001; Settar Seferov, Evezsiz Milli Servetimiz: Müsteqillik, Đqtisadiyyat ve Audit Jurnalı, No:10, Oktyabr-2001, ss.5-6. BP Statistical Review of World Energy 2004, ( ); Sevil Yıldırım, Dünyada ve Türkiye de Petrol, T.C. Başbakanlık 600

121 II International Congress toplam doğal gaz rezervleri ise 1,37 trilyon m 3 - tür 4. Yapılan hesaplamalara göre risk amili de dikkate alınarak Azerbaycan da toplam jeoloji gaz rezervlerinin trilyon m 3 arasında olduğu tahmin edilmektedir 5. Bu rezervleri ile Azerbaycan, gelecek yıl içerisinde petrolün yanı sıra dünyanın doğal gaz ihraç eden ülkeleri arasında da yer alacaktır. Yukarıdaki veriler de dikkate alındığında ekonomide yeniden yapılanma ve sosyo-ekonomik kalınma ve küreselleşen dünya ekonomisinin ayrılmaz bir parçası olma bakımından, ülkenin sahip olduğu enerji kaynaklarının en etkin biçimde kullanılması hayati önem taşımaktadır. Öte yandan Azerbaycan coğrafi konumu ile Yeni Đpek Yolu projesi diye adlandırılan yolun geçiş güzergahında olmasının yanı sıra Orta Asya ve Hazar enerji kaynaklarının dünya pazarlarına naklinin gerçekleştirilmesi söz konusu olan hatların geçiş güzergahında da bulunmaktadır. Avrupa ile Asya'nın kavşağında bulunan Azerbaycan, tedricen Avrupa-Kafkasya-Asya ulaşım koridorunu oluşturabilme ve tarihte olduğu gibi günümüzde de güçlü iletişim merkezine dönüşebilme imkanına sahiptir Petrol ve Doğal Gaz Anlaşmaları Bağımsuzlığını kazanan Azerbaycan ın petrol üretiminin artırılması ve mevcut rezervlerin iyileştirilmesi ancak modern teknolojiler kullanılması ve yeni projeler geliştirilmesi halinde sağlanabilecekti. Ancak ülkenin ekonomik potansiyeli ve sahip olduğu teknoloji mevcut rezervlerinin işletilmesi ve geliştirilmesi için yeterli değildi. Söz konusu yetersizlik Azerbaycan'ı büyük petrol şirketleriyle işbirliğine yöneltti 6. Azerbaycan büyük petrol şirketleri ile yaptığı anlaşmalarla petrol rezervlerinin üretim ve pazarlaması ile ekonomide yeniden yapılanma, kalkınma ve dünya ekonomisine entegre olmayı hedeflemiştir. Bu hedef doğrultusunda, karadaki yataklara ilişkin olanlar da dahil olmak üzere, 20 Eylül 1994 tarihinden itibaren Azerbaycan da dünyanın 19 ülkesinden 33 şirketin katılımı ile 23 uluslararası petrol ve doğal gaz üretim anlaşması imzalan Dış Ticaret Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, Ankara, Ağustos-2003, ss.4-5. BP Statistical Review of World Energy 2004, ( ). Fikret Sucayev, Azerbaycanda Qaz Hasilatı ve Ona Olan Telebatın Ödenilmesinin Başlıca Đstiqametleri, Azerbaycan Müsteqillikden Sonra Beynelhalq Konfrasın Materialları, Bakı, 3-4 Mart 2003, ss Natig Aliyev, The Azerbaijan Oil and Gas Industry in the Period, ( ). mıştır. Üretimin Paylaşım Anlaşmaları (PSA) tipli olan bu anlaşmalar yıllık süreyi kapsamaktadır. Kararlaştırılan yatırımların toplam hacmi 60 milyar doların üzerindedir. Petrol üretimine ilşkin yapılan anlaşmalardan en önemlisi, Azeri-Çırak- Güneşli yataklarını kapsayan Asrın Anlaşması - dır. Doğal gaz üretimine ilişkin en önemli anlaşma ise Şahdeniz yatağı anlaşmasıdır. Petrol projelerinin gerçekleştirilmesinde 72'si yerli şirket olmak üzere toplam 400 şirket yer almaktadır. Şirketlerin faaliyetleri inşaattan ekolojik hizmetlere kadar uzanmaktadır. Yerel ve yabancı şirketler arasındaki işbirliği, modern teknolojilerin, donanımın, materyallerin ve yönetim tekniklerinin uygulanmasına imkan yaratmakta ve böylece, merkezi karar ekonomisinden piyasa ekonomisine geçişte büyük rol oynamaktadır 7. Öte yandan Asrın Anlaşması ve Şahdeniz yatağı anlaşması başta olmak üzere petrol ve doğal gaz üretimine ilişkin yaptığı anlaşmalarla Azerbaycan, küreselleşen dünya ekonomisine aktif bir şekilde entegre olmaya ilk adımı atmış oldu Boru Hatları Azerbaycan ın ekonomide yeniden yapılanma, kalkınma ve küreselleşen dünya ile bütünleşmesinde en önemli sacayaklarından biri enerji kaynaklarının dünya piyasalarına ulaşmasını sağlayan nakil hatlarıdır. Temel ihraç boru hattı olarak ptrol bakımından Petrolün dünya piyasalarına ihracı bakımından Bakü-Tiflis-Ceyhan, doğla gazın dünya piyasalarına ihracında ise Bakü-Tiflis-Erzurum temel ihraç boru hattı olarak kararlaştırılmıştır. Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı Petrol üretiminin artması durumunda varolan Bakü-Novorossiysk ve Bakü-Supsa hatları yetersiz kalacağından, batı piyasalarına ihraç için temel ihraç boru hattı noktasında farklı tercihler gündeme gelmiştir. Bu tercihlerden üzerinde karar kılınan ise Bakü-Tiflis-Ceyhan olmuştur. 18 Eylül 2002 de Azerbaycan, Türkiye ve Gürcistan Cumhurbaşkanlarının katılımı ile 1768 km'lik Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının inşasına ilişkin temel atma töreni yapılmıştır. 25 Mayıs 2005 de ise yapılan törenle Bakü den ilk petrolün pompalanmaya başlandığı BTC boru hattından Ceyhan limanına her yıl milyon ton arasında petrol nakledilebilecektir. BTC boru hattının gerçekleşmesi sonucu Azerbaycan da üretilecek petrolün yanı sıra Kaza- 7 Fikret Aliyev, Kontrakt Veka: 5 Let Spustya, Consulting & Business, S.9, 1999, s.40-41; Haydar Aliyev, Dünya Siyasetinde Azerbaycan Petrolü, (Der. Đlham Aliyev - Akif Muradverdiyev, Çev. Abdullah Çiftçi - Ergun Kocabıyık), Sabah Kitapları No.77, Đstanbul, 1988, ss

122 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process kistan petrolünün de bu boru hattından dünya piyasalarına ulaştırılması halinde, petrolün ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınmaya etkisi daha açık olarak gözükecektir. Nitekim 25 Mayıs 2005 de BTC a Azerbaycan dan ilk petrolün pompalanmasına ilişkin düzenlenen törende Kazakistan ın da yer aldığı ülkeler arasında yapılan anlaşma ile Kazak petrollerinin de BTC ile naklini de kapsayacak şekilde Doğu-Batı enerji koridorunun geliştirilmesine ilişkin ülkeler arası anlaşma imzalanmıştır. BTC den ABC ye: Aktau-Bakü boru hattının gerçekleşmesi durumunda ise artık BTC boru hattı Aktau-Bakü-Ceyhan (ABC) boru hattına dönüşmüş olacaktır. Hazar petrollerini dünya piyasalarına ulaştıracak olan ABC petrol boru hattı, başta Azerbaycan ve Kazakistan olmak üzere, Kafkasya ve Orta Asya'da yer alan ülkeler bakımından çok büyük ekonomik ve stratejik öneme sahip olacaktır. Azerbaycan petrolünün yanı sıra Kazakistan petrolünün de ABC boru hattından dünya piyasalarına ulaştırılması ile, petrolün bölge ülkelerinin ekonomik gelişmesine ve bağımsızlığına etkisi daha açık olarak gözükecektir. ABC'nin aktif hale gelmesi sonucu Kazakistan ekonomisinin Rusya'ya bağımlılığı belirli bir oranda azalmış olacaktır. Elbette ABC'nin aktif hale gelmesi ile Azerbaycan'ın bölgede hem ekonomik hem de stratejik açıdan etkinliği ve önemi de artmış olacaktır. Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı Hazar Denizi nin Azerbaycan sektöründe yerleşen Şahdeniz de zengin doğal gaz yataklarının bulunmasının ardından, doğal gazın nasıl ihraç edileceği gündeme gelmiştir. Mart-2001 den başlamak üzere yapılan anlaşmalar çerçevesinde BTC petrol boru hatına paralel olarak inşasına karar verilen BTE boru hattı ile Şahdeniz doğal gazının Türkiye nin yanısıra Yunanistan ve Avrupa ya ihracı da kararlaştırılmıştır. Bu çerçevede Yunanistan ile Türkiye arasında boru hattının yapılması da planlanmıştır. Türkmenistan doğal gazının da dünya piyasalarına naklini kapsayacak şekilde hattın Hazar bağlantısına sahip olması halinde enerji kaynaklarının ekonomik kalkınmaya etkisi daha da net ortaya çıkacaktır. Böylece petrol ve doğal gaz kaynakları Azerbaycan ın Avrupa ya entegrasyonuna ve Avrupa Birliği nin yakın komşuluk stratejisinin reelleşmesine hizmet başta olmak üzere dünya ekonomisi ile bütünleşme bakımından büyük öneme sahip olacaktır. Elbette petrol ve doğal gaz projelerinin hayata geçirilmesi, bölgedeki diğer ülkelerin ekonomik kalkınmasına da önemli ivme kazandıracaktır Petrol ve Doğal Gaz Sektörüne Yapılan Yabancı Yatırımlar Enerji kaynaklarının üretimine ilişkin imzalanan 23 anlaşma ile kararlaştırılan yatırımların toplam hacmi ise 60 milyar dolar civarındadır. Özellikle 2001 yılından itibaren petrol ve doğal gaz sektörüne yapılan yabancı yatırımlarda önemli artış olmuştur. Sonuçta 2006 yılı sonu itibariyle petrol sektörüne 20 milyar dolardan fazla yatırım gerçekleştirilmiştir. Azerbaycan`da Toplam Yatırım Miktarı ve Enerji SektörüneYapılan Yatırım Miktarı (milyon $) Enerji Sektörüne Yapılan Yatırımlar Toplam Yatırımlar Kaynak: ARDSK Yayınları. Azerbaycan enerji kaynaklarının keşif ve gliştirilmesi açısından yaptığı anlaşmalar ülkeye yabancı sermaye girişini hızlandırırken, buna paralel olarak da yabancı yardımlar ve uluslararası mali kuruluşların açtığı krediler artmıştır. 602

123 II International Congress Azerbaycan da Yatırım Miktarı (Milyon $) Yıllar Toplam Yatırımlar ,5 1932, ,4 Dahili Yatırımlar 168,9 311,5 387,2 460,2 479,9 514,4 Yabancı Yatırımlar 375,1 620,5 1307, ,1 927 E. S. Y. Yatırımlar Yıllar Toplam Yatırımlar 1561,8 2796,6 4326,4 5922,7 6669, Dahili Yatırımlar ,7 955,4 1347,2 2225, Yabancı Yatırımlar 1091,8 2234, ,5 4444, E.S.Y. Yatırımlar E.S.Y. Yatırımları: Enerji Sektörüne Yapılan Yatırımlar Yapılan kanuni ve idari düzenlemeler sonucunda, başta enerji sektörü olmak üzere, Azerbaycan ekonomisine yabancı sermayenin akımı 1994 yılından itibaren başlamıştır yılında kabul edilerek uygulanan Yatırım Faaliyetleri Hakkında Kanun, nihayet 19 Nisan 2005 te bazı değişikliklerle yeniden kabul edilmiştir. Söz konusu Kanun, ülke ekonomisine yabancı sermayenin teşviki, uluslararası ekonomik ilişki ve işbirliklerinin geliştirilmesi ve bütün yabancı yatırımların güvence altına alınmasını kapsamaktadır Petrol ve Doğal Gaz Gelirleri BTC boru hattının faaliyete başlamasının ardından, Azerbaycan sözkonusu hat ile önce 25 milyon ton, 2007 yıldan itibaren ise her yıl milyon ton petrol nakledecektir. Yapılan tahminlere göre Azerbaycan ın ham petrol ihracatı 2010 yılında 1 milyar varil/güne ve 20 yıl içinde ise 2 milyar varil/güne ulaşacaktır. Doğal gazı ise ithal etmekte olan Azerbaycan, Şahdeniz yatağından üretime başlanması ile birlikte 2007 yılı başlarından itibaren doğal gaz ihracına da başlamıştır. Azerbaycan ın ihraç gelirleri içerisinde en önemli yeri, %85-90 lık bir oranla, başta ham petrol olmak üzere, petrol ve petrol ürünleri oluşturmaktadır. Azerbaycan ın elde edeceği toplam petrol gelirleri hakkında ise farklı değerlendirmeler sözkonusudur. Yapılan farklı hesaplamalar petrol üretim hacmine ve petrol fiyatlarına ilişkin farklı değerlendirmelerden dolayı ulaşılmaktadır: 30 yıllık süre içerisinde Azerbaycan ın petrol ve doğal gazdan dolayı milyar dolar arasında bir gelir elde edeceği hesaplanmaktadır. Azeri, Çırak ve Güneşli yataklarından elde edilecek gelir yıllarında en yüksek seviyeye ulaşacaktır. Bu dönemde ülkeye yılda yaklaşık 5-6 milyar dolar, nihai olarak ise toplam milyar dolar girecektir. Şahdeniz yatağının işlenmesinden beklenen gelir ise 2029 yılına kadar 7 milyar dolardan fazladır 1. 1 Bu hesaplamalar bir varil petrol 25 $ olduğu dikkate alınarak yapılmıştır. Kaynak: ARDSK Yayınları. Devlet Petrol Fonu tarafından yapılan hesaplamaya göre ise yıllarında petrol ve doğal gaz gelirleri en üst seviyeye ulaşacaktır. Gelecek 20 yıl içerisinde ülkenin petrol ve doğal gaz gelirleri milyar dolar arasında değişecektir. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi tarafından yapılan değerlendirmeye göre ise petrolün varil fiyatının 35 dolar olması halinde, 2024 yılına kadar ülkenin petrol gelirleri 104 milyar dolar olacaktır Orta Vadeli Hedef: Altyapının Yenilenmesi ve Petrol Dışı Sektörlerin Gelişimi Azerbaycan ın ihraç gelirlerinın %85-90 lık bir kısmının başta ham petrol olmak üzere, petrol ve petrol ürünlerinin oluşturmakta olması Hollanda Hastalığı belirtisi olarak değerlendirilmektedir. Hollanda Hastalığı genel anlamda; bir ülke ekonomisinde bir sektörün hızlı gelişimi karşısında diğer sektörlerin gelişmemesi, geri kalması veya çökmesi olarak tanımlanabilir. Özel anlamda ise, sadece doğal kaynaklara dayalı petrol sanayii itişli büyüme süreci ve bu sektörün aşırı kullanımının getirdiği ekonomik yapının, diğer sanayilerin sağlıklı gelişmesini engellemesidir. Literatürde Hollanda Sendromu ya da Hastalığı 3 olarak anılan bu durum, varolduğu ülkenin dengesiz iktisadi büyümesine işaret etmektedir. Yapılan bir çalışmada 4 da dikkat çekildiği gibi Hollanda Hastalığı nın yedi temel belirtisinden bazıları ülkede görülmektedir. Bu belirtiler arasında; ülke para biriminin bazı yıllarda yabancı % of Oil, Gas Revenues to Accrue, Azernews, ( ). Bkz: Y. Hesenli, Neft Gelirlerinin Azerbaycanın Đqtisadiyyatına Tesirinin Semerelilik Problemleri Valyuta Böhranı: Dağıdıcı Artım, Holland Xesteliği ve Asiya Maliyye Virusu, Globallaşma Prosesinde Qafqaz ve Orta Asiya Beynelxalq Konfransın Materialları, Bakı, 2003, s.217; V. A. Hüsetynov, v.d., Manatın Bahalaşması ve Đqtisadi Đnkişaf: Hollanda Xestelyi nin Mezmunu ve Elametlerinin Tedqiqi, Seda Neşriyyatı, Bakı, 2005, ss.7-8. Bkz: V. A. Hüseynov, v.d., Manatın Bahalaşması ve Đqtisadi Đnkişaf: Hollanda Xestelyi nin Mezmunu ve Elametlerinin Tedqiqi, Seda Neşriyyatı, Bakı,

124 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process para birimleri karşısında değer kazanması, ihraç mallarının rekabet gücünün azalması, üretim faktörlerinin marjinal verimliliğin en yüksek olduğu şekilde dağılımdan uzak olması, genelde ekonominin özelde ise sanayinin tek yönlü gelişimi, talebin ithalata bağımlı olması, bütçenin petrol gelirlerine bağımlı olması gösterilebilir. Hollanda Hastalığı tehlikesinin yanısıra, yatırımların hemen hepsinin Abşeron bölgesinde, hatta Bakü de toplanması sonucu, diğer bölgelerde yabancı sermayenin yok denecek kadar az olması da Azerbaycan ekonomisi açısından önemli bir tehlikedir 5. Toplanan vergilerin yaklaşık %90 ı Bakü nün payına düşmektedir. Nahçıvan, Gence, Mingeçevir ve Sumgayıt gibi şehirlerde dahil olmak üzere, toplanan verilerin geriye kalan yaklaşık %10 u ise Azerbaycan ın Bakü dışında kalan şehirlerine düşmektedir 6. Ekonomide yeniden yapılanma, kalkınma ve küresel ekonominin ayrılmaz bir parçası olma bakımından enerji kaynaklarının üretimi ve dünya piyasalarına ulaştırılmasına ilişkin önemli projelere imza atan ve bu projelerin önemli bir kısmını aktif hale getiren Azerbaycan, yukarıda ifade edilen ve daha çok petrol sektörüne bağımlılıktan kaynaklanan sosyo-ekonomik tehlikelerden 7 ülkeyi korumak amacıyla enerji kaynaklarından elde edilen gelirlerle orta vadede ülkenin altyapısını yenilemeyi ve petrol dışı sektörlerin gelişimini sağlamayı hedeflemiştir. Bu hedef doğrultusunda politik, kurumsal, makro-ekonomik, sektörel ve bölgesel bazda çeşitli önlemler alınmış ve alınmaya çalışılmaktadır. Bu önlemler arasında dikkat çekenler, petrol gelirlerinin yönetimi amacıyla Devlet Petrol Fonu nun kurulması; Bölgesel Sosyo-Ekonomik Kalkınma Programı nın hazırlanarak uygulamaya konulması ve özel ekonomik bölgelerin kurulmasına ilişkin çalışmaların yapılmakta olmasıdır Devlet Petrol Fonu Petrolden elde edilen servetin nasıl kullanılacağı önem arz etmektedir. Petrol gelirlerinin kolaylıkla elde edilmesi kamu harcama politikasının zayıflamasına da neden olabilmekte, petrol fiyat Zerife Musayeva, Böyük Đpek Yolu ve Azerbaycan Nefti, Böyük Đpek Yolu ve Azerbaycan Nefti, Mars-Print, Bakı, 1999, ss.34-46; R. X. Şaulov, Müsteqillik Şeraitinde Regional Đnkişafın Strategiyası, Azerbaycan Đqtisadi Đslahatlarının Heyata Keçirilmesi Xususiyetleri ve Problemleri, Azerbaycan Respublikası Đqtisadi Đnkişaf Nazirliyi Đqtisadi Đslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, s.91. Nazim Đmanov, Đlk On Đlin Yekunları: Đqtisadiyyat, Meşveret Bülleteni, No:7 (43), Oktyabr 2001, s.36. Natiq Eliyev, Neft Senayisinin Birterefli Đnkişafı Azerbaycanı Felakete Apara Biler, Azerbaycan Zaman Qezeti, ss.1 ve 5. larındaki ani değişme devlet bütçesini etkileyerek uzun vadeli dış borç ve faiz ödemelerinin artmasına yol açabilmektedir 8. Dolayısıyla ülke ekonomisini yönlendiren hükümetin petrol gelirlerini, sürdürülebilir bir büyüme sürecini sağlayacak bir kaynak dağılımı mekanizmasıyla ve büyümenin niteliğini yönlendirecek şekilde (petrol ve petrol dışı ticari sektörler ile dış ticarete konu olmayan sektörler arasında) dağıtmaya özen göstermesi kaçınılmaz bir zorunluluktur. Finansal kurum ve piyasaların tam olarak gelişmediği bir ekonomide petrolden elde edilen gelir ve kârların üretken yatırımlara yönlendirilmesi temel bir sorun teşkil etmektedir. Bu sorunun çözülebilmesi için, devletin ekonomideki planlayıcı rolüne gerek duyulmaktadır. Azerbaycan da yabancı şirketlerle imzalanan anlaşmalar çerçevesinde üretilen petrolden elde edilen gelirler, Devlet Petrol Fonu (DPF) nda toplanmaktadır. Fon, 29 Aralık 1999 da kurulmuştur. DPF, petrol ve doğal gazın araştırılması, çıkarılması ve üretiminin paylaştırılması konusunda SOCAR ile yabancı petrol şirketleri arasında yapılan anlaşmaların uygulanmasından ve Azerbaycan da, özellikle Hazar ın Azerbaycan sektöründe petrol ve doğal gaz kaynaklarının araştırılması konusunda imzalanan anlaşmaların uygulanmasından Azerbaycan ın elde edeceği gelirlerin toplanması amacıyla kurulmuş olan bir fondur. Dolayısıyla Devlet Petrol Fonu nda toplanan paraların Azerbaycan ın sanayi, tarım ve sosyal yatırım alanlarında kullanılması planlaştırılmıştır 9. BTC den ihraca başlanması ile petrolden elde ettiği gelirlerle hükümet petrol dışı sektörlerin hızla gelişmesini planlamıştır. Yabancı ve yerli uzmanların yanı sıra Devlet Petrol Fonu nun hesaplamalarına göre, 2025 yılından sonra Azerbaycan ın petrolden elde edeceği gelirler önemli oranda azalacaktır. Uzmanların bu hesaplamaları Azerbaycan ı ciddi tedbirler almaya sevk etmektedir. Bu doğrultuda bölgelerin sosyo-ekonomik kalkınmasının sağlanması çok önemlidir. Azerbaycan'ın petrol ve doğal gaz gelirlerinin yönetiminin uzun vadeli stratejisi 2004 de belirlenmiştir. Söz konusu stratejik belge, enerji sektörünün ve ülke altyapısının kalkınması için, yüksek 8 9 Country Assistance Strategy For The Azerbaijan Republic, The World Bank Report, No:19892-AZ, November 29,1999, s.11; Alkan Soyak Zenfira Nesirova, Küreselleşme Sürecinde IMF Politikalarının Sonuçları: Azerbaycan Deneyimi, Articles of The International Conference On A Theme Caucasus and Central Asia in The Globalization Process, Bakı, 2003, pp Natık Aliyev, Petrol Azerbaycan ın Milli Serveti (Eyvaz Gasanov un Röportajı), Diyalog Avrasya Dergisi, Şubat- 2001, s

125 II International Congress miktardaki petrol ve doğal gaz gelirlerinin elde edilmeye başlandığı dönemde, ekonominin kayıpsız transformasyonunun temin edilmesi hakkındaki hükümet planlarını yansıtmaktadır. Cumhurbaşkanı tarafından onaylanan stratejik program elde edilecek petrol ve doğal gaz gelirlerinin yıllarında yönetimini öngörmektedir. Elde edilecek gelirlerin %25 i ise harcanmayarak muhafaza edilecektir. Azerbaycan yönetimi ekonomiyi petrole bağımlı olmaktan kurtarıcı amaca dayanan stratejiye 2005 yılından itibaren ağırlık vermeye başlamıştır. Petrolden elde edilen gelirin plasmanında uzun vadeli faydalanılması için kabul edilen stratejide bölgesel kalkınmaya özel önem verilmiştir. Bu strateji çerçevesinde DPF kaynaklarının %20-25 i küçük ve orta ölçekli işletmeciliğin gelişmesi için harcanacaktır. Üretim ve imalat sanayisinin kalkınması hükümetin öncelikleri arasındadır. Öte yandan beşeri sermayenin niteliğinin arttırılması amacıyla eğitim ve araştırma harcamalarına kaynakların yönlendirilmesi de planlanmıştır Bölgesel Sosyo-Ekonomik Kalkınma Programı Bağımsızlığının ilk on yılında ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınma bakımından henüz yolun başında olan Azerbaycan, yeniden yapılanma ve kalkınma çabalarında bölge ayrımına gidecek ve bölgesel kalkınma politikası uygulayacak durumda değildi. Şartlar, daha çok petrol ve doğal gaz üretim ve ihracına yönelik performans harcamayı ve öncelikle bölge ve sektör ayrımına gitmeden yabancı sermayeyi ülkeye çekmeyi gerektiriyordu. Ancak dünya tecrübesi göstermektedir ki, bölgeler arası dengeli gelişme ile daha yüksek ekonomik sonuçlar elde etmek mümkün olabilir. Ülkenin sosyo-ekonomik kalkınmasını gerçekleştirmek ve daha da önemlisi devamlı kılmak sadece bir sektör ve bir-iki şehrin ekonomik gücü ile mümkün değildir. Bu bakımdan Azerbaycan ın petrol dışı sektörlerde ve herbir bölgede yeniden yapılanma ve kalkınmayı gerçekleştirmesi gerekmekteydi. Bir başka ifadeyle bölgelerin servetlerinden verimli istifade ederek; tarım ürünleri üretimini artırmak, petrol dışı sanayi sahalarının; imalat sanayisinin, hizmet ve diğer altyapı donanımlarının, turizmin kalkınmasını temin etmek, istihdamın seviyesini yükseltmek ve halkın yaşam standardını daha da iyileştirmek amacıyla bölgesel kalkınmaya yönelik bir program gerekliydi. Ekonominin lokomotif gücü olan enerji kaynaklarının üretimi ve dünya piyasalarına ulaştırılması ile ilgili hedeflerini realize eden Azerbaycan, 2004 yılından itibaren petrol dışı sektörlerin ve ilk on yılda ekonomik gücün yoğunlaştığı Bakü ve civarından oluşan Abşeron yarımadası dışındaki bölgelerin de yeniden yapılanma ve kalkınmasını gereçekleştirecek programlara ağırlık vermeye başladı. Bu süreç Cumhurbaşkanı Đlham Aliyev in 11 Şubat 2004 de "Azerbaycan bölgelerinin nci yıllarda sosyo-ekonomik kalkınması ile ilgili devlet programının onaylanması hakkında" fermanı imzalaması ile başlamış oldu. Bölgesel Sosyo-Ekonomik Kalkınma Programı, Azerbaycan ekonomisinin dengeli ve sürekli gelişmesini belirleyen çok önemli bir belgedir. Devlet Programı nda ülkenin ekonomik bölgelerinin tarım, sanayi ve sosyal alanlarının kalkınmasını hızlandırıcı ve altyapının kurulmasına ilişkin konular net olarak ifade edilmiştir. Devlet Programı, bölgelerde sosyal problemlerin giderilmesi, işsizliğin azalması kısaca halkın refah seviyesinin iyileşmesi adına zamanında atılan bir adım olmuştur. Program, bölgelerin ekonomik potansiyellerinin ve doğal kaynaklarının verimli bir şekilde değerlendirilmesi ile başta tarım sektörü olmak üzere, petrol dışı sektörleri geliştirmek, böylece ülkede istihdam seviyesini arttırarak halkın gelir seviyesinin ve refah seviyasinin arttırılmasını sağlamaya yönelik atılmış olan en önemli adımlardan biridir. Yapılacak faaliyetlerin somut olarak belirlenmesi ise programın verimliliğini daha da artırmaktadır. Devlet Programı nda bölgelerde ekonominin kalkınmasını hızlandıran önlemler, bununla ilgili devlet politikasının temel istikametleri belirlenmiştir. Program üç bölümden ibarettir. Birinci bölümde Azerbaycan ın ekonomik rayonlarının genel yapısı, ikinci bölümde yıllarında bölgelerin sosyo-ekonomik kalkınmasının esas hedefleri, üçüncü bölümde ise bölgelerde Program çerçevesinde uygulanması dikkate alınan önlemler ve bu önlemlerin uygulayıcıları ve uygulanma süresi hakkında bilgiler yer almaktadır. Devlet Programı çerçevesinde uygulamaya konulan önlemlerin devlet bütçesi, Özel Teşebbüse Yardım Milli Fonu, bütçe dışı devlet fonları, ticari bankalar ve banka olmayan kredi teşkilatlarının kredileri, uluslararası teşkilatların ve yabancı devletlerin finansal kaynakları, yerli ve yabancı iş adamlarının finansal kaynakları, kanunla yasaklanmayan diğer kaynaklardan elde edilen kaynaklar ile finanse edilmesi dikkate alınmıştır. Bu dönemde Devlet Petrol Fonu nun kaynaklarından da yararlanılacaktır. Programın Genel Hedefleri Bölgesel sosyo-ekonomik kalkınmaya yönelik hazırlanan söz konusu Devlet Programı nda; 605

126 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process - makroekonomik istikrarın devam etmesi, - düşük orandaki enflasyonun devamı, - optimal devlet düzenlemesi, yatırımların öncelikli alanlara yöneltilmesi, - tarım sektöründeki sürdürülen reformların ikincisinin gerçekleştirilmesi, - özel teşebbüsün bölgelerde gelişmesi amacıyla özelleştirmenin hızlandırılması, - ihracat potansiyelinin artırılması, petrol dışı sektörlerin gelişmesi amacıyla yatırım teknolojilerinin tatbikine yönelen yapısal politikaların uygulanması, - özel teşebbüs için yatırım ikliminin iyileştirilmesi ve - sosyal hizmetlerin seviyesinin yükseltilmesi başlıca istikametler olarak belirlenmiştir. Programın amacı; mevcut potansiyelden verimli istifade ederek bölgelerin ekonomisinin ayrıayrı alanlarının kalkınmasını, üretime yönelik işletmelerin faaliyetinin yeniden başlamasını ve daha da genişletilmesini, ihraç eğilimli ürün üretimini teşvik etmek, yerli teşebbüsün gelişmesi ile halkın gelir seviyesinin iyileştirilmesini, istihdam seviyesini, özellikle de gençlerin verimli alanlarda istihdamını ve ülke ekonomisinin dinamik kalkınmasını temin etmek olarak tespit edilmiştir. Bölgelerin geleneksel üretim alanlarının yeniden inşası ve yeniden kurulması, yeni üretim alanlarının inşası, yerli kaynaklardan istifadede verimliliğin artırılması, bölgelerin kalkınması için gerekli altyapının kurulması, yeni iş yerlerinin açılmasının teşvik edilmesi, bölgelere yatırımları yöneltmek için gerekli yatırım ikliminin oluşturulması temel amaçlar olarak belirlenmiştir. Bölgelerin sosyo-ekonomik kalkınması ile ilgili Devlet Programı nda ülkenin 10 ekonomik coğrafi rayonunda 30 temel projenin hayata geçirilmesi göz önünde tutulmuştur. Bunlar yeni tesislerin inşa edilmesi ve turizm altyapısının kurulması ile de ilgilidir. Programda eğitim, sağlık, tarım gibi sosyo-ekonomik hayatın bütün alanlarında düzenlemelerin yapılması göz önünde tutulmuştur. Devlet Programı hedeflerine göre; 2008 de toplam Gayri Safi Milli Hasıla, 2003 ile mukayesede 2.3 kat artış kaydedecektir. Özel sektörün GSMH daki payının ise %85 e yükseltilmesi hedeflenmiştir. GSMH içinde tarım sektörünün artış oranı ise %10-15 seviyesinde olacaktır. Yatırım hacminin ise 16.8 milyar dolara ulaşması ve bunun %60 ının bölgelere plase edilmesi beklenmektedir. Programın uygulanacağı 5 yıl içinde iş yerinin açılması ve ortalama aylık ücretler 3,1 kat artması hedeflenmiştir. Bu süreçte; dengeli kalkınma hızına ulaşmak için zorunlu altyapının kurulması, çalışmayan müesseselerin üretim faaliyetinin yeniden başlatılması ve bölgelere yatırım akımının güçlendirilmesi amacıyla önemli adımların atılması gözlenmektedir. Yine programın tarımın kalkınmasına, imalat müesseselerinin kurulmasına, bölgelerde sosyal hizmetlerin iyileştirilmesine imkan yaratacağı beklenmektedir. Beş yılı kapsayan Program ın ardından geçen üç yılı aşkın süre zarfında, ülkenin bütün bölgelerinde büyük canlanma müşahede edilmeye başlamıştır. Azerbaycan da petrol dışı sektörlerin gelişmesine ilişkin olarak son bir kaç yılda oldukça önemli başarı kazanılmıştır. Yoksulluğun giderilmesi ile ilgili çalışmalara, özellikle de bölgelerin ekonomik kalkınmasına daha çok dikkat verilmektedir. Nitekim Bakü dışında petrol dışı sektörlerin kalkınması önemli artış kaydetmektedir Özel Ekonomik Bölgelerin Kurulması Çalışmaları Küresel dünyada mal ve sermayenin dolaşımından daha fazla pay almak isteyen ülkeler yeni stratejiler geliştirmektedir. Serbest bölge uygulamaları da bu stratejilerden biri de serbest bölge uygulamalarıdır. Serbest bölge uygulamaları gelişmekte olan yada değişim sürecindeki ülkeler bakımından uluslararası ticaret ve yatırım imkanlarından daha etkin yararlanma ve ilave istihdam alanları oluşturmak fırsatları sağlamaktadr. Serbest bölgelerin, hukuki çerçevesi ülkeler arasında farklılık göstermekle beraber, temelde gümrük işlemlerinin askıya alındığı ve yatırımların değişen oranlarda teşvik edildiği özel bölgelerdir. Büyük tüketim merkezlerine yakın ticaret yolları üzerinde kurulan ticaret kolonilerinin serbest alan veya gümrük dışı bölge haline getirilmesiyle ortaya çıkan serbest bölgeler, ekonomik gelişme ve kalkınma amacıyla çeşitli model ve isimler altında serbest ticaret ve üretim bölgeleri olarak dünyada yaygınlaşmaya başlamıştır. Farklı ülkelerdeki serbest bölge uygulamaları dikate alındığında gümrük hattı dışında sayılma ve özel teşviklerin sağlanması gibi ortak özellikler bulunmakla beraber, ülkelerin ekonomi ve ticaret politikalarının yanı sıra, sosyal ve siyasal durumlarına göre de bazı farklılıklar bulunabilmektedir. Uygulamadaki sözkonusu farklılıklar nedeniyle serbest bölge ile ilgili terminolojide çeşitlilik hakimdir. Özel ekonomik bölge terimi de yaygın terim olan serbest bölge uygulamaları arasında yer almaktadır. Yine de serbest bölgeler, özel ekonomik bölgelerden bazı bakımlardan farklılık göstermek- 606

127 II International Congress tedir. Serbest bölgelerin doğrudan okyanuslara çıkışı bulunmaktadır. Ayrıca serbest bölgelerde bazı önemli teşvikler, gelir vergisinden muafiyet gibi çeşitli ayrıcalıklar bulunmaktadır. Özel ekonomik bölgelerde ise teşvik ve muafiyetler serbest bölgelere mukayese ile farklı karektere sahiptir, aşamalı ve sınırlıdır. Özel ekonomik bölgelerin okyanuslara çıkışı da önemli değildir. Azerbaycan ın elverişli coğrafi, ulaşım ve ekonomik imkanları da ülkede serbest veya özel ekonomik bölgelerin kurulmasına imkan vermektedir yılına kadar zaman zaman gündeme gelen serbest yada özel ekonomik bölgelerin kurulmasına ilişkin ilk somut adım. Mart-2007 de Cumhurbaşkanı tarafından imzalanan Azerbaycan Cumhuriyeti nde Özel Ekonomik Bölgelerin Kurulması Hakkında ferman ile atılmıştır 10. Fermanın ardından gerekli kanuni ve kurumsal düzenlemelerle ilgili hazırlıklar başlamıştır. Azerbaycan ın yabancı ülkelerle ticari ilişkilerine ve ülke halkının refah seviyesinin yükselmesine, gelir dağılımnda adalet ve bölgelerarası dengeli ekonomik kalkınmaya yardımcı olmak amacıyla, özel ekonomik bölgelerin kurulması için kanuni düzenlemeler dışında özel bölgelerin kurulacağı alanların tespiti gibi çeşitli çalışmalar da yapılmaktadır 11. Bir çok ülkede faaliyet göstermekte olan serbest ve özel ekonomik bölgelerin Azerbaycan da da kurulması, ülkenin Dünya Ticaret Örgütü ne da üyelik sürecine ve ülkenin küreselleşen dünya ile entegrasyonuna, petrol dışı sektörlerin gelişmesine ve dış ticaret hacminin artmasına ivme kazandıracaktır. Elbette özel ekonomik bölgelerin kurulması için vergi, gümrük ve ulaşım tarifelerinde indirimlere gidilmesi ile yabancı yatırımların petrol dışı sektörlere daha fazla çekilmesi mümkün olacaktır. Bölgelerin kurulması piyasalarda rekabet ortamına, mal ve hizmetlerin üretimine, yeni işyerlerinin açılmasına, böylece ekonomik kalkınmaya hız kazandıracaktır. Kısaca Azerbaycan da özel bölgelerin kurulması ülkenin petrol dışı alanlarda ihracat yapabilmesi için gerekli yatırım ve üretimin artırmasına; yine petrol dışı sektörler yabancı sermaye yatırımlarını ve teknoloji girişini ülkeye sağlayarak toplam dış ticaret hacminin artırmasına; dış finansman ve ticaret imkanlarından daha fazla yararlanmasına; yerli üreticilerin dünya piyasaların- 10 Azerbaycanda Xüsusi Đqtisadi Zonalar Yaradılır, Yeni Azerbaycan Qezeti, 7 Mart 2007, yeniazerbaycan.com/news/670.html. (16 Mart 2007). 11 Eziz Mustafa, Xüsusi Đqtisadi Zonaların Yaradılması Ölkemizin Đnkiafına Tekan Verecek, Azerbaycan Zaman Qezeti, Aprel 2007, s.5. daki fiyattan ve düzenli şekilde girdi temin etmelerini sağlayarak uluslararası rekabet güçlerine katkıda bulunmasına; ihracata dönük sanayilerin gelişmelerini teşvik etmek suretiyle ihracatı artırmasına; ülkeye döviz girişini artırmasına; yeni iş imkanları yaratarak istihdam sorununun çözülmesine; gelişmiş üretim ve yönetim tekniklerinin ülkeye getirilerek ekonomik standartların yükseltilmesine imkan verecektir. 4. Uzun Vadeli Hedef: Bilgi ve Haberleşme Teknolojileri Küreselleşme olgusudur son yıllarda daha çok "yeni ekonomi" kavramı çerçevesinde biçimlenmektedir. Yeni ekonomi kavramı, makinelerin yerine yeni fikirlerin ve buluşların önem kazandığı bir dünyayı ifade etmektedir. Yeni ekonomi, Alvin Toffler'in "üçüncü dalga" kitabında ifade ettiği "bilgiye dayalı üretim yapan" bir ekonomi biçimidir. Birinci dalga olan tarım toplumunda sahip olunan toprak ve tarım araçları gibi üretim faktörlerinin sahipliği ekonomik kalkınmanın ve refahın belirleyicisi iken, ikinci dalga olan sanayi toplumlarında, bu faktörlerin yerini maden, enerji kaynakları gibi unsurlar almıştır. Üçüncü dalga olarak adlandırılan bilgi toplumunda ise artık ekonomik kalkınma ve refahın belirleyicisi ne topraktır ne de enerji kaynakları. Bilgi toplumlarında kalkınma ve refah, zihinsel üretim tarafından belirlenecek şekilde doğrudan bilginin yaratılması, dönüştürülmesi ve sermaye haline getirilmesine bağlıdır. Böylece ekonomik kalkınma mücadelesi farklı boyutlar kazanarak, ekonominin altyapısı elle tutulabilir mallardan çok bilgi temelli mallar üzerinde oturmaya başlamıştır. Bilginin üretim süreçlerindeki yerinin gittikçe büyümesi sonucunda, sanayi mallarının göreceli olarak değer kaybına uğradığı söylenebilir. Otomobil, cep telefonu, uydu ve genetik aşısının fiyatı arasında bir mukayese yapıldığında, günümüzde bilginin çok önemli ve değerli hale geldiği görülecektir. Yani ekonomide katma değerin çoğu beyin tarafından üretilmektedir. Bu çerçevede, bilgi boşluğunun azaltılması için; bilginin elde edilmesinden daha çok üretilmesi, kavranması ve iletilmesine gerek duyulmaktadır. Yukarıdaki değerlendirmelerde ifade edilen ve Azerbaycan bakımından yokulluk seviyesini azaltmanı yanısıra ekonomik kalkınma ve küreselleşen dünya ekonomisinde varlığını devam ettirebilme bakımından bilginin üretilmesi, kavranması ve iletilmesinin öneminin farkında olan ülke yönetimi, petrolden elde edeceği gelirlerin eğitim sektörüne, bilgi ve haberleşme teknolojilerine yöneltil- 607

128 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process mesini uzun vadeli hedef olarak belirlemiştir. Bu hedef doğrultusunda önemli adımlar atılmaya başlanmıştır. BMT nın kabul ettiği karara göre 2015 e kadar yoksulluk oranının %50 azaltılması hedeflenmiştir. Cumhurbaşkanı Aliyev tarafından 27 Eylül 2004 te tasdik edilen Kara Altının Đnsan Altınına Çevrilmesinde Azerbaycan ın Petrol Gelirlerinden Faydalanılması projesi 1 Şubat 2005 de Ekonomik Kalkınma Bakanlığı ile BMT Kalkınma Programı arasında imzalanmıştır. Proje, Yoksulluğun Azaltılması ve Ekonomik Kalkınman Hakkında Devlet Programı ve Asrın Kalkınma Hedefleri çerçevesinde sürekli insan gelişimini temin amacıyla Devlet Yatırım Programı vasıtasıyla petrol gelirlerinden verimli şekilde faydalanılmasına ilişkin makroekonomik tavsiyelerin ve eğitim sistemine yatırımların yöneltilmesi vasıtasıyla petrol dışı sektörlerde yoğunlaşmayı artırmak amacıyla gerekli ortamın yaratılmasına ilişkin tavsiyelerin hazırlanmasını kapsamaktadır yıllarını kapsayan 5 yıllık program çerçevesinde 190 yeni eğitim kurumunun yapılması, tamir ve ek bina ile birlikte toplamda 1050 eğitim kurumunda normal şartlarda bir eğitim imkanının sağlanması planlanmıştır 12. Hazırlanan program ile 2008 yılında her 33 öğrenciye bir bilgisayar düşecek şekilde, yıllarında Azerbaycan ın tüm eğitim müesseselerinin bilgisayarla donatılması hedeflenmiştir. Milli gelirden bilimsel araştırmalara ayrılan payın dünya ortalamasının bir hayli aşağısında kaldığı görülmektedir. Bilimsel araştırmalar için milli gelirden ayrılan payın dünya ortalaması %2.2 olmasına karşın, bu oran Azerbaycan da sadece %0.2 dir. Bu oranın zamanla azalma eğiliminde olduğu da görülmektedir. Zira bu oran 1990 da %0.5 olarak gerçekleşmiştir. Bilimsel araştırma yapanların sayısı (her 100 bin kişiye 2791) ise dünya ortalamasının (her 100 bin kişiye 959) üzerindedir 13. Bu durum bilimsel araştırma yapan uzmanların gelir düzeyinin düşük olduğuna ve teknik donanımlarının yetersiz olduğuna işaret etmektedir. Sonuçta yapılan araştırmaların verimliliği de düşük olmaktadır. Halbuki eğitim ve bilimsel araştırmaların gelişmesi bir ülkenin stratejik kalkınma yönlerinden biri olmalıdır. 12 Azerbaycan Tehsil Nazirliğinin Beyenatı, Azerbaycan Zaman Qezeti, Mart 2003, s.2; Azerbaycan Reqemlerde, ARDSK Neşriyyatı, Bakı, 2003, s Azerbaycan Respublikasında Đnsan Đnkişafı Haqqında Hesabat 2002, Birleşmiş Milletler Teşkilatının Đnkişaf Programı, Bakı, 2002, ss yılından başlamak üzere 10 yıllık süreyi kapsayan ikinci reform programı çerçevesinde Dünya Bankası, Azerbaycan eğitim alanına 63 milyon dolar kredi verecektir. Bu program üç aşamada finanse edilecektir. Đlk aşama 4 yılı kapsamaktadır. Dünya Bankası bu dönemde 18 milyon dolar kredi verecektir. Diğer iki aşama üçer yılı kapsamaktadır. Dünya Bankası ikinci aşamada 20 milyon dolar, üçüncü aşamada ise 25 milyon dolar kredi verecektir 14. Ekonomik kalkınmanın devamıllığı bakımından uzun vadeli hedef olarak belirlenen bilgi ve haberleşme teknolojileri alanı ile ilgili olarak çeşitli uluslararası görüşme ve anlaşmalarla yurtdışı tecrübeden de faydalanılarak ülkede Hazar Uluslararası Enformasyon Teknolojileri Üniversitesi - nin kurulması kararlaştırılmıştır 15. Sözkonusu üniversitenin 2008 yılında eğitime başlaması hedeflenmiştir. Ayrıca Azerbaycan da çeşitli sektörlerde enformasyon teknolojileri ile ilgili innovatif projelerin hayata geçirilmesi için küçük ve orta ölçekli işletmeciliğin gelişmesine ivme kazandıracak, yabancı ve yerli şirketlerin, böylece potansiyel yatırımcıların enformasyon ve haberleşme teknolojileri piyasasına celbedilmesine, ülkede elektronik techizatın üretim ve ihracına elverişli ortam teşkil edilecek yüksek teknoloji üzere özel ekonomik bölgelerin kurulması da hedefler arasındadır 16. Sonuç ve Öneriler Bağımsızlığının ilk yıllarında yaşadığı olumsuzlukların ardından Haydar Aliyev in iktidara gelmesi ile birlikte siyasi istikrara kavuşan Azerbaycan, ekonomik açıdan zor durumdan kendisini çıkarmayı başararak dünya çapında petrol üretimi yapan bir ülkeye dönüşme yolunda mesafe almaya başladı yılından itibaren ekonomi liberal bir bakış açısıyla serbest piyasa şartlarına göre yeniden yapılandırılmaya çalışıldı. Yeniden yapılanma sürecinin, hem reel piyasalara hem de mali piyasalara yönelik olduğu ülke, bölgeye yönelik yabancı yatırımların ilk durak noktası oldu yılında yapılan Asrın Anlaşması ile başlamak 14 Dünya Bankı Tehsilin Đnkişafına 63 Milyon Dollar Kredit Ayıracaq, 525-ci Qezet, Đlkin Sabiroğlu, ĐKT Üzre Universiteti Zeruri Eden Nedir?, (13 Mart 2007). 16 Geniş Bilgi Đçin Bkz: Azerbaycan Respublikasında Rabite ve Đnformasiya Texnologiyalarının Đnkişafı Üzre ci Đller Üçün Dövlet Proqramı (Elektron Azerbaycan) Üzre Nezerde Tutulmuş Tedbirlerin Yerine Yetirilmesi Haqqında, download/1illikmelumat.doc. (14 Şubat 2007). 608

129 II International Congress üzere Azerbaycan ın özellikle enerji sektörüne yabancı sermaye yatırımları başarılı şekilde devam etmektedir. Azerbaycan ın Hazar Denizi nde yerleşen enerji rezervlerinin üretimine ilişkin olarak uluslararası petrol şirketleri ile başta 1994 yılında yapılan asrın anlaşması olma üzere petrol ve doğal gaz anlaşmaları ve ardından temal ihraç boru hatlarının inşasına imkan veren petrol ve doğal gaz kaynakları, küreselleşen dünya ile ekonomik ve siyasal entegrasyonunu sağlayacak şekilde ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınmasının belkemiğini ve lokomotif gücünü oluşturmaktadır. Birçok batılı şirketin özellikle enerji sektörüne parasal açıdan çok büyük yatırım yaptığı bir ülke olması, Azerbaycan da diğer sektörlere de yapılacak yabancı yatırımlar bakımından bir tür uluslararası garanti anlamına gelmektedir. Ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınmaya ilişkin temel adımların süratle atılmaya ve bu süreçte yabancı sermayeden petrol dışı sektörlerde daha yoğun olarak yararlanmanın öneminin daha iyi kavranmaya, böylece yatırım ikliminin daha elverişli hale getirilmeye başlandığı Azerbaycan - da petrol dışı sektörlerde büyük yatırımlara imza atılmaya başlanmıştır. Geçen 15 yılı aşkın süre sonucunda gelinen noktada, makroekonomik göstergeler itibariyle ekonomide istikrar da sağlanmıştır. Birleşmiş Milletler Teşkilatı tarafından yayınlan hesaplamaya göre, 1996 yılından başlayarak ülkede Đnsani Kalkınma Endeksi nin istikrarlı bir artış trendi seyrettiği görülmektedir. Her bir ülkede, makroekonomik istikrarın sağlanması ve devamı için öncelikle siyasi istikrar olmalıdır. Bu bakımdan Haydar Aliyev in iktidara gelmesinin ardından sağlanan siyasi istikrarın, Haydar Aliyev sonrasında devam edip etmeyeceğine ilişkin endişeye sevk edici belirsizlikler ise Đlham Aliyev in iktidara gelmesi ile minimum düzeye çekilerek beklentiler olumlu kılınmıştır. Azerbaycan da yatırımların daha çok petrol sektörüne yapılması ve bu doğrultuda GSMH nın önemli bir bölümünün petrol gelirlerinden oluşması endişe vericidir. Petrol sektörünün tek taraflı gelişimi nedeniyle dünya piyasalarındaki fiyat değişmeleri GSMH üzerinde de dalgalanmalara neden olmaktadır. Bu durum 1998 Rusya krizinde açıkça görülmüştür. Đhracatta petrol ve petrol ürünlerinin payı %85-90 dır. Bu durum, ekonominin petrole ve petrol fiyatlarındaki dalgalanmalara bağımlılığı anlamına gelmektedir. Nitekim ödemeler dengesinde açıklar petrol fiyatlarının artışına paralel olarak elde edilen petrol gelirleriyle kapatılmaktadır. Kısaca Azerbaycan ekonomik açıdan Hollanda Hastalığı diye ifade edilen ve en genel anlamda; bir sektörün hızlı gelişimi karşısında diğer sektörlerin gelişmemesi sonucunu doğuracak bir tehlike ile karşı karşıyadır. Hatta Azerbaycan ın bir sektöre bağımlılığın ötesinde bir bölgeye bağımlılık tehlikesi ile de karşı karşıya olduğu görülmektedir. Söz konusu tehlikelerin farkında olan Azerbaycan, başta bölgesel kalkınma olmak üzere çeşitli programlarla orta vadede Petrol dışı sektörlerin ve Bakü dışı bölgelerin kalkınmasını sağlamak ve gelir dağılımında uçurumların oluşmasını önlemeyi amaçlamaktadır. Bu amaö çerçevesinde 2004 yılından itibaren diğer sektörlere yönelik yerli ve yabancı yatırımların teşviki amacıyla kalkınma programları uygulanmaya başlanmıştır. Uzun vadede ise küreselleşen dünyada ekonomik kalkınmanın devamlılığı bakımından bilginin ve teknolojinin geliştirileceği ve üretileceği şekilde eğitim sektörünün yeniden yapılanması ve kalınmasını hedef seçmiştir. Kısaca bağımsızlıktan günümüze geçen süreçte yeniden yapılanma, kalkınma ve küreselleşen dünya ekonomisinin ayrılmaz bir parçası olma adına bundan sonraki dönemde gerekli önlemlerin ve programların hayata geçirilmesi için hukuki ve kurumsal temeller oluşturulmuş, makroekonomik, bölgesel ve sektörel hedefler belirlenerek bu hedefler doğrultusunda adımlar atılmaya başlanmıştır. Elbette bugüne kadar yapılan düzenlemelerin ötesinde yapılması gereken düzenlemeler ve atılması gereken önemli adımlar da vardır. Küreselleşen dünyanın ayrılmaz bir parçası olmayı sağlayacak şekilde ekonomide yeniden yapılanma ve kalkınmaya ilişkin temel adımların yavaş ama emin bir şekilde atmakta ve gelecek adına ümit vaat etmekte olan Azerbaycan ın ekonomik hedeflerine ulaşmak için aşağıda yer alan önerileri ve bazı değişiklikleri yapması gerekmektedir: Ekonomik gelişmenin sadece doğal kaynakların ihracı üzerine kurulması, ülke rezervlerinin tükenmesi ve sosyal adalet ilkesinin aksine olarak nüfusun yalnız küçük bir grubu dışında, çoğunluğun yaşam düzeyinin düşmesi sonucunu doğurabilir. Sadece doğal kaynaklara ekonomilerini dayandıran ülkelerin hem iç hem de dış ilişkilerde bağımsızlıklarını kaybetme konumuna düşmesi nedeniyle, ekonomik açıdan petrolden elde edilecek gücün diğer sektörlere ve insan kaynaklarının gelişimine kanalize edilmesi konusunda gereken hassasiyetin artarak gösterilmesi gerekmektedir. 609

130 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Kalkınmada öncelikli sektörlere ayrılan kredilerin kullanımının kolaylaştırılması ise, sektörün ihracata dönük üretim yapmasını, istihdamın artmasını ve gizli işsizliğin azalmasını sağlayacaktır. Devlet Petrol Fonu ndaki gelirlerin tarım sektörünün kalkınması için kullanılması gerekmekle birlikte, sadece bu alana Fon dan plasmanda bulunulması, ülkenin karşı karşıya kaldığı Hollanda Hastalığı ndan kurtulması için yeterli olmayacaktır. Bu problemden kurtulmak, ihraç potansiyeline sahip sanayi alanlarının geliştirilmesine dönük politikalar uygulamakla mümkün olabilecektir 17. Yabancı sermayeden yararlanmanın önemini kavrayan Azerbaycan da petrol dışı sektörlerde de büyük hacimde yatırımlara zemin oluşturacak teşvik ortamının daha sağlıklı hale getirilmesi gerekmektedir. Petrol dışı sektörlerden dikkat çekenlerin başında tarım, hayvancılık, gıda işleme ve sanayii, turizm gibi sektörler gelmektedir. Azerbaycan da mevcut rezervlerin geliştirilebilmesi, ekonomilerin teknolojik yapılarının yenilenmesi, üretim yapılarının çeşitlendirilmesi, yeni haberleşme ve ulaşım ağlarının oluşturulabilmesi için de gerekli olan yabancı sermayenin artarak ülkeye gelmesinin sağlanması gerekmektedir. Küreselleşen dünyamızda finansal krizlerden en az derecede etkilenmek için uluslararası sermayenin ülke içinde prodüktif alanlara yönlendirilmesi yani, yabancı sermayeden uluslararası doğrudan sermaye yatırımı şeklinde faydalanılması gerekir. Zaten geçiş sürecinde ve gelişmekte olan ülkelerde ekonomik büyümenin sağlam temellere oturtulabilmesi için sıcak para yerine uzun vadeli finansmana gerek vardır. Đlgili devlet kurumları tarafından yabancı yatırımların ülkeye akımının daha aktif şekilde koordine edilmesi gerekir. Dünya sermaye pazarlarının ülkenin enerji kaynakları dışındaki sektörleri ile ilgili yabancı yatırımı çekici reklam ve enformasyon ile beslenmesi gerekmektedir. Uluslararası finans kurumları ile de yatırım işbirliğinin daha fazla geliştirilmesi gerekmektedir. Ülke ekonomisinin dünya ekonomisine entegrasyonu derinleştirmek, hızlandırmak ve genişletmek amacıyla dış ekonomik faaliyetler de daha çok dünya piyasalarının çağdaş kurallarının uygulanması, uluslararası ekonomik ve finansal kurumlar ile işbirliğinin güçlendirilmesi ve uluslararası ikili ve/veya çok taraflı işbirliğinin derinleştirilmesine önem verilmese gerekmektedir. 17 Ekber Eldaroğlu, Neft Fondunun Vesaitleri Hansı Đstiqamete Yöneldilmelidir?, Azerbaycan Milli Demokratiya Fondu, ''Azerbaycan'' Bülleteni - 25 (145), 21 Đyun Azerbaycan ın siyasi bağımsızlığını gerçek anlam kazanması bakımından önemli olan ekonomik bağımsızlık, ekonomik kalkınma ve ekonomik entegrasyon için, bilgiye ve bilgili insana ihtiyaç vardır. Yoksa Azerbaycan ın sadece petrol ve doğal gaz rezervlerinin varlığına odaklanarak, siyasi bağımsızlığını ebedi kılacak ekonomik bağımsızlığını ve kalkınmasını gerçekleştirmek günümüz dünyasında mümkün olamayacaktır. Kaldı ki Azerbaycan önemli bir işgücü potansiyeline sahiptir. Enerji kaynaklarından elde edilen gelirin, bilginin elde edilmesine ve daha da önemlisi bilgiyi üretecek insanları yetiştirecek eğitim kurumlarının, araştırma merkezlerinin teşekkülüne ve geliştirilmesine plase edilmesi en doğru karar olacaktır. Dolayısıyla yapılması gereken işgücünün potansiyel kabiliyetinin, yeni ekonominin şartlarına uygun olarak, inkişaf ettirileceği bir eğitim altyapısının zaman kaybetmeden oluşturulmasıdır. YARARLANILAN KAYNAKLAR Alkan Soyak Zenfira Nesirova, Küreselleşme Sürecinde IMF Politikalarının Sonuçları: Azerbaycan Deneyimi, Articles of The International Conference On A Theme Caucasus and Central Asia in The Globalization Process, Baku, 2003, pp Azerbaycan Reqemlerde, Azerbaycan Respublikasının Dövlet Statistika Komitesi (ARDSK) Neşriyyatı, Bakı, Azerbaycanın Statistiki Göstericileri 2006, Azerbaycan Respublikasının Dövlet Statistika Komitesi (ARDSK) Neşriyyatı, Bakı, Azerbaycan Respublikasında Đnsan Đnkişafı Haqqında Hesabat 2002, Birleşmiş Milletler Teşkilatının Đnkişaf Programı, Bakı, BP Statistical Review of World Energy 2004, ( ). Ekber Eldaroğlu, Neft Fondunun Vesaitleri Hansı Đstiqamete Yöneldilmelidir?, Azerbaycan Milli Demokratiya Fondu, ''Azerbaycan'' Bülleteni - 25 (145), 21 Đyun Ekber Eldaroğlu, Qeyri-Neft Sektorunun Đnkişafında Azad Đqtisadi Zonalar Mühüm Rol Oynaya Bilerdi, Azerbaycan Milli Demokratiya Fondu, Azerbaycan Bülleteni, No: 30 (150), 26 Đyul Eziz Mustafa, Xüsusi Đqtisadi Zonaların Yaradılması Ölkemizin Đnkiafına Tekan Verecek, Azerbaycan Zaman Qezeti, Aprel 2007, s.5. Fikret Aliyev, Kontrakt Veka: 5 Let Spustya, Consulting & Business, S.9, 1999, s.40-41; Fikret Sucayev, Azerbaycanda Qaz Hasilatı ve Ona Olan Telebatın Ödenilmesinin Başlıca Đstiqametleri, Azerbaycan Müsteqillikden Sonra Beynelhalq Konfrasın Materialları, Bakı, 3-4 Mart 2003, ss Haydar Aliyev, Dünya Siyasetinde Azerbaycan Petrolü, (Der. Đlham Aliyev - Akif Muradverdiyev, Çev. Abdullah Çiftçi - Ergun Kocabıyık), Sabah Kitap-ları No.77, Đstanbul,

131 Heyder Eliyev, Azerbaycan Respublikasının Dövlet Müsteqilliyinin Onuncu Đldönümü Haqqında, Azerbaycan Respublikası Prezidentinin 20 Mart 2001 Tarihli Fermanı, Bakı, 20 Mart Đlkin Sabiroğlu, ĐKT Üzre Universiteti Zeruri Eden Nedir?, (13 Mart 2007). Kenan Çelik - Cemalettin Kalaycı, Azeri Petrolünün Dünü ve Bugünü, Journal of Qafqaz University, V.II, No.II, 1999, ss Natık Aliyev, Petrol Azerbaycan ın Milli Serveti (Eyvaz Gasanov un Röportajı), Diyalog Avrasya Dergisi, Şubat-2001, ss Natig Aliyev, The Azerbaijan Oil and Gas Industry in the Period, no3rus21.html. ( ). Natiq Eliyev, Neft Senayisinin Birterefli Đnkişafı Azerbaycanı Felakete Apara Biler, Azerbaycan Zaman Qezeti, 29 Mart 2007, ss.1 ve 5. Nazim Đmanov, Đlk On Đlin Yekunları: Đqtisadiyyat, Meşveret Bülleteni, No:7 (43), Oktyabr 2001, ss R. X. Şaulov, Müsteqillik Şeraitinde Regional Đnkişafın Strategiyası, Azerbaycan Đqtisadi Đslahatlarının Heyata Keçirilmesi Xususiyetleri ve Problemleri, Azerbaycan Respublikası Đqtisadi Đnkişaf Nazirliyi Đqtisadi Đslahatlar Merkezi, Bakı, 2001, ss Rasim Hesenov, Azerbaycanın Đqtisadi Đnkişaf Paradigması ve Đqtisadi Teh-lükesizlik Konsepsiyasının Seçimi, Meşveret Bülleteni, No:7(43), Bakı, Oktyabr- 2001, ss.6-9. Settar Seferov, Evezsiz Milli Servetimiz: Müsteqillik, Đqtisadiyyat ve Audit Jurnalı, No:10, Oktyabr-2001, ss.5-6. Sevil Yıldırım, Dünyada ve Türkiye de Petrol, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, Ankara, Ağustos II International Congress V. A. Hüseynov, v.d., Manatın Bahalaşması ve Đqtisadi Đnkişaf: Hollanda Xestelyi nin Mezmunu ve Elametlerinin Tedqiqi, Seda Neşriyyatı, Bakı, Y. Hesenli, Neft Gelirlerinin Azerbaycanın Đqtisadiyyatına Tesirinin Semerelilik Problemleri Valyuta Böhranı: Dağıdıcı Artım, Holland Xesteliği ve Asiya Maliyye Virusu, Globallaşma Prosesinde Qafqaz ve Orta Asiya Beynelxalq Konfransın Materialları, Bakı, 2003, s Zerife Musayeva, Böyük Đpek Yolu ve Azerbaycan Nefti, Böyük Đpek Yolu ve Azerbaycan Nefti, Mars- Print, Bakı, 1999, ss % of Oil, Gas Revenues to Accrue, Azernews, ( ). Azerbaycan Tehsil Nazirliyinin Beyenatı, Azerbaycan Zaman Qezeti, Mart 2003, s.2. Country Assistance Strategy For The Azerbaijan Republic, The World Bank Report, No:19892-AZ, November 29, Dünya Bankı Tehsilin Đnkişafına 63 Milyon Dollar Kredit Ayıracaq, 525-ci Qezet, Azerbaycanda Xüsusi Đqtisadi Zonalar Yaradılır, Yeni Azerbaycan Qezeti, 7 Mart 2007, yeniazerbaycan.com/news/670.html. (16 Mart 2007). Azerbaycan Respublikasında Rabite ve Đnformasiya Texnologiyalarının Đnkişafı Üzre ci Đller Üçün Dövlet Proqramı (Elektron Azerbaycan) Üzre Nezerde Tutulmuş Tedbirlerin Yerine Yetirilmesi Haqqında, t.doc. (14 Şubat 2007). 611

132 ARE CAUCASUS AND CENTRAL ASIA S TRADE PERFORMANCE STRONG ENOUGH TO REALIZE THEIR POTENTIAL? Dr. Emine DEMĐR Instructor of Anadolu University, Open Education Faculty, Economic and administrative programs Eskishehir / TURKEY edemir@anadolu.edu.tr ABSTRACT Caucasus and Central Asian countries share common culture, traditions, religion, water, energy and land resources, transport communications. These countries contain a vast amount of natural resources and their economies are based mostly on natural resources. These contries have a wealth of natural resources, but their people remain poor. In spite of its wealth of natural resources, the region relies heavily on agricultural production and processing industries. In the region countries trade and investment performance has been less than satisfactory by international standards. International trade and investment can make a major contribution to economic development in this region by helping to raise productivity and employment and boost economic growth, and increasing the variety and improving the quality of goods available to consumers. These countries have to promote trade and integrate into the global economy if they want to achieve international competitiveness, sustain economic growth, and advance human development. Regional and bilateral preference schemes can play a useful role in promoting regional trade, which remains underdeveloped in Caucasus and Central Asia. I- INTRODUCTION Central Asia, a historical land bridge between East Asia and Europe, as well as between South Asia/Persian Gulf and Russia, has the potential to become an important transit route between Asia and Europe. Central Asian region has all opportunities to become powerful economic centre of the world, the region has huge labour and hydrocarbon resources, metal and chemical elements, good conditions for agriculture and great market.with oil, natural gas, cotton, gold, and hydroelectric potential, the Central Asian and the Caucasian republics are also growing strongly and stepping away from their post-soviet decline. Central Asia has emerged as one of the world s fastest growing regions since the late 1990s and has shown notable development potential. This is significant for a region comprising largely of small landlocked economies with no access to the sea for trade. Among the advantages, of the region are its high- priced commodities (oil, gas, cotton and gold), reasonable infrastructure and human capital as legacies of Soviet rule; and a strategic location between Asia and Europe (Dowling & Wignaraja 2006, p:12) II-ECONOMIC STRUCTURE OF THE COUNTRIES IN THE REGION A-Economic Growth Macroeconomic performance in the Central Asia region remains very good. In Central Asia, growth has been strong in recent years, fueled by gas and oil deposits in Azerbaijan, Kazakhstan, and Turkmenistan; gold in the Kyrgyz Republic; cotton in Uzbekistan. The highest growth rates in are likely to be visible in the oil-rich economies (see Tables:1) Accordingly, Azerbaijan is projected to grow at 22,9%, Kazakhstan at 8.3%, and Turkmenistan at 6,0%. In the non-oil exporters, growth will be somewhat slower. Growth in the non-oil economies is projected to be in the range of 5,0% to 6.0% (see Table 1). Table 1. Real GDP (%) * Azerbaijan 6,0 11,4 6,2 6,5 8,1 10,4 10,2 24,3 26,2 22,9 Kazakhstan -1,9 2,7 9,8 13,5 9,8 9,3 9,6 9,4 8,0 8,3 Kyrgyz Republic 2,1 3,7 5,4 5,3 0,0 7,0 7,0-0,6 5,0 5,5 Tajikistan 5,2 3,7 8,3 10,2 9,1 10,2 10,6 6,7 8,0 6,0 Turkmenistan 6,7 16,5 18,6 20,4 15,8 17,1 17,2 9,6 6,5 6,0 Uzbekistan 2,1 3,4 3,3 4,1 3,1 1,5 7,4 7,0 7,2 5,0 612

133 II International Congress * Estimates Sources: The World Economic Outlook database, Real GDP (%) 30,0 20,0 10,0 0,0-10, Azerbaijan Kazakhstan Kyrgyz Republic Tajikistan Turkmenistan Uzbekistan Azerbaijan experienced unprecedented GDP growth of 24,3% in This momentum is set to build further to 26,2% in The oil and gas sector, accounting for about 42% of GDP, was the key contributor to the acceleration as production and the volume of exports of hydrocarbons surged by 43.5% and 53.3%, respectively. Ambitious structural changes, foreign investment, high prices for hydrocarbons, and political stability have spurred Kazakhstan s economy and improved living standards in recent years. GDP growth is projected to average 8.2% in as high investment continues in this oil-driven economy (ADB 2006, p: 3). In the Kyrgyz Republic the Tulip Revolution and the fall in gold production at the country s major mine adversely affected the economy in The outlook is for recovery and GDP growth is projected at 5% in 2006 and 5.5% in 2007 based on implementation of an economic program supported by the Poverty Reduction and Growth facility of the IMF. GDP growth in Tajikistan slowed to 6.7% in 2005 due mainly to falling cotton production and deterioration in the terms of trade. The outlook is for a recovery in activity with GDP growth projected at 8% in 2006 and then moderating to 6% in The outlook for growth in Turkmenistan is subject to considerable uncertainty because of the economy s heavy reliance on exports of a handful of energy and agricultural products. If prices for exports of natural gas rise in 2006 this will provide a short-term stimulus to the economy and Table 2. Inflation (consumer price %) GDP should grow 6,5%-6,0% a year in (ADB 2006, p:4). Uzbekistan has posted strong growth over the past two years with significant contributions from agriculture and robust performance on external trade. This growth momentum is expected to continue in with GDP projected to expand about 6% annually, aided by greater foreign direct investment in the hydrocarbon sector. Mediumterm prospects are bright; however, a sustained, broad-based high-growth track would require undertaking the critical mass of reforms needed for private sector-led growth. (ADB 2006, p:5). B- Inflation Macroeconomic stability, proxied by inflation, has improved. Inflation rates have fallen significantly throughout the region over the past few years indicating improved macroeconomic stability (see Table2). Average consumer price inflation in Azerbaijan rose to 9.7% in 2005, from 6.7%, representing a significant deterioration from recent years' performance (Table 2). Inflation accelerated in the first half of the year, Several factors ramped up prices, including the surge in petrodollars and the limited ability of the National Bank of Azerbaijan (NBA) to sterilize much of the inflow, leading to an excess supply of manat in the economy (M2 increased by 32%) (ADO 2006, p: 51). The Kyrgyz Republic had the lowest inflation among the Central Asia Countries with 5,7% in 2006, while Uzbekistan s inflation, had the highest * Azerbaijan -0,8-8,5 1,8 1,5 2,8 2,2 6,7 9,7 8,6 11,8 Kazakhstan 7,3 8,4 13,3 8,4 5,9 6,4 6,9 7,6 7,5 7,5 Kyrgyz Republic 10,5 35,9 18,7 6,9 2,1 3,1 4,1 4,3 5,7 4,5 Tajikistan 43,2 27,5 32,9 38,6 12,2 16,4 7,1 7,1 7,8 5,0 Turkmenistan 16,8 23,5 8,0 11,6 8,8 5,6 5,9 10,8 7,9 5,0 Uzbekistan 16,7 44,7 49,5 47,5 44,3 14,8 8,8 21,0 11,3 6,5 613

134 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process *Estimates Sources: The World Economic Outlook database, INFLATION (consumer price %) Azerbaijan Kazakhstan Kyrgyz Republic Tajikistan Turkmenistan Uzbekistan III- THE NATURAL RESOURCES IN CENTRAL ASIA The region has rich natural deposits of precious metals such as gold and silver, and vast reserves of coal, iron ore, chromites, zinc, copper, titanium, bauxite and uranium. In particular, Kazakhstan has the world s largest reserves of tungsten, and the second largest reserves of chromites and phosphorous. Further, Uzbekistan has the world s fourth largest reserves of gold, and is currently the ninth largest producer of this metal. In the former USSR, Kazakhstan, for example, was a leading producer of copper, lead and zinc with Kazakhstan s iron ore and alloying components (manganese, molybdenum and chromium as well as a number of rare and rare-earth metals) used to make up the core of Soviet metallurgy. Kirgizia, in turn, was a monopolist in the production of metal antimony; Turkmenia produced strontium out of its rich celestine ores, while Uzbekistan was the major source of gold. The uranium ore, the basic material used to manufacture nuclear weapons and nuclear power engineering was extremely important - including for military and strategic purposes - for the former Soviet Union. According tolondon-based Uranium Institute estimates, Kazakhstan boasts today 25 per cent of the world s explored uranium deposits. There are also commercial deposits in Uzbekistan (Uchkuduk, Zarafshan and Navoi), Kyrgyzstan (Kara-Balty) and Tajikistan. The first uranium mill ever built in the Soviet Union was put into operation in 1946 at the Adrasman and Taboshar mines of Tajikistan Incidentally, Central Asian s largest antimony reserves also lie in Tajikistan. (UNDP 2005, p:83). In the energy field, Kazakhstan, Uzbekistan, Turkmenistan and Azerbaijan have important reserves of natural resources, in particular hydrocarbons, contrary to Kirghizstan and Tadjikistan; Uzbekistan also has unexploited reserves of oil and gas. IV- TRADE PATTERNS AND POTENTIAL IN CENTRAL ASIA The emerging economies of South Asia are energy poor, and the emerging economies of Central Asia are either already energy rich, or at least have the potential to become so. The oil and gas wealth of Central Asian states, especially Kazakhstan and Turkmenistan, is well documented. Less known is the fact that Kyrgyzstan and Tajikistan, while oil and gas poor, possess significant electricity-generation potential via hydro-power dams. Tajikistan, the poorest country to emerge out of the Soviet collapse in 1991, has the world s greatest hydroelectric potential per capita, and Kyrgyzstan is close behind. Supplementing the hydroelectric potential of both of these states is Kazakhstan s large coal-fired generating capacity. (Hanks & Gleason 2006, p:2). Most results suggest that the Central Asian countries could considerably expand trade and diversify exports by reducing policy-related and institutional barriers to trade. They could cooperate with each other and neighbouring countries in improving their transport links with the rest of the world, and in facilitating movements of people, goods and vehicles across national borders and through the territories of transit countries. (UNDP 2005, p:52). Economic and human development in Central Asia is greatly dependent upon the energy sector. Energy-related activities contribute directly to economic growth, employment generation and foreign exchange earnings. Kyrgyzstan and Tajikistan have abundant hydropower potential. In contrast, Kazakhstan has significant reserves of oil, gas and coal; Turkmenistan has the fifth largest reserve of natural gas in the world and the second largest reserve of oil in Central Asia. (UNDP 2005, p:93). 614

135 II International Congress V- CONCLUSIONS AND RECOMMENDATIONS International trade and investment can make a major contribution to human development and human security in Central Asia by helping to raise productivity and employment and boost economic growth, reducing the probability of political conflicts between countries, and increasing the variety and improving the quality of goods available to consumers. It is therefore regrettable that the Central Asian countries trade and investment performance has been less than satisfactory by international standards. Regional cooperation in the form of benchmarking and sharing of knowledge and information would help reduce other obstacles to trade, such as weak institutions, and the lack of marketing skills and information. human capital development and other factors that have indirect but powerful influences on economic performance (UNDP 2005, p:108). Due to their great economic potential, the Central Asian states have drawn strong attention from international Western companies. Since these countries have considerable oil and gas resources that have not been sufficiently developed, they have drawn many Western companies' attention in the oil and gas sector. Control over energy is vital to their future economic strategy because it means control over their economic and political destinies. That also holds true for Uzbekistan whose wealth lies in gold and cotton. Thus, the traditional struggle for markets has become a major factor of inter-state rivalry. Whoever controls trade and pipeline routes for goods and oil will decide the region's economic and political destiny. A complex many-sided international rivalry has developed to influence and control the destiny of Central Asia and the Caucasus, their resources and trade, especially Azerbaijan's, Kazakhstan's and Turkmenistan's oil and gas. The main players are Russia, Turkey, Iran, China, the United States and the oil companies. While highlighting the potential economic benefits of regional energy trade and the broader political benefits of regional cooperation, it is important also to appreciate the constraints and risks in regional energy market development. In Central Asia, these start with the region s landlocked location and the physical challenge of transporting energy commodities to the export market. In short, electricity trade depends on the existence of an interconnected power grid. Oil and gas have to be transported via pipelines over (UNDP 2005, p:93 ). REFERENCES Asian Development Outlook(ADO)( 2006), sp, Accessed February 15, Asian Development Bank (ADB)( 2006), Central Asia's Rapid Growth to Continue in , Says ADB, http: // Accessed February 15, Central Asia, publ/opendoc.pdf?tbl=publ&id=4371d1920 Accessed February 15, 2007 Central Asia s Economy, /new/docs/silkroadpapers/0607wignaraja.pdf Accessed February 15, Central Asia.EU modeli, Geopolitics/ Andersen.pdf Accessed January 12, Dowling M & Wignaraja G. (2006), Central Asia s Economy: Mapping Future Prospects to 2015, Central Asia- Caucasus Institute & Silk Road Studies Program A Joint Transatlantic Research and Policy Center, Sweden, Accessed February 15, Eco_cou_860, /country_profiles/eco_cou_860.pdf Accessed January 12, Eshniyazov. R & Van der Sluis.E, (2005), Economic Integration in Central Asia, E conomics Commentator, No. 461, South Dakota State University. Hanks, R. & Gleason, G. ( 2006), Regional Electrical Integration: Panacea for Central Asia s Economic Woes?, BUSINESS & ECONOMICS Accessed February 15, IMF, Regional Economic Outlook 2005, Middle East and Central Asia Department, Accessed January 12, IMF Country Report. Accessed January 12, IMF (2006), IMF's Middle East and Central Asia Department Sees Continued Strong Growth in Central Asian Countries, Press Release No. 06/219 OECD, Experts' Meeting on the Analysis of Trade and Investment Inter-linkages for the Countries of the Caucasus and Central Asia in Their Further Integration into the World Economy /60/0,2340,en_2649_33731_ _1_1_1_1,00.html Accessed February 15, Patrizia Tumbarello (2005), Regional Trade Integration and WTO Accession: Which Is the Right Sequencing? An Application to the CIS IMF Working Paper May WP/05/94 Regional integration and development in the Middle East Accessed January 12, Regional Trade Integration and WTO f Accessed February 15, S. Frederick Starr, The Invesment Climate in Central Asia and The Caucasus Publications/Starr_invest.htm Accessed February 15, The Azeri Economy, Accessed February 15,

136 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process The World Economic Outlook database, (2006) i_appendix.pdf Accessed January 12, Turkmenistan Potential 'Super-Giant' Emerges On Energy Scene - Radio Free Europe - Radio Liberty, E-C0D7-40C7-B0E9-8AC1BD48F6F2.html Accessed February 15, Turkmenistan, Accessed February 15, UNDP (2005), Central Asia Human Development Report, Regional Bureau for Europe and the Common wealth of Independent States, Printed in Bratislava, Slovak Republic downloads/cahdr_en_all.pdf Accessed January 12, Uzbekistan economy, /a2005_4_full.pdf Accessed February 15, Uzbekistan in 2005 and major priorities of economic reform in /PublicAdminRef/Soci-economi_results_2005_eng.pdf Accessed February 15, Uzbekistan The Key to Success in Central Asia, Accessed February 15,

137 QLOBALLAŞMA ŞƏRAĐTĐNDƏ ĐQTĐSADĐ AÇIQLIQ SƏVĐYYƏSĐ VƏ ONUN ĐQTĐSADĐ ĐNĐKĐŞAFA TƏSĐRĐ i.e.n Fuad Əlinağı oğlu QƏNBƏROV Azərbaycan MEA, Đqtisadiyyat Đnstitutu, Xarici iqtisadi əlaqələr şöbəsinin böyük elmi işçisi, Bakı / AZƏRBAYCAN fuadh@rambler.ru; fuad_q@nurgun.co-az.net XÜLASƏ Məqalədə xarici iqtisadi əlaqələrin açıqlıq səviyyəsinin ölkənin iqtisadi inkişafına təsiri müxtəlif aspektlər üzrə təhlil edilib. Nəzəri və praktiki materiallar əsasında göstərilməyə çalışılıb ki, azad ticarət siyasətinin həyata keçirilməsi bütün ölkələr, o cümlədən Qafqaz və Orta Asiya ölkələri üçün əhəmiyyətlidir. Đstər müxtəlif iqtisadşılar tərəfindən aparılmış empirik araşdırmalar, istər də xarici və daxili iqtisadi sferada liberallaşma həyata keçrimiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, nə qədər ölkənin açıqlıq səviyyəsi yüksək, dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi azdırsa həmin ölkələrdə bir o qədər iqtisadi inkişafa nail olunub. Məqalədə iqtisadi azadlıq səviyyəsini müəyyən edən beynəlxalq təşkilatların reytinq cədvəlində ilk və son yerlərdə duran ölkələrin iqtisadi inkişaf səviyyəsi müqayisə olunarkən bu pozitiv əlaqə bir daha təsdiq olunub. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələr içərisində də, daha liberal iqtisadi siyasət aparanlar iqtisadi inkişaf templəri və əhalinin həyat səviyyəsinə görə digər ölkələrdən xeyli irəlidədirlər. Bütün bunları nəzərə alaraq məqalənin sonunda Qafqaz və Orta Asiya ölkələrində əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, geniş miqyaslı xarici investisyaların cəlb edilməsi və milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiyası olunması üçün xarici iqtisadi əlaqələrdə liberallaşmanın daha da sürətlənməsinin əsas məsələlərdən biri olduğu göstərilir. ABSTRACT The article deals with the influence of foreign economic relations openness level to the economical development of the country from different points of view. There was a strive to show on the basis of theoretical and practical materials that realization of free economic policy is significant for all countries for Caucasian and Central Asian countries. Empiric investigations done by different economists and experience of countries of liberalization in external and internal spheres, as well, proves that only countries where the openness level is high but state interference to economy is low got economic achievement. This positive link was proved one more time, while comparing the level of economic development of the first and last countries in the ranking list on the level of economic freedom of countries made by International organizations. Even among countries with transition economy, an economical development rate and life standard of population is relatively high in the republics carrying out liberal economic policy. Taking into consideration all above, it is concluded in the article that the acceleration of foreign economic relations liberalization is one of the main issues in the way of increasing of life standards of population in Caucasian and Central Asian countries, as well as, in involvement of foreign investment and successful integration of national economy into the world economy. GĐRĐŞ Đqtisadiyyat elmində qloballaşmanın müsbət və mənfi tərəfləri ilə bağlı bir sıra baxışlar mövcüddur ki, onların da hər birində irəli sürülən fikirlər nəzəri və praktiki dəlillərlə sübut edilməyə çalışılıb. Bütün bu fikirləri kənara qoyaraq qeyd edək ki, qloballaşmanın ən böyük üstünlüyü odur ki, bu prosesin nəticəsi olaraq dövlətlər, cəmiyyətlər, təşkilatlar və insanlar arasında informasiya mübadiləsinin sürətlənməsi və genişlənməsi ilə müxtəlif ölkələrdəki siyasi, iqtisadi, hüquqi və sosial fərqliliklərin olduğu meydana çıxıb və insanlar bu fərqliliyi müqayisə edərək daha yaxşı olanını öz cəmiyyətlərində və həyatlarında tətbiq etməyə çalışırlar. XX əsrin sonlarından başlayaraq totalitar dövlət iqtisadiyyatından azad bazar prinsiplərinə əsaslanan sərbəst iqtisadi sistemə keçid üçün islahatlar keçirən bri çox ölkələrdə isə bu fərqliliklərin daha çox olduğu üzə çıxıb. Məhz buna görə də, həmin dövrdən başlayaraq iqtisadiyyat elmində sosializmin yaratdığı problemlərliberallaşma və makroiqtisadi stabillik, iqtisadiyyatın dövlət inhisarından çıxarılması və xüsusi mülkiyyətin inkişafı və ən əsas isə iqtisadi artımın problemləri və onun yaradılmasının əsas amilləri geniş müzakirə obyektinə çevrilib. Qloballaşmanın insan həyatının bütün sahələrinə təsir etdiyi müasir dövrdə isə iqtisadi artıma təsir edən ekzogen amillər içərisində iqtisadiyyatın açıqlıq səviyyəsi və iqtisadi azadlıq səviyyəsi barədə müxtəlif fikirlər irəli sürülür. Bu baxımdan iqtisadi açıqlıq səviyyəsi və onun iqtisadi inkişafa təsrinin öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Đqtisadi açıqlıq və proteksianizmin mahiyyəti Ölkənin iqtisadi açıqlıq səviyyəsi 2 kriteriya ilə: institutusional və funksional kriteriyalarla qiymətləndirilir. Funksional baxımdan açıqlıq milli iqtisadiyyatın beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirakı səviyyəsini, başqa sözlə, milli təkrar istehsal prosesinin xarici iqtisadi əlaqələrdən asılılıq dərəcəsini göstərir. Bu dərəcə istehsal, mübadilə, bölgü prosesinin normal həyata keçirilməsi üçün ÜDM-in xarici ticarət dövriyyəsi vasitəsilə yaradılan hissəsi ilə müəyyən edilir. Praktikada funk- 617

138 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process sional açıqlıq ixrac, idxal və xarici ticarət dövriyyəsinin ÜDM-də xüsusi çəkisi göstəriciləri ilə ölçülür. Đnstitutisonal açıqlıq isə ölkənin ticarət və valyuta rejiminin liberallaşdırılması səviyyəsi ilə müəyyən edilir. O ölkənin iqtisadiyyatı açıq hesab olunur ki, milli iqtisadi subyektlər dünya bazarına çıxdıqda və xarici iqtisadi subyektlər isə yerli bazara daxil olduqda daha az sayda məhdudiyyətlərlə üzləşirlər. Milli iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsinin yüksək olmasının mənfi və müsbət cəhətləri var. Đqtisadiyyatı daha açıq olan, azad ticarət siyasəti həyata keçirən ölkələrə modern texnika və texnologiya, maşın və avadanlıq, müasir idarəetmə üsulu, maliyyə resursları cəlb edilməsi genişlənir. Beynəlxalq rəqabətin artması daxili bazarda daha müasir və çevik müəssisələrin yaranmasına, iqtisadiyyatda perspektivli sahələrin inkişafına və bütövlükdə iqtisadiyyatda səmərəliliyin yüksəlməsinə səbəb olur. Bununla da xalis ixrac artır, daxili bazar genişlənərək ölkənin beynəlxalq aləmdə mövqeyi möhkəmlənir. Bütün göstərilənlərlə yanaşı belə bir fikir də mövcüddur ki, əsasən iqtisadiyyatı inkişaf etməmiş və bazar iqtisadiyyatına keçid ölkələrində açıqlıq dərəcəsi iqtisadi təhlükəsizlik baxımdan qiymətləndirilməlidir. Belə ki, həmin ölkələrdə açıqlıq dərəcəsinin yüksək olması transmilli kompaniyaların dövlətin iqtisadi və siyasi fəaliyyətinə müdaxiləsinə, maliyyə və pul sisteminin qeyri sabit olmasına, ölkə iqtisadiyyatının dünya bazarının konyuktura vəziyyətindən asılılğına gətirib çıxarır. Bütün bunlar əsas götürülərək və eyni zamanda yerli istehsalçıları daxili bazarda xarici rəqabətdən qorumaq məqsədilə bəzi ölkələrdə proteksianist siyasəti həyata keçirilir. Ancaq bütün təhlükələrə baxmayaraq hazırda dünya iqtisadiyyatında liberallaşma, iqtisadiyyatın sərbəstləşdirilməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafına mane olan iqtisadi və inzibati məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması prosesləri çox sürətlə gedir və dönməz xarakter alır. Soyuq müharibə bitdikdən və sosialist təsərrüfat sistemi iflasa uğradıqdan sonra dünyada tamamilə proteksionist siyasəti aparan ölkələr demək olar ki qalmayıb. XXĐ əsrin əvvəllərində yalnız Kuba və Şimali Koreya iqtisadi cəhətdən qapalı qalıb ki, bunun da əsas səbəbi həmin ölkələrin dünyanın aparıcı ölkələri tərəfindən siyasi blokadaya alınmasıdır. Müasir dövrdə dünyanın əksər ölkələri liberal iqtisadi inkişaf modellərinə üstünlük verirlər və aparılan elmi araşdırmalar da bu siyasətin daha düzgün və iqtisadi cəhətdən əhəmiyyətli olduğunu sübut edir. Xarici və daxili iqtisadi sferada liberallaşmanın qarşılıqlı əlaqəsi Açıq iqtisadi siyasət modeli istər daxildə, istərsə də ölkədən kənarda iqtisadi fəaliyyətin liberallaşdırılmasını nəzərdə tutur. Yəni xarici iqtisadi əlaqələrdə liberallaşma daxili iqtisadi sferada azad iqtisadi münasibətlərin yaradılması, mülkiyyət hüququnun qorunması və dövlətin iqtisadiyyata inzibati yolla müdaxiləsinin ləğv olunması fonunda həyata keçirilə bilər. Bu proseslər biri biri ilə əlaqəlidir və dünya təcrübəsində elə bir hal yoxdur ki, daxili iqtisadi sferada liberallaşma həyata keçirən bir ölkə xarici iqtisadi fəaliyyətdə proteksianizm tətbiq etsin və ya əksinə. Əsas məsələ dövlətin iqtisadiyyata müdxiləsinin metodları və səviyyəsidir. Hələ A. Smit Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat kitabında yazırdı ki, ölkənin və oradan yaşayan əhalinin çiçəklənməsi üçün yaxşı qanunlar, yüngül vergilər və sülh lazımdır. Həmçinin orada iqtisadi siyasətin əsas qaydası verilib: əgər dövlət nə qədər az iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olursa iqtisadiyyat bir o qədə çox inkişaf edir. A. Smit göstərib ki, dövlətin 3 əsas vəzifəsi var: Ölkənin təhlükəsizliyinin təmin olunması. 2. Ədalətin qorunması. 3. Özəl sektorun fəaliyyət göstərə bilmədiyi yerlərdə dövlət yatırımlarının həyata keçirilməsi. Müasir nəzəriyyələrdə bu vəzifələr bir az da genişləndirilib (Heitger, 2001): 1. Təhlükəsizliyin və ictimai asayişin qorunması 2. Beynəlxalq müdafiə 3. Təhsil 4. Nəqliyyat və rabitə 5. Ətraf mühitin qorunması və sağlamlıq. Dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsinin əsas iqtisadi səbəbi kimi iqtisadiyyatda baş verən qeyri proporsionallığın aradan qaldırılması, məhsul istehsalında və bölgüsündə iştirak edərək sosial rifahın təmin edilməsi göstərilir. Təməl fuhksiyalar çıxmaq şərti ilə dövlət iqtisadiyyata yalnız bazar prinsipləri yetərsiz olduğunda müdaxilə etməlidir. (Soubbotine və Sheram, 2000). Ancaq qeyd etməliyik ki, açıq iqtisadi siyasət dedikdə, dövlətin xarcici iqtisadi əlaqələri tənzim etməsindən tamamilə əl çəkməsindən söhbət getmir, əsas mübahisə bu tənzimləmənin sərhədləri barədədir. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə isə bu tənzimlənmənin nə vaxta kimi həyata keçirilməsi müzakirə mövzüsudur. ÜTT təşkilatına qoşularkən də, keçid iqtisadiyyatlı ölkələr üçün idxal tariflərinin azaldılması və ixracın subsidiyalaşdırılmasının aradan qaldırılması üçün digər ölkələrdən fərqli olaraq müəyyən vaxt ayrılır. Đqtisadi azadlığın iqtisadi inkişafa təsirinin nəzəri əsasları A.Smitdən başlayaraq iqtisadçıların əksəriyyəti azad ticarətin tərəfdarı olublar. 19-cu əsrin ikinci yarısından başlayaraq demək olar ki, əksər iqtisadçılar, əsasən də klassık məktəbin bütün nümayəndələri azad ticarətin ölkə üçün daha çox fayda gətirdiyi qənaətinə gəliblər. Onlar göstəriblər ki, ticarət partnyorlarının hansı siyasət həyata 618

139 II International Congress keçirməsindən asılı olmayaraq azad ticarət ölkəyə beynəlxalq əmək bölgüsündən maksimum fayda əldə etməyə imkan verir. Azad ticarət siyasətinin həyata keçirilməsi, müxtəlif ölkələrdə istehsalın səmərililiyinin fərqli olmasına baxmayaraq, qarşılıqlı ticarət aparan bütün ölkələr üçün faydalı olacaq. Hətta bütün digər ölkələr proteksianist siyasət yeritsələr də, azad ticarət daha əlverişlidir və proteksianizmin ölkə üçün hansısa fayda gətirəcəyi barədə mövcüd olan elə bir şərt yoxdur. Sərbəst ticarət nəticəsində, bərabər gəlir əldə etməsələr belə bütün ölkələr udurlar. Ancaq ölkə daxilində sərbəst ticarət bəzi iqtisadi subyektlərə zərbə vurur. Ona görə də, az effektli və rəqabətə davam gətirməyən yerli müəssisələr istər daxili bazarda, istərsə də dünya bazarında heç bir müqayisəli üstünlüyə malik olmadıqlarına görə dövlətdən kömək gözləyirlər və həmişə proteksianizmin genişləndirilməsini istəyirlər. Bu baxımdan dövlətin xarici ticarəti məhdudlaşdırmaq, yəni proteksionizm siyasəti həyata keçirməsi sayəsində həmin iqtisadi subyektlər üstünlük əldə edirlər və bu da nəticədə iqtisadiyyatda ümumi səmərəliliyi aşağı salır. Müasir ticarət nəzriyyələri də öz baxışları ilə sələflərindən elə də fərqlənmirlər. Onların fikrincə, sərbəst ticarətin ən böyük üstünlüyü iqtisadiyyatda səmərəliliyin artırılmasıdır ci əsrin ortalarından sonra isə dünya iqtisadi məktəbində geniş yayılmış emprik və riyazi araşdırmalarda azad iqtisadi siyasətin əhəmiyyəti göstərilməklə yanaşı, iqtisadi artım və ölkə daxilində iqtisadi azadlıq, iqtisadi açıqlıq səviyyəsi arasında birbaşa əlaqə olduğu barədə əsaslandırılmış fikirlər irəli sürülür. Skalli (Scully 1988; Scully 1992), Barro (Barro 1991), Barro və Sala-Martini (Barro, Sala-I-Martin 1995), Nek və Kifer (Knack, Keefer 1995), Nek (Knack 1996), öz araşdırmalarında bel nəticəyə gəlirlər ki, iqtisadi artımın əsas amilləri sırasına mülkiyyət hüququnun dəqiq müəyyən edilməsi və bu hüquqların qorunması, qanunların aliliyi və dövlət siyasəti də daxildir. Gvartni, Holkomb və Louson (Gwartney, Holcombe, Lawson 1998) Đqtisadi Əməkdaşlıq və Đnkişaf Təşkilatı (OECD) üzvü ölkələri və dünyanın daha 69 ölkəsində apardıqları empirik araşdırma nəticəsində belə qənaətə gəliblər ki, dövlət xərcləri ilə ÜDM arasında neqativ asılılıq mövcüddur. Belə ki, dövlət xərclərinin ÜDM-də xüsusi çəkisinin 10% artması ÜDM-in 1% azalmasına səbəb olur. 2 Mişel (Michaely, 1977) tərəfindən 41 ölkə arasında cü illəri əhatə edən araşdırma nəticəsində belə nəticə olunub ki, adambaşına düşən milli gəlir ilə ixrac arasında birbaşa əlaqə mövcüddur. Đxracın həcmi yüksək olan ölkələrdə adambaşına düşən milli gəlir daha çoxdur. Araşdırma sonunda əldə olunan mühüm nəticə isə o olmuşdur ki, əhalinin hər nəfərinə düşən milli gəlir 300 dollardan çox olan ölkələrdə ixrac ilə iqtisadi artım arasında daha sıx əlaqə mövcüddur. 3 Bundan başqa keçən əsrin 90-cı illərində Rusiyanın Đqtisadi Tədqiqatlar Đnstitutunun əməkdaşlarının 50 ölkədə ci illəri əhatə edən iqtisadi inkişaf göstəricilərini təhlil edən tədqiqatlarında belə bir nəticəyə gəlinib ki, liberal iqtisadi siyasət aparan, dövlət xərclərinin və büdcə kəsirinin aşağı olduğu ölkələrdə daha çox iqtisadi artım baş verir. Əksinə iqtisadiyyatda dövlətin təsiri daha çox olan ölkələrdə iqtisadi artım tempi zəifdir. XX əsrin son 20 ilinin statistik təhlili isə göstərir ki, dünyada beynəlxalq inteqrasiya prosesləri ən yüksək həddə çatdığı bir dövrdə iqtisadi açıqlıq dərəcəsi yüksək olan ölkələrdə iqtisadi stabillik daha möhkəmdir. Bu dövrdə iqtisadiyyatı nisbətən qapalı ölkələrdə ÜDM-in orta illik artım tempi 0,7%, açıq iqtisadiyyatlı ölkələrdə isə 3.2% olmuşdur. 4 Xarici iqtisadi əlaqələrin liberal olması və iqtisadi artım arasındakı empirik əlaqə ilə bağlı ən maraqlı tədqiqatlardan biri də, J.Lowson, R.Block tərəfindən aparılıb ci illərdə dünyada iqtisadi azadlıq hesabatında xarici iqtisadi əlaqələri məhdudlaşdıran göstəricilərdən biri idxal və ixraca tətbiq edilən vergilərin məbləğinin ümumi xarici ticarət dövriyyəsində xüsusi çəkisi ilə adambaşına düşən iqtisadi artım tempi arasında əlaqə təhlil edilib. 101 ölkə arasında aparılmış statistik araşdırmalar nəticəsində maraqlı göstəricilər əldə olunub. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən olunub ki, xarici ticarət əməliyyatlarına tətbiq edilən vergi yükü minimal dərəcə ilə (6%-dən aşağı) adambaşına düşən iqtisadi artım tempi ən yüksək səviyyədə olur (illik 2,2%). Bu göstəricilərin artması ilə iqtisadi artım tempi azalmağa başlayır. Maksimal vergi yükündə isə bu göstərici ən aşağı səviyyədə olur (illik 0,2%). Digər tərəfdən iqtisadi artımın mənfi tempi (-1,2%) idxal və ixraca vergi yükünün ən yuxarı səviyyədə olduğu ölkələr qrupunda baş verir (8,8%). Əksinə iqtisadi artımın ən 1 2 Промышленная политика и международные отношения в 2-х кн/ Под общ. Ред. А.И. Левенчука; вступ. Ст Ю.В.Кузнецова.- Челябинск: Социум, Книга 1, ст.220. Gwartney, James, Randall Holcombe, and Robert Lawson (1998). The Scope of Government and the Wealth of Nations. Cato Journal 18, 2 (Fall): Michaely, Michael (1977) Export and Growth: An Empirical investigation Journal of Development Economics Vol.4. P Илларионов A. Как Россия потеряла XX столетие. Вопросы экономики, 2000, 1, с

140 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process yüksək tempi (2,5%-dən yuxarı) vergi yükü aşağı olan ölkələrdədir. 5 Ümumiyyətlə, müasir dövrün iqtisadçılarının əksəriyyəti dayanıqlı iqtisadi inkişafa nail olmaq, iqtisadiyyatda səmərəliliyi yüksəltmək üçün ən mühüm məsələlərdən biri kimi, istər daxili, istərsə də xarici iqtisadi fəaliyyət sferasında liberallaşmanın və məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasını göstərirlər. Məsələn, 1984-cü ildə müxtəlif ölkələrin iqtisadçıları arasında aparılan sorğuların nəticələri göstərib ki, ABŞ-da sorğuda iştirak edən 95% iqtisadçılar və ABŞ, Avstriya, Fransa, Almaniya və Đsveçrədə 88% iqtisadçılar təsdiq edirlər ki, rüsumlar və idxal kvotaları ümumi iqtisadi rifahı aşağı salır. Xarici iqtisadi əlaqələrin əhəmiyyəti və azad iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi dünya ölkələrinin təcrübəsində də özünü göstərib. Məsələn 2001-ci il Dünyada iqtisadi azadlıq hesabatında göstərilir ki, son 10 ildə ABŞ iqtisadiyyatında artımın ¼-i ixracın hesabına əldə olunub. ABŞ-da 12 mln iş yeri bilavasitə ixracatdan asılıdır ki, bu sahədə çalışanların əmək haqqı ölkə üzrə orta əmək haqqından təqribən 13-18% çoxdur. Həmçinin belə bir iqtisadi qanunauyğunluq var ki, 1 mlrd dollarlıq ixrac əlavə 20 min iş yeri yaradır. Đdxalın artması iş yerlərinin bağlanması və yerli istehsalçıların iflasa uğramasına səbəb olacağı fikirlər də yanlışdır. Əksinə proteksianist tədbirlər iş yerlərinin bağlanmasına səbəb olur. Məsələn 80-ci illərin ortalarında ABŞ daxili parça istehsalçılarını rəqabətdən qorumaq üçün proteksianist tədbirlərə əl atdı. Nəticədə yüngül sənayedə iş yerlərini qoruyub saxlamaq mümkün olsa da ( orta hesabla ildə min dollarlıq əmək haqqı), ticarət sahəsində iş yerlərinin kütləvi bağlanmsaına səbəb oldu (orta hesabla illik 50 min dollarlıq əmək haqqı). Ümumiyyətlə idxal vergilərinin artırılması sonda istehlakçılar tərəfindən ödənilir və iqtisadiyyatda qeyri səmərililiyi artırır. 6 Əgər inkişaf etmiş ölkələrdə sənaye mallarının idxalına tətbiq edilən vergilər orta hesabla 8% təşkil edirsə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 21%- dir. Avtomobil idxalına tətbiq edilən vergilər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən təqribən 2 dəfə çoxdur. Bunun əksinə olaraq Atlas metodu ilə hesablanmış adambaşına düşən milli gəlir inkişaf etmiş ölkələrdə inkişaf etməkdə olan ölkələrə nisbətən 25 dəfədən çoxdur. 7 Digər bir misal. Đki əsrdən çox Đrlandiya Avropanın ən kasıb ölkəsi idi. Ancaq indi Đrlandiya dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələri sırasındadır. Kaliforniyanın San Xose universitetinin proffessoru Paulo Bendjamin Cato Journal jurnalında dərc etdiyi Đqtisadi azadlıq və iqtisadi artım: kelt aslanları nın tarixi məqaləsində yazıb ki, son illər Đrlandiyada baş verən iqtisadi artımın əsas hərəkətverici qüvvəsi iqtisadi azadlığın səviyyəsinin yüksəldilməsidir cü ildə adambaşına düşən ÜDM-in məbləği Đrlandiyada 37738, Böyük Britaniyada 27147, Almaniyada isə olmuşdur (World Devolopment Indicators, 2006.). Ancaq 1975 ci ildə Đrlandiyada bu göstərici Böyük Britaniyadakının cəmi 58.1%-ni təşkil edirdi cı ildən sonar daxili və xarici iqtisadi sferada həyata keçirilən liberal iqtisadi islahatlar nəticəsində Đrlandiya iqtisadiyyatında güclü iqtisadi artım baş verdi ci illərdə ÜDM orta hesabla ildə 5,14%, ci illərdə isə illik 9,66% artaraq artıq adambaşına düşən ÜDM-in səviyyəsinə görə Böyük Britaniya və Almaniya kimi Avropanın inkişaf etmiş ölkələrini geridə qoydular. 8 Bütün yuxarıda qeyd olunanları ümumiləşdirərək qeyd etmək lazımdır ki, azad iqtisadi ticarət siyasətin həyata keçirilməsinin əsas üstünlükləri aşağıdakılardır : 1. Yeni iş yerlərinin yaradılması, iqtisadiyyatda ÜDM-in artım tempinə nail olmaq, əhalinin həyat səviyyəsini yüksəltmək üçün ölkə iqtisadiyyatına geniş miqyaslı xarici investisyaların cəlb edilməsi üçün əlverişli investisiya mühitinin formalaşdırılması. Bunun praktikada əyani sübütu Çin Xalq Respublikasında əldə olunan iqtisadi uğurlardır. Belə ki, 90-cı illərin əvvəlində azad iqtisadi zonaların yaradılması ilə daha çox liberal iqtisadi mühit yaradan Çinin iqtisadiyyatına ildə orta hesabla mlrd dollar xarici investisiya qoyularaq ümumi xarici investisiyaların məbləği 400 mlrd dollara qədər yüksəldi. Bunun nəticəsində ci illərdə Çində ÜDM 2 dəfə yüksələrək 1765 mlrd dollardan 3670 mlrd dollara çatdı Milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası, ölkənin beynəlxalq təşkilatlara və ittifaqlara qoşulma üçün əlverişli iqtisadi mühitin yaradılması. Məsələn, Avropa Birliyinə qoşulmaq üçün ölkələrin qarşısına qoyulan ən əsas şərtlərdən biri iqtisadi azadlıq səviyyəsidir. Bunun nəticəsidir ki, Polşa, Macarıstan və Çexiya daha liberal iqtisadi siyasət yeritməklə Avropa birliyinə üzv Gwartney J.,Lowson R., Block N. Economik freedom of the world: The Fraser Institute Index of Economic Freedom 2001 // The Heritage Foundation, The Wall Street Journal, 2001 World Devolopment Indicators, Economic Freedom and Growth: The Case of the Celtic Tiger by Benjamin Powell // Cato Journal. Vol (Winter 2003). Экономика. XXIв. 1999,

141 II International Congress olan ilk Şərqi Avropa ölkələri oldular. Digər tərəfdən DTT (WTO) ölkələri öz sıralarına qəbul etmək üçün iqtisadi liberallaşdırma tələbini əsas şərt kimi irəli sürür. Dünya ölkələrində iqtisadi azadlıq Dünyada bir sıra beynəlxalq təşkilatlar hər il ölkənin iqtisadi azadlıq reytinqini müəyyən edirlər. Bunlardan ən geniş yayılanı 1996-cı ildən bəri Kanadanın Frezer Đnstitutu tərəfindən hazırlanan Dünyada iqtisadi azadlıq hesabatıdır (Economik freedom of the world). Tədqiqatın aparılması metodu Nobel mükafatı almış Milton Fridman tərəfindən hazırlanıb. Bu hesabatda iqtisadi azadlığı müəyyən etmək üçün aşağıdakı 7 sferada göstəricilər hesablanır 10 : - iqtisadi həyatda dövlətin payı; - iqtisadiyyatın strukturu və bazar mexanimlərinin yerləşdirilməsi; -qiymətlərin sabitliyi və pul siyasəti; - xarici valyutalarla mübadilənin sərbəstliyi; -qanunların aliliyi və xüsusi mülkiyyətin toxunulmazlığı; -xarici ticarətin sərbəstliyi; - kapital bazarında fəaliyyətin sərbəstliyi. Bu sferalarda xarici iqtisadi əlaqələri əks etdirən 10 göstərici var. Bu göstəricilər və 2004-cü il məlumatları əsasında tərtib edilmiş Economik freedom of the world 2006 hesabatında Azərbaycanın reytinqi aşağıdakı Cədvəl 1-də göstərilib: Cədvəl 1. Xarici iqtisadi fəaliyyəti əks etdirən gəstəricilər də Azərbaycanın əsas reytinqi * Göstəricilər Bal A. Xarici ticarətə tətbiq olunan vergilər 6,2 1) Đdxal və ixracda vergilərin xüsusi çəkisi 8,1 2) Orta tarif dərəcəsi 3) Tarif dərəcəsinin dəyişkənliyi 8,1 B. Ticarəti məhdudlaşdırmağın müntəzəmliyi 2 1) Đdxala tətbiq edilən gizli məhdudiyyətlər 4 2) Đdxalın maya dəyəri 0 C. Ticarət sektorunun ölçüsü 5,9 D. Qara bazarda valyuta məzənnəsi ilə rəsmi məzənnə arasında fərq E. Kapital bazarının məhdudlaşdırılması 4,8 1) Xarici kapital qoyuluşuna manelər 6,6 2) Kapitalın hərəkətinin məhdudlaşdırılması 3,1 * James Gwartney, Robert Lawson. Economic Freedom of the World Annual report / Canada, 2006 Bu göstəricilər reytinqdə maksimum 10 bal və minumu 0 balla qiymətləndirilir. 10 bal və ona yaxın balla qiymətləndirilmiş göstəricilər ölkənin bu sahədə daha çox liberal iqtisadi siyasət yürütdüyünü göstərir. Qeyd edək ki, ümumi iqtisadi 10 James Gwartney, Robert Lawson. Economic Freedom of the World Annual report / Canada, azadlıq göstəricilərində Azərbaycan 102-ci yerdə olsa da, xarici iqtisadi fəaliyyəti sahəsində azadlığı əks etdirən reytinqdə 95-ci yerdədir. Hesabtda ilk və son yerləri tutan ölkələrin iqtisadi göstəricilərinin təhlili göstərir ki, daxili və xarici iqtisadi sferada azad iqtisadi siyasət həyata keçirən ölkələrdə iqtisadi inkişaf digər ölkələrlə müqayisədə dəfələrlə yüksəkdir. Məsələn xarici iqtisadi fəaliyyəti əks etdirən iqtisadi azadlıq reytinqində birinci sırada olan Honq-Konqda adambaşına düşən ÜDM ən axırıncı pillədə olan Zimbabveyə nisbətən 15 dəfə, Burundiyə nisbətən isə 47 dəfə çoxdur. Đqtisadi açıqlıq dərəcəsi ilə adambaşına düşən emaledici sənaye məhsullarının ixracı arasında da bir əlaqə var. (Cədvəl:3) Bu göstəricinin yüksək olması daha çox iqtisadi azad ölkələrdə baş verir və bu da iqtisadi inkişafın davamlı xarakter almasında əsas rol oynayır cü ili əks etdirən Economik freedom of the world hesabatındakı araşdırmalar onu göstərir ki, xarici iqtisadi fəaliyyəti daha çox liberal və bütövlükdə iqtisadiyyatı azad olan ölkələrdə adambaşına düşən emaledici sənaye məhsullarının ixracı daha yüksək səviyyədədir. Cədvəldən də göründüyü kimi daha çox liberal iqtisadi siyasət həayata keçirən ölkələrdə emaledici sənaye mallarının ixracı daha yüksəkdir. Məsələn, ərazisinə və əhalisinin sayına görə dünyada ön sıralarda gedən Rusiyada adambaşına düşən emaledici sənaye mallarının həcmi Sinqapurdan 2884 dəfə azdır. Đqtisadiyyatda iqtisadi azadlıq göstərcilərini araşdıran təşkilatlardan biri də Heritage Foundation (HF)-dir ci ildən indiyədək hesablanan bu göstəricilər əsasən aşağıdakı amillərə görə müəyyən edilir: - məhkəmə və kömrük sistemində korrupsiya və hökumətdə bürokratiya; - ticarətdə qeyri tarif metodu ilə tənzimləmə, kvotalaşdırma və lisenziyalaşdırma; - gəlir vergisi, firmaların mənfəətindən vergi və dövlət xərclərinin ÜDM-də xüsusi çəkisi ilə ifadə olunan dövlətin fiskal yükü; - sığorta və bank sistemində tətbiq edilən məhdudiyyətlər; - əmək bazarının tənzimlənməsi; - qara bazar ın səviyyəsi: qaçaqmalçılıq, inetelkyual mülkiyyətin qorunmaması və işçi qüvvəsindən qeyri leqal istifadə edilməsi; - qanunların aliliyi, hüquq sisteminin səmərəliliyi; 2007-ci ildə müəyyən edilmiş yeni metodologiyaya uyğun olaraq iqtisadi azadlıq indeksinin ölçülməsi və ölkələrin yerinin müəyyən edilməsi üçün bir birindən asılı olmayan 50 göstəricidən istifadə olunur ki, bunlar da 10 qrupda cəmləşdirilir: 621

142 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Ölkələr Xarici iqtisadi azadlıq reytinqində yeri Cədvəl 2. Dünya ölkələrində iqtisadi azadlıq və iqtisadi inkişaf göstəriciləri * Ümumi iqtisadi azadlıq reytinqində yeri Đnsan inkişafı indeksi reytinqində yeri Orta ömür (il) Əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən internet istifadəçiləri Adambaşına düşən ÜDM ** Alıcılıq Orta dünya Qabiliyyəti göstəricisi ilə Đndeksi müqayisə (PPP) ilə Honq-Konq dəfə çox Sinqapur dəfə çox Lüxemburq dəfə çox Đrlandiya dəfə çox BƏƏ dəfə çox Ruanda dəfə az Mərkəzi Afrika Respub dəfə az Zimbabve dəfə az Burundi dəfə az * Cədvəl Economik freedom of the world 2006 hesabatı, statistic məlumatları və Human Development Report 2006, Beyond scarcity: Power, poverty and the global water crisis. UNDP hesabatı. əsasında müəllif tərəfindən hazırlanıb. ** 2005-ci ilin məlumatı Cədvəl 3. Đqtisadi açıqlıq dərəcəsi ilə adambaşına düşən emaledici sənaye məhsullarının ixracı (AESMĐ) arasında əlaqə * AESMĐ görə dünya ölkələri arasında tutduğu yer AESMĐ min ABŞ dolları Xarici iqtisadi fəaliyyəti sahəsində azadlığı əks etdirən bal (reytinqdə yeri) Ümumi iqtisadi azadlığı əks etdirən bal (reytinqdə yeri) Sinqapur ,56 9,3 (2) 8,5 (2) Honk Konq ,09 9,5 (1) 8,7 (1) Đrlandiya ,59 8,6(4) 8,1 (6) Belçika ,09 8,5 (6) 7,3 (24) Lüksemburq ,62 8,8 (3) 7,9 (9) Estoniya ,54 8,5 (7) 7,7 (12) Küveyt ,61 6,7 (75) 7,3 (24) Türkiyə ,77 7 (61) 6 (83) Rusiya 80 87,83 6,7 (72) 5,6 (102) Azərbaycan ,50 6,2 (95) 5,6 (102) Nigeriya 145 0,25 6,4 (80) 4,7 (123) Burundi 147 0,02 2,8 (129) 6 (83) * James Gwartney, Robert Lawson. Economic Freedom of the World Annual report / Canada, 2006, p 39. -biznes azadlığı; -ticarət azadlığı; - monetar azadlıq, -iqtisadiyyata dövlət müdaxiləsinin səviyyəsi; -fiskal azadlıq, - mülkiyyət hüququ, -investisiya azadlığı, - maliyyə azadlığı, - korrupsiyadan azadlıq, - əmək azadlığı. Bütün bu göstəricilər birbaşa və dolayı yolla xarici iqtisadi əlaqələr prosesinə təsir göstərir. Xarici iqtisadi əlaqələrə birbaşa təsir göstərən amillər içərisində əsas yeri ticarət və investisiya azadlığı tutur. Ticarət siyasətini xarakterizə etmək üçün orta kömrük tarif stavkası, qeyri tarif məhdudiyyətləri, kömrük xidmətlərinin göstərilməsində korrupsiyanın səviyyəsi və.s göstəricilərdən istifadə edilir. Kömrük rüsumu 2,5%-ə bərabər və ya daha aşağı olan ölkələrdə proteksianizm lap aşağı, 7,5%-ə qədər -aşağı, 12.5%-ə qədər - orta, 17,5%- ə qədər - yuxarı və daha yüksək olan ölkələrdə proteksanizm lap yuxarı olduğu qiymətləndirilir. Xarici qitisadi əlaqələr sferasına aid olan digər göstəricilər qrupu xarici investisiyaları xarakterizə edən investisiya azadlığı göstəriciləridir. Bu amillərə investisiyaları tənzimləyən investisiya kodeksi, xarici vətəndaşlara bizneslə məşğul olmaq imkanları, sahələrə və şirkətlərə xarici investisiyaların cəlb edilməsinə qoyulan məhdudiyyətlər, xarici və yerli investorlara bərabər şəraitin yaradılması, mənfəətin geri qaytarılmasına məhdudiyyətlər və s aiddir. Milli təhlükəsizliklə əlaqəli sahələrdən başqa digər bütün iqtisadi sferalara xarici investisiyaların cəlb edilməsinə məhdudiyyətlər 622

143 II International Congress olmayan ölkələr bu göstəricilər üzrə azad sayılırlar. Đqtisadiyyata investisiyaların qoyulmasına mane olan ölkələr isə daha çox qeyri azad öıkələr siyahısına daxil edilirlər. Heritage Foundation 2007-ci il üçün iqtisadi azadlıq hesabatının təhlili göstərir ki, xarici və daxili iqtisadi sferada liberallaşma həyata keçirən ölkələr daha çox iqtisadi inkişafa nail olublar və əhalinin rifahı digər ölkələrə nisbətən daha yüksəkdir. (Qrafik:1) Qrafik 1. * adambaşına düşən ÜDM US$ Daxili və xarici sferada iqtisadi azadlıq reytinqindəki ölkələrdə adambaşına düşən ÜDM Azad Əsasən azad Qismən azad Əsasən qeyri azad Azad olmayan Iqtisadi azadlıq Ticarət azadlığı Đnvestisiya azadlığı * Qrafik 2007 Index of Economic Freedom (Washington, D.C.: The Heritage Foundation and Dow Jones & Company, Inc., 2007), at və World Devolopment Indicators, məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanıb. Qrafikdən göründüyü kimi ümumi iqtisadi azadlıq, ticarət azadlığı və investisiya azadlığı üzrə tamam azad və əsasən azad ölkələrdə adambaşına düşən ÜDM digər ölkələrlə müqayisədə dəfələrlə yüksəkdir. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə iqtisadi azadlıq Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin illik təcrübəsi göstərdi ki, bu ölkələr içərisində hansı liberal iqtisadi inkişaf modeli seçib, daxili və xarici iqtisadi sferada liberallaşma həyata keçiribsə hazırda daha sürətli və stabil iqtisadi inkişafa nail olub. Məsələn, postsovet respublikaları içərisində iqtisadi liberallaşma səviyyəsinə görə biri birindən tamamilə fərqli bir siyasət yürüdən Estoniya və Özbəkistanın hazırkı iqtisadi vəziyyət müqayisə olunarkən iqtisadi azadlığın və liberallaşmanın ölkədəki iqtisadi inkişafa təsirinin nə qədər müsbət rola malik olmasını bir daha şahid olarıq. 90-cı illərin əvvəllərində SSRĐ dağıldığı vaxtda Estoniyanda adambaşına düşən ÜDM alıcılıq qabiliyyəti pariteti ilə Özbəkistandakı müvafiq göstəricidən 4.5 dəfə çox idi. Müstəqillik əldə etdikdən sonra Estoniyada radikal liberal iqtisadi siyasət həyata keçirildi və dünya iqtisadiyyatına sürətli inteqrasiya olunması iqtisadi siyasətin başlıca xətti müəyyən edildi. Əksinə Özbəkistanda dövlət iqtisadiyyatından azad bazar prinsiplərinə əsaslanan bazar iqtisadiyyatına keçid çox ləng aparıldı və dövlətin iqtisadiyyata sərt müdaxiləsi hazırda da davam edir. Nəticədə, bu gün heç bir zəngin təbii sərvətləri olmayan Estoniyada əhalinin hər nəfərinə düşən ÜDM Asiya ölkəlri içərisində ən zəngin təbii ehtiyatları malik olan Özbəkistandan 8 dəfə çoxdur. Həmçinin beynəlxalq təşkilatların reytinq cədvəlində əks olunmuş insan inkişafına, təhsilin və səhiyyənin səviyyəsinə, əhalinin uzun ömürlülük göstəricisinə və digər sosial rifahı xarakterizə edən göstəricilərə görə Estonya Özbəkistanı pillə qabaqlayır. Eyni qaydada daxili və xarici iqtisadi fəaliyyətdə liberallaşmanı ləng həyata keçirən və ya tamamilə liberal iqtisadi modeldən imtina etmiş zəngin xammal ehtiyatlarına malik Belarusiya, Ukrayna, Rusiya və Türkmənistan kimi postsovet ölkələri açıq iqtisadi siyasət həyata keçirən Estoniya, Latviya və Litva kimi ölkələrdən iqtisadi inkişafın bütün göstəricilərində geri qalırlar. Qeyd edək ki, dünyanın aparıcı təşkilatlarının müəyyən etdiyi reytinq hər bir ölkə, əsasən də iqtisadiyyatında xarici investisiyaya daha çox ehtiyac 623

144 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process duyulan keçid iqtisadiyyatlı ölkələr üçün çox əhəmiyyətlidir. Xarici şirkətlər hər hansı bir ölkə iqtisadiyyatına investisya qoyarkən beynəlxalq təşkilatların həmin ölkə üçün qiymətləndirdiyi investisiya və biznes mühitini əks etdirən göstəricilərə böyük önəm verirlər. Son illər Azərbaycan iqtisadiyyatında aparılan liberallaşma, xüsusi mülkiyyətin inkişafı, biznes mühitinin yaxşılaşdırılması və xarici investisiyalara əsaslı güzəştlər edilməsinə baxmayaraq beynəlxal təşkilatların reytinqində ölkəmizin tutduğu mövqeyində elə bir ciddi irəliləyişlər olmayıb. (Qrafik:2) Qrafik 2. * Azərbaycanın reytinq cədvəlindəki balı Iqtisadi azadlıq Ticarət azadlığı Đnvestisiya azadlığı * Qrafik 2007 Index of Economic Freedom (Washington, D.C.: The Heritage Foundation and Dow Jones & Company, Inc., 2007), at məlumatları əsasında hazırlanıb. Əksinə iqtisadiyyatı Azərbaycana nisbətən daha perspektivsiz, əhalinin həyat səviyyəsi aşağı olan Ermənistan bu təşkilatların reytinq cədvəlində xeyli irəlidə gedir. Bu, Ermənistan hökuməti, qeyri hökumət təşkilatları və iqtisadi ekspertlərinin dünya ictimaiətində ölkələrinin real itisadi vəziyyətdən fərqli olan iqtisadi inkişaf və liberal iqtisadi siyasəti əks etdirən virtual bir iqtisadiyyat imici yaratdığından irəli gəlir. Azərbaycanda isə beynəlxalq reytinq təşkilatları ilə iş elə də yüksək səviyyədə qurulmayıb. Bu baxımdan ölkəmizin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasında ən önəmli məsələlərdən biri xarici iqtisadi sferanın və bütünlükdə biznes mühitinin liberallaşdırılması ilə yanaşı ölkədə baş verən iqtisadi proseslər barədə dünyaya daha dolğun məlumatlar çatdırılmasıdır. NƏTĐCƏ Yuxarıda göstərilən iqtisadi araşdırmalar və dünya ölkələrinin praktikasından çəkilən misallar bir daha sübut edir ki, Qafqaz və Orta Asiya ölkələrində dayanıqlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi, dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiya olunmasında əsas amillərdən biri iqtisadiyyatın liberallaşdırılması və iqtisadi açıqlıq səviyyəsinin yüksəldilməsidir. Müstəqil ekspertlərin araşdırmaları və beynəlxalq reytinq təşkilatlarının hesabatları təsdiq edir ki, Cənubi-Şərqi Avropa və Pribaltikanın keçid iqtisadiyyatlı ölkələrinə nisbətən Qafqaz və Orta Asiya ölkələrində iqtisadi liberallşdırma ləng gedir, Orta Asiyanın bəzi respublikalarında isə bu proses demək olar ki, həyata keçirilmir. Beynəlxalq təşkilatların statistik məlumatlarına görə isə Cənubi-Şərqi Avropa və Pribaltika ölkələrində iqtisadi inkişafın və əhalinin rifahını əks etdirən bütün göstəricilər üzrə Qafqaz və Orta Asiya ölkələrini xeyli qabaqlayırlar. Bu baxımdan həmin ölkələrdə iqtisadi siyasətin ən prioritet istiqaməti daxili və xarici iqtisadi sferanın liberallaşdırılması olmalıdır. Bəzən bu respublikalarda populist şüarlarla liberallaşma siyasəti yürüdüldüyü söylənsə də, real proseslərdə iqtisadiyyata inzibati yolla müdaxilə, inhisarçılıq, xarici iqtisadi əlaqələrin nəzarətdə saxlanması hallarına daha geniş rast gəlinir. Fikrimizcə, Qafqaz və Orta Asiya respublikalarının gələcək inkişafı məhz iqtisad proseslərdə liberallaşmanın səviyyəsi, biznes mühitinin yaxşılaşdırılması, inhisarçılığın aradan qaldırılması və dünya iqtisadiyyatına daha geniş inteqrasiyadan asılı olacaq. 624

145 II International Congress ĐSTĐFADƏ OLUNAN ƏDƏBIYYAT Промышленная политика и международные отношения в 2-х кн/ Под общ. Ред. А.И. Левенчука; вступ. Ст Ю.В.Кузнецова.- Челябинск: Социум, Книга 1, ст.220. Gwartney, James, Randall Holcombe, and Robert Lawson (1998). The Scope of Government and the Wealth of Nations. Cato Journal 18, 2 (Fall): Michaely, Michael (1977) Export and Growth: An Empirical investigation Journal of Development Economics Vol.4. P Илларионов A. Как Россия потеряла XX столетие. Вопросы экономики, 2000, 1, с. 17. Gwartney J.,Lowson R., Block N. Economik freedom of the world: The Fraser Institute Index of Economic Freedom 2001 // The Heritage Foundation, The Wall Street Journal, 2001 World Devolopment Indicators, Economic Freedom and Growth: The Case of the Celtic Tiger by Benjamin Powell // Cato Journal. Vol (Winter 2003). Экономика. XXIв. 1999, 1. 1 James Gwartney, Robert Lawson. Economic Freedom of the World Annual report / Canada,

146 KAFKASYA VE ORTA ASYA BÖLGESĐNDE PĐYASA EKONOMĐSĐNE GEÇĐŞ SÜRECĐNE BÜTÜNCÜL BĐR YAKLAŞIM Yrd.Doç.Dr. Ahmet OKUR Celal Bayar Üniversitesi Manisa / TURKEY okurahmet@hotmail.com Dr. Mevlüt ÇETĐNKAYA Petkim Holding A.Ş Đzmir / TURKEY mcetinkaya@petkim.com.tr ÖZET Piyasa ekonomisine geçiş süreci konusunda yapılan çalışmalar 1980 lerden sonra artmaya başlamıştır. Bu konuda yapılan çalışmalar genellikle ekonomik alan ile sınırlıdır. Oysa, piyasa ekonomisine geçiş sürecinin analizi için, ekonomik alan yanında, sistemin kurum ve kurallarının oluşmasını sağlayan politik alanı, ekonomik birimlerin davranışlarını belirleyen kültürel alanı, toplumsal kesimlerin işbirliği ve etkileşimini düzenleyen sosyal alanı ve ekonomik faktörlerin kullanım biçimini belirleyen teknolojik alanı içeren bütüncül bir yaklaşımı gerektirmektedir. Ayrıca, piyasa sistemine geçiş süreci, uluslar arası ilişkilerin yoğunlaştığı günümüzde, küresel bir ortamda biçimlenmektedir. Bu çalışmamızda, geniş bir coğrafyaya sahip Kafkasya ve Orta Asya bölgesinden seçtiğimiz ülkeler ekseninde piyasa ekonomisine geçiş süreci bütüncül bir yaklaşımla analiz edilmektedir. ABSTRACT The studies on the process of transition to market economy has started to increase since 1980 s. The studies concerning this subject is generally restricted to economic field. However, a total approach including the political aspect to provide the institutions and the rules of the system, cultural aspect to determine the behaviors of economic units, social aspect to regulate the interaction and cooperation of social groups, technological aspect to determine the use of economic factors are all required for the analysis of the process of transition into market economy, as well as the economic aspect. Apart from this, the process of transition into market economy is being formed in a global environment at the present time when international relations have already intensified. In this study of ours, the of process of transition into market economy regarding the countries we select from Central Asia and Caucasus with a vast geography, is being analized on the grounds of a total approach. Key word: Transition economies, market economy, planning economy 1. Giriş ve Amaç Yirminci yüzyılın en önemli değişim ve dönüşümlerinden birisi 1989 yılında Doğu Bloku nun çökmesidir. Bu gelişme, bir yandan soğuk savaş dönemi ve iki kutuplu dünya düzenini sona erdirirken, diğer yandan, merkezden yönetimli planlı ekonominin simgesi olan eski Sovyetler Birliği, Baltık ve Orta Avrupa da 25 ülkede piyasa ekonomisine geçiş sürecini başlatmıştır. Geçiş ekonomisi (transition economy) kavramı merkezden yönetimli planlı ekonomiden, piyasa ekonomisine dönüşüm süreci olarak tanımlamaktadır. Dar anlamdaki bu tanım, ekonomik faaliyetlerin ve fiyatların piyasa dinamiklerine bırakılarak ekonominin serbestleşmesi, ekonomik büyüme, istihdam ve enflasyon gibi makro ekonomik göstergelerin istikrarı, kamu sahipliğindeki kaynakların özel kesime geçişini sağlayacak özelleştirme, finans sektöründe yeni yapılanma ve piyasa ekonomisinin gerektirdiği temel kurum ve kuralların oluşturulması süreçlerini kapsamaktadır. Oysa Kafkasya ve Orta Asya bölgesindeki geçiş süreci bunlarla sınırlı olmayıp, totaliter rejimden demokrasiye, kamu girişimciliğinden özel girişimciliğe, toplumcu yaklaşımdan bireyciliğe, kapalı ekonomiden küreselleşen dünya ekonomisiyle bütünleşme çabalarına, üretim yönteminden tüketim alışkanlıklarına kadar toplumsal bütünün her alanında köklü bir değişim ve dönüşüm sürecini başlatmıştır. Bu nedenle, çalışmamızda Kafkasya ve Orta Asya bölgesindeki geçiş süreci toplumsal bütünün ekonomik, sosyal, politik, kültürel ve teknolojik boyutları dikkate alınarak bütüncül bir yaklaşımla analizi amaçlanmaktadır. Bu bölgenin çok geniş bir coğrafyayı temsil etmesi nedeniyle, bu çalışmada Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinden Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan ülkelerinde piyasa ekonomisine geçiş süreci analiz edilecektir. Çalışmanın ilk bölümünde, piyasa ekonomisine geçiş süreci bütüncül bir yaklaşımla ele alınacaktır. Đkinci bölümde seçtiğimiz ülkelerin piyasa ekonomisine geçiş sürecindeki performansları analiz edilecektir. Çalışmanın son bölümde piyasa sistemine geçiş sürecinin genel bir değerlendirmesi yapılacaktır. 626

147 II International Congress 2. Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecine Bütüncül Yaklaşım 2.1. Yöntem Bütüncül yaklaşımın temeli, 1932 de L.V. Bertalanffy tarafından geliştirilen Genel Sistem Teorisi ne dayanmaktadır. Bu teori, bir bütünü oluşturan unsurların birbirleriyle ilişkilerinin analiz edilmesinde çeşitli soyutlamalarla günümüze kadar bir çok alanda kullanılmaktadır. Genel Sistem teorisi, T.Persons ve Smelser in ekonomi sosyolojine yönelik çalışmalarında toplumsal bütünü ekonomik, politik, sosyal ve kültürel unsurları birlikte analiz edilmesiyle sosyal bilimlere uyarlanmıştır. Günümüzde karmaşıklaşan ve çok boyutlu hale gelen sosyal bilimlerde disiplinler arası etkileşim temelindeki çalışmalar giderek yaygınlaşmaktadır. (Erkan,1987;5) Bu çalışmalardan esinlenerek, bir ekip ile H.Erkan tarafından 1990 lı yıllarda Toplumsal Sorunlara Entegre Sistemler (TOPSES) yaklaşımını geliştirmiştir. Çalışmamızda bu yaklaşım temel alınarak Kafkasya ve Orta Bölgesindeki geçiş süreci analiz edilmektedir. Toplumsal bütünün merkezinde insan yer almaktadır. Đnsanın toplumsal ihtiyaçlarını karşılamak için, toplumsal bütünün beş temel unsurundan yararlanılmaktadır. Bunlar, ekonomik, politik, sosyal, kültürel ve teknolojik alanlardır. Bu alanlar, hem birbirleriyle, hem de küresel alanla (dış çevreyle) karşılıklı etkileşim içindedir. Bu alanların içeriği ve ekonomik alan ile ilişkileri şöyledir: Ekonomik alan, insanların fiziki varlığını sürdürmek ve güvence altına almak için ihtiyaç duyduğu maddi kaynakları sağlamaya yöneliktir. Politik alan, insanın yönetim ve yönlendirme ihtiyacının karşılanması ve yasalar çerçevesinde iktidar (güç) kullanılarak toplumsal düzeni sağlamaya yöneliktir. Ekonomik sistemin kurum ve kuralları bu alanda belirlenir. Sosyal alan, insanların sosyal varlık olarak, diğer insanlarla, sosyal birimlerle ilişki ve birlikte yaşama ihtiyacını sağlamaya yöneliktir. Ekonominin maddi, kurumsal, fiziki ve beşeri altyapısı bu alanda belirlenir. Kültürel alan, insanların geçmişten aldığı değerler ve öğrenerek edindiği norm ve davranışlarla psikolojik tatmini sağlamaya yöneliktir. Ekonomik birimlerin davranışları bu alanda belirlenir. Teknolojik alan, insanların içinde bulunduğu doğa ve evrene egemen olmak için yarattığı araç ve yöntemlerin geliştirilmesine yöneliktir. Ekonomik faktörlerin kullanım yöntemi bu alanda belirlenir. Bu yaklaşımda, toplumsal bütündeki ilişkiler, karşılıklı, dönüşlü, kümülatif ve sinerjik etkileşim şeklinde analiz edilmektedir. Bu analiz yönteminin temel özelliği, incelediği alanda ilgili olguları, tek yönlü nedensellik ilişkisiyle açıklamak yerine, karşılıklı etkileşim ilişkisini esas almasıdır. Bu nedenle, buradaki analiz ilişkileri, çoklu ağ etkileşimini, yerine göre kaotik ilişkileri açıklama-ya yöneliktir. Bu yüzden, mekanik ve diyalektik etkileşimden daha kapsamlı, onları özel durumlar olarak ele alan bir yaklaşımdır. Daha açık bir deyimle kuantum düşüncesinin toplumsal bütüne uyarlanmış biçimidir Geçiş Sürecinin Analizi Dünyada geniş bir coğrafyada kabul gören merkezden yönetimli planlı ekonomik sistem, gösterdiği gelişme ve büyüme performansı nedeniyle 1980 li yıllara kadar bir çok ülke tarafından cazip bir kalkınma modeli olarak algılanmıştır. Bu sistemi uygulayan ülkelerin genellikle totaliter ve kapalı bir yapıda olması, hem sistemin sorgulanmasını, hem de piyasa ekonomisi uygulayan ülkelerle karşılaştırma yapılmasını zorlaştırmıştır. Ancak, Dünyada 1970 li yılların sonlarından itibaren küresel eğilimlerin hız kazanmasıyla birlikte ülkeler arası ticaretin artması, rekabet, verimlilik ve teknolojik gelişmelerin yarattığı yüksek büyüme ve gelişme performansı bir çok ülkenin piyasa ekonomisini benimsemesine yol açmıştır. Bu yıllarda merkezden yönetimli ekonomilerde de planlamanın hantallığı, yeni tekniklerin geliştirilememesi, verimsizlik ve eksantif büyümeden ensantif büyümeye geçilmemesi gibi nedenlerle bu sistemde de durağanlık ve tıkanma başlamıştır. Bu sorunların aşılması yönünde yeni arayışlar gündeme gelmiş, 1980 lerde Perestroyka (yeniden yapılanma) ve Glasnost (açıklık) gibi yenileşme hareketleri başlamıştır (Yıldız. 2004; 538). Bu politikalar, sorunlara köklü bir çözüm getirmemekle birlikte, kapalı yapının aralanmasını, sistemin kendisiyle yüzleşmesini ve çöküşü hızlandırdı. Sovyetler Birliği nin 1989 da dağılmasıyla, merkezden yönetimli planlı ekonomik sistemi uygulayan ülkelerde piyasa ekonomisi sistemine geçiş süreci başlamıştır. Merkezden yönetimli planlı ekonomik sistemden, piyasa ekonomisi sistemine geçiş sürecini tanımlamak için kullanılan geçiş ekonomisi (transition economy) kavramı, iktisat literatürüne 1980 lerin sonunda girmiştir. Bu süreci farklı boyutlarda yaşayan yaklaşık 380 milyon nüfusa sahip 25 ülke ekonomisi (bazı Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri, Baltık ülkeleri, Eski Sovyetler Birliği üyesi ülkeleri CIS BDT) geçiş ekonomileri olarak tanımlanmaktadır. (Bal, 2004;142). Bu ülkeler, bağımsızlıklarını kazandıklarında yaşadıkları kısa süreli bir kaosun ardından, piyasa 627

148 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process ekonomisine geçiş stratejisi konusunda IMF den yardım istemişlerdir. Uluslararası finans kurumlarının bu ülkeler için önerdiği geçiş süreci stratejisi; liberalizasyon, makro ekonomik istikrar, finans sektöründe yeniden yapılanma, özelleştirme ve ekonomik düzen ile ilgili yasal ve kurumsal düzenlemelerde yoğunlaşmaktadır (IMF 2000). Ayrıca, IMF, geçiş sürecinin başlangıç aşamasına yardımcı olmak amacıyla Sistemli Dönüşüm Kolaylığı (STF) olarak adlandırılan yeni bir kredi açarak geçici bir süre için ( ) uygulamaya koymuştur (Meriç. 2004;2). IMF ve Uluslararası finans kurumları geçiş ekonomileri için standart paket programlar önermektedir. Oysa, bu ülkeler farklı ekonomik, sosyal, kültürel ve politik özelliklere sahip olması nedeniyle, geçiş süreci, ülkelere göre önemli farklılıklar göstermektedir. Bu nedenle genellikle istenen sonuçlar alınamamaktadır. Örneğin, merkezi planlama ile 1945 ten sonra tanışan Doğu Avrupa ülkeleri ve Baltık Cumhuriyetleri nin geçiş süreci, 70 yıllık merkezden yönetimli planlı ekonomik sistem içinde yer alan Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerine göre daha önde yer almaktadır. (Tandıroğlu, 2002;203). Nitekim, Doğu Avrupa ülkeleri, piyasa ekonomisine geçiş sürecinde önemli aşamalar kaydetmiş, ve bunlardan bazıları Avrupa Birliği ne üyelik hakkını elde etmişlerdir. Bu çalışmada geçiş ekonomilerinden Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan ülkeleri üzerinde durulmaktadır. Doğu Avrupa daha önceden piyasa sisteminden geldiği, sanayi deneyimi ve sermaye birikimine sahip olduğu için geçiş sürecine daha kolay uyum sağlamışlardır. Oysa Bağımsız Devletler Topluluğu nun kapitalist deneyim eksikliği piyasa sistemine geçişte uyum sorunu ortaya çıkarmıştır. Geçiş ekonomisi üzerine yapılan çalışmalar genellikle ekonomik alana odaklanmaktadır. Oysa geçiş ekonomilerinde süreç yalnızca ekonomik alan ile sınırlı olmayıp, toplumsal bütünün diğer alanlarında da köklü dönüşüm yaşanmaktadır. Üstelik bu alanların her birinde yaşanan değişim ve dönüşümler, ekonomik alanı derinden etkilemektedir. Bu çalışma için geliştirdiğimiz, ekonomik sistemlere göre toplumsal bütünün ekonomik, politik, sosyal-kültürel, teknolojik ve küresel alanlarda, sistemin temel unsurları Tablo-1 de özetlenmiştir. Tabloda toplumsal bütünü oluşturan alanlarda sistemi oluşturan unsurlar ve bu unsurların belirleyicileri, iki uç sistem olan merkezden yönetimli ekonomi ve piyasa ekonomisi ile geçiş ekonomisinin karşılaştırmalı analizini yapmak için verilmiştir. Kuşkusuz ülkelerin toplumsal gelişme düzeyi ve özelliklerine gör farklı sistem biçimlerinden söz etmek mümkündür. Ekonomik alanda piyasa sisteminin etkin bir şekilde işleyebilmesi için, ekonomik faaliyetlerin tam rekabet koşullarında serbestçe yapılabilmesi, girişim ve seçim özgürlüğü, piyasa giriş ve çıkışın hukuki ve kurumsal olarak serbest olması, özel girişime öncelik verilmesi, fiyatların ve kaynak dağılımının piyasada belirlenmesi esasına dayanmaktadır. Merkezden yönetimli planlı ekonomi, merkezi planlarla yönlendirilmektedir. Bu sistemi benimseyen ülkelerin oluşturduğu blok içinde kapalı bir ekonomi hakimdir. Geçiş ekonomileri ise karma ekonomik sistemlerde olduğu gibi iki uç sistemin özeliklerini değişik boyutlarda içinde taşımaktadır. Ekonominin hem kamu hem de piyasa tarafından yönlendirildiği, ağırlıklı olarak kamu girişimi olmakla beraber özel girişimin giderek genişlediği, kısmen dışa açık ekonomilerdir. Piyasa ekonomisinin etkin bir şekilde işlemesi, ekonomide koordinasyonun sağlanması ve piyasa düzeniyle ilgili yasal kurumsal düzenlemelerin varlığına bağlıdır. Bu nedenle geçiş ekonomilerindeki piyasa sistemine geçilmesinde temel sorun, kamunun ekonomideki rolünün büyük olması nedeniyle koordinasyonun aksaması ve yasal kurumsal düzenlemelerin eksikliğidir. Geçiş ekonomilerinde piyasa ekonomisi sistemi ilke olarak benimsenmiştir. Ancak, piyasa ekonomisine geçilmesinin önünde önemli engeller bulunmaktadır. Bu ülkelerde merkezi planlama terk edilse de piyasa dinamikleri yeterince oluşmamıştır. Kamu girişimciliği ağırlıkta ve devletin ekonomiye müdahalesi etkin bir şekilde devam etmektedir. Aslında bu tip ekonomilerde piyasa dinamikleri dengeyi sağlamada yetersiz olduğu için kamunun denge sağlayıcı müdahalelerde bulunması doğal karşılanmalıdır. Geçiş ekonomilerinde özel mülkiyet ve özel sermaye birikimi yetersiz, girişimci kültürü yeterince oluşmamıştır. Piyasa sisteminin gerektirdiği yasal ve kurumsal düzenlemelerden bir kısmı yapılmıştır. Ancak bunlar toplum tarafından tam olarak içselleştirilemediği için piyasa aktörleri buna uyum sağlamakta güçlük çekmektedir. Uzun yıllar rekabetten uzak, içe dönük ekonomik yapı nedeniyle ekonomik birimler, rekabet, kalite ve verimlilik gibi piyasa ekonomisinin dinamizmini sağlayan unsurlardan uzaktır. Merkezden yönetimli planlı ekonomi döneminde ağır sanayi yatırımlarına ağırlık verilmiş ancak bu tesisler blok içinde birbirleriyle girdiçıktı bağımlılığı içerisinde dizayn edilmiştir. Doğu blokunun dağılmasıyla, bu tesislerin etkin işletilmesinde sorunlar yaşandığı gibi, bu ülkelerle bağımlılık ilişkisi devam etmektedir. 628

149 Tablo 1. Toplumsal Bütünü Oluşturan Alanlarda Sistemin Temel Unsurları II International Congress TOPLUMSAL ALANLAR EKONOMĐK POLĐTĐK SĐSTEMĐ OLUŞTURAN UNSURLAR Koordinasyon Girişimci Tipi MERKEZDEN YÖNETĐMLĐ EKONOMĐ Merkezi yönetim Kamu girişimi GEÇĐŞ EKONOMĐSĐ PĐYASA EKONOMĐSĐ Güdümlü Piyasa mekanizması Piyasa Ağırlıklı Kamu girişimi Özel girişim ve özel girişim Fiyat oluşumu Devlet Yönlendirilmiş piyasa Piyasada Yönlendirme Sonuçların Değerlendirilmesi Diğer ekonomilerle ilişkisi Yönetim Biçimi Mutlak eşitlik Planlanan hedefin Gerçekleşmesi Temel ihtiyaçları karşılama güdüsü Bütçe ve kar Rekabet Kar Gelir ilkesi Blok içinde Kapalı Kısmen dışa açık Dışa açık Totaliter Güçlü Başkanlık Sistemi Demokrasi Temsil Biçimi Tek parti Güdümlü çok parti Çok parti Yönlendirme Đdeoloji Lider Karar Birimi Politik güç odağı Merkezi otorite bürokrasi Başkan ve temsili Parlamento Bürokrasi ve yeni gelişen burjuvazi Kamuoyu ve baskı grupları Katılımcı parlamento Teknokrasi, Baskı grupları Dünya Görüşü Toplumcu Ulusalcılık Bireyci SOSYO- KÜLTÜREL Yönlendirme Toplumsal çıkar Ulusal çıkar Bireysel çıkar Davranış Biçimi Toplumcu kurumsal davranış Kişi egemenliği ve Sosyal Statü Liberal kurumsal davranış Motivasyon Đdeolojiye bağlılık Đktidara yakınlık Çalışma ve başarı Değerlerin oluşumu Đdeoloji Đnanç, gelenek ve etik Öncelik Temel bilimler Pragmatik Yasal ve kurumsal normlar Piyasa ile organize bilimsel düşünce TEKNOLOJĐ VE KÜRESEL Motivasyon Devlet politikası Teknoloji cazibesi Yenilikçi girişimci Yönlendirme Dinamikleri Dış Dünya ile Đlişkisi Kaynak: Bu çalışma için tarafımızdan düzenlenmiştir. Merkezi yönetimin hedefi Savunma eksenli Ar-Ge Blok içinde bağımlı Küresel eğilimler Đthal teknoloji Küresel sisteme yakınlaşma Uygulamalı teknik bilgi ve yenilikler Küresel rekabet baskısı ve AR-GE Küresel sisteme bütünleşme Bu olumsuzluklara karşın, bölgenin zengin doğal kaynaklara sahip olması önemli bir fırsat yaratmaktadır. Bu ülkeler, günümüzde önemi giderek aratan enerji kaynaklarına sahip olması nedeniyle yabancı yatırımcıların ilgisini çekmektedir. Ayrıca, geçiş sürecinde olan ülkelerde eskimiş de olsa ekonomik alt yapı güçlüdür. Özellikle eğitimli meslek sahibi beşeri sermayenin varlığı ve normatif hukuk düzeninden gelmeleri geçiş ekonomilerinin kalkınması için önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Bu potansiyelin fırsata dönüştürülmesi girişimci kültürünün gelişmesine bağlıdır. Politik alanda totaliter rejimden, demokrasiye, tek partiden çok partili sisteme, geçilmesi çabaları yaşanmaktadır. Yıllarca ideolojik amaçlara odaklanan merkezden yönetimli ekonomilerde, politik alanın farklı toplumsal talepler doğrultusunda yönlendirilmesi kolay değildir. Bunun en önemli nedeni, yıllarca Sovyetler Birliği yönetiminde etkin görevlerde bulunan siyasetçilerin, bağımsızlık sonrası da iktidarda bulunmasıdır. Ayrıca, incelediğimiz ülkelerde iktidarda çok güçlü liderler olduğu için politik alan liderler tarafından yönlendirilmektedir. Bu ülkelerde demokratik Anayasa, milli meclis, seçim sistemi gibi yasal ve kurumsal 629

150 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process düzenlemeler yapılmıştır. Ancak, devlet başkanlarının geniş yetkilerle donatılması, seçim yöntemi demokratik teamüllere uymamaktadır. Bu ülkelerde biçimsel olarak parlamenter demokrasi oluşmuş ancak katılımcı demokrasi gelişmemiştir. Örneğin Azerbaycan, 12 Kasım 1995 tarihinde referandum yoluyla kabul edilen Anayasa ile idare edilmektedir. Bu Anayasa ya göre; Azerbaycan Devleti demokratik, laik ve üniter bir Cumhuriyettir. Kuvvetler ayrılığı prensibi benimsenmiştir. Yasama yetkisi Milli Meclis e, icra yetkisi Cumhurbaşkanına, yargı yetkisi de mahkemelere aittir. Cumhurbaşkanı hem devletin hem de icranın başıdır ve Ferman adı verilen hukuki kararlar verme yetkisine sahiptir. Milli Meclis, 125 üyeden oluşmaktadır. Bu üyelerin 100 ü tek adayla seçim bölgelerinden seçilen, 25 i ise parti listesinden seçilmektedir (TĐKA, Azerbaycan;5). Politik alanda öncelikli sorunlardan birisi de yürürlüğe konan yasaların çeşitli gerekçelerle sık sık değiştirilmesi ve aynı yasanın kişilere göre farklı uygulanmasıdır. Soyo-Kültürel alan ideoloji, inanç, geçmişten gelen değerler ve yasal-kurumsal normlar üzerine oturmaktadır. Bu nedenle sosyo-kültürel alanda değişim daha zor ve yavaş olmaktadır. Merkezden yönetimli ekonomilerde temel dünya görüşü toplumcu, piyasa ekonomilerinde ise bireycidir. Bağımsızlıklarını yeni kazanan geçiş ekonomilerinde ise, yüksek tehdit algılaması nedeniyle ulusalcı dünya görüş daha baskındır. Bu nedenle sosyo-kültürel alanda, merkezden yönetimli ekonomilerde toplumsal çıkar, piyasa ekonomilerinde bireyci çıkar, geçiş ekonomilerinde ise ulusal çıkar öne çıkmaktadır. Geçiş süreci sosyal ve kültürel alanda önemli dönüşümlerden birisi de bağımsızlıklarını yeni kazanan bu ülkelerde etnik ve kültürel farklılıkları bir arada tutacak uzlaşmacı bir tutum gerektirmektedir. Politik alanda olduğu gibi sosyal alanda da kişi (lider) egemenliği hakimdir. Sosyokültürel alanda değerler, merkezden yönetimli ekonomilerde ideoloji, piyasa ekonomilerinde yasal ve kurumsal normlar, geçiş ekonomilerinde ise inanç, etik (ahlak), gelenek ve göreneklere göre oluşmaktadır. Bu alanda motivasyonu merkezden yönetimli ekonomilerde ideolojiye bağlılık, piyasa ekonomisinde çalışma ve başarı ilkesine göre biçimlenirken, geçiş ekonomilerinde bu iki unsur yanında iktidara yakınlık öne çıkmaktadır. Bu ülkelerde önemli bir sosyal sorun da geçiş sürecinin yarattığı toplumsal yozlaşmanın bir sonucu olarak hemen tüm kamu alanında yolsuzluğun olağan karşılanmasıdır (Yıldız, 2004; 542). Teknoloji alanda temel dünya görüşü ve öncelik, merkezden yönetimli ekonomilerde temel bilimlere, piyasa ekonomilerde piyasa ile organize bilimsel düşünceye dayanmaktadır. Geçiş ekonomilerinde ise olgulara göre pragmatik bir tutum sergilenmektedir. Bu alanda temel motivasyon ve yönlendirici unsur, merkezden yönetimli ekonomilerde merkezi yönetimin politika ve hedefi,. piyasa ekonomisinde ise uygulamalı teknik bilgi ve yenilikler ile yenilikçi girişimcidir. Geçiş sürecinde küresel eğilimler ve teknolojinin yarattığı cazibe bu alana odaklanmayı gerekli kılmaktadır. Teknolojik alanın dinamiklerini merkezden yönetimli ekonomilerde savunma sanayi alanında yapılan Ar-Ge çalışmaları, piyasa ekonomilerinde ise küresel rekabet baskısı ile yaygınlaşan Ar-Ge çalışmaları oluşturmaktadır. Geçiş ekonomileri genellikle teknolojide dışa bağımlı olup, ithal teknolojinin özümsenmesi öne çıkmaktadır. Küresel alanda ilişkiler merkezden yönetimli ekonomiklerde blok içinde bağımlı, piyasa ekonomilerinde küresel sistemle bütünleşme, geçiş ekonomilerinde ise küresel sisteme yakınlaşma yönündedir. Đncelediğimiz geçiş ülkeleri, bağımsızlıklarını kazandıktan kısa bir süre sonra IMF, IBRD, EBRD, BM, AGĐK gibi uluslararası kurumlara üye olmuş, AB ile Đşbirliği ne gidilmiş, GATT ile ilişkilerini sürdürmektedir. Ayrıca bu ülkeler, Đslam Kalkınma Teşkilatı, Karadeniz Ekonomik Đşbirliği Teşkilatı, Bağımsız Devletler Topluluğu gibi bölgesel kuruluşlara da üyedir. Bu yönüyle küresel ve bölgesel bütünleşme çabalarını sürdürmektedir. 3. Kafkasya Bölgesinde Seçilmiş Ülkelerin Geçiş Süreci Performansı Aşağıda geçiş ekonomilerinden incelediğimiz ülkelerde seçilmiş geçiş süreci göstergelerinin durumu ele alınacak, ardından ülke bazında performanslar üzerinde durulacaktır Geçiş Sürecini Genel Durumu Geçiş ekonomilerinden Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan ülkelerinin geçiş ekonomisi göstergelerinden seçilmiş kriterlere durumu Tablo-2 de verilmiştir. Geçiş sürecinin serbestleşme ve özelleştirme göstergesinden konvertibilite, Türkmenistan da sınırlı, Özbekistan da tam, ama bazen fiilen sınırlı iken, diğer ülkelerde tamdır. Doğrudan yabancı sermaye girişi üzerinde Kırgızistan ve Türkmenistan da kontrol bulunmazken, diğer ülkelerde kontrol altındadır. Faiz oranı serbestisi Türkmenistan ve Özbekistan da hukuki olarak sınırlı iken, diğer ülkelerde serbesttir. Döviz kuru rejimi Türkmenistan da sabit, diğer ülkelerde dalgalı kur politikası olarak benimsenmiştir. Toprak mülkiyetinin satışı Kazakistan da yabancılar hariç serbest, diğer ülkelerde hukuki olarak sınırlandırılmıştır. 630

151 II International Congress Geçiş sürecinin iş çevresi ve rekabet göstergesinden rekabet ofisi, Türkmenistan dışındaki ülkelerde bulunmaktadır. Đflas kanunun kalitesi Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan da düşük, diğer ülkelerde orta düzeydedir. Đş güvencesi hukukunun işleyişi genellikle hatalı ve etkin değildir. Şirketler hukuku kalitesi Azerbaycan ve Türkmenistan da düşük, Kırgızistan ve Özbekistan da orta ve Kazakistan da yüksektir. Altyapı göstergelerinden Telekom ve elektrikte bağımsız düzenleyici; Kazakistan, ve Kırgızistan da kısmen bulunmakta, Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan da ise bulunmamaktadır. Demiryolu altyapısı ile işletimi Kazakistan da kısmen ayrı iken, diğer ülkelerde ayrılmamıştır. Đmtiyaz yasalarının kalitesi Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan da düşük iken, diğer ülkelerde bu konuda veri bulunmamaktadır. Tablo 2. Seçilmiş Ülkelerde Geçiş Süreci Göstergelerinin Durumu Geçiş Göstergesi Kriter Azerbaycan Kazakistan Kırgız Cum. Türkmenistan Özbekistan Liberalizasyon ve Özelleştirme Đş Çevresi ve Rekabet Altyapı Finans Sektörü Sosyal Reform Konvertibilite tam tam tam Sınırlı tam (bazen fiilen sınırlı) Doğrudan Yatırımın evet evet hayır Hayır evet Kontrolü Faiz Oranı Serbestisi tam tam tam hukuken sınırlı hukuken sınırlı Döviz Kuru Rejimi dalgalı kur dalgalı kur dalgalı kur Sabit dalgalı kur Ücret Düzenlemesi hayır hayır hayır Evet evet Toprak mülkiyetinin hukuken sınırlı yabancılar hariç hukuken sınırlı hukuken sınırlı hukuken sınırlı Ticarileştirilebilmesi tam Rekabet Ofisi evet evet evet hayır evet Đflas Kanununun düşük orta orta çok düşük düşük Kalitesi Đş Hukuku Güvencesi aksak işleyen etkisiz biraz kusurlu aksak işleyen aksak işleyen Şirketler Hukukunun Kalitesi Bağımsız Telekom Düzenleyici çok düşük yüksek orta düşük orta hayır kısmen kısmen hayır hayır Bağımsız Elektrik hayır kısmen kısmen hayır hayır Düzenleyici Demiryolu Altyapısının hayır kısmen hayır hayır kısmen Đşletmeden Ayrılması Karayolu Yönetiminin Bağımsızlığı kısmen hayır hayır hayır hayır Đmtiyaz Yasalarının na na düşük düşük düşük Kalitesi Sermaye Yeterlilik yüzde 12 yüzde 12 yüzde 12 yüzde 10 yüzde 8 Oranı Mevduat Sigorta hayır evet hayır hayır evet Sistemi Menkul Kıymetler düşük yüksek orta çok düşük yüksek Piyasası Yasası Kalitesi Özel Emeklilik Fonu hayır evet evet Hayır hayır Yoksulluğun Nüfus Đçindeki Payı Kamu Sağlık Harcamaları (% GSYĐH) Kamu Eğitim Harcamaları (% GSYĐH) Hanehalkı Enerji ve Su Harcamaları Kaynak: EBRD; <2% (2002) 16 % (2003) 21.4 % (2003) 44% (1998) 26 % (2003) yüzde 1.6 yüzde 2.6 yüzde 2.5 yüzde 2 yüzde 2.6 yüzde 4.9 yüzde 3.5 yüzde 5 yüzde 5.4 yüzde 8.7 yüzde 3.5 yüzde 3.7 yüzde 4.4 yüzde 0.3 yüzde

152 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Finans sektörü göstergelerinden sermaye yeterlilik oranı yüzde 8 ile 12 arasında değişmektedir. Kazakistan ve Özbekistan da mevduat sigorta sistemi bulunurken, diğer ülkelerde yoktur. Menkul kıymetler piyasası yasasının kalitesi Azerbaycan ve Türkmenistan da düşük, Kırgızistan da orta ve Kazakistan da yüksektir. Sosyal reform göstergelerinden yoksulluk oranı (yoksulların toplam nüfus içindeki payı), 2003 yılı verilerine göre Kazakistan da yüzde 16, Kırgızistan da yüzde 2.4, Özbekistan da yüzde 26 ve Türkmenistan da 1998 yılı verilerine göre yüzde 44 dür. Kamu sağlık harcamalarının GSYĐH içindeki payı, ülkelere göre yüzde 1.6 ile 2.6 arasında değişmektedir. Kamu eğitim harcamalarının GSYĐH içindeki payı, Azerbaycan da yüzde 4.9, Kazakistan da yüzde 3.5, Kırgızistan da yüzde 5, Türkmenistan da 5.4 ve Özbekistan da yüzde 8.7 dir. Đncelediğimiz ülkelere ilişkin, geçiş sürecinin başlangıcı olan 1989 yılı baz alınarak oluşturulan döneminde geçiş sürecinin ekonomik göstergeleri endeksi ekte Tablo-3 te verilmiştir. Büyük ölçeli özelleştirme göstergesi endeksine göre, en iyi konumda olan ülke Kırgızistan, en az gelişme gösteren ülke Türkmenistan dır. Bu ülkelerde küçük ölçekli özelleştirmede daha fazla mesafe alınmıştır. Geçiş göstergelerinden fiyat, ticaret ve döviz kuru serbestisi diğer göstergelere göre daha iyi durumdadır. Rekabet politikası, bankacılık, faiz oranı serbestisi, menkul kıymetler piyasası göstergelerinin gelişimi daha düşük düzeydedir. Tabloda dikkati çeken en çarpıcı husus, ekonomik reformların geçiş sürecinin ilk 5 yılında (1997 yılına kadar) daha hızlı yapıldığı, sonraki yıllarda reform yorgunluğunun başlaması ve Türkmenistan ın diğer ülkelere göre geride kalmasıdır. Đncelediğimiz ülkelere ilişkin, geçiş sürecinin başlangıcı olan 1989 yılı baz alınarak oluşturulan döneminde geçiş sürecinin altyapı göstergeleri endeksi Tablo-4 te verilmiştir. Kapsamlı altyapı reformu göstergesi endeksi en yüksek olan ülkeler sırasıyla Kazakistan, Azerbaycan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan dır. Bu sıralama diğer altyapı göstergelerinde de hemen hemen aynıdır. Ancak, Ekonomik göstergelerin aksine, altyapı göstergelerinin iyileşmesinde süreklilik görülmektedir Geçiş sürecinde Ülke Performansları Đncelediğimiz geçiş ekonomilerinden Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan ın döneminde yapısal ve kurumsal (girişim, piyasa, ticaret, finans sektör ve altyapı) göstergeleri ekte Tablo-5 ile Tablo-9 da arasında verilmiştir. Ayrıca, Heritage Foundation ve The Wall Street Journal tarafından 2006 yılı esas alınarak seçilmiş on kritere göre ekonomik serbestlik endeksi ekte Grafik-1 ile Grafik-5 arasında verilmiştir. Aşağıda bu kriterlere göre ülkeler değerlendirilmiştir Azerbaycan Azerbaycan ın döneminde yapısal ve kurumsal göstergeleri Tablo-5 te verilmiştir. Tablodan da görüleceği gibi özelleştirme gelirlerinin GSYĐH daki payı 2000 yılında yüzde den 2005 yılında yüzde 3.2 ye yükselmiştir. Buna karşılık 2000 li yıllarda özel sektörün GSYĐH - daki payı yüzde 60, özel sektörde çalışanların toplam istihdam içindeki payı ise yüzde 68 düzeyindedir. Sanayiinin toplam istihdamdaki payı yüzde 7 civarındadır. Sanayideki işgücü verimliliği ise yıllara göre büyük dalgalanmalar göstermektedir. Diğer yandan yatırımların GSYĐH daki payı sürekli artarak 2000 yılında yüzde 20 den, 2005 yılında yüzde 56 ya yükselmiştir. Piyasa ve ticaret göstergeleri açısından bakıldığında, tüketici fiyatlarının yönetim tarafından belirlenme oranının yüksek olmadığı görülmektedir. Azerbaycan dış ticaretinin büyük bölümünü (örneğin 2005 yılında yüzde 65 ni) geçiş ekonomileri dışındaki ülkelerle yapmaktadır. Diğer yandan ticaretin GSYĐH daki payı sürekli artarak 1995 de yüzde 67 den 2005 yılında yüzde 94 yükselmiştir. Finans sektörü yönünden incelendiğinde, Azerbaycan da 44 banka bulunmaktadır. Bu bankalardan 5 i yabancı sermayelidir. Bankalar kamu ağırlıklı olup, kamu banklarının aktif payı yüzde 55, yabancı sermayeli bankaların aktif payı yüzde 6 düzeyindedir. Geri ödenmeyen kredilerin toplam krediler içindeki payı yüzde 15 düzeyindedir. Azerbaycan da 2000 yılında sabit telefon hattı oranı yüzde 10; mobil hattı oranı yüzde 5 iken, 2005 yılında bu oran sabit hatta yüzde 13 e, mobil hat ise yaklaşık beş kat artarak yüzde 27 ye yükselmiştir. Mobil hat artışına karşın internet yaygınlık oranı onbinde 0.4 düzeyindedir. Seçilmiş on temel göstergeye göre Azerbaycan da ekonomik serbestlik endeksi Grafik-1 de görüleceği gibi parasal, ve işgücü aşısından dünya ortalamasına yakındır. Yönetim, maliye, ticaret açsından dünya ortalamasının biraz üzerindedir. Đş ortamı, yatırım, finans, rüşvet ve mülkiyet açısından dünya ortalamasının oldukça gerisindedir Kazakistan Kazakistan ın döneminde yapısal ve kurumsal göstergeleri Tablo-6 da verilmiştir. Özelleştirme uygulamalarında inceldiğimiz geçiş ekonomileri içerisinde en hızlı gelişme gösteren 632

153 II International Congress ülke Kazakistan dır. Nitekim, özelleştirme gelirlerinin GSYĐH içerisindeki payı yüzde 27 dir. Özel sektörün GSYĐH içindeki payı ise yüzde 65, özel sektörde çalışanların toplam istihdam içindeki payı yüzde 75 dir. Sanayi sektörünün toplam istihdamdaki payı yüzde 12 dir. Ancak, sanayideki işgücü verimliliği giderek düşmektedir. Yatırımların GSYĐH daki payı 2000 yılından sonra yıllık ortalama yüzde 25 düzeyindedir. Kazakistan, ticaretinin giderek artan oranda geçiş ekonomileri dışındaki ülkelerle yapmaktadır. Ticaretin GSYĐH içindeki payı yüzde 80 ler düzeyindedir. Finans sektörü açısından bakıldığında, banka sayısı giderek azalmaktadır. Nitekim, 2000 yılında 45 olan banka sayısı 2005 yılında 34 de düşmüştür. Yabancı banka sayısı ise 14 dür. Kamu ve yabancı bankalarının aktif oranı düşük düzeydedir. Geri ödenmeyen kredilerin toplam kredilere oranı yüzde 10 civarındadır. Yurtiçi özel sektör kredilerin GSYĐH daki payı 2000 yılında yüzde 10 iken, daha sonra sürekli artarak 2005 yılında yüzde 35 e yükselmiştir. Kazakistan da menkul kıymetler piyasasında da önemli gelişmeler görülmektedir. Nitekim, menkul kıymetler piyasasının GSYĐH içindeki payı 2005 yılında yüzde 19 a yükselmiştir. Đletişim altyapısı açısından Kazakistan da 100 kişiye düşen hem sabit, hem de mobil telefon hattı sürekli artmaktadır. Nitekim 2000 yılında yüzde 12 olan sabit telefon hattı oranı, 2005 yılında yüzde 17 ye, aynı dönemde mobil telefon hattı oranı yüzde 1 den, yüzde 33 e çıkmıştır. Yine aynı dönemde internet yaygınlık oranı on binde 7 den, on binde 15 yükselmiştir. Grafik-2 de verilen seçilmiş on temel göstergeye göre Kazakistan da ekonomik serbestlik endeksi; iş ortamı, ticaret ve parasal açıdan dünya ortalamasına yakındır. Maliye, yönetim finans ve işgücü açısından dünya ortalamasının üzerindedir. Yatırım, rüşvet, mülkiyet açısından dünya ortalamasının altındadır Kırgızistan Kırgızistan ın döneminde yapısal ve kurumsal göstergeleri Tablo-7 de verilmiştir. Kırgızistan, özelleştirme uygulamalarında son yıllarda önemli aşamalar kaydetmiştir. Özelleştirme gelirlerinin GSYĐH içerisindeki payı 2000 yılında yüzde 2.3 iken, her yıl sürekli artarak 2005 yılında yüzde 7.4 e yükselmiştir. Özel sektörün GSYĐH içindeki payı yüzde 75, özel sektörde çalışanların toplam istihdam içindeki payı 2004 yılı itibariyle yüzde 80 düzeyindedir. Aynı yılda sanayi sektörünün toplam istihdamdaki payı yüzde 8 dir. Sanayideki işgücü verimliliği ciddi dalgalanma göstermektedir. Yatırımların GSYĐH daki payı ise yüzde 15 dir. Kırgızistan da tüketici fiyatlarının belirlenmesinde yönetimin müdahalesi yüzde 12 düzeyindedir. Bu ülke dış ticaretinin yarısından fazlasını geçiş ekonomileri dışındaki ülkelerle yapmaktadır. Ticaretin GSYĐH içindeki payı yüzde 75 düzeyindedir. Finans sektörü açıdan bakıldığında, Kırgızistan da 2005 yılı itibariyle 10 nu yabancı sermayeli olmak üzere 19 banka bulunmaktadır. Kamu bankalarının aktif oranı düşük, buna karşılık yabancı sermayeli bankaların aktif oranı yüksektir. Geri ödenmeyen kredilerin toplam kredilere oranı giderek düşmektedir. Menkul kıymetler piyasası henüz gelişmemiş olup, GSYĐH içindeki payı 2005 yılında yüzde 1.7 dir. Đletişim altyapısı açısından Kırgızistan da 100 kişiye düşen sabit telefon hattı oranı yüzde 8 düzeyindedir. Buna karşılık mobil telefon hattı oranı sürekli artarak 2001 yılında yüzde 1.1 den, 2005 yılında yüzde 10.3 e yükselmiştir. Kırgızistan da 2005 yılı itibariyle internet yaygınlık oranı on binde 11 düzeyindedir. Grafik-3 te verilen seçilmiş on temel göstergeye göre ekonomik serbestlik endeksi; iş ortamı, parasal ve finans açıdan dünya ortalaması civarındadır. Ticaret, maliye, yönetim ve işgücü açısından dünya ortalamasının üzerindedir. Yatırım, rüşvet, mülkiyet açısından dünya ortalamasının altındadır Türkmenistan Türkmenistan ın yapısal ve kurumsal göstergelere ilişkin veriler sınırlıdır. Bu ülkenin döneminde yapısal ve kurumsal göstergeleri Tablo-8 da verilmiştir. Özelleştirme uygulamalarında inceldiğimiz geçiş ekonomileri içerisinde en az gelişme gösteren ülke Türkmenistan dır. Özelleştirme gelirlerinin GSYĐH içerisindeki payı yüzde 0,6 dır. Ayrıca özel sektörün GSYĐH içindeki payı da çok (2005 te yüzde 25) düşüktür. Sanayi sektörünün toplam istihdamdaki payı 2004 yılı itibariyle yüzde 14 ve sanayideki işgücü verimliliği yüzde 12 dir. Yatırımların GSYĐH daki payı da yüzde giderek düşmektedir. Tüketici fiyatlarının belirlenmesinde yönetimin müdahalesi giderek azalmaktadır. Nitekim, yönetimin belirlediği fiyat yüzdesi 1989 da yüzde 20 den 2004 yılında yüzde 6 ya düşmüştür. Bu ülke dış ticaretinin yaklaşık yarısını geçiş ekonomileri dışındaki ülkelerle yapmaktadır. Türkmenistan da 2005 yılı itibariyle 4 ü yabancı sermayeli olmak üzere 11 banka bulunmaktadır. Kamu bankalarının aktif oranı yüzde 96 dır. Diğer ülkelerle karşılaştırıldığında Türkmenistan da finans piyasalarının fazla gelişmediği söylenebilir. Đletişim altyapısı açısından Türkmenistan da 100 kişiye düşen hem sabit, hem de mobil telefon hattı oranı 633

154 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process düşüktür. Nitekim sabit telefon hattı oranı yüzde 8, mobil telefon hattı oranı yüzde 1 düzeyindedir. Yine aynı dönemde internet yaygınlık oranı on binde 1.2 dir. Grafik-4 te verilen seçilmiş on temel göstergeye göre ekonomik serbestlik endeksi; yalnızca yönetim, ticaret, maliye açısından dünya ortalamasının üzerindedir. Buna karşılık iş ortamı, parasal, finans, mülkiyet, rüşvet ve işgücü endeksi dünya ortalamasının çok gerisindedir Özbekistan Özbekistan ın döneminde yapısal ve kurumsal göstergeleri Tablo-9 da verilmiştir. Bu ülkenin özelleştirme gelirlerinin GSYĐH içerisindeki payı yüzde 2004 yılı itibariyle 5.2 dir. Özel sektörün GSYĐH içindeki payı yüzde 45 tir. Sanayi sektörünün toplam istihdamdaki payı yüzde 13 tür. Sanayideki işgücü verimliliği sürekli azalarak 2005 yılında yüzde 0.7 ye düşmüştür. Yatırımların GSYĐH daki payı ise yüzde 23 tür. Đncelediğimiz ülkeler içinde tüketici fiyatlarının belirlenmesinde yönetimin müdahalesi en fazla olan ülke Özbekistan dır. Nitekim 2004 yılı itibariyle fiyatların belirlenmesinde yönetimin müdahalesi yüzde 53 tür. Bu ülke dış ticaretinin yaklaşık yarısını geçiş ekonomileri dışındaki ülkelerle yapmaktadır. Ticaretin GSYĐH içindeki payı yüzde 57 dir. Özbekistan da 2004 yılı itibariyle 5 i yabancı sermayeli olmak üzere 31 banka bulunmaktadır. Kamu bankalarının aktif oranı yüzde 67, buna karşılık yabancı sermayeli bankaların aktif oranı yüzde 4 tür. Menkul kıymetler piyasası henüz gelişmemiş olup, GSYĐH içindeki payı 2005 yılında yüzde 0.3 tür. Đletişim altyapısı açısından Özbekistan da 100 kişiye düşen sabit telefon hattı oranı yüzde 7 düzeyindedir. Buna karşılık mobil telefon hattı oranı sürekli artarak 2000 yılında yüzde 0.2 den, 2005 yılında yüzde 2.7 e yükselmiştir. Özbekistan da 2005 yılı itibariyle internet yaygınlık oranı on binde 1.1 dir. Grafik-5 te verilen seçilmiş on temel göstergeye göre ekonomik serbestlik endeksi; iş ortamı, ticaret, maliye ve işgücü açısından dünya ortalamasının üzerindedir. Buna karşılık yönetim, parasal, finans, mülkiyet, rüşvet endeksi dünya ortalamasının gerisindedir. 4. Geçiş Sürecinin Genel Değerlendirmesi ve Sonuç Doğu Bloku nun dağılmasından sonra iktisat yazınında geçiş ekonomisi üzerine yapılan çalışmalar artmıştır. Merkezden yönetimli planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş sürecinin analiz edildiği bu çalışmalarda genellikle makro ekonomik istikrar, özelleştirme, iş ortamı, finans sektörü ve ekonomik düzeni oluşturan yasal kurumsal düzenleme konularına odaklanılmaktadır. Piyasa ekonomisine geçiş sürecinde, ekonomik alan yanında, toplumsal bütünün politik, sosyal, kültürel ve teknolojik alanlarında da köklü değişim ve dönüşüm yaşanmaktadır. Bu nedenle geçiş sürecinin analizi, toplumsal bütünün her alanını dikkate alan bütüncül bir yaklaşımı gerektirmektedir. Ayrıca, piyasa ekonomisine geçiş süreci bölgelerin ve ülkelerin özelliklerine göre önemli farklılıklar içermektedir. Örneğin sanayi deneyimi ve sermaye birikimine sahip Doğu Avrupa ve Baltık ülkelerine göre Kafkasya ve Orta Asya ülkelerinde geçiş süreci daha yavaş ilerlemektedir. Bu çalışmada Kafkasya ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinden Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan ülkeleri dikkate alınmıştır. Geçiş ekonomileri, iki uç sistem olan merkezden yönetimli ekonomi ile piyasa ekonomisi arasında ayrı özellikler göstermektedir. Toplumsal bütünün her alanında bu iki uç sistemin temel unsurlarının aldığı biçim de farklı olmaktadır. Geçiş ekonomilerinde piyasa sistemi ilke olarak benimsenmiştir. Ancak, yasal ve kurumsal düzenlemelerin tam olarak yerleşmemesi, özel mülkiyetin ve sermaye birikiminin yetersiz olması gibi nedenlerle piyasa dinamikleri yeterince oluşmamıştır. Bu olumsuzluklara karşın, bölgenin zengin doğal kaynaklara sahip olması, eğitimli ve meslekli beşeri sermaye birikimi önemli bir gelişme potansiyeli oluşturmaktadır. Bu potansiyelin fırsata dönüştürülmesinde girişimci kültürünün gelişmesi kilit faktör olarak görülmektedir. Politik alanda totaliter bir rejimden demokrasiye geçiş sancıları yaşanmaktadır. Bu süreçte Sovyetler Birliği yönetiminde etkin konumda olan yöneticilerin, bağımsızlık sonrasında da iktidarda olması politik alanda esnekliği zayıflatmaktadır. Bu ülkelerde Anayasa ile demokratik, laik, üniter anlamda bir Cumhuriyet kurulmuş, parlamenter demokratik sisteme geçilmiştir. Ancak, geniş yetkilerle donatılmış devlet başkanları, seçim sistemindeki sorunlar ve demokrasi kültürünün yeterince gelişmemesi gibi nedenler parlamenter demokrasiden katılımcı demokrasiye geçişi zorlaştırmaktadır. Oysa, piyasa sistemi temelde etkin bir demokrasi ve rekabetçi bir piyasa yapısı ile dengelenmekte ve bunlardan herhangi birinin aksaması ekonomik sistemin verimini düşürmektedir. Sosyo-kültürel alanın biçimlenmesinde inanç, ideoloji, geçmişten gelen değerler ve yasal kurumsal normlar etkili olmaktadır. Geçiş ekonomilerinde, merkezden yönetimli ekonomilerdeki toplumcu bakış açısından, piyasa ekonomisindeki 634

155 II International Congress bireyci yaklaşıma dönüşüm yanında, bağımsızlıklarını yeni kazanan ve bünyesinde bir çok etnik grubu barındıran bu ülkelerde baskın unsur ulusalcılıktır. Bu nedenle toplumsal çıkar veya bireysel çıkar yerine, ulusal çıkar ön plandadır. Geçiş ekonomilerinde güçlü lider ve iktidar yapısı, temel motivasyon unsuru olarak ideolojiye bağlılık veya çalışma ve başarı ilkesi yerine, iktidara veya lidere yakınlığı öne çıkarmaktadır. Merkezden yönetimli ekonomilerde teknolojik alanda temel bilimler, devlet politikası, savunma eksenli Ar-Ge çalışmaları öne çıkarken, piyasa ekonomilerinde temel unsur, piyasanın yönlendirdiği uygulamalı teknik bilgi ve yenilikler, yenilikçi girişimci, küresel rekabet baskısıdır. Geçiş ekonomileri ithal teknolojiye dayandığı için iki uç sisteme de bağımlı bir yapı göstermektedir. Dış dünya ile ilişkiler açısından merkezden yönetimli ekonomiler blok içinde bağımlı bir yapıya, piyasa ekonomileri küresel sistemle bütünleşme gayreti içindedir. Geçiş ekonomileri ise küresel sisteme yakınlaşmaya çalışmaktadır. Nitekim, incelediğimiz ülkeler bağımsızlıklarını kazandıktan sonra hem IMF, IBRD, BM gibi uluslararası kurumlara hem de Bağımsız Devletler Topluluğu, Karadeniz Ekonomik Đşbirliği Teşkilatı gibi bölgesel kuruluşlara üye olmuşlardır. Đncelediğimiz ülkelerde geçiş sürecinin performansı, seçtiğimiz kriterlere ve ülkelere göre önemli farklılıklar göstermekle birlikte genellikle düşüktür. Geçiş sürecinin yapısal ve kurumsal göstergelerinden liberalizasyonun yetersiz, özelleştirmenin küçük ölçeklerde yoğunlaştığı, iş ortamı ve rekabetin aksak işlediği, altyapı düzenlemelerinin kısmen yapıldığı, finans sektörünün gelişmediği, ve sosyal reformların gerçekleştirilemediği söylenebilir. Đncelediğimi ülkeler, dış ticaretinin yarısından fazlasını geçiş ekonomileri dışındaki ülkelerle yapmaktadır. Ekonomik serbestlik endeksine göre incelediğimiz ülkelere göre farklılıklar göstermekle birlikte genellikle yönetim, parasal ve işgücü endeksi dünya ortalamasına yakındır. Maliye ve ticaret endeksi dünya ortalamasının üzerindedir. Đş ortamı, yatırım, finans, rüşvet ve mülkiyet endeksi ise dünya ortalamasının altındadır. Kafkasya ve Orta Asya bölgesinde piyasa ekonomisine geçiş süreci, diğer geçiş ekonomilerine göre daha sancılı ve yavaş ilerlemektedir. Ancak, bölgenin sahip olduğu ekonomik, sosyal, ve kültürel potansiyel, güçlü politik irade ile doğru yönlendirildiği taktirde geçiş sürecinin performansı artacaktır. KAYNAKÇA ACARTÜRK, Ertuğrul ve ASLANER, Hakan Geçiş Ülkelerinde Devletin Rolü: Yabancı Sermaye ve Özelleştirme: Kırgızistan Örneği I.Maliye Konferansı Geçiş Ekonomilerinde Mali Politikalar Bişkek/Kırgızistan 16 Nisan ALTAY, Asuman; Geçiş Ekonomilerinde Devletin Rolleri, Görevleri, ve KOBĐ lerin Durumu Đstanbul Üniversitesi Maliye Araştırmaları Merkezi Konferansları, Eylül Erişim Turkiyeekonomisi/geçiş.pdf BAL, Harun Uluslararası Ticaret ve Geçiş Ekonomileri: Kırgızistan Örneği, Sosyal Bilimler Dergisi, ERKAN Hüsnü Sosyal Piyasa Ekonomisi, Konrad Adenuer Vakfı Türkiye Temsilciliği, Đzmir, 1987 European Bank for Reconstruction and Development (EBRD) Transition Report 2006 Finance in Transition, November 2006.Erişim. IMF; Transition, Experience and Policy Issues, The IMF and Transition Economies I, World Economic Outlook, May MERĐÇ, Metin Geçiş sürecinde Türk Cumhuriyetleri nde IMF in Rolü Erişim MAKALE/deu%20MAK/0001.doc TANDIROĞLU, Haluk, Geçiş Ekonomilerinde Özelleştirme DUE Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 4, Sayı:3, 2002 The Wall Street Journal and The Heritage Foundation, Index of Economic, Freedom 2007 Erişim Türk Đşbirliği ve Kalkınma Đdaresi Başkanlığı (TĐKA) Ülke Raporları, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan Erişim YILDIZ, Habib; Geçiş Ekonomilerinde Dönüşüm Süreci ve Mali Reformlar, Proceeding of the First International Manas University Conference in Economics on the Recent Economic Development and Problem in the Transition Economics, Kyrgyz- Turkish Manas University Deparment of Public Finance, Publication No:61 Conference Series No:6, Bishkek- Kryryzstan, Sayfa: , 23rd-24 th September (2004) 635

156 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process EK TABLOLAR VE GRAFĐKLER Tablo 3. Seçilmiş Ülkelerde Geçiş Sürecinin Ekonomik Göstergeleri Endeksi Geçiş Göstergeleri Büyük Ölçekli Özelleştirme Küçük Ölçekli Özelleştirme Girişimin Yeniden Yapılandırma Fiyat Serbestleşme Ticaret &Döviz Kuru Sistemi Rekabet Politikası Bankacılık Reformu &Faiz Oranı Serbestisi Sermaye Piyasası &Bankacılık Dışı Finans Kurumları Ülkeler AZERBAYCAN 1,00 1,00 1,00 1,00 2,00 2,00 1,67 1,67 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 KAZAKĐSTAN 1,00 1,00 2,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 KIRGIZ CUMHUR. 1,00 1,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,67 3,67 3,67 TÜRKMENĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 2,00 1,67 1,67 1,67 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 ÖZBEKĐSTAN 1,00 1,00 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 AZERBAYCAN 1,00 1,00 1,00 2,00 3,00 3,33 3,33 3,33 3,33 3,67 3,67 3,67 3,67 3,67 KAZAKĐSTAN 1,00 1,00 3,00 3,33 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 KIRGIZ CUMHUR. 1,00 1,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 TÜRKMENĐSTAN 1,00 1,00 1,67 1,67 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 ÖZBEKĐSTAN 1,00 1,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,00 3,33 AZERBAYCAN 1,00 1,00 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 2,00 2,00 2,00 2,00 KAZAKĐSTAN 1,00 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 KIRGIZ CUMHUR. 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 TÜRKMENĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,67 1,67 1,67 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 ÖZBEKĐSTAN 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 AZERBAYCAN 1,00 1,00 3,67 3,67 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 KAZAKĐSTAN 1,00 1,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 KIRGIZ CUMHUR. 1,00 1,00 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 TÜRKMENĐSTAN 1,00 1,00 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 ÖZBEKĐSTAN 1,00 1,00 3,67 3,67 3,33 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 AZERBAYCAN 1,00 1,00 2,00 2,00 2,33 3,00 3,33 3,33 3,33 3,67 3,67 3,67 4,00 4,00 KAZAKĐSTAN 1,00 1,00 3,00 4,00 4,00 4,00 3,33 3,33 3,33 3,33 3,33 3,67 3,67 3,67 KIRGIZ CUMHUR. 1,00 1,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 TÜRKMENĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 ÖZBEKĐSTAN 1,00 1,00 2,00 2,00 1,67 1,67 1,00 1,00 1,67 1,67 1,67 1,67 2,00 2,00 AZERBAYCAN 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 KAZAKĐSTAN 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 KIRGIZ CUMHUR. 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 TÜRKMENĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 ÖZBEKĐSTAN 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 1,67 1,67 1,67 1,67 AZERBAYCAN 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 KAZAKĐSTAN 1,00 1,00 2,00 2,00 2,33 2,33 2,33 2,33 2,67 2,67 3,00 3,00 3,00 3,00 KIRGIZ CUMHUR. 1,00 1,00 2,00 2,00 2,33 2,33 2,00 2,00 2,00 2,00 2,33 2,33 2,33 2,33 TÜRKMENĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 ÖZBEKĐSTAN 1,00 1,00 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 AZERBAYCAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 KAZAKĐSTAN 1,00 1,00 1,67 1,67 1,67 2,00 2,00 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,67 KIRGIZ CUMHUR. 1,00 1,00 1,67 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 TÜRKMENĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 ÖZBEKĐSTAN 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 Kaynak: EBRD, 636

157 II International Congress Tablo 4. Seçilmiş Ülkelerde Geçiş Sürecinin Altyapı Göstergeleri Endeksi Geçiş Göstergeleri Kapsamlı Altyapı Reformu Telekomünükasyon Demiryolu Elektrik Enerjisi Karayolu Su ve Atık Su Ülkeler AZERBAYCAN 1,00 1,00 1,00 1,33 1,33 1,33 1,33 1,67 1,67 1,67 1,67 2,00 2,00 2,00 KAZAKĐSTAN 1,00 1,00 1,67 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,67 KIRGIZ CUMHUR. 1,00 1,00 1,33 1,33 1,33 1,33 1,33 1,33 1,33 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 TÜRKMENĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 ÖZBEKĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,33 1,33 1,33 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 AZERBAYCAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,67 1,67 1,67 KAZAKĐSTAN 1,00 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,67 2,67 3,00 KIRGIZ CUMHUR. 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,33 2,33 2,33 2,67 3,00 3,00 3,00 TÜRKMENĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 ÖZBEKĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 AZERBAYCAN NA NA NA NA NA 2,00 2,00 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 KAZAKĐSTAN NA NA NA NA NA 2,00 2,00 2,33 2,67 2,67 2,67 2,67 3,00 3,00 KIRGIZ CUMHUR. NA NA NA NA NA 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 TÜRKMENĐSTAN NA NA NA NA NA 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 ÖZBEKĐSTAN NA NA NA NA NA 2,00 2,00 2,33 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 2,67 AZERBAYCAN 1,00 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 KAZAKĐSTAN 1,00 1,00 3,00 3,33 3,33 3,33 3,33 3,00 3,00 3,00 3,00 3,33 3,33 3,33 KIRGIZ CUMHUR. 1,00 1,00 2,00 2,00 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 TÜRKMENĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 ÖZBEKĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,33 2,33 AZERBAYCAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 2,33 KAZAKĐSTAN 1,00 1,00 1,67 1,67 1,67 1,67 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 KIRGIZ CUMHUR. 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 TÜRKMENĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 ÖZBEKĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 AZERBAYCAN 1,00 1,00 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 KAZAKĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 2,00 2,00 2,00 KIRGIZ CUMHUR. 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 TÜRKMENĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 ÖZBEKĐSTAN 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,67 1,67 1,67 1,67 1,67 Kaynak: EBRD, 637

158 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Tablo 5. Azerbaycan Yapısal ve Kurumsal Göstergeleri Girişim Özelleştirme Gelirleri (Kumulatif, GSYĐH %'si) na na 0,0 1,7 2,0 2,4 2,6 3,0 3,2 na Özel Sektörün GSYĐH daki Payı (%) 10,0 10,0 25,0 45,0 60,0 60,0 60,0 60,0 60,0 60,0 Özel Sektörün Đstihdam Đçindeki Payı (%) na na 42,8 65,5 66,6 68,0 68,5 68,4 68,1 na Bütçe Sübvansiyonları ve Cari Transferler GSYĐH %'si) na na 8,1 6,9 6,6 11,9 11,9 10,7 8,3 na Sanayinin Toplam Đstihdamdaki Payı (%) na na 9,7 6,7 6,6 6,8 6,7 7,0 7,0 na Sanayide Đşgücü Verimliliği Değişimi(%) na na -16,6 10,7 6,4 1,7 5,9 1,3 29,7 na Yatırım/GSYĐH (%) na na 23,7 20,6 20,7 34,6 49,6 53,2 56,1 na Piyasalar ve Ticaret Tüketici Fiyat Endeksinde Kamunun Belirlediği Fiyatların Payı (%) Na na 8,0 6,0 6,0 6,0 6,0 7,0 na na Kamunun Fiyatını Belirlediği Malların EBRD-15 Sepetindeki Sayısı Na na 12,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 na Geçiş Süreci Dışındaki Ülkelerle Ticaretin Payı (%) Na na 58,3 78,2 79,3 75,0 70,0 67,4 65,7 na Ticaretin GSYĐH'daki Payı (%) na na 67,6 63,3 61,5 66,2 73,5 84,4 94,0 na Gümrük Gelirleri (ithalat %'si) na na 15,2 8,8 12,5 9,1 6,0 4,9 11,7 na Finansal Sektör Banka Sayısı (yabancı sermayeli) 13 (na) 13 (na) 180 (5) 59 (5) 53 (5) 46 (4) 46 (4) 44 (5) 44 (5) na Kamu Bankalarının Aktiflerinin Payı (%) na na 80,5 60,4 58,3 62,0 55,3 56,1 55,2 na Yabancı Sermayeli Banka Aktiflerinin Payı (%) na na na 4,4 4,6 4,1 5,2 5,8 6,6 na Geri Ödenmeyen Krediler (Toplam krediler içindeki % si) na na 21,9 14,4 20,5 19,7 14,6 14,5 14,9 na Yurtiçi Özel Sektör Kredileri (GSYĐH %'si) na na na na na 3,6 4,1 5,3 6,2 na Tüketici Kredi (GSYĐH %'si) na na na na 1,0 1,4 2,0 3,0 3,1 na Đpotekli Konut Kredisi Borçlanması (GSYĐH %'si) na na na na na na na na na na Menkul Kıymetlerin Kapitalizasyonu (GSYĐH %'si) na na na 3,0 3,6 na na na na na Menkul kıymetler Ticaret Hacmi ( Sermaye Kapitalizasyonunun %'si ) na na na na na na na na na na Eurobond Arzı (GSYĐH içindeki yüzdesi) na na na 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 na Altyapı Sabit Hat (Mobil) Yaygınlık Oranı (100 kişi içinde) 8.4 (0.0) 8.7 (0.0) 9.4 (0.1) 9.8 (5.2) 11 (8.9) 11 (9.6) 11(12.7) 12 (17.4) 13 (26.7) na Internet Yaygınlık Oranı ( kişi içinde) 0,0 0,0 0,0 1,9 1,6 1,4 0,7 0,4 0,4 na Demiryolu Đşgücü Verimliliği (1989=100) 100,0 91,4 8,5 23,7 25,4 29,4 31,9 37,4 44,2 na Konut Elektrik Tarifesi (USc kwh) na na 0,4 2,1 2,1 2,0 2,0 2,0 2,2 na Elektrik Ortalama Birikim Oranı (%) na na na na Birim Enerji Kullanımı GSYĐH'nin (kişi başı enerji tüketimini PPP USD olarak) na na 1,0 1,8 2,0 2,2 2,3 na na na Kaynak: EBRD, 638

159 II International Congress Tablo-6: Kazakistan Yapısal ve Kurumsal Göstergeleri Girişim Özelleştirme Gelirleri (Kumulatif, GSYĐH %'si) 0,0 0,0 12,7 24,6 25,1 25,6 27,0 27,1 27,3 na Özel Sektörün GSYĐH daki Payı (%) 5,0 5,0 25,0 60,0 60,0 65,0 65,0 65,0 65,0 65,0 Özel Sektörün Đstihdam Đçindeki Payı (%) na na na 78,8 74,9 75,0 75,4 75,3 75,5 na Bütçe Sübvansiyonları ve Cari Transferler GSYĐH %'si) na na na 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 na na Sanayinin Toplam Đstihdamdaki Payı (%) na na 20,5 13,8 12,4 12,3 12,2 12,1 12,3 na Sanayide Đşgücü Verimliliği Değişimi(%) na na 0,3 22,2 17,2 11,4 5,1 8,3 2,0 na Yatırım/GSYĐH (%) na na 23,3 18,1 26,9 27,3 25,9 22,7 na na Piyasalar ve Ticaret Tüketici Fiyat Endeksinde Kamunun Belirlediği Fiyatların Payı (%) na na 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Kamunun Fiyatını Belirlediği Malların EBRD-15 Sepetindeki Sayısı 15,0 15,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Geçiş Süreci Dışındaki Ülkelerle Ticaretin Payı (%) 1 na na 39,9 64,2 57,3 61,8 65,5 65,3 67,9 na Ticaretin GSYĐH'daki Payı (%) na na 64,7 89,7 76,2 73,3 73,9 79,8 82,5 na Gümrük Gelirleri (ithalat %'si) na na 3,9 1,8 2,1 3,1 3,0 2,7 2,6 na Finansal Sektör Banka Sayısı (yabancı sermayeli) na na 130 (na) 48 (16) 44 (15) 38 (17) 36 (16) 35 (15) 34 (14) na Kamu Bankalarının Aktiflerinin Payı (%) 2 na na 24,3 1,9 3,5 5,2 5,1 3,7 3,1 na Yabancı Sermayeli Banka Aktiflerinin Payı (%) na na na 19,8 17,3 34,3 56,9 5,5 7,3 na Geri Ödenmeyen Krediler (Toplam krediler içindeki % si) 3 na na 14,9 na na 11,9 13,1 11,9 9,6 na Yurtiçi Özel Sektör Kredileri (GSYĐH %'si) 4 na na 6,1 10,6 15,3 18,1 21,3 25,9 35,4 na Tüketici Kredi (GSYĐH %'si) 4 na na 1,1 0,6 1,0 1,6 2,7 5,2 9,1 na Đpotekli Konut Kredisi Borçlanması (GSYĐH %'si) na na na na na na 1,1 3,1 4,5 na Menkul Kıymetlerin Kapitalizasyonu (GSYĐH %'si) na na na 7,5 5,6 5,5 7,7 8,7 18,9 na Menkul kıymetler Ticaret Hacmi (Sermaye Kapitalizasyonunun %'si ) na na na 5,0 25,1 26,5 22,0 30,3 14,9 na Eurobond Arzı (GSYĐH içindeki yüzdesi) na na na 1,9 1,1 1,3 1,7 8,1 4,9 na Altyapı Sabit Hat (Mobil) Yaygınlık Oranı (100 kişi içinde) 7.4 (0.0) 8.0 (0.0) 11.8 (0.0) 12.2 (1.3) 13.0 (3.9) 14.0 (6.9) 15.0 (9.0) 16.9 (18.6) 16.9 (33.4) na Internet Yaygınlık Oranı ( kişi içinde) 0,0 0,0 0,1 4,9 7,3 11,1 14,4 15,3 15,3 na Demiryolu Đşgücü Verimliliği (1989=100) 100,0 94,7 32,6 42,5 46,3 51,0 58,5 62,6 102,8 na Konut Elektrik Tarifesi (USc kwh) na na 3,0 2,8 2,7 3,0 3,1 3,0 3,1 na Elektrik Ortalama Birikim Oranı (%) na na 75 na na 92 na na na na Birim Enerji Kullanımı GSYĐH'nin (kişi başı enerji tüketimini PPP USD olarak) na na 1,0 1,8 1,8 1,9 1,9 na na na Gümrük Gelirleri uluslarası ticaret vergilerinden oluşmaktadır. Aralık 2000'de devlet tassaruf Bankasındaki hissesini yüzde ellinin altına düşürdü. IMF, Global Financial Stability Report Eylül Kazakistan Ulusal Bankası, Đstatistik Bülteni. Kaynak:EBRD, 639

160 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Tablo 7. Kırgızistan Cumhuriyeti Yapısal ve Kurumsal Göstergeleri Girişim Özelleştirme Gelirleri (Kumulatif, GSYĐH 'si) na na 1,1 2,3 2,7 2,9 3,2 7,2 7,4 na Özel Sektörün GSYĐH daki Payı (%) 5,0 5,0 40,0 60,0 60,0 65,0 65,0 75,0 75,0 75,0 Özel Sektörün Đstihdam Đçindeki Payı (%) na na 68,5 78,2 79,1 79,7 80,3 80,9 na na Bütçe Sübvansiyonları ve Cari Transferler GSYĐH %'si) na na 2,3 na 3,0 3,4 3,2 3,1 3,4 na Sanayinin Toplam Đstihdamdaki Payı (%) na na 12,5 8,0 7,9 7,8 7,7 8,1 na na Sanayide Đşgücü Verimliliği Değişimi(%) na na -11,4 18,5 5,8-10,2 15,9-3,1 na na Yatırım/GSYĐH (%) na na 18,3 20,0 17,8 17,4 11,6 14,3 15,3 na Piyasalar ve Ticaret Tüketici Fiyat Endeksinde Kamunun Belirlediği Fiyatların Payı (%) 100,0 90,0 na na na na na 12,0 12,9 na Kamunun Fiyatını Belirlediği Malların EBRD-15 Sepetindeki Sayısı 15,0 15,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 2,0 na Geçiş Süreci Dışındaki Ülkelerle Ticaretin Payı (%) na na 17,6 56,9 52,5 53,8 50,3 53,9 61,2 na Ticaretin GSYĐH'daki Payı (%) na na 63,0 74,3 60,8 66,6 68,4 74,0 74,0 na Gümrük Gelirleri (ithalat %'si) na na 2,3 1,1 1,4 1,6 1,3 1,2 3,6 na Finansal Sektör Banka Sayısı (yabancı sermayeli) na na 18 (3) 22 (6) 20 (5) 20 (6) 21 (7) 19 (10) 19(10) na Kamu Bankalarının Aktiflerinin Payı (%) na na 69,7 15,8 16,6 9,7 7,2 4,1 4,8 na Yabancı Sermayeli Banka Aktiflerinin Payı (%) na na na 24,6 32,7 50,4 61,2 70,1 73,6 na Geri Ödenmeyen Krediler (Toplam krediler içindeki % si) na na 72,0 16,3 13,8 17,6 11,2 6,1 7,7 na Yurtiçi Özel Sektör Kredileri (GSYĐH %'si) na na 12,5 2,2 2,0 2,6 na na na na Tüketici Kredi (GSYĐH %'si) na na na na 0,4 0,4 0,5 0,9 1,2 na Đpotekli Konut Kredisi Borçlanması (GSYĐH %'si) na na na na 0,0 0,0 0,1 0,3 0,5 na Menkul Kıymetlerin Kapitalizasyonu (GSYĐH %'si) na na na 0,3 0,3 0,5 1,6 1,5 1,7 na Menkul kıymetler Ticaret Hacmi ( Sermaye Kapitalizasyonunun %'si ) na na na na na na na na na na Eurobond Arzı (GSYĐH içindeki yüzdesi) na na na 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 na Altyapı Sabit Hat (Mobil) Yaygınlık Oranı (100 kişi içinde) 6.7 (0.0) 7.2 (0.0) 7.6 (0.0) 7.7 (0.2) 7.9 (0.6) 7.9 (1.1) 7.9 (2.8) 8.2 (5.2) 8.3 (10.3) na Internet Yaygınlık Oranı ( kişi içinde) 0,0 0,0 0,0 8,4 9,2 11,8 11,3 11,0 11,0 na Demiryolu Đşgücü Verimliliği (1989=100) na 100,0 16,9 14,5 14,3 16,2 22,0 27,4 24,0 na Konut Elektrik Tarifesi (USc kwh) na na na 0,6 0,7 1,0 1,0 1,0 1,2 na Elektrik Ortalama Birikim Oranı (%) na na na 45 na na 74 na Birim Enerji Kullanımı GSYĐH'nin (kişi başı enerji tüketimini PPP USD olarak) na na 2,1 3,1 3,6 3,2 3,2 na na na 1 Gümrük Gelirleri ithalatta ayrımsal vegi sistemindeki vergilerden oluşmaktadır. Kaynak: EBRD, 640

161 II International Congress Tablo 8. Türkmensitan Yapısal ve Kurumsal Göstergeleri Girişim Özelleştirme Gelirleri (Kumulatif, GSYĐH 'si) na na 0,2 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 na Özel Sektörün GSYĐH daki Payı (%) 10,0 10,0 15,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 25,0 Özel Sektörün Đstihdam Đçindeki Payı (%) na na na na na na na na na na Bütçe Sübvansiyonları ve Cari Transferler GSYĐH %'si) na na 1,7 na na na na na na na Sanayinin Toplam Đstihdamdaki Payı (%) na na 10,1 13,0 13,5 13,8 13,8 14,0 na na Sanayide Đşgücü Verimliliği Değişimi(%) na na 14,0 24,7 10,6 7,5 10,7 12,0 na na Yatırım/GSYĐH (%) na na na 36,4 31,7 27,6 25,3 23,8 na na Piyasalar ve Ticaret Tüketici Fiyat Endeksinde Kamunun Belirlediği Fiyatların Payı (%) 20,8 20,8 18,8 6,8 6,8 6,8 6,7 6,7 na na Kamunun Fiyatını Belirlediği Malların EBRD-15 Sepetindeki Sayısı 8,0 8,0 5,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 na Geçiş Süreci Dışındaki Ülkelerle Ticaretin Payı (%) na na 31,8 51,3 50,1 54,7 54,4 51,2 46,0 na Ticaretin GSYĐH'daki Payı (%) na na 118,8 140,5 129,0 104,8 102,1 99,9 102,8 na Gümrük Gelirleri (ithalat %'si) na na 0,3 na na na na na na na Finansal Sektör Banka Sayısı (yabancı sermayeli) na na 67 (3) 13 (4) 13 (4) 13 (4) 12 (4) 11 (4) 11 (4) na Kamu Bankalarının Aktiflerinin Payı (%) na na 26,1 97,1 96,5 95,7 96,1 na na na Yabancı Sermayeli Banka Aktiflerinin Payı (%) na na 0,0 1,3 1,3 1,7 1,6 na na na Geri Ödenmeyen Krediler (Toplam krediler içindeki % si) na na 11,2 0,2 0,3 0,3 0,3 na na na Yurtiçi Özel Sektör Kredileri (GSYĐH %'si) na na na 2,2 2,0 1,9 1,9 na na na Tüketici Kredi (GSYĐH %'si) na na na na na na na na na na Đpotekli Konut Kredisi Borçlanması (GSYĐH %'si) na na na na na na na na na na Menkul Kıymetlerin Kapitalizasyonu (GSYĐH %'si) na na na na na na na na na na Menkul kıymetler Ticaret Hacmi ( Sermaye Kapitalizasyonunun %'si ) na na na na na na na na na na Eurobond Arzı (GSYĐH içindeki yüzdesi) na na na 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 na Altyapı Sabit Hat (Mobil) Yaygınlık Oranı (100 kişi içinde) 5.9 (0.0) 6.0 (0.0) 7.1 (0.0) 8.2 (0.2) 8.0 (0.2) 7.7 (0.2) 7.7 (0.2) 7.7 (1.0) 7.7 (1.0) na Internet Yaygınlık Oranı ( kişi içinde) 0,0 0,0 0,0 2,8 3,4 4,2 1,1 1,2 1,2 na Demiryolu Đşgücü Verimliliği (1989=100) na na 34,0 27,3 26,9 32,7 34,4 34,0 37,7 na Konut Elektrik Tarifesi (USc kwh) na na na 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,4 na Elektrik Ortalama Birikim Oranı (%) na na na 30 na 63 na na na na Birim Enerji Kullanımı GSYĐH'nin (kişi başı enerji tüketimini PPP USD olarak) na na 0,9 1,2 1,3 1,5 1,3 na na na Kaynak: EBRD, 641

162 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Tablo 9. Özbekistan Yapısal ve Kurumsal Göstergeleri Girişim Özelleştirme Gelirleri (Kumulatif, GSYĐH 'si) na na 1,6 2,8 2,9 3,5 4,0 4,7 5,2 na Özel Sektörün GSYĐH daki Payı (%) 10,0 10,0 30,0 45,0 45,0 45,0 45,0 45,0 45,0 45,0 Özel Sektörün Đstihdam Đçindeki Payı (%) na na na na na na na na na na Bütçe Sübvansiyonları ve Cari Transferler GSYĐH %'si) na na 3,4 2,2 2,1 1,9 2,1 2,2 na na Sanayinin Toplam Đstihdamdaki Payı (%) na na 12,9 12,7 12,7 12,7 12,4 13,0 13,2 na Sanayide Đşgücü Verimliliği Değişimi(%) na na -1,6-0,6 1,8 0,7 2,5-2,3-0,7 na Yatırım/GSYĐH (%) na na 24,2 19,6 21,1 21,2 20,7 22,5 23,0 na Piyasalar ve Ticaret Tüketici Fiyat Endeksinde Kamunun Belirlediği Fiyatların Payı (%) na na 46,0 53,0 53,0 53,0 53,0 53,0 na na Kamunun Fiyatını Belirlediği Malların EBRD-15 Sepetindeki Sayısı na na 7,0 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0 4,0 na Geçiş Süreci Dışındaki Ülkelerle Ticaretin Payı (%) na na 34,9 45,3 48,4 48,6 57,2 54,1 50,8 na Ticaretin GSYĐH'daki Payı (%) na na 73,2 59,6 69,5 55,8 57,1 59,7 57,1 na Gümrük Gelirleri (ithalat %'si) na na 2,6 2,6 1,9 2,8 3,8 3,1 3,1 na Finansal Sektör Banka Sayısı (yabancı sermayeli) na na 31 (1) 34 (6) 38 (6) 35 (6) 33 (5) 31 (5) na na Kamu Bankalarının Aktiflerinin Payı (%) na na 38,4 77,5 80,4 73,7 70,0 67,6 na na Yabancı Sermayeli Banka Aktiflerinin Payı (%) na na 0,1 2,2 2,4 3,2 4,3 4,4 na na Geri Ödenmeyen Krediler (Toplam krediler içindeki % si) na na 0,0 0,0 na na na na na na Yurtiçi Özel Sektör Kredileri (GSYĐH %'si) na na na 27,9 36,9 34,0 27,5 24,5 20,4 na Tüketici Kredi (GSYĐH %'si) na na na na na na na na na na Đpotekli Konut Kredisi Borçlanması (GSYĐH %'si) na na na na na na na na na na Menkul Kıymetlerin Kapitalizasyonu (GSYĐH %'si) na na na 0,6 0,6 0,4 0,1 0,0 0,3 na Menkul kıymetler Ticaret Hacmi ( Sermaye Kapitalizasyonunun %'si ) na na na na na na na na na na Eurobond Arzı (GSYĐH içindeki yüzdesi) na na na 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 na Altyapı Sabit Hat (Mobil) Yaygınlık Oranı (100 kişi içinde) 6.8 (0.0) 6.9 (0.0) 6.7 (0.0) 6.7 (0.2)6.7 (0.5) 6.7 (0.7) 6.7 (1.3)6.7 (2.1) 6.7 (2.7) na Internet Yaygınlık Oranı ( kişi içinde) 0,0 0,0 0,2 0,1 0,1 0,1 0,4 1,1 1,1 na Demiryolu Đşgücü Verimliliği (1989=100) 100,0 105,0 26,3 33,7 35,6 51,1 51,8 47,9 45,6 na Konut Elektrik Tarifesi (USc kwh) na na na 1,0 1,0 1,2 1,7 na 2,6 na Elektrik Ortalama Birikim Oranı (%) na na na na na na 60 na Birim Enerji Kullanımı GSYĐH'nin (kişi başı enerji tüketimini PPP USD olarak) na na 0,7 0,7 0,8 0,8 0,8 na na na 1 Gümrük Gelirleri gümrük tarifeleri ve ihracat vergilerinden oluşmaktadır. Kaynak: EBRD, 642

163 II International Congress GRAFĐK-1 AZERBAYCAN 10 EKONOMĐK SEBESTLĐK ĐNDEKSĐ Đş Gücü Serbestisi 65,4 Fdm Yolsuzluk Đndeksi 22 Mülkiyet Hakları Finansal Serbestlik Yatırım Serbestisi Parasal Serbestlik 76,8 Fdm Yönetişim Đndeksi Mali Serbestlik 86,6 87,2 Ticaret Serbestisi 67,6 Đş Serbestisi Dünya Ort. Azerbaycan GRAFĐK-2 KAZAKĐSTAN 10 EKONOMĐK SERBESTLĐK EDEKSĐ Đş Gücü Serbestisi 80,5 Fdm Yolsuzluk Đndeksi 26 Mülkiyet Hakları 30 Finansal Serbestlik 60 Yatırım Serbestisi 30 Parasal Serbestlik 72,9 Fdm Yönetişim Đndeksi Mali Serbestlik 85,9 87,6 Ticaret Serbestisi Đş Serbestisi 64,2 66, Dünya Ort. Kazakistan GRAFĐK-3 KIRGIZĐSTAN 10 EKONOMĐK SERBESTLĐK ENDEKSĐ Đş Gücü Serbestisi 74,4 Fdm Yolsuzluk Đndeksi 23 Mülkiyet Hakları 30 Finansal Serbestlik 50 Yatırım Serbestisi 40 Parasal Serbestlik Fdm Yönetişim Đndeksi 77,1 76,3 Mali Serbestlik 95,1 Ticaret Serbestisi 71,4 Đş Serbestisi 61, Dünya Ort. Özbekistan 643

164 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process GRAFĐK-4 TÜRKMENĐSTAN 10 EKONOMĐK SERBESTLĐK ENDEKSĐ Đş Gücü Serbestisi 30 Fdm Yolsuzluk Đndeksi 18 Mülkiyet Hakları Finansal Serbestlik Yatırım Serbestisi Parasal Serbestlik 65,9 Fdm Yönetişim Đndeksi 82,9 Mali Serbestlik 94,4 Ticaret Serbestisi 74,2 Đş Serbestisi Dünya Ort. Türkmenistan GRAFĐK-5 ÖZBEKĐSTAN 10 EKONOMĐK SERBESTLĐK ENDEKSĐ Đş Gücü Serbestisi 74,7 Fdm Yolsuzluk Đndeksi 22 Mülkiyet Hakları 30 Finansal Serbestlik 20 Yatırım Serbestisi 30 Parasal Serbestlik 58,6 Fdm Yönetişim Đndeksi 66,1 Mali Serbestlik 90 Ticaret Serbestisi Đş Serbestisi 68,2 66, Dünya Ort. Özbekistan 644

165 TRANSITION PERIOD OF CENTRAL ASIA TO THE FREE MARKET ECONOMY: SUCCESSES AND CHALLENGES Bahar AMANGELDYEVA Turkmenistan ABSTRACT The five former Soviet republics have become separate states, developing at different rates and in different directions, and with different political and economic regimes. The cohesion of the region has broken down and economic development is hampered by internal and regional political troubles. Poverty has risen dramatically and bad governance is inhibiting efficient exploitation of natural resources in some countries. The transition to market economies, however, has been largely completed. The countries contain about 56 million people: 25 million in Uzbekistan, 15 million in Kazakhstan (which has a larger GDP than Uzbekistan), and 5-6 million each in the Kyrgyz Republic, Tajikistan and Turkmenistan. Kazakhstan has large oil reserves, and the Caspian Basin has become a centre of interest for oil. Turkmenistan with the fourth largest natural gas reserves in the world is also a potential important energy supplier. Most of Central Asia was incorporated into the Russian Empire in the 1860s and 1870s, and was subsequently developed as a supplier of cotton to mills in Russia. In the Soviet era, the Central Asian republics were open economies, supplying raw materials (cotton, oil, gas and minerals) to the rest of the USSR, but insulated from the global economy. The Soviet economy was planned as a single unit, in which republics borders mattered little and links from Central Asia were overwhelmingly to the north. Other initial conditions in 1991 included the lowest incomes in the USSR (the Kyrgyz, Tajik, Turkmen and Uzbek republics, together with Azerbaijan, had the highest poverty rates), but relatively equal income distribution and high social indicators such as literacy rates or life expectancy. The dissolution of the USSR was unexpected in Central Asia and the new independent states were unprepared. The high inflation of 1999 was turned into hyperinflation in 1992 because of the inappropriate institutions of the rouble zone. In this difficult situation, the five countries moved at differing speeds to stabilize their economies and establish market-based systems. The Kyrgyz Republic moved fastest, bringing annual inflation below 50 per cent in 1995, and also introduced the most liberal reforms, reflected in 1998 in it becoming the first Soviet successor state to join the World Trade Organization. Kazakhstan was initially also a rapid reformer, but the process stalled in the mid-1990s, as large-scale privatization was characterized by insiders and other well-connected people gaining the lion s share of the most valuable assets. Uzbekistan was a more gradual reformer, completing small-scale privatization and housing, but retaining state orders for key agricultural products and delaying large-scale privatization. In October 1996, Uzbekistan took a backward step, introducing foreign exchange controls. Turkmenistan has also had foreign exchange controls since 1998, but in the context of minimal economic reform and a personalized government. Tajikistan experienced civil war for much of the 1990s and, even since the 1997 peace agreement, the government has not exercised full control over the national territory. Macroeconomic performance since independence has been disappointing, but with great variation. Kazakhstan and the Kyrgyz Republic both experienced deep recessions in the first half of the 1990s, recovered slightly in , before being hit by the 1998 Russian crisis. Turkmenistan had a slower initial decline, but the recession continued for longer and went deeper. Tajikistan experienced the biggest decline in incomes and even with some recovery since 1997, living standards have fallen to levels associated with the least-developed countries. The Uzbekistan economy has been well-managed, in the narrow sense of, for example, maintaining infrastructure, collecting taxes and keeping up expenditure on education and social security. With independence, the five countries have had to establish international economic policies. None of these regional arrangements has had much economic impact, and trade has been on a multilateral basis. This is beneficial insofar as the countries have not become tied into trade-diverting regionalism. There is pressing need for regional cooperation on water and energy issues and to facilitate intraregional and transit trade. The Central Asian countries are now market-based economies. The economies have become more different, the five countries must for many purposes now be treated as separate entities rather than as a single region. Tajikistan and the Kyrgyz Republic stand out as disadvantaged landlocked countries, with limited economic prospects and many of the problems of lowincome countries. Turkmenistan is potentially energy-rich. Kazakhstan and Uzbekistan have the best economic prospects for the next decade. CHAPTER I - INTRODUCTION At the time of the dissolution of the USSR the Central Asian republics were, together with Azerbaijan, the poorest Soviet republics and the ones with the largest percentage of the population living in poverty (Table 1). Since becoming independent, Kazakhstan, the Kyrgyz Republic, Tajikistan, Turkmenistan and Uzbekistan have followed divergent national development strategies, with the first two moving relatively quickly to reform their economies and the last two adopting explicitly gradual transition strategies. All five countries suffered declines in output and national expenditure, but there is dispute over the magnitudes. Measures of GDP show smaller declines in Uzbekistan and Turkmenistan, and larger declines in the Kyrgyz Republic, Kazakhstan and Tajikistan. This challenges the widely 645

166 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process held view that more rapid reform is associated with better performance and also conflicts with casual observation that, while in Uzbekistan living standards may have held up relatively well, this has not been the case in Turkmenistan. The drawbacks of using standard national accounting aggregates during periods of rapid structural change are well-known, and as measures of living standards they are further vitiated by the inability of per capita national income to capture changes in inequality and poverty. The move to a more market-oriented economy has everywhere increased inequality (Cornia, 1996; Milanovic, 1998). The Central Asian economies offer an interesting comparative study in reform paths of formerly centrally planned economies. From fairly similar starting points they have pursued different policies since the demise of the Soviet Union in December Soviet Central Asian Republics (CARs) were forced to concentrate during the early years of nationhood on institution building and addressing the immediate macroeconomic problems. By 1998 they were in a position to take a longer term perspective. This paper examines the nature of the countries economic development since the dissolution of the USSR in December 1991 and attempts to forecast potential scenarios. Prior to proceeding to the literature review section, I would like briefly outline the contents of the chapters. Chapter II is mainly about the key definitions used during this paper writing. Following a brief review of historical background and an overview of the five countries macroeconomic performance till 1992, sections V and VI analyze their post-independence economic development in a greater detail, subdivided into two periods as during and after, Despite the similarities in initial conditions, national economic policies have differed substantially since independence. Section IV reviews the position of the Central Asian republics in the Soviet economic system. Section V describes the various national approaches to the problems of the first phase of national policymaking, whereas the next section VI turns to the second phase and an achievement of longer term socioeconomic goals, and analyses the relationship between economic reform, development strategies and microeconomic data. The various reform paths adopted by the independent governments of he CARs have implications not just for economic performance but also for the nature of the reformed economy. Section VII will analyze the differing market models which are emerging within Central Asian region on the detailed sample of each state. All five countries specialize in primary products and have open economies. Section VIII traces developments in the countries' international economic relations, focusing on the choice between various regional options and multilateralism. The final section draws some conclusions about the future for the five countries over the next dozen years. Therefore, this work seeks to contribute to research on the transition economies of developing countries, with particular attention to Central Asian region. The study uses literature and surveys analysis. CHAPTER II DEFINITIONS There are different definitions and approaches to transition period and economy. Following definitions will be used throughout the paper as well. Bank [bæŋk] is a business which provides financial services for profit. Traditional banking services include receiving deposits of money, lending money and processing transactions. Some banks (called Banks of issue) issue banknotes as legal tender. Development is a dynamic process of improvement, which implies a change, an evolution, growth and advancement. Development as a phenomenon suggests that people are able to control their future and can improve their condi-tion in the world (living conditions, capacity to feed, education level, life length, etc.) through process towards something better (Skeldon R., 1997). Economy: 1. Activities related to the production and distribution of goods and services in a particular geographic region 2. The correct and effective use of available resources. Globalization, also globalisation, refers to increasing global connectivity, integration and interdependence in the economic, social, technological, cultural, political, and ecological spheres. Globalization is an umbrella term and is perhaps best understood as a unitary process inclusive of many sub-processes (such as enhanced economic interdependence, increased cultural influence, rapid advances of information technology, and novel governance and geopolitical challenges) that are increasingly binding people and the biosphere more tightly into one global system with one destiny. Globalisation in short is how our world is becoming more and more like one country each and every day. 646

167 II International Congress A region's gross domestic product, or GDP, is one of the ways for measuring the size of its economy. The GDP of a country is defined as the market value of all final goods and services produced within a country in a given period of time. It is also considered the sum of value added at every stage of production of all final goods and services produced within a country in a given period of time. Hyperinflation is inflation that is "out of control", a condition in which prices increase rapidly as a currency loses its value. Income is the money that is received as a result of the normal business activities of an individual or a business. The word inflation refers to a general rise in prices measured against a standard level of purchasing power. Inflation is measured by comparing two sets of goods at two points in time, and computing the increase in cost not reflected by an increase in quality. Interest is the fee paid to borrow money. Macroeconomics is a branch of economics that deals with the performance, structure, and behavior of the economy as a whole. Macroeconomists study and seek to understand the determinants of aggregate trends in the economy with particular focus on national income, unemployment, inflation, investment, and international trade. A mahallya (sometimes transliterated mahalla) is an urban division in Uzbekistan. Historically, mahallas were autonomous social institutions built around familial ties and Islamic rituals. Today, they are formal structures run by committees (headed by chairs called aqsaqals ) and regulated by the government. A market is a social arrangement that allows buyers and sellers to discover information and carry out a voluntary exchange of goods or services. It is one of the two key institutions that organize trade, along with the right to own property. A market economy (also called a free market economy or a free enterprise economy) is an economic system in which the production and distribution of goods and services takes place through the mechanism of free markets guided by a free price system. In a market economy, businesses and consumers decide on their own volition what they will produce. This is often contrasted with a planned economy, in which government decides what will be produced and in what quantities. Microeconomics is a branch of economics that studies how individuals, households, and firms make decisions to allocate limited resources, typically in markets where goods or services are being bought and sold.microeconomics examines how these decisions and behaviors affect the supply and demand for goods and services, which determines prices, and how prices, in turn, determine the supply and demand of goods and services A planned economy (also known as command economy and centrally planned economy) is an economic sysytem in which the state or government controls the factors of production and makes all decisions about their use and about the distribution of income. In such an economy, the planners decide what should be produced and direct enterprises to produce those goods. Planned economies are in contrast to unplanned economies, i.e. a market economy, where production, distribution, and pricing decisions are made by the private owners of the factors of production based upon their own interests rather than upon furthering some overarching macroeconomic plan. A rate is a special kind of ratio, indicating a relationship between two measurements with different units, such as miles to gallons or cents to pounds. A tariff is a tax on foreign goods upon importation. Since the goods cannot be landed until the tax is paid it is the easiest tax to collect, and the cost of collection is small. A tax is a financial charge or other levy imposed on an individual or a legal entity by a state or a functional equivalent of a state. A transition economy is an economy which is changing from a planned economy to a free market. Transition process is usually characterised by the changing and creating of institutions, particularly private enterprises; changes in the role of the state, thereby, the creation of fundamentally different governmental institutions; and the promotion of private-owned enterprises, markets and independent financial institutions. The underground economy, shadow economy, or black economy consists of all commerce on which applicable taxes are being evaded. The market includes not only legally-prohibited commerce (for example, drugs, prostitution, and gambling activities that are illegal in some locales), but also trade in legal goods and services because some income is not reported and consequently taxation is evaded, e.g., through money laundering, payment in cash (which can almost never be traced), or other means. 647

168 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process CHAPTER III- BACKGROUND Every historical page of any country-specific issue is to be begun with the background of that particular country. So, as you can see in the Table 2, the five Central Asian republics were, with Azerbaijan, the poorest Soviet republics and they all played a similar role in the Soviet economy as producers of primary products, mainly, cotton, energy products and minerals. The Central Asian countries historical and cultural backgrounds have many similarities, although a distinction is sometimes made between the nomadic heritage of the Kazakhs and the Kyrgyz and the more sedentary history of the region covered by Uzbekistan and neighboring parts of Tajikistan and the Kyrgyz Republic. The territory of the five Central Asian nations was absorbed into the Russian Empire in the 18th and 19th centuries. During both the Tsarist and Soviet eras, the Central Asian region was effectively treated as a single economic unit. The southern area became specialized in cotton production after the 1860s, and subsequent railway construction integrated the region into the Russian imperial economy. After the 1917 Revolution, the Central Asian region became part of the Soviet Union in 1992, it was subdivided into the union republics of Uzbekistan (Uzbek SSR) and Turkmenistan (Turkmen SSR) in 1924, and then further subdivided into Kazakhstan (Kazakh ASSR), Kyrgyzstan (Kirghiz ASSR), and Tajikistan (Tajik SSR) in 1929 (Pauline Jones Luong, 2004). 1 The national delimitation was complete only in 1936, when Kyrgyzstan and Kazakhstan were elevated to the status of union republics. The economic role of the Central Asian republics was primarily as a supplier of raw materials to the more industrialized areas of the Soviet Union. The focus on cotton was strengthened, especially after construction began on the Karakum Canal in the 1950s, but it was complemented by the exploitation of energy and mineral resources and by some industrial development. The social sectors were also expanded, leading to universal literacy and increased life expectancy. The Soviet economy was planned as a single unit, which imposed major constraints on the newly independent states' ability to pursue independent economic policies. The transport network 1 The Kazakh ASSR (first known as the Kirgiz Autonomous Oblast) was originally incorporated into the Russian Federation (RSFSR). Thus, although referred to Kazakhstan as a part of Central Asia throughout, the Soviets used the category "Central Asia and Kazakhstan" to refer to this region. was not always suited to domestic trade; the railway between the Kyrgyz Republic's two main cities, for example, passes through Uzbekistan, Tajikistan and Kazakhstan. Pipeline networks and power grids were also designed for an integrated Soviet Union. In consequence the individual republics had very open economies, even though they were shut off from buying or selling in world markets. Table 3 highlights this paradox by comparing the CARs' openness to that of the Canadian provinces in the 1980s (Richard Pomfret, 1997); total trade as a share of GDP is roughly similar for the two groups, but whereas a third to a half of Canadian provinces' trade was outside Canada, only about a tenth of the CARs' trade was outside the USSR (and most of that was barter trade within Comecon or with third world clients of the USSR). Thus the dissolution of the USSR and collapse of Comecon led to severe disruption, while the CARs were ill-prepared to participate in international trade in the world marketplace. The inward-oriented trade patterns within the centrally planned Soviet economy were reinforced by transport, pipeline, and other communications facilities. The railways and pipelines led to Russia, and most air services and international phone lines passed through a Moscow hub. The first rail connection between the Central Asian republics and China only opened in 1990, and no rail link to their southern neighbors existed before the 1990s. The combination of Soviet administrativeterritorial divisions and a nationalities policy that elevated the status of titular nationalities in fifteen union republics for example, was presumed to have engendered strong national identities in the five CARs just as they had in the other ten union republics (see, e.g., Beissinger 1992; Brubaker 1994; Carrere d'encausse 1993; Naumkin 1994; Roeder 1991; Roy 2000; Slezkine 1994). 2 Independent statehood came suddenly and unexpectedly to the five former CARs - Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan and Uzbekistan. The Communist Party leadership in most of these new countries simply took up the reins of power after independence, which they acquired without a fight and, indeed, without 2 The Soviet Union was divided administratively into 15 national or union republics (SSRs), each of which further subdivided into oblasts (regions), raions (districts), gorods (cities) and villages. Many union republics (SSRs) also contained autonomous republics (ASSRs), autonomous oblasts (AOs), and krais (territories), which were further subdivided into oblasts or okrugs, raions, cities, and villages. See the Table

169 II International Congress much desire. 3 After the dissolution of the USSR, the Central Asian countries were among the Soviet successor states most subject to a severe negative economic shock. All five countries suffered from disrupted supply chains and higher prices for imports. Imminent economic collapse was signaled in falling output and rising prices in 1991, but it would become much worse after formal dissolution of the USSR removed residual central control over the Soviet economic space. After independence, political and economic reform followed different patterns in each of the five countries of Central Asia. 4 The Kyrgyz Republic was one of the most liberal and rapidly reforming transition economies; one indicator is that, in July 1998, it became the first Soviet successor state to accede to the World Trade Organization. Kazakhstan is also considered a reformist regime, although this oil-rich country has many similarities to Russia in the way that privatization created powerful private interests that distorted the reform process (Kalyuzhnova, 1998; Olcott, 2002). The other three Central Asian countries were slower to stabilize the macroeconomy, and still had triple-digit inflation in Uzbekistan has been more cautious in reforming but has been the most successful of all Soviet successor states in terms of output performance (Pomfret, 2000b; Spechler, 2000). Turkmenistan s regime has become increasingly personalized, pursuing a policy based on neutrality and economic independence, with minimal economic reform (Ochs, 1997; Lubin, 1999b; Pomfret, 2001). Tajikistan was in a state of civil war for most of the 1990s but is considered to be a delayed reformer since the 1997 peace agreement. CHAPTER IV- MACROECONOMIC PERFORMANCE AT THE STARTING POINT To start with the starting point while describing the macroeconomic performance of Central Asian countries, it is necessary to mention that the highly centralized Soviet system brought benefits and costs to the Central Asian republics. Economic modernization was associated with improved living standards and other socioeconomic indicators such as longevity, health and 3 4 The CARs were the last to declare their sovereignty from the Soviet Union. In addition, with the exception of President Askar Akaev in Kyrgyzstan, the leaders of the CARs supported the coup against Mikhail Gorbachev in August 1991 and an overwhelming majority of the population in these republics voted to remain part of the Soviet Union thereafter. See, e.g., Bremmer and Taras 1997, Hale On the economies and recent economic history of the Central Asian countries, see Pomfret (1995), Pomfret and Anderson (2001) and Islamov (2201). educational attainment. The costs were externally imposed patterns of specialization, with extreme environmental degradation and erosion of some traditional social relationships. Within the Soviet division of labor the Central Asian republics were all primarily producers of raw materials. The main crop was cotton, of which Uzbekistan is the world s fourth-largest producer. The Soviet heritage is criticized by nationalists for having reduced self-sufficiency by taking land out of food crop production, although the virgin lands program undertaken in the late 1950s and early 1960s to turn northern Kazakhstan into a grainproducing area has had mixed blessings because harvests have been volatile in the harsh climate. Turkmenistan, while also an important cotton producer, became dominated economically by natural gas production in the 1980s. In general, however, the Soviet planners were criticized for starving Central Asia s energy and mineral sector of capital for exploration and exploitation, and Kazakhstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Tajikistan and the Kyrgyz Republic are all trying to develop their energy and mineral resources in conjunction with foreign investors. The only major exception to the primary sector bias is Tashkent, where a modern industrial sector was established during the war when factories were moved from vulnerable locations in the western USSR. Tashkent became the fourth largest city in the USSR and included high-tech industries such as aircraft production. One of the striking features of Soviet economic development was the disregard for environmental consequences. The Central Asian cotton economy is based on an irrigation system which drastically shrank the Aral Sea between the early 1960s and the 1980s, causing a major environmental disaster as mortality and morbidity rates in the worst affected areas (such as the Karakalpak autonomous republic in Uzbekistan) increased. The Aral Sea disaster clearly indicates that the past development strategy based on water- and fertilizer-intensive cotton cultivation is unsustainable. Kazakhstan contained the main nuclear testing areas in the USSR, and soil contamination is widespread. Apart from these specific environmental problems, Soviet Central Asia suffered from the general negative environmental consequences of a system which emphasized output and placed no cost on pollution, with high levels of urban pollution surrounding many mining areas or in cities with unfortunate wind patterns or other locational disadvantages. 5 5 Richard Pomfret. July "Economic developments during the 1990s and prospects for the future", University of Adelaide, Australia, p.p

170 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process The USSR also brought benefits to the people of Central Asia. Compared to their cousins in neighboring countries they were often enjoying higher incomes and universally better access to health, education and other social services. Life expectancy at birth was over 65 years (Table 5) and literacy rates almost a hundred percent. Although the reality did not always match the Soviet rhetoric of equality, the economic status of women was hugely increased by access to education, health services and jobs outside the home. 6 Despite this catalogue of problems, the data in Table 6 continue to be used. This is primarily because the general patterns correspond with other evidence, including casual observation. 7 Table 7 illustrates the patterns of GDP change on example of Central Europe, Russia and Central Asian states during the period of 1989 till CHAPTER V - THE FIRST PHASE: INITIAL CONDITIONS VERSUS NATIONAL POLICIES, EXPLAINING POLICIES AND PERFORMANCE Over two dozen countries in Eastern Europe and the former USSR were abandoning the central planning system within a few years of one another. This phenomenon raised the question of what separated the more successful from the less successful transition economies. The initial debate was over the speed and extent of reform. The econometric evidence has been inconclusive over whether performance has been related to reform. Some have argued that initial conditions were 6 7 Kaser and Mehrotra (1996, 221) quote a Soviet report that in 1925 in the whole of Turkmenistan only 25 women were literate. The numbers would have been higher elsewhere in Central Asia, but female literacy rates among the non- Slavic population were dismally low throughout the region. Trends towards greater gender equality in the workplace in the 1960s and 1970s are confused by the lack of ethnic disaggregation; some observers (eg. Lewis, 1992, 272-3) argue that the trends reflect the large number of Russian women moving into the region, while the status of the indigenous female population remained unchanged. Rapid surveys were used to assess immediate needs in the early 1990s (e.g. Howell, 1996, on the southern districts of the Kyrgyz Republic) and more recently qualitative methods have been used to conceptualize interactions between social, economic and psychological elements of changes in living standards (see, for example, the chapters by Kuehnast on the Kyrgyz Republic and by Gomart on Tajikistan and Uzbekistan in DUdwick et al., 2003), but both of these approaches rely on the small and possibly unrepresentative samples which make generalization of the results difficult. Nevertheless, the patterns of traumatic economic decline during the first half of the 1990s, especially outside the capital cities, are incontrovertible. crucial, but here too the evidence is inconclusive because quantitative indices of initial conditions are contentious. During the Soviet era the Central Asian republics benefited from direct transfers aimed at reducing the large differences in Soviet republics fiscal revenues, and perhaps from indirect transfers resulting from intra-ussr trade at distorted prices. The direct transfers were substantial (Pomfret, 1995, 48-50). After 1991 the transfers were partially retained within the ruble zone but at much reduced levels, and had finished by the end of The tight economic links imposed by Soviet planners led to serious trade disruption when the Union collapsed and payments mechanisms became uncertain. The loss of transfers and post- Soviet trade disruption came on top of the ubiquitous output losses following the shift from central planning to a more market-oriented economy. 8 Although the Central Asian republics were not committed to rapid economic reform, they were forced into major price shocks in The newly independent countries were constrained to follow Russia s January 1992 price reform; otherwise, with a common currency, they would have faced huge trade imbalances due to commodity arbitrage. Some differentiation was apparent as all five countries limited price increases of basic consumer goods, with Tajikistan, Turkmenistan and Uzbekistan employing the most price controls and Kazakhstan and the Kyrgyz Republic the least (Pomfret, 1995, 53-6). During the first two years after the dissolution of the USSR, policy debates were dominated by the currency issue. When Russia tried to assert sole control over monetary policy, its terms were unacceptable to other ruble users and Turkmenistan, Uzbekistan and Kazakhstan exited the ruble zone in November By the end of 1993 Tajikistan was the only country still using the old Soviet rubles, and the Tajik national currency was not introduced until May There is a clear hierarchy in reducing hyperinflation (Table 8). Perceptions of willingness to introduce radical economic reform have influenced access to external finance. The international financial institutions were the main potential lenders, and the World Bank and IMF extended credit to the Kyrgyz Republic as early as Kazakhstan was also able to gain access to World Bank and IMF loans, whereas Uzbekistan was less 8 De Broeck and Kostial (1998) explain much of the output loss in Kazakhstan in terms of disorganization brought on by disruption of supplier links and credit constraints. 650

171 II International Congress generously treated and Turkmenistan and Tajikistan were practically ignored (Table 9). 9 The low open unemployment reported in the Central Asian republics is economically meaningless. 10 The incentives to register as unemployed are insubstantial, and appear to be more than offset by the stigma associated with the status of being unemployed. Many workers prefer to remain on the books of enterprises which are unable to sell what they produce or to pay their employees. Other, primarily female, workers have left the labor market and returned to a traditional role of unremunerated work in the household or to subsistence production. The Central Asian countries offer a fascinating natural experiment, with their fairly similar initial conditions and radically different approaches to creating market-based economies. Furthermore, the national economic policies have differed substantially after independence and every country has elaborated the country-specific transitional model described in the greater details per country descriptions below. Uzbekistan Uzbekistan is the most populous of the CARs. It contains the best-known historical centers in the region (Bukhara, Khiva, Samarkand). Tashkent was the first major city taken by Russian forces in the late 1800s, becoming the administrative centre and springboard for the subsequent conquest of the region. Uzbekistan is, with 25 five million people, the most populous of the Central Asian countries and its record since independence is the most controversial. Initial conditions were at first seen as neutral and its economic reforms have been cautious, but its economic performance by the usual measures has been the best of all former Soviet republics. 9 By 1996 the Kyrgyz Republic and Tajikistan had the highest debt/ GDP ratios of any former Soviet republic. Much of their debt was on concessional terms (in Tajikistan's case from Russia as well as the multilateral institutions), while the other three CARs' smaller debt, relative to GDP, was largely on commercial terms (Kapur and van der Mensbrugghe, 1997). 10 Survey data reveals higher incidence of unemployment, eg. 20% in the 1996 Kyrgyz LSMS, although it is difficult to say, whether this is due to the method or to the more rapid Kyrgyz reforms. The depth of the decline in employment is better reflected in the number of registered employed, which fell in Kazakstan from 6.5 million in 1990 to 4.3 million at the end of 1995, when registered unemployment was reported at 4% (Bauer et al., 1997, 3), and 2.6 million in February 1998 (Kazakstan Economic Trends, January-March 1998, 102). Outside Tashkent, the economy is agricultural and dominated by cotton, apart from some mixed farming (fruit, vegetables and livestock) in the Fergana Valley. Uzbekistan accounted for almost three quarters of Soviet cotton production, and is the world's fourth largest cotton producer. Uzbekistan has some mineral resources, notably gold, whose output was a state secret in Soviet times (but is believed to be the world's eighth largest). At independence Uzbekistan imported most of its primary energy products, although it did have substantial oil refining capacity and was a net exporter of natural gas. The size of the agricultural sector and relative lack of natural resources contributed to Uzbekistan having the lowest per capita GNP among the four CARs. The Autonomous Republic of Karakalpakstan in the extreme west had lower levels of human development by practically every available indicator, and suffered from the worst ecological consequences of the desiccation of the Aral Sea. Uzbekistan's industrial sector is the most diversified. The transport infrastructure is relatively good, at least in the main population centre around Tashkent and in the east. Uzbekistan has an ethnically homogenous population, and although there was some Slavic emigration after independence this was less disruptive than in Kazakhstan. Another favorable initial condition was Tashkent s position as the regional capital of Soviet Central Asia. Uzbekistan gained the biggest air fleet and most military equipment in Central Asia. Uzbekistan Airways emerged as the only competitive international airline in Central Asia and remains one of the few state enterprises to have been successful in the new economic environment. Uzbekistan inherited the most effective administrators in the region. The physical infrastructure has been relatively well kept up, both in the domestic transport network and in the irrigation canals that are crucial to the cotton economy. Corruption is widespread in all of Central Asia, but available evidence suggests lower levels in Uzbekistan. The Uzbek government has had frosty relations with the international financial institutions. Macroeconomic stabilization was not an initial priority but, after the collapse of the rouble zone at the end of 1993, Uzbekistan moved purposefully to reduce inflation. Macroeconomic policy in the two and a half years after January 1994 followed standard IMF advice, and relations with the international financial institutions improved over this period. In October 1996 Uzbekistan responded to a balance of payments crisis by introducing forex controls. 651

172 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process The forex controls have been the major economic issue since Since 1996 Uzbekistan has been a slow reformer. Uzbekistan s financial sector remains dominated by a state-owned bank and financial repression is severe. Uzbekistan is not an open society and this may eventually stifle economic progress, but it has a relatively well-managed economy and this feature helped to minimize the extent of the transitional recession. Kazakhstan Kazakhstan is the other large CAR, with a smaller population but larger GDP than Uzbekistan. Kazakhstan is also the most diverse of the CARs, and indeed is often considered not to be truly part of Central Asia as in the north it blends imperceptibly into the Siberian steppe. The share of the labor force in agriculture is smaller (23% in Kazakhstan in 1987, compared to 34-41% in the other CARs), but the Kazakh agricultural sector is a major grain exporter. Much of the grain production is a result of the Virgin Lands program of the 1950s which brought land in northern Kazakhstan into production. The output of livestock products is also far higher in Kazakhstan than in the other CARs; Kazakhstan accounted for a quarter of wool production in the USSR. Kazakhstan's cotton fields are concentrated around Chimkent, and the market gardening around Almaty. Kazakhstan has the largest oil reserves among the CARs. During the Soviet era it was a source of discontent that investment in oil exploration and exploitation was directed to Siberia rather than to Kazakhstan. Since independence Kazakhstan has signed the largest foreign investment contract of any Soviet successor state, with Chevron for the development of the Tengiz oilfield in northwest Kazakhstan. The oil and mineral endowment, food selfsufficiency and high levels of human capital led many observers to see Kazakhstan as one of the best-placed Soviet successor states in In 1992, Kazakhstan took the lead in economic reform, following Russia s price reform with fewer exceptions than other Central Asian countries. Kazakhstan did, however, face two serious obstacles. It was the only Central Asian country where the titular nationality was not in the majority. The diversity of Kazakhstan's population is related to the large Slavic immigration in the north to farm the Virgin Lands. The high-tech installations associated with the nuclear program and the Soviet space centre also brought non-kazakhs into the republic in larger numbers than in other Soviet republics. In the 1989 census, the population was approximately two-fifths Kazakh, two-fifths Russian and one-fifth other ethnic groups. Many of the Russian population, fearing Kazakhization, also chose to emigrate. 11 The emigrants were not randomly drawn, as they tended to come from among the better educated, thus eroding Kazakhstan s human capital advantage. The second obstacle to fulfilling Kazakhstan s economic potential was connected to the oil sector. The only outlets for Kazakhstan s oil were pipelines through Russia, and Russia has exploited its monopoly position by regulating flows and levying high tariffs. Resources could not be exported at world prices because of the associated political economy factors. The limited extent of economic reform and crony capitalism also inhibited healthy economic development in the mid-1990s. In , Kazakhstan s economy began to grow, but it was hard-hit by the 1998 Russian crisis. Since 1999, the economic situation in Kazakhstan has looked brighter. Buoyant world oil prices in the early 2000s reinforced the positive trade developments. The booming economy has been accompanied by harbingers of a civil society, reflecting Kazakhstan s relatively high human capital. Although the regime remains autocratic and dissent is punished, the president is facing growing pressures for accountability of himself and his entourage. 12 The Kyrgyz Republic The Kyrgyz Republic is mainly mountainous, with its population concentrated in the Fergana Valley in the southwest and the plains around Bishkek in the north. The Kyrgyz, like the Kazakhs, were nomadic pastoralists until the enforced collectivization of the 1930s, and wool remains a major product. The Kyrgyz Republic has some minerals, but few energy resources other than hydroelectric potential. 11 Richard Pomfret. July "Central Asia since 1991: The experience of the new independent states", working paper No.212, DEV/DOC (2003)10, OECD Development Center, p.p The opposition has been led by powerful political figures who have defected from the government, often in response to the centralization of power in the President s family, and by businessmen, who gained from the 1990s privatization and now want to strengthen the rule of law in order to protect their gains. The New Kazakhs opposition became more open in late 2001, and the government responded harshly in 2002, but the subsequent stand-off reflected the strength of the opposition. Corruption scandals undermine the government, especially the Kazakhgate affair associated with a concealed Swiss bank account into which President Nazarbayev has reportedly deposited over a billion dollars in oil revenues and which is the subject of inquiries by US prosecutors. 652

173 II International Congress Among the CARs, the Kyrgyz Republic faced the most severe economic problems after becoming independent. The Kyrgyz Republic also had a distinctive political development in the last years of the USSR. When the Soviet republics appointed, and in some cases elected, executive presidents in 1990 and 1991 the political transition was seamless in most of Central Asia with the established leaders simply changing their titles to President Karimov in Uzbekistan, President Nazarbayev in Kazakhstan and President Niyazov in Turkmenistan. In the Kyrgyz Republic, however, the Communist Party's unsatisfactory response to ethnic disturbances in the summer of 1990 led to failure to ratify the official candidate for president, and instead the president of the Academy of Sciences, Askar Akayev, became president of the republic. Akayev is generally viewed as the least authoritarian ruler in the region. From 1993 to 1998, the Kyrgyz Republic was by far the most reformist of the Central Asian republics. In May 1993, the Kyrgyz Republic was the first Central Asian country to replace the rouble by a national currency, this was explicitly part of an economic reform programme. The Kyrgyz Republic received the most support from the international financial institutions, and following their standard policy recommendations brought annual inflation down below 50 per cent in 1995 (compared to 1996 for Kazakhstan, and later elsewhere in Central Asia). In July 1998, the Kyrgyz Republic became the first Soviet successor state to accede to the WTO. Small-scale privatization also progressed rapidly. Land privatization was delayed until Large-scale privatization also proved difficult in practice, partly due to unrealistic pricing of assets. The only large productive enterprise with a positive output record was the Kumtor goldmine operated as a joint venture with a Canadian company. Institutional reforms were often impressive on paper, but implementation was poor The Kyrgyz Republic s image as an island of democracy in Central Asia became tarnished in when President Akayev ruled by decree in order to push through what he considered necessary legislation. Opponents were intimidated and opposition media suppressed. The October 2000 election, in which Akayev was returned to power, was viewed by outside observers as flawed. Nevertheless, the media appears to be more open than elsewhere in Central Asia, and the feeling of oppression is less than in some of the Kyrgyz Republic s neighbors. Since autumn 2001, when the government ceded hectares of territory to China, and March 2002, when demonstrations in the south were forcibly suppressed with six deaths, opposition to the regime has become more pronounced. Economic performance was similar to that of Kazakhstan, with a substantial output decline followed by economic growth in 1996 and The Kyrgyz Republic was successful in cutting inflation, and yet it ran large fiscal deficits as tax revenues fell and public expenditures were not reduced in line. The situation was sustained by substantial IMF and World Bank financial aid, which enabled the central bank to limit inflationary financing of the budget deficit, but which led to a rapid build-up of external debt. The fragility of the Kyrgyz economy was exposed by the 1998 Russian crisis. Three of the country s four largest banks were liquidated in and banking sector assets fell from $160 million to $90 million at the end of 2000, i.e. from 10 per cent of GDP to 7 per cent (Pomfret, 2003). Since 1998, economic reforms have been more or less on hold. Poor initial conditions, poor implementation of reforms, or not staying the course after 1998 could be ascribed as preventative factors for healthy economic growth in Kyrgyz Republic. Turkmenistan When they were violently incorporated into the Russian empire in the 1880s, the Turkmen were viewed as a backward group of desert nomads. In the 1920s less than 3% of the population was literate. Education and health services were improved substantially over the next half century, although Turkmenistan continued to have the worst record in the USSR by measures such as infant mortality rates. Sedentary agriculture was established in the Soviet era by increasing the area of irrigated land. The major irrigation project was the 1500 kilometer-long Karakum Canal, which permitted rapid expansion of cotton cultivation in the 1960s and 1970s. During the final decade of the USSR, the Turkmen economy became dominated by natural gas. Practically the entire country sits on a field of natural gas, which is relatively easy to tap. In the USSR the relative price of natural gas was well below world levels, so that Turkmenistan could expect an immediate improvement in its terms of trade. Tarr (1994) estimated, using a 1990 base, that moving from Soviet to world prices would lead to a 50% improvement in Turkmenistan's terms of trade - a far more significant gain than for any other former Soviet republic Tarr's estimated improvement in the terms of trade was 19% for Kazakhstan and 1% for the Kyrgyz Republic, while Uzbekistan would suffer 3% deterioration in its terms of trade. 653

174 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process During the second half of the 1990s Turkmenistan pursued a statist development strategy in which growth was led by construction of infrastructure and monuments and by importsubstituting industrialization. The process was directed and implemented by the government, with the private sector playing a passive role. The financial sector remained heavily repressed, doing little more than allocate government-directed credits. Export earnings were subject to surrender requirements and foreign exchange controls were universal and restrictive after December The agricultural sector has absorbed most of the increase in the rapidly growing labor force, and by the late 1980s employed about half of the economically active population. Turkmenistan appeared to take the lead in Central Asia in reforming land tenure with the 1997 decree on land privatization. The state and collective farms were divided into individual plots, leased out to farmers who could obtain ownership rights subject to satisfactory output performance. Government controls over essential inputs, notably water and fertilizer. Low state prices for the major crops, even allowing for subsidized inputs, provide little incentive for farmers. The limited information on rural living standards, and casual observation, suggest that rural households are significantly poorer than urban households. The development strategy in centered on maintaining a high investment to GDP ratio: 34% in 1995, and 45%, 49%, 51% and 49% over the remaining years in the decade. 15 The investment has been directed to three types of projects: unproductive, infrastructure, and industrial. The most striking construction works are in the national capital, with its grand statues and new public buildings. These are financed off-budget through funds whose details are not publicly available. Some of these projects were intended to be productive, such as the row of theme hotels south of the capital constructed in the mid-1990s for a flood of business people and tourists. The government has tried to diversify external transport links and improve the domestic network. The national airport and pipeline to Iran have already been mentioned. In May 1996 a rail link was completed, the first line south from former Soviet Central Asia. In the late 1990s the government embarked on an ambitious road building program, connecting all the nation s major towns by divided highways and, in the case 15 Richard Pomfret. March "Turkmenistan: From communism to nationalism by gradual economic refor", University of Adelaide, Australia, p.p 5-8 of the recently begun north-south highway from Dashoguz to Ashgabat, accompanied by a parallel rail link. Another rail project will connect Kerkichi directly to Turkmenistan s rail network rather than via Uzbekistan. The Caspian Sea port of Turkmenbashi (formerly Krasnovodsk) has been upgraded. The industrial investments have focused on a $1.5 billion upgrade of the Turkmenbashi oil refinery and development of petrochemicals there, and the creation of a cotton textile industry. Between 1995 and 2000 the share of cotton processed domestically rose from 3% to 35%. The mills are typically joint ventures with Turkish partners, using Italian equipment. The textile industry is supposed to generate exports, but in 1999 these amounted to $21 million, mostly to Turkey, Russia and Iran, and less than half of the export earnings that could be generated by exporting a third of the cotton crop as fiber. The government s response to these problems was to use export credits from Japan and an EBRD loan to fund what is claimed to be the world s largest textile complex, the Turkmenbashi Jeans Factory, which is equipped with state of the art equipment. Table 10 provides the official statistics on the composition of investment. Soon after independence, president Niyazov adopted a populist strategy of providing free water, electricity, gas, heating, salt and other necessities up to certain limits intended to include most household consumption. He pursued a development strategy of import-substituting industrialization, centered on increasing value-added in the energy and cotton sectors. The economic strategy was however undermined by the inherited infrastructure, which directed energy exports exclusively to the CIS. But Turkmenistan s economic problems run deeper than a simple strategic blip in the late 1990s. The economy is essentially unreformed. The central planning mechanisms were formally ended by Gorbachev and in any case broke down in the early 1990s, but a functioning market economy has not been created. The energy sector is more opaque; it is hardly flourishing. Tajikistan Tajikistan shared many of the Kyrgyz Republic s disadvantages, but these were compounded by a civil war in which tens of thousands were killed and half a million people were displaced in the first year after independence. The war fluctuated hot and cold over the next five years until the 1997 peace agreement brought opposition parties into the government. During the war period, roads, bridges 654

175 II International Congress and other infrastructure were destroyed, and much has still not been repaired. Many men left the country either for economic reasons or to avoid the draft. 16 Since 1997, government policies appear to be fairly liberal. The government has courted the international financial institutions and has largely followed their policy recommendation. Implementation has, however, been poor, and the central government does not have full control over the national territory. 17 The years of war and the burgeoning narcotics trade have hampered the emergence of civil society. Economic performance has been disastrous. Output fell by two thirds in the early and mid- 1990s. Lack of economic opportunity led many men to migrate to Russia in search of work and, because their remittances were largely brought back as cash and unreported, it is difficult to estimate how much this contributed to incomes. 18 Foreign assistance, mainly from Russia, was primarily military aid, which contributed little to the economy apart from leaving Tajikistan with the highest debt/gdp ratio of any Soviet successor state. Although some recent years have seen some high annual growth rates, this is indicative of the low base rather than of real economic achievement. After the collapse of the Soviet Union and the end of centrally planned economic system Central Asian states found themselves in different situations facing a real problems and challenges. The region was totally unprepared to the dissolution of the tight and strong Soviet system; however, within the few years after gaining the independence, each country has found its own way to the development and economic growth. The period of was substantially 16 Gomart (in Dudwick et al., 2003, 68) reports an estimated 70 per cent of men from some towns were working in Russia or Iran in spring The two key clauses of the 1997 peace agreement involved demobilization of the opposition military forces and a 30 per cent share of government posts being given to opposition nominees. From ongoing disputes arose over whether the opposition was receiving its fair share of positions, and whether dismissals were for incompetence or politically motivated. After September 2001, President Rahmonov became more assertive in cleansing the government of opposition figures, with the tacit support of the west which approved of his secular position and mistrusted the Islamic parties. Local warlords, outside the formal structure of the government or the pre opposition, continue to operate on their own account. 18 Many of the temporary emigrants have not sent remittances and appear to be establishing permanent residence in Russia, further complicating the impact on per capita income in Tajikistan. important for all the Central Asian countries since this was the period of making decisions and gaining the experience from own actions. CHAPTER VI - THE SECOND PHASE: SOCIOECONOMIC DEVELOPMENT The first phase of national economic policymaking, while addressed primarily to immediate stabilization matters has also contributed to the diversity of starting points for the second phase, with increased poverty being especially important in the already poor Kyrgyz Republic and Tajikistan. One of the big, and incompletely resolved, debates in the transition literature concerns the relationship between the speed of reform and the prospects for long-term economic growth. The conventional wisdom, associated particularly with the World Bank and IMF, is that a more reformed economy provides a better springboard for future growth (World Bank, 1996). Transition from central planning has everywhere been associated with increased income inequality, and rapid reform has accentuated such differentiation (Milanovic, 1998). Similarly, poor individuals may be forced to liquidate their assets, e.g. cutting down fruit trees or killing livestock for current consumption (as reported by Howell (1996) for southern farmers in the Kyrgyz Republic), or to reduce support for their children s education. The southern republics were open economies closely integrated into the Soviet economy, and to a lesser extent linked to other members of the Council for Mutual Economic Assistance, but isolated from the rest of the world. After independence they all tried to diversify their trading partners, although the process was hampered by transport and communications networks oriented to the north. Only by 1996 did the share of trade going outside the former Soviet Union exceed half (UNECE, 1997). Within Central Asia, however, the most striking developments since 1991 have been in domestic rather than in international politics. The national development strategies have been outward-oriented. 19 There have been measures to 19 It is difficult to quantify the degree of openness. Havrylyshyn and Al-Atrash (1998) conclude that the Kyrgyz Republic and Uzbekistan are significantly more closed and Kazakhstan more open than other economies at similar level of development, but this is based on trade/gdp ratios using purchasing power parity GDP. Using GDP at market prices, Kazakhstan is more closed than the other two. Market prices are distorted, but so are 655

176 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process protect domestic industries, although trade policies have generally been liberal with low formal trade barriers. There has also been an attempt in Uzbekistan to diversify agricultural output away from the cotton monoculture by planting a greater area with food crops. Such initial tendencies towards trade-reducing measures, which also included widespread use of export taxes in the early 1990s, have largely been repudiated by 1998 and do not seem part of longterm national development strategies. Given the overwhelming evidence of a positive relationship between openness and growth, an outwardoriented strategy is surely appropriate. The main positive role for policy is to reform the financial sector such that it encourages saving and channels funds to the socially most desirable uses rather than to large established customers. Financial reform has lagged in the Central Asian republics, insofar as the old mono-bank system has been dismantled but not replaced by appropriately regulated entrepreneurial financial institutions; the Kyrgyz Republic has progressed furthest, Kazakhstan has deregulated banks without satisfactory supervision, 20 and the other countries have maintained fairly strict controls over financial institutions. However, the resource endowments differ among the Central Asian countries. Uzbekistan has benefited in the first half of the 1990s from buoyant prices for its relatively easily exportable cotton and gold. Kazakhstan and Turkmenistan have the most favorable resource endowments for the long-term, with their oil, gas and mineral resources. Exploitation has been hampered by existing infrastructure, but improved pipelines could lead to substantial export earnings. The economic policy dimension will be how to avoid Dutch disease consequences of success in exporting resource-intensive products. Since 1999 border closures and international incidents have become more frequent. The establishment of new border posts was a consequence of the creation of the new independent states in 1991, PPP estimates; it is impossible to say which the appropriate measure is. 20 In Kazakhstan during the hyperinflationary years financial sector deregulation led to proliferation of banks, many of which were simply conduits for obtaining funds from the central bank at negative real interest rates. After a restructuring programme was initiated, the number of banks in Kazakhstan dropped from 183 at the start of 1995 to 131 by the end of 1995 and to 76 by 1st March The central bank has been active in temporarily administering delinquent banks and revoking licenses, but it is not yet clear whether an entrepreneurial banking sector has been created. but their role as a major source of tension was exacerbated by the 1999 explosions in Tashkent and the increased activity of the Islamic Movement of Uzbekistan (IMU). Uzbekistan subsequently introduced visa requirements which were followed by its neighbors. A further twist to the border issue arose after Uzbekistan introduced high taxes on private imports in July 2002 in a poorly articulated attempt to reduce the black market premium on the currency and to regulate the informal trading sector 21 by tightening border controls and to enforce tax collection. In late December, Uzbekistan began to close border crossings, even going so far in mid- January 2003 of blowing up a bridge into the Kyrgyz Republic near the Kyrgyz town of Kara Su. In October 2002, Tajikistan established two new border posts in the Isfara region, which according to the Kyrgyz authorities violated an agreement prohibiting establishment of new checkpoints on disputed territories. The Kyrgyz Republic retaliated by establishing a border post at Kok-Terek. The economic base to these actions is that the new border posts, staffed by ill-trained and corrupt customs officials, disrupt local trade networks that have existed in the valley for centuries. 22 The added economic hardship in an already poverty-stricken area provides a fertile ground for populist agitators to channel anger into ethnic hatred. It is essential to understand the nature of poverty in Central Asia in order to design social safety nets to protect the most vulnerable. Several innovative responses have emerged, such as the mahalla programme in Uzbekistan, and it is likely that the best solution will be a heterodox package of measures whose specifics vary from country to country, but the deterioration in the living standards of the poor is so pressing and the national situations sufficiently similar that governments should learn from experiments around the region. Moreover, recent developments within the region, especially increased territorial disputes, are creating a climate which is inimical to co-operation. New border control measures are unpopular among the local populations, and as assertions of the new states territorial rights they augur poorly for inter-state co-operation. This tragedy can be mitigated by government actions to discourage or regulate anti-social behavior by 21 The taxes were imposed by presidential decree, under which legal entities had to pay a 40 per cent surcharge on consumer-goods imports and shuttle traders were subject to a 90 per cent surcharge. Open-air markets for clothing and household items were closed down, sometimes using water cannon. In December 2002, the taxes were abolished by decree, but the implementation situation remained unclear. 22 They also add to the cost of long-distance trade by increasing the number of delays and tolls. 656

177 II International Congress local authorities, customs officials and others under their jurisdiction. The national governments can also benefit by implementing policies to reduce other impediments to trade such as cumbersome visa regulations, poorly developed financial systems, and capricious changes in border crossings, but that requires an appreciation that many of the foregone trade opportunities represent win-win situations. In "Economic trends in Central Asia: integration or disintegration?" Sergey Sleptchenko, the author of the paper, has subdivided the economic structure of the Central Asian region per following groups that mostly sets the similarities and the differences of economic character among the countries: Group 1 1. Production of agricultural goods: cotton, tobacco, wool, grain, etc. 2. Mining and primary processing of natural resources and their derivatives (oil, natural gas, metals, ores, etc.) Group 2 3. Investment sphere: primarily mechanical engineering, instrument making, etc. 4. Consumption-based industries: food and light industries, house-building, etc. 5. Modern branches: banking, informatics, etc. Group 3 6. Infrastructure industries catering for public demands: gas and electricity supplies, other housing and communal services, communication, etc. 7. Infrastructure industries catering for the State's requirements: road construction, National Health Service, education, etc. Group 4 8. Family businesses, primarily personal subsidiary plots. 9. Primitive branches: suitcase trade businesses, individual labor activity, etc. 10. Traditional branches: agricultural households. Group Criminal branches: prostitution, illegal drugs, racketeering, etc. Group Education. Dominating the economic structure today are the following groups: - Group one - Group four - Regrettably, group five has acquired greater significance. All the above circumstances inevitably impose limits on the probable character of economic contacts among the countries. 23 CHAPTER VII- DIFFERING MARKET MODELS The various reform paths adopted by the independent governments of the CARs have implications not just for economic performance but also for the nature of the reformed economy. All the governments have abandoned central planning, at least as it operated in the USSR, 24 but they have expressed different ideas of the type of market-oriented economy which they wish to establish. While in USSR, the CARs were open economies, integrated into the Soviet Union's division of labor but isolated from the global economy. Their main role was as producers of primary products, especially cotton, but also energy and minerals, and grain in northern Kazakhstan. All the CAR governments profess concern about providing social safety nets. Policies towards resource allocation and especially the direction of capital formation are more diverse in theory, with Kazakhstan and the Kyrgyz Republic showing greater adherence to market principles, but in practice all of the CARs' governments have shown reluctance to leave resource allocation to market forces, at least beyond small-scale producers and traders; this is most clearly shown in the limited emergence of entrepreneurial financial institutions. There are four sets of explanations for differences in measured economic performance among the CARs: differing policies, initial conditions, external assistance, and measurement errors. The analysis of the differing market models which are emerging within Central Asian region are described on the detailed sample of each state. Uzbekistan After independence the government had a suspicion of the market mechanism, especially as it affected large industrial enterprises and the key commodity exports, cotton and gold. Government policy has also been characterized by caution. The government moved quickly to privatize housing, which posed no problem, and moved more slowly to privatize other small-scale 23 Sergey Sleptchenko. "Economic trends in Central Asia: integration or disintegration?", Bishkek Trade Development Chamber, Analytical Consortium "Perspektiva", Kyrgyzstan, p.p Soviet-style planning was not a real option, because the central planning mechanism had been dismantled in 1987/8 and the independent CARs lacked the trained staff to reinstate it even if they wished. 657

178 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process productive enterprises and to change the incentive structure in agriculture, which might have more uncertain economic consequences. Despite the differing speeds, by 1996 all of these policies had been implemented. The prices facing agents in these reformed sectors had also been liberalized, although indirectly of course potential housebuyers, farmers and other small-scale producers were affected by the regulated interest and exchange rates. The cotton sector is more complex. There is a tradition of extensive government involvement, which has its basis in the need to manage the irrigation facilities upon which cotton cultivation depends. 25 Cotton exports were marketed through inter-governmental contracts in the Soviet era; this has been changing since independence, but there is a continuing belief that Uzbekistan has market power in world cotton markets and that the government should prevent ruinous competition in selling the nation's cotton. Cotton also provides an important source of government revenue, which is most easily levied by manipulating prices paid to producers through state orders. A similar attitude pervades government policy towards the industrial sector. The government has loosened its control over small-scale production units and has allowed direct foreign investment in some sectors. Tight control over capital allocation and imports, however, reflects a concern to ensure that desirable industrial enterprises are sheltered from foreign competition. The danger in such an approach is that it will ossify an inappropriate economic structure. Government intervention is more firmly based in areas of social policy. The mahalla scheme is an interesting experiment in dealing with the universal problem of transition economies. By decentralizing decision-making into communitybased organs the Uzbekistan government is attempting to reduce costs and ensure effective targeting by taking a leaf out of the EU's book on subsidiary. The extent to which the mahallas resurrect traditional institutions is debatable, but the Uzbekistan government is making a constructive appeal to tradition. Kazakhstan The Kazakhstan government has been more willing to cede economic control at both the micro and macro level. The extent to which this represents a commitment to a competitive market model has become increasingly a matter of debate. Alienation of state assets has largely been to the benefit of insiders, and anti-competitive market structures have often remained in place after the change of ownership. Reduced government intervention has exacerbated the increased income and wealth inequality by cutting off social security in the short-run and by reducing the capability of disadvantaged people to acquire the human capital which will enable them to improve their economic situation. As with all of the CARs, however, this must be an interim report on the emerging market model, because elements of the current situation are unstable. Large increases in oil revenues will have an unpredictable impact on the political and economic structure. The evolution of financial reform will have a critical impact on the ability of producers to compete on a level-playing field; if capital markets start to operate impartially with entrepreneurial financial institutions attracting and allocating funds on the basis of price (i.e. interest rates), this will erode the benefits of government and other contacts, increase economic efficiency, and reduce the prospect of ending up with crony capitalism. 26 The Kyrgyz Republic The Kyrgyz Republic has been the CAR which has most closely followed the World Bank and IMF blueprints for transition. Priority was given to price reform, supported by inflation control and integration into world markets. The Kyrgyz Republic had by 1997 the purest market model among the CARs. The sustainability of this market model depends upon two factors. Price stabilization has been achieved by large injections of foreign financial assistance rather than by internal fiscal control, which raises the specters of welfare dependence and of loss of sovereignty if advice from Washington DC has to be followed in order to sustain the flows of assistance. The Kyrgyz Republic is the most isolated and resource-poor of the four CARs. Even with good policies the economic future is unpromising, and this could lead to a backlash against the market model. Turkmenistan Turkmenistan adopted a populist model based on absolute political power for a leader who would satisfy his people's economic needs. The model was based on abundant resource rents, and implementation broke down when these rents 25 The water management ministry was the largest government ministry in the Uzbek Soviet Republic. 26 Richard Pomfret. April "Reform Paths in Central Asian transition ecoomies", University of Adelaide, Australia, p.p

179 II International Congress proved to be limited. The non-market model of was unsustainable. Economic independence is incomplete; the country still depends on the Russian-controlled pipeline system for much of its gas exports, and oil and cotton exports are subject to large fluctuations in world prices. Self-sufficiency in grain and textiles has involved possibly substantial, resource costs. The living standards and social well-being of the population are harder to assess. As in other Soviet successor states real per capita GDP was lower at the end of the 1990s than at the beginning. In the comparative estimates of poverty rates by Milanovic (1998), Turkmenistan experienced a substantial increase in poverty after the dissolution of the USSR, but was not an extreme. Both of these results are based on dubious data. The World Bank s poverty assessment based on the 1998 LSMS survey is more cautious, concluding that poverty was not as serious in Turkmenistan as elsewhere in Central Asia, but a large segment of the population is living not much above the poverty line. 27 The free provision of gas, water, electricity and salt to households, plus public housing at low cost, and other subsidized basic goods and services have undoubtedly protected poorer members of society. In some respects Turkmenistan's reform path is starting to resemble that of Uzbekistan, but there appear to be critical differences in commitment. CHAPTER VIII- INTERNATIONAL ECONOMIC POLICIES: REGIONALISM AND INTEGRATION INTO THE WORLD ECONOMY The five Central Asian countries have all remained open economies with high trade/gdp ratios, despite adoption, especially in Turkmenistan and Uzbekistan, of import-substitution policies. Initially their trade was heavily oriented towards CIS markets as a result of inherited links and infrastructure, but by 1996 over half of their foreign trade was outside the old Soviet area. Nevertheless, there have been a huge number of regional agreements, both among the Central Asian countries, and between Central Asian countries and their neighbors Russia to the north, China to the east, and Iran and Turkey to the south. 27 The LSMS data are not in the public domain so independent assessment of the result is not possible, and comments on the survey s findings are based on reports in World Bank and IMF publications. Developments in the countries' international economic relations, various regional options economic cooperation development in the world economy were not built within the day and a single system accomplishment; the transition took time and efforts. Different agencies and international organizations played a significant role in establishing integration approaches with the deep trace and consideration of countries diverse situations and capabilities. Transition Economies and the GATT/WTO Formal trade relations between the market economies and the Soviet bloc were dictated by political rather than economic considerations. Favored eastern European states were allowed to become contracting parties to the General Agreement on Tariffs and Trade (GATT) under ad hoc conditions. The acceptance of good non-market economies was a low point for the GATT. The ad hoc arrangements were quantity or results oriented, rather than rule-based. The special protocols were difficult to enforce, because circumstances change and targets move, and non-fulfillment was difficult to punish; yet the state-trading countries were now inside the GATT family. This flaw was recognized by the early 1990s, and lay behind insistence that new members must adhere to GATT rules, which were based on principles of individual traders freedom to act within transparent rules and which were only really compatible with a market-based economy. There was, of course, a grey area because in all GATT contracting parties state trading and public procurement were facts of life, but the degree mattered. In 1986, and on several occasions the talks came close to breaking down, threatening GATT s very existence. In 1994 the Uruguay Round was successfully concluded, and among its consequences was the superseding of GATT by a new World Trade Organization (WTO). All GATT contracting parties became WTO members at the start of Once in place, the new organization took up outstanding and new applications for membership. For the first few years, however, it appeared difficult for countries with economies in transition from central planning to get through the admission process. 28 Hungary, the Czech and Slovak republics (who had divorced in 1993), and Poland and Romania (who renegotiated the special protocols under which they had entered GATT in 1967 and 1971) were charter members of the WTO. Slovenia and Bulgaria, whose GATT applications had been relatively straightforward and were far advanced, became WTO members in 1995 and

180 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process In principle, membership guarantees rights as well as imposing obligations. Yet most of the transition economies have been unilaterally granted the main right of members, MFN treatment by all other members, and in many cases they face the lower Generalized System of Preferences (GSP) tariff rate. 29 WTO membership should provide some protection against imposition of non-tariff barriers. During the 1990s transition economies suffered especially from anti-dumping actions, where they faced a double penalty of not having WTO protection and being treated as nonmarket economies. 30 The WTO provides legal justification for special treatment of non-market economies, 31 whether or not they are WTO members. WTO membership is still not considered sufficient evidence that a country has a market economy. 32 WTO membership also operates as a signaling device, or to provide a road map for reform and legally bind governments to liberal policies. Transition economies generally show a desire for WTO membership, but have been less willing to pursue policies which will ensure an easy passage. The exceptions (Mongolia and the Kyrgyz Republic) are small countries committed to liberal 29 WTO membership does, however, ensure MFN treatment as a right rather than a unilaterally granted privilege. As a GATT/WTO member China would have avoided having to face the hurdle of annual renewal of MFN status by the USA during the 1980s and 1990s. As a WTO member, Azerbaijan should gain MFN treatment from the USA, where this status has been blocked by the Armenian lobby. 30 Michalopoulos (1999, 20) shows that in the first three years of the WTO s operation (1995-7) both non-wto and non-market economies were more likely to be subject of anti-dumping actions and were more likely to be the targets of definitive anti-dumping duties. 31 Article 2.7 of the Antidumping Agreement refers to the second Supplementary Provision in paragraph 1 of Article VI in Annex 1 to GATT 1994, which permits different treatment in the case of imports from a country which has a complete or substantially complete monopoly of its trade and where all domestic prices are fixed by the State and which was interpreted in the original Polish and Hungarian accession negotiations to permit a surrogate country methodology (Palmeter, 1998, 116-7). It continues to be invoked even though by the late 1990s in very few countries were all prices fixed by the state and, as Palmeter stresses, the word all with regard to control over domestic prices is quite specific. 32 The EU publishes annually a list of non-market economies for the purpose of antidumping and safeguard actions, and the 1999 list included Albania, Armenia, Azerbaijan, Belarus, Georgia, Kazakhstan, the Kyrgyz Republic, Moldova, Mongolia, North Korea, Tajikistan, Turkmenistan, Ukraine, Uzbekistan and Vietnam. The USA has no formal list and proceeds on a case by case basis, but seems in practice to consider the same list of countries to be nonmarket economies. The Kyrgyz Republic and Mongolia were already WTO members in policies, in part because they have been major aid recipients from donors which require such policies. Other small economies (Albania, Georgia and Croatia) have passed through the admission process because there has been little concern over their impact on the world trading system. Even the act of negotiating signals to potential foreign investors, international financial institutions and others that a country is contemplating acceptance of WTO conditions and is committed to a marketbased economy. Only Yugoslavia, Tajikistan and Turkmenistan have shown no formal interest in WTO accession. Central Asia's Relationship with Russia after Independence During the mid-1990s, Russia attempted to reestablish its influence over Central Asia. President Nazarbayev of Kazakhstan tried to deflect the impending Russian dominance into a more cooperative structure by promoting the Eurasian customs union. The Kyrgyz Republic had the most reformist government in Central Asia and it received the most support from western governments and from multilateral agencies such as the IMF and World Bank. Uzbekistan and Turkmenistan were resistant both to Russian regional designs and to falling too much under the influence of the multilateral organizations. 33 Turkmenistan, with substantial export earnings from natural gas and cotton, adopted an autarchic political position, seeking United Nations guarantees of its neutrality. 34 Uzbekistan, after adopting a macroeconomic stabilization program in January 1994, became more prominent on the international stage as President Karimov sought to 35 portray himself as the region s leader. 33 Turkmenistan has not sought financial support from the IMF, but maintains a dialogue through Article IV consultations. The IMF and World Bank have provided technical assistance. World Bank loans approved between 1994 and 1997 were frozen between 1997 and 1999 due to mis-procurement, and in 2000 new loans were frozen until specific transparency and collateral issues were resolved. A November 2000 IMF mission was denied access to information needed for an Article IV consultation. Uzbekistan s relations with the IMF have also been frosty. 34 The UN General Assembly formally recognized Turkmenistan s neutrality in a resolution of 12 December 1995 (Freitag-Wirminghaus, 1998; Werner, 2001). 35 In , Uzbekistan became the most prominent regional ally of the USA. On occasion only Israel and Uzbekistan voted with the USA at the United Nations, and at the May 1996 ECO summit, Uzbekistan s denunciation of Iran was so vitriolic that the summit ended a day earlier than planned. In July 1996, President Karimov was warmly received by President Clinton in Washington D.C. For more details of Uzbekistan s evolving foreign economic policies, see Bohr (1998), Pomfret (2000b) and Spechler (1999). 660

181 II International Congress Kazakhstan, the Kyrgyz Republic and Tajikistan became members of the Union of Five (with Russia and Belarus) and the Shanghai Forum (with Russia and China). The August 1998 Russian crisis had strong contagion effects on Kazakhstan and, to a lesser extent, on the Kyrgyz Republic. Combined with rising external debt and doubts over the returns from economic reform, this led to a halt or even reversal of economic reform in the Kyrgyz Republic. Uzbekistan was relatively insulated from the Russian crisis. Uzbekistan formally aligned itself with the GUAM (Georgia, Ukraine, Azerbaijan, and Moldova) countries, whose raison d etre was collective resistance to Russian influence. The years saw the division of Central Asia into two opposing camps. This division eased in 2000 and 2001 in part due to the incursion of Islamic fighters into the Fergana Valley. In , China had been an economic anchor in East Asia and had sought closer relations with the USA, but it gradually came to resent a perceived asymmetry in this rapprochement, which brought little gain to China. After the US bombing of the Chinese embassy in Belgrade in spring 1999, China pursued a more anti- US course, embracing Japanese proposals for Asian monetary co-operation (which were opposed by the USA) and promoting the Shanghai Cooperation Organization (SCO a more formal successor to the Shanghai Forum). Although Russia saw the SCO as a vehicle for its leadership in Central Asia, for the Central Asian leaders, especially Uzbekistan, the SCO was palatable because of China s counterweight. Nevertheless, the regional fault-line persisted as Kazakhstan, the Kyrgyz Republic and Tajikistan participated in the Russian-led Collective Security Treaty and Uzbekistan did not. Very often Russia's relationship with the Central Asian states is hampered by the absence of an adequate legal framework for collaborating enterprises. Present economic structure is the result of an asymmetrical dependence among Central Asian states. It can be eliminated by the Central Asian states if they restructure their national economies, which will require much time and investment. Regional Cooperation After collapse of the Soviet Union the governments of the new states were virtual novices in the field of foreign affairs at the international level, and also at the regional, intra-central Asian level. The first stage in the development of external relations was the very basic process of establishing an organizational infrastructure. Functioning Ministries of Foreign Affairs and Foreign Economic Relations were established in all the Central Asian states within some eighteen months. They were soon able to open embassies in the USA and key European and Asian centers, also in the member states of the Commonwealth of Independent States (CIS). By the mid-1990s, each of the Central Asian states had established trade and diplomatic links with over one hundred foreign countries. Foreign policy planners in these new states were confronted with several tasks simultaneously: finding their bearings in the international arena; defining their national interests; identifying friends and partners; and prioritizing objectives. During the first years of independence, understandably, the approach of the new states was mainly exploratory; policies were tentative and largely reactive to external pressures. Within a relatively short period, however, more nuanced positions began to emerge. Also, divergences between these states in priorities and approaches to foreign policy issues became increasingly manifest. In regional relations, the Central Asian states have followed a multi-track approach, joining a range of organizations. Most of these regional bodies have similar policy aims and objectives, though they differ in political orientation. Moreover, there is a high degree of overlap in the membership of these groupings. Kazakhstan and Kyrgyzstan, for example, belong to six of the regional organizations. Turkmenistan, by contrast, has opted for a stance of 'positive neutrality' 36 and to date has joined only three regional organizations; even in these bodies, it favors the role of passive observer rather than active participant. These regional organizations may be categorized in various ways, but an obvious difference is that one set comprises CIS members (though they are not necessarily pro-cis), while the other set combines CIS and non-cis members. A more tenuous distinction is that some of the CIS groupings, notably the Economic Eurasian Community and the Central Asian Economic Forum, appear to have full integration as their goal, while others emphasize institutional cooperation and limited harmonization of regulatory frameworks. However, all are still at an early stage of development and in several cases have already undergone structural modifications. In the early 1990s the newly independent Central Asian states would opt for an 'Iranian 36 Formally acknowledged by a resolution of the UN General Assembly passed in December

182 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process model' of governance (i.e. Islamic monocracy) or a 'Turkish model' (i.e. secular democracy). Iran has fostered the Economic Cooperation Organization, while Turkey has sponsored regular Turkic Summits. The establishment of the Shanghai Cooperation Organization in June 2001 provided a basis for the institutionalization of ties between the member states. Regional structures cannot be created overnight. There must be a genuine convergence of aims, and a critical degree of complementarity, stability, adequate levels of development and the necessary human and material resources. The Central Asian states are facing new and unconventional threats. The chief 'enemy' is a combination of internal opposition and indeterminate transnational networks. Thus, the states must find new mechanisms for cooperation. External rivalries are being projected on to the region. The anticipated struggle for control of Central Asia's natural resources has not materialized; such factors as the high costs of exploitation and transportation, as well as a hostile business culture, have inhibited Western investment. China's involvement directed mainly towards issues of bilateral cooperation. Actors within as well as without the region are in general agreement on several common concerns: the need for economic development, and also the need to combat the major security threats, namely drug trafficking and terrorism. Regional cooperation is lauded, but only acceptable if it is 'under our aegis'. Genuine commitment to regional cooperation will very likely only be possible when the Central Asian states are themselves strong enough and mature enough to understand and accept the full costs and benefits of integration. Central Asia in the World Economy The region fist and foremost have expanded the contacts with the neighboring countries that became their partners in the world economy as for today: Russia, Iran, Turkey, Pakistan, Saudi Arabia, China and India. This list represents not only the geographic neighbors of Central Asia, but also several countries which share no adjacent borders, but are rich and influential regional powers. Turkey and Pakistan are genuinely interested in using or controlling Central Asia s resources. China and India are large economic powers and are only partly self-reliant for natural resources, while Russia already has commercial ties in place, as well as transportation routes ready for integrated activities. Iran and Saudi Arabia are less related to the purchase of natural resources; however their global economic strategies involved in the transformation of the Central Asian economy. Trade among these countries is active, and economic and political ties are being further developed. These facts serve as evidence that the countries mentioned above are the most probable partners for Central Asia since they are geographically and culturally close, economic powers or a combination of the two. Their close geographical proximity and similar export commodities (natural gas, oil, cotton, and chromium ore) may result in competition among Central Asian and other continental states, but it is more likely that they will join forces instead. Central Asia is not a newcomer to the world market. Kazakhstan is the regional leader of mineral and fuel production and has great export potential in fuel, ores and non-metal minerals. Uzbekistan is rich with gas and gold, Turkmenistan with gas, whereas Kyrgyzstan and Tajikistan are famous for the uranium resources. If these neighbor countries formed an export policy alliance, world monopolies could be formed by: Kazakhstan and Turkey in chromium ore export; China, India and Uzbekistan in a cotton monopoly; and the Persian Gulf states, Russia, Iran and China with control of oil market. Other possibilities include a gas monopoly by all the Central Asian states and Russia, a silver monopoly in Kazakhstan and Russia, and a gold monopoly in Uzbekistan and Russia. Kazakhstan enjoys the highest level of investment in the region, fuel and mineral production. The development of Kazakh sector of the Caspian Sea shelf will be a considerable inflow of capital into the Kazakh economy. Kazakh gold fields are of international interests as well. Of the 1000 joinventures registered in Kazakhstan more than 300 had Chinese partners. These firms are mainly involved in trading activities. The 150 Kazakh- Turkish joint-ventures are made up of leather, consumer electronics and construction firms. The US ranks third in the number of enterprises but id responsible for the largest investments in the country. 900 manufacturing and retail trade joint ventures established in Uzbekistan, and mainly with Chinese and Turkish partners. The most attractive sector for investment in Uzbekistan is cotton, in which Turkish firms are active in order to get inexpensive raw materials for their textile industry. Ranking fourth among world cotton producers, Uzbek experts believe that an annual crop of between 4.2 and 4.5 million tons of raw cotton (which is equal to 1.45 to 1.55 million tons of commodity cotton fibre) is optimal. 37 Uzbekistan 37 Alexander Akimov. Central Asia as a Region in the World Economy, available at site: 662

183 II International Congress was a member of the Liverpool Cotton Exchange since In November 1993, Uzbekistan entered the Liverpool Cotton Association. 15 to 16% of the cotton is processed domestically and all the rest is exported presently. The existing Uzbek textile and clothes manufacturing enterprises are wellequipped; the high tech engineering enterprises were built during the Soviet period. These enterprises, however, continue their cooperation with Russia. The Uzbek National Aviation Company has already ordered five planes that will be used to fly to the capitals of the other Central Asian states, as well to Delhi and Karachi. In 1993 there 243 joint ventures registered in Turkmenistan. The most sizable contract was signed with an Argentinean firm to develop natural gas fields. Arab, Turkish, Dutch and American firms have signed several contacts for the production of oil in Turkmenistan. The Japanese firm Itochu will participate in the reconstruction of oil refineries in Krasnovodsk and Chardjou, and of Ashgabad s airport. In 1992 only 16% of Turkmen natural gas was exported outside the CIS. In future, Turkmenistan will export electricity to Turkey as well. Kyrgyzstan receives economic support mainly from foreign governments and international organizations. A small economy and a poor transportation network in mountainous regions hamper activity of foreign investors. Technical assistance programs are conducted by Turkey, the United States, the European Union and Japan. Of the 75 joint ventures in Kyrgyzstan, small-scale trading firms with Chinese partners dominate. Turkish firms mostly invest in leather and the wool industry. Civil war in Tajikistan has made foreign investment in this country impossible. An emerging division of influence among foreign partners in the Central Asian states can be seen. In trade and several light industrial sectors, Turkish, Chinese and Indian firms have achieved considerable success. Western, Japanese and Korean firms have great influence in the mineral and fuel sector, as well as in cotton and engineering markets. Russia still enjoys significant leverage due to previous technological cooperation. As for new trade relations and investment, Russia is far behind in the race with other countries. To sum up the various current trends, two important features should be noted. First, there are growing differences among the Central Asian rships/securityandterrorism/coalition/regionalrelations/con flictbook/akimov-a.htm states, which was more or less a homogeneous group in the former Soviet Union. The direction and speed of economic reforms, the state of the existing production facilities, industrial specialization and successes in establishing new foreign economic relations provide for major differences in the formerly equal level of economic development. The other significant feature is the growing disunity of the Central Asian economies. Their various sectors are developing independently of each other and seek partners abroad instead of in their own economies. The result of all this is a decrease in the potential to create regional integration and an increase in dependence on the world economy for economic development. CHAPTER IX- CONCLUDING REMARKS: PROSPECTS FOR FUTURE Economic policy making in the Central Asian countries has been difficult because the countries were unprepared for independence, had been tightly integrated into the Soviet economic geography, and included some of the poorest Soviet republics. By 1998, however, the Central Asian countries have essentially completed the first phase of economic transition from the centrally planned Soviet economic system, establishing a market economy where relative prices play the main allocative role, unobstructed by hyperinflation. The process has been difficult, involving several years of sharply declining average living standards and unaccustomed widening of income differentials as well as substantial non-economic problems such as increased crime and stress levels. The approaches to this phase varied, and the imprint of the differing strategies, as well as other differences in starting point, will impact on the second phase of national economic development when the countries seek to establish self-sustaining growth with equity. One issue for the next decade will be whether the gradual strategy pursued by Uzbekistan has long-term costs which will outweigh the shortterm benefits of a more limited output loss. The Kyrgyz Republic and, to a lesser extent, Kazakhstan have gone further in establishing a market-based economy. The Kyrgyz Republic is, however, hampered by its poorer resource base and geographical isolation. Kazakhstan has the greatest potential with its abundant energy and mineral resources and higher initial endowment of human capital, although it has the most acute ethnic divisions which could hamper economic development. 38 Turkmenistan s strategy of mini- 38 At independence, just over two fifths of the population was reported as Kazakh, two fifths Russian and about a fifth other 663

184 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process mizing systemic change was clearly unsustainable and being rethought by 1997, while Tajikistan s choice of strategy and ability to follow consistent policies have been frustrated by political uncertainties. From the Discussion held at Central Asia and the South Caucasus: Reorientations, Internal Transitions, and Strategic Dynamics Conference it was particularly highlighted that the foreign direct investment and external assistance are the most important drivers for economic growth in the region. Foreign direct investment (FDI) is essential for growth in the region, but the regional governments must attract FDI to a range of sectors, not just the energy sector. Economic globalization could assist the region in two ways: a) FDI and foreign assistance could provide alternative sources of economic opportunity to the drug trade; b) Globalization could mitigate problems associated with the regions ethnically and politically irrational borders. Attracting international capital requires politically sensitive economic reform. To boost the economic prospects in the region, Western assistance should be focused on three areas: Transportation infrastructure Communication infrastructure Education infrastructure 39 These three major factors are to be deeply considered by all five country leaders and implement as separate targets for the future accomplishments. I would particularly concern on the third area- the area of Education, which, per mind is interlinked and serves as grounding for two others. Despite the variations in resource endowment and transition strategies, all of the Central Asian republics have the potential to raise living standards by A market- oriented economy is a well-tried framework for achieving such an outcome, but it only produces the desired results if the broad infrastructural conditions (including good policies) are right. AO APEC ASEAN ASSR CAEC CAEF CAR CCCBMA CEFTA CIS CMEA EBRD ECO EEC EU FDI FOREX GATT GDP GSP GUUAM IMF IMU MFN NAFTA NATO OECD SCO SSR UN UNECE US USSR WTO LIST OF ACRONYMS Autonomous Oblast Asian- Pacific Economic Cooperation Association of Southeast Asian Nations Autonomous Soviet Socialist Republic Central Asian Economic Community Central Asian Economic Forum Central Asian Republic Conference on Cooperation and Confidence- Building Measures in Asia Central European Free Trade Agreement Commonwealth of Independent States Council for Mutual Economic Assistance European Bank for Reconstruction and Development Economic Cooperation Organization Eurasian Economic Community European Union Foreign Direct Investment Foreign Exchange Market General Agreement on Tariffs and Trade Gross Domestic Product Generalized System of Preferences Georgia, Ukraine, Uzbekistan, Azerbaijan and Moldova International Monetary Fund Islamic Movement of Uzbekistan Most Favored Nation North American Foreign Trade Association North- American Treaty Organization Organization for Economic Cooperation and Development Shanghai Cooperation Organization Soviet Socialist Republic United Nations United Nations Economic Commission for Europe United States Union of Soviet Socialist Republics World Trade Organization groups. Since 1992 there has been substantial emigration, especially from northern Kazakhstan, and the decision to move the capital from Almaty in the southeast to Astana (Akmola) in the centre-north is widely seen as a response to the ethnic issue; it will impose large economic costs. 39 Conference report. October Central Asia and the South Caucasus: Reorientations, Internal Transitions, and Strategic Dynamics, Highlights from the discussion: Economic Development, available at: 664

185 II International Congress Note: (a) GNP per capita in US dollars computed by the World Bank s synthetic Atlas method. (b) Poverty = individuals in households with gross per capita income less than 75 rubles. Sources: columns 1-2, World Bank (1992, 3-4); columns 3-4, Atkinson and Micklwright (1992, Table U13) - based on Goskomstat data (HBS) Notes: a) GNP per capita in dollars, computed by the World Bank s synthetic Atlas method. b) Poverty is defined as individuals in households with gross per capita income less than 75 roubles. c) Impact on the terms of trade of moving to world prices, calculated at a 105-sector level of aggregation using 1990 weights. d) The annual increase in the consumer price index, end of year. Sources: columns 1 and 2, World Bank; columns 3 and 4, Atkinson and Micklwright (1992, Table U13), which is based on Goskomstat household budget survey data; column 5, Tarr (1994); columns 6 and 7 - EBRD 665

186 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Notes: Pop = mid-year population in millions; GDP = gross domestic product in billion 1990 international dollars; GDP p.c. = gross domestic per capita in 1990 international dollars. Source: Maddison (2001, 183-5). CARs (1998) Table 3: Comparison of Flows, CARs and Canadian provinces Total trade as % of GDP Intra-regional trade as ( (X+M/2) / GDP share of total trade Kazakhstan Kyrgyzstan Turkmenistan Uzbekistan Canadian Provinces (1984) Alberta British Columbia Manitoba New Brunswick Newfoundland New Scotia Ontario Prince Edward Island Quebec Saskatchewan Source: IMF Common Issues and Interrepublic Relations in the Former USSR, Washington DC, April 1992, p

187 II International Congress Table 4: Soviet Administrative- Territorial Divisions Table 5: Socioeconomic Indicators Kazakhstan Population (million) 1996 Population Growth Average annual % Infant mortality Life expectancy GNPPC Per 100 live births Years (male/female) (USS) / Kyrgyz Republic / Tajikistan / Turkmenistan / Uzbekistan / Source: World Bank World Development Indicators Notes: 2000 = preliminary actual figures from official government sources. Blanks indicate that data are not given in the source. Source: European Bank for Reconstruction and Development Transition Update, April 2001,

188 QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ÖLKƏLƏRĐNĐN EKO-ĐQTĐSADĐ PROBLEMLƏRĐNĐN TƏNZĐMLƏNMƏSĐNDƏ BEYNƏLXALQ TƏŞKĐLATLARIN ĐŞ TƏCRÜBƏSĐNĐN TƏDBĐQĐNĐN MÜMKÜNLÜYÜ Təyyar MUSTAFAYEV Sumqayıt Dövlət Universitetinin Aspirantı Sumqayıt / AZƏRBAYCAN Qloballaşan dünyamızda ekolologiya problemləri uzun illərdən bəri insanlığın əsas problemlərindən bir olmuşdur. Buna görə də ölkələrin və insanların tək başlarına gördükləri işlər bu problemin həll olmasında yetərli olmamışdır. Bu səbəblə beynəlxalq münasibətlərdə 1970-ci ildən bəri sürətlə bir ekologiya üzrə təşkilatlanma başlamışdır. Bir tərəfdən qurulan beynəlxalq təşkilatlar ekologiya ilə əlaqəli fəaliyyətləri də həyata keçirərkən, digər tərəfdən də yeni təşkilatlar qurulmağa başlamışdır. Ekologiya sahəsində beynəlxalq aləmdə fəaliyyət göstərən belə təşkilatların fəaliyyətlərini nəzərdən keçirək və onların əldə etdikləri təcrübələrin Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin eko-iqtisadi problemlərinin tənzimlənməsində tədbiq edilməsi mümkünlüyünə baxaq. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) Quruluşundan sonra şəhərləşmə, yerləşmə və ekologiya kimi sahələrdə fəaliyyətlərə başlayan BMT-nin əsas və vacib fəaliyyətlərindən biri ci ildə keçirmiş olduğu Ekologiya Konfransıdır. Konfransda 113 ölkə iştirak etmişdir. Konfrasın sonunda yayınlanan bəyanatda insan-ekologiya münasibətlərinə, insan fəaliyyətlərinin ekologiya mənfi təsirinə, ölkələrin iqtisadi inkişaf problemlərinə, həyat şərtlərinin inkişafına, beynəlxalq təşkilatlara və xususiylə beynəlxalq işbirliyinə və əməkdaşlığına çox önəm verilmişdir. Bu konfransın dünyada baş verən ekoloji problemlər yaradan hadisələrə təsiri böyük olmuşdur və bir çox ölkələr bu konfransdan sonra ekoloji problemlərin həllinə çalışıblar. Bunun xaricində BMT-yə bağlı bir neçə təşkilatlarda ekologiya problemlərini əhatə edən bir çox fəaliyyətlər gösdəriblər. Birləşmiş Millətlərin Inkişaf Proqramı adı altında qurulan təşkilat az inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrə bir neçə sahədə olduğu kimi ekologiya sahəsində də təhsil və texnologiya ilə köməklik gösdəriblər. Millətlərarası Iş Təşkilatı (ILO), Qida və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO), Dünya Səhiyyə Təşkilatı (ƏHO), Millətlərarası Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı (UNESCO) kimi BMT-nin tərkibində yer alan bir neçə beynəlxalq təşkilatlar ekologiya sahəsində dünyada çoxlu işlər görüblər. BMT-yə bağlı olan proqramlarından biri olan Birləşmiş Millətlər Ekologiya Programı(UNEP) da həm ictimai fikiri təyin etməkdə, həm də az inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələri ekologiya sahəsində dəstəkləyən bir təşkilat olaraq bilinir. Eyni şəkildə Birləşmiş Millətlər Yerləşmələr Təşkilatı (HABITAT) ekologiya sahəsində fəaliyyət göstərən bir təşkilatdır. BMT-yə bağlı olan Ekologiya və Inkişaf Komissiyası Ortaq Gələcəyimiz adı altında Bruntland Raportu kimi bəzi proyeklər həyata keçirmişdir cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının baş katibi U-Thant bu təşkilatın üzvü olan ölkələrin öz aralarındakı köhnə çəkişmələri bir yana qoyaraq ətraf mühiti qorumaq, əhalinin artım sürətinin qarşısını müəyyən qədər də olsa almaq və yoxsulluğu aradan qaldırmaq üçün əl-ələ verib birləşmələrinin gərəkli olduğu fikri üzərində israrla dayanırdı. U-Thanta görə, əgər yaxın on il içərisində belə bir ittifaqa nail olmaq mümkün olmazsa, o zaman bütün bu problemlər artıq qarşısıalınmaz bir həddə yetişəcəkdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı baş katibinin xüsusi diqqət yetirdiyi həmin problemlər 1968-ci ildə qurulmuş olan və bəşəriyyətin gələcəyi üçün narahatlıq doğuran suallara cavab axtaran Roma Klubunun da maraq dairəsini təşkil edirdi ci ilin avqust ayında Roma Klubu Insanlığın tərəddüdü deyilən layihəsində istifadə etmək məqsədilə Massaçusets Texnologiya Institutundan (MIT) bəşəriyyətin qarşılaşdığı problemləri və ağrıları ortaya qoyan bir məruzə hazırlamasını istədi. Institut tərəfindən həyata keçirilən çalışmanın məqsədi dünya miqyasında əhalinin dinamik artımı, qida məhsullarının istehsalı, sənayeləşmə, təbii qaynaqlardan istifadə və çirklənmədən ibarət beş əsas amil və bu amillər arasındakı qarşılıqlı təsirin müəyyən olunmasından ibarət idi. Həmin məruzə inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında müxtəlif cür yozulmuşdusa da, Sıfır böyümə tezisi ümumilikdə qəbul olunmamışdı. Məsələ ilə bağlı müzakirələrin qızğın bir vaxtında 1972-ci ilin iyun ayında problem dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırılmışdı. Birləşmiş Millətlər tərəfindən 5-16 iyun 1972-ci il tarixləri arasında Stokholmda Ətraf Mühitə dair konfrans keçirilmişdi. Konfransın yekun mətni məzmununa 668

189 II International Congress görə ətraf mühitin qorunması və inkişaf etdirilməsi düşüncəsini bütün insanlara mənimsədərək bu məsələdə onlara yol göstərə biləcək olan uzunmüddətli qərarların qəbul edilməsini nəzərdə tuturdu. Beləcə, canlı aləmlə, təbii mühitlə bağlı problemlərin ümumbəşəriliyi fikri qəbul edilmiş və tək bir dünyamız var şüarı yaddaşlarda özünə yer edərək düşüncələrə hakim olmuşdu. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının beynəlxalq əhəmiyyətli ikinci belə bir tədbiri 1972-ci ildə Stokholm konfransından düz 20 il sonra keçirildi. Bu, 1992-ci ilin 3-14 iyun tarixlərində Braziliyanın Rio-de- Janeyro şəhərində keçirilən ətraf mühit və inkişaf üzrə BMT konfransı idi. Hələ Rioya gələnə qədər ci ildə Genuyanın paytaxtı Nayrobidə təşkil olunmuş beynəlxalq toplantıda Stokholm konfransından on illik bir vaxt keçməsinə baxmayaraq, orada qaldırılan problemlərin həlli istiqamətində nəzərə çarpacaq bir dəyişikliyin olmamasına təəssüf hissi ilə diqqət yetirilirdi. Bu gün də BMT dünyada ekoloji problemlərin həllinə ciddidə olmasa nəzarət edir və hər bir ölkəni ekoloji təhlükəsizlik istiqamətində iqtisadi inkişafa səsləyir. Bu təşkilatın Azərbaycan Respublikası ilə də bir neçə ekologiya sahəsində lahiyələri var. Dünya Bankı II. Dünya Müharibəsindən sonra Beynəlxalq Yenidən Qurma və Inkişaf Bankı (IBRD) adı ilə qurulmuş, 1947 illində Birləşmiş Millətlərin müstəqil ixtisaslaşmış təşkilatlarından biri olmuşdur. Dünya Bankının əsas məqsədi ölkələrin inkişafına kömək etməktir və bu əsasında da inkişaf etməkdə olan ölkələrdə bir neçə istiqamətdə layihələr həyata keçirilir. Bu məqsəd üzv ölkələrin bank kreditləri üçün verdikləri faizlərdə də görünməktədir. Hal hazırda dünya dövlətlərinin 181-i bu bankın üzvüdür. Bunlardan 11-i, Bank sərmayəsinin 55 %-inə sahibdir. Dünya Bankı Qrupu beynəlxalq miqyasda ən böyük inkişafa yardım mənbələrindən biridir ci Maliyyə təqvimində qurum tərəfindən 17 mlrd. dollardan çox kredit vəsaiti bankın beynəlxalq miqyasda müştəri-ölkələrinə paylamışdır. Təşkilat 100-dən çox inkişaf etməkdə olan ölkədə çalışmaqla ən kasıb əhali və ən kasıb ölkələrə yardım etmək kimi sadə hədəflər uğrunda iş görür. Bankın bütün müştəriləri üçün ümumi yardım sahələri aşağıdakılardır: əhaliyə yönəldilmiş təməl səhiyyə və təhsil məsələlərilə bağlı birbaşa investisiyalar ; Ictimai tərəqqinin dövlət idarəetməçiliyi və müəssisə strukturlarının inşası; məsələlərinin yoxsulluğun azaldılması istiqamətində ən əhəmiyyətli vasitələr olduğunu nəzərə alaraq həyata keçirilməsi; Hökumətlərin keyfiyyətli, effektli və şəffaf xidmət etmə qabiliyyətlərinin artırılması; Ətraf mühitin mühafizəsi; Özəl biznes sektorunun inkişafını həvəsləndirən və dəstəkləyən xidmətlər; Uzun müddətli planlaşdırmaya və investisyaların həyata keçirilməsinə imkan yaradan stabil makroiqtisadi şəraitin formalaşmasına yönəlik reformların tərtib edilməsi; Zaman içində bir grup halına gələrək Dünya Bankı Qrubu (World Bank Group) adını alan təşkilatın tərkibində beş əsas təşkilat yer almaqdadır. Beynəlxalq Yenidənqurma və Inkişaf Bankı - IBRD (International Bank for Reconstruction and Development) 1945-ci ildə qurulmuş olan və dünya bankının nisbətən inkişaf etməkdə olan ölkələrin dövlət sektoruna kredit açan bölməsidir. Beynəlxalq Inkişaf Təşkilatı IDA 1960-ci ildə qurulmuşdur. Adam başına düşən milli gəlirə görə yoxsulluq həddinin aşağısında olan ölkələrə kredit verməktədir. Bu ölkələrə ümumi olaraq sıfır faizli və il vədəli kreditlər verilir. Beynəlxalq Maliyyə Əməkdaşlığı IFC, cı ildə qurulmuşdur. Bu təşkilat, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə özəl sektora kredit vərmək və özəl sektorun inkişafına kömək etmək məqsədi ilə ixtisaslaşmışdır. Çoxtərəflı Investisya Təminat Agentliyi - MĐGA 1985-ci ildə qurulmuşdur. Inkişaf etməkdə olan ölkələrdə qoyulacaq xarici investisiya qoyuluşlarına, ticari olmayan riskləri ortadan qaldırma istiqamətində təminat vərmək ilə məşğul olan bir təşkilat olaraq çalışmaqdadır. Beynəlxalq investisiya Mübahisələrini aradan qaldırma mərkəzi - ICSID 1965-cı ilində qurulmuşdur. Mərkəz, tərəflərin qarşılıqlı güzəştə getmələri və hakimlik məhkəmələrinə baxan bir təşkilatdır. Bü təşkilatın məqsədi beynəlxalq investisiya qoyuluşlarını təşviq etməkdir ci ildə qurulan Dünya Bankı inkişaf etməkdə olan ölkələrin böyük şəhərlərinin nəqliyyat, şəhərləşmə, şəhər xidmətləri və ekologiya sahələrində bəzən lahiyələr, bəzən də pul dəstəyi göstərir. Indiyə qədər Buenos Arios, Logoq, Istanbul, Karaçi və s. kimi lahiyələr həyata keçirmişdir. Bu bankın Azərbaycanda da bir çox fəaliyyətləri var. Avropa Birliyi 1960-cı ildən ehtibarən Avropa Iqtisadi Birliyi ekologiya sahəsində də bəzi fəaliyyətləri dəstəkləməyə başlamışdır. Birlik, Avropa Inkişaf Fondu vasitəsiylə Afrika, Asiya və Latın Amerikasının az inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrinə 669

190 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process pul yardımı edir və borç verir ci ildə Roma anlaşmaları ilə qurulan Avropa Iqtisadi Birliyi və Avropa Atom Enerjisi Birliyi ilə birlikdə Avrıpa Birliyi meydana gətirdi. Avropa Birliyi, birliyə üzv olan ölkələrdə yaşam kefiyyətini artıqmaq məqsədiylə ətraf mühitin də qorunması, ekologiya problemlərinin mövcud ölkə sərhədlərini aşmaması və bənzəri səbəblərlə ekoloji problemlərə də əl atmışdır. Birliyin ilk ekologiya fəaliyyəti ci ildə üzv olan ölkələrə bir Fəaliyyət Proqramı çağırışı etmişdir. Sonrakı illərdə da (1977,1983, 1987 və 1992-ci illərdə) birlik tərəfindən belə dörd çağırış olmuşdur. Bu Fəaliyyət Proqramları Avropa Birliyinin ekologiya problemləri ilə əlaqəli həyata keçirmiş olduğu ən böyük proqram olmuşdur. I Ekologiya Fəaliyyət Proqramı: cı illəri əhatə edir və AB ekologiya siyasətinin məqsəd və prinsiplərini açıqlayır. Xususiylə ekologiyanın müəyyən sahələrində həyata keçirilməsi vacib olan fəaliyyətləri göstərir. Bu illəri əhatə edən ekologiya siyasətinin əsas məqsədi birliyə daxil olan ölkələrin daxili ekologiya siyasətlərinin bir-birinə oxşar olmasını təmin etmək olmuşdur. II Ekologiya Fəaliyət Proqramı: ci illəri əhatə edir və I Fəaliyyət Proqramının davamıdır. Burada əsas ekologiya-iş, ekologiya-maliyə məsələri qabarıq şəkildə ışıqlandırılır. III Ekologiya Fəaliyyət Proqramı: Bu proqramda isə əsas olaraq ekologiya ait siyasət və fəaliyyətlərin digər sahələri əhatə edən siyasət və fəaliyyətlər arasında uyğunluğu təmin edilməsi nəzərə alınmışdır. IV Ekologiya Fəaliyyət Proqramı ( ) : bu proqram iki məsələni əsas alır. Birincisi, ciddi ekologiya standartları; ikincisi, həm ölkə hüququnun, həm də böyük nisbətdə birlik hüququnun düzənləmə sahəsi içərisində yer almasıdır. V Ekologiya Fəaliyyət Proqramı ( ): Davamlı inkişaf, önləyici ekologiya siyasətinin tədbiqini əsas alan bu proqram, Birliyin ekologiya siyasətinin ana xətlərini özündə cəmləşdirir Avropa Birliyi anlaşmasında ekologiyanı mühavizə etmə istiqamətində düzəlişlər: 1. AB-nin məqsədləri: davamlı, enflasiyasız, ekologiyaya uyğun bir inkişaf (AB Anlaşması maddə 2); 2. Prinsiplər: Tədbirlilik Prinsipi, Səbəb vermə prinsipi, bütünləşmə prinsipi (AB Anlaşması maddə 130 r); 3. Ekologiyanın Qorunmasının Məqsədi: Ekologiyanın qorunması və mühavizə edilməsi, kefiyyətin yüksəldilməsi, insan sağlamlığının qorunması, ehtitaqların qorunması, qlobal ekologiya məsuliyyəti, gurultu və səs-küyün qarşısının alınması, Ağ Dənizin qorunması, təhlükəli maddələrin azaldılması, təmiz texnologiyaların dəstəklənməsi, inkişaf etməkdə olan ölkələrə kömək; 4. Bölgəsəl:- üzv dövlətlərin ekoloji hədəflərə həyat kəçirilməsi ilə əlaqəli bir düzəlişdir; ekologiyaya zərər verməyən kənd təsərrüfatı inkişafı, sahillərin qorunması, torpağın qorunması; 5. Ortaq Bazarda Ekologiyanın Qorunması:- Qarşılıqlı olaraq qəbul və təstiqləmə, standartların uyğunlaşdırılması, hüquqi oxşarlıq, sağlamlıq, təhlükəsizlik, ekoloji təhlükəsizlik, istehlalçının qorunması sahələrində yüksək qoruma səviyyəsi (AB Anlaşması maddə 100); Avropa Birliyinin ekologiya siyasəti üç əsas prinsipə əsaslanır. 1. Başdan ehtibarən ekologiyaya zərər vurmaqdan qaçınmağı vacib hesab edən nəvaziş göstərmək prinsipi, 2. Ekologiyaya zərər verənlərlə və bu səbəblərin kökləri ilə mübarizə aparmağı aşılayan kök-səbəb prinsipi, 3. Ekologiyaya zərər verənlərə, bu zərərləri ortadan qaldırmaq məsuliyyətini verən səbəb vermə prinsipi. Avropa da bundan başqa Avropa Ekologiya Bürosu, CEAT və Grenpeace kimi ekologiya təşkilatları da fəaliyyət göstərir. Avropa Konqrensi 1948-ildə qurulan Avropa Konqresi 1950-ci ildə Avropa Insan Haqları Sözləşməsini qəbul etmiş və bu təşkilatla təsirli bir insan haqları siyasətini həyata keçirmişdir. Konqresin əsas siyasətlərindən biri də ekologiya sahəsindədir. Ekologiya sahəsində əsas işə 1961-ci ildə başlayan Konqres işlərini ekologiya sahəsi baxımından dört əsas istiqamətdə realladırmışdır. 1. Təbiət və növlərin qorunması 2. Memarlıq və arxeloji mirasın qorunması 3. Şəhər planlanması və şəhər yenilənməsi 4. Qlobal ekoloji problemlərin tənzimlənməsi Avropa Kongresi dünyadakı qlobal və bölgəsəl ekoloji probləmlərin həll olunması məsəllələrində yaxından iştirak edən və təsir mexanizmi güclü olan bir təşkilatdır. Ilk dəfə 1962-ci ildə Təbiətin və təbii ehtiyatların qorunması üçün Avropa Mütəxəssislər Komitəsi qurmuş, 1964-cü ildə isə Su Kirliliyi Komitəsi qurmuşdur ci ildə isə Avropada Təbiəti Qoruma ilə əlaqəli bir bəyamnamə yayınlamışdır. Đqtisadi Đnkişaf və Đşbirliyi Təşkilatı (OECD) Iqtisadi Inkişaf və Işbirliyi Təşkilatı qərbin sənayesi güclü olan ölkələri tərəfindən 1960-cı 670

191 II International Congress ildə qurulmuşdur. Iqtisadi və ekologiya sahələrində fəaliyyətini istiqamətləndirən təşkilatın vəzifələrini əsas olaraq altı başlıqda toplamaq olar: Ekoloji idarə etmədə ortaya çıxan problemləri müəyyənləşdirmək və həll yollarını göstərmək; Üzv olan ölkələrin ekologiya siyasətləri və hüquqları arasında uyum təşkil etmək; Üzv olan ölkələrin ekologiya sahəsindəki qanun və siyasətləri arasındakı fərqləri müəyyən etmək və qarşılıqlı həll yollarını tapmaq; Ekologiya sahəsində kefiyyətli təhsili və təlimi təmin etmək; Üzv olan ölkələrin tədbiq etmiş olduqları ekoloji qanunları müşahidə etmək və rəhbərlik xidməti göstərmək; Ekologiyanın qorunması və təbi ehtiyatların qorunması istiqamətində yollar göstərmək; Iqtisadi Inkişaf və Işbirliyi Təşkilatının müxtəlif tarixlərdə yayınladığı bəyanatlarda açıqladığı əsas ekologiya siyasətini üç ana prinsipdə toplamaq olar: Iqtisadi inkişaf ekologiyanı diqqətdən uzaq tutmağa əsas verməz; Önləyici siyasətlərlə ekoloji probləmlər ortaya çıxmadan qarşısı alına bilir; Iqtisadi inkişaf ilə ekoloji inkişaf bir- biri ilə yaxından əlaqəlidir. Iqtisadi Inkişaf və Işbirliyi Təşkilatı xüsusiylə sərhədlərdən kənar ekolojik çirklənmə, təbii ehtiyatların idarə edilməsi, kimyəvi maddələr, təhlükəli və zərərli tullantılar sahəsində fəaliyyətlərini davam etməkdə və bu sahələrdə önəmli bir təşkilat olmaqdadır. Şimali Atlantika Birliyi (NATO) NATO təşkilatı əsas olaraq hərbi bir birlik olmasına baxmayaraq ekologiya sahəsində də bəzi fəaliyyətləri də həyata keçirir cı ildə bu təşkilatın çərçivəsində qurulan Sivil Cəmiyyətin Problemləri Komitəsi ekologiya sahəsində fəaliyyətlərdə də həyata keçirir. Bu təşkilat: Hava çirklənməsi; Sahil sularının çiklənməsi; Yolların təhlükəsizliyi; Təbii fəlakətlər zamanı kömək; Bölgəsəl planlamalar kimi bir çox ölklərdə araşdrmalar aparır. NATO təşkilatın ekologiya sahəsində diğər təşkilatlar kimi çox fəaliyyətləri yoxdur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı 1946-cı ildə yaradılmışdır. Bu təşkilat insan sağlamlığının qorunmasını ətraf mühitin mühavizəsi aspektində öyrənir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı ətraf mühitin sanitar-epidemioloji monitorinqini aparır, ətraf mühitin vəziyyəti ilə əlaqədar xəstəliklərin məlümatlarını ümumiləşdirir, ətraf mühitin sanitar-gigiyena ekspertizasını aparır və onun keyfiyyətinə qiymət verir. Adları çəkilən bu təşkilatlar kimi Beynəlxalq Atom Enerjisi Təşkilatı, Sivil Havaçılıq Təşkilatı, Avropa Bələdiyələri Konqresi, Yerli Özünüidarəetmə Beynəlxalq Təşkilatı və Bölgəsəl Idarələr Konfransı və s. beynəlxalq təşkilatlar ekologiya sahəsində fəaliyyətlər həyata keçirlər. Ekologiyaya dair milli siyasətlərin dünyada baş verən dəyişikliklərə paralel olaraq formalaşdırılması və həyata keçirilməsi məqsədilə Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin eko-iqtisadi problemlərinin tənzimlənməsində faydalı olacağı düşünülən tövsiyələr aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Bu ölkələrdə inkişaf meyllərinə paralel şəkildə ekoloji müvazinətin qorunması və təbii ehtiyatların qorunaraq onlardan səmərəli istifadəsinə istiqamətlənmiş başlıca müddəalara uyğun olaraq həyata keçirilməsi istənən siyasət gələcəyə yönəlmiş dayanıqlı və təbiətlə cəmiyyətin nizamını qoruyan beynəlxalq standartlara uyğun ekoloji siyasət olmalıdır. 2. Ətraf mühitin qorunması ilə bağlı bütün icra və nəzarət işlərində aidiyyatı olan ən müxtəlif qurumlar arasında əməkdaşlığı hər baxımdan təmin edəcək qanuni strukturlar gücləndirilməli, bununla yanaşı, bütün müəssisə və təşkilatlarda ekologiya ilə bağlı strukturlar yaradılmalı və mövcud olanları da öz fəaliyyətlərini gücləndirməyə təşviq olunmalıdırlar. Ətraf mühitin qorunması ilə bağlı fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatların lazımi qaynaqlarla təmin edilməsi işinə xüsusi diqqət yetirilməli, ekoloji fəaliyyətlərin həyata keçirilməsi işində yol verilən nöqsanlar aradan qaldırılmalı, mübahisəli məsələlərə son qoyulmalı və təkrarlanan strukturlar ləğv olunmalıdır. 3. Ekoloji mühitin mühafizə olunması və sağlamlaşdırılması, çirkləndirməyə görə maliyyə məsuliyyətinə cəlb etmə və ekoloji mühitin çirkləndirilməsinin qarşısının alınması istiqamətində görüləcək tədbirlərdə yerli idarəetmə orqanlarının iştirakının təmin edilməsi və həmin orqanların ekologiya problemlərinin həlli ilə əlaqədər olaraq öz üzərlərinə düşən işin öhdəsindən gələ bilmələri üçün onlara maliyyə, hüquqi və texniki baxımdan dəstək verilməsini nəzərdə tutan qanuni fəaliyyətlərin hüquqla tənzimlənməsi istiqamətində lazımi tədbirlər görülməlidir. 4. Əhali və ətraf mühit məsələlərinə dair milli strategiya işlənib hazırlanmalıdır. Təbiətlə müvazinəti pozmayan bir şəhərləşmə, təbii resurslardan 671

192 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process səmərəli istifadə və ekoloji mühitə dair problemlər nəzərdə tutulmaqla iqtisadi və sosial istiqamətli siyasətlər əhalinin dinamik artımı faktorunu da diqqətə alaraq təsbit etməli, bu cəhətləri də özündə ehtiva edən yeni tədbirlər işlənib hazırlanmalıdır. 5. Ekologiyanın iqtisadiləşdirilməsi zamanı ətraf mühit və iqtisadiyyatın inkişafına dair siyasətlərin bir bütöv halında kompleks həyata keçirilməsində praktik olaraq ölkənin şərtlərinə uyğun prinsiplər və bütün iqtisadi vasitələr müəyyən edilməlidir. 6. Ekoloji mühitin qorunması və yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş maliyyə qaynaqları tapılmalı, yeni qaynaqlar yaradılmalı, iqtisadi vasitələrdən bu yöndə istifadə olunması təmin edilməlidir və beynəlxlaq qaynaqlardan istifadə edilməlidir. 7. Istehsal prosesinə sərf edilən kapital qoyuluşu, əmək sərfi və material müqabilində faydalılıq əmsalının aşağı salınmasının qarşısını almaqdan ötrü mütərəqqi texnoloji üsulların seçimi və yeni modern texnologiyaların tətbiqinə imkan verən və ekoloji baxımdan insanla ətraf mühitin ahəngdarlığını təmin edən milli strategiyalar hazırlanmalı və onların həyata keçirilməsinin başlıca istiqamətləri müəyyən olunmalıdır. 8. Đqtisadiyyatın ətraf mühitə təsiri danılmaz fakt olduğundan ətraf mühitin bütün iqtisadi sektorlarla bütövləşdirilməsi, yəni ekologiyanın iqtisadiləşdirilməsi və həmin sektorlardakı fəaliyyətlərin davamlı inkişaf siyasətinə uyğun olaraq tənzimlənməsi təmin olunmalıdır. 9. Ekologiya problemlərinin həlli ilə bağlı həyata keçiriləcək beynəlxalq siyasətlərin başlıca istiqamətləri nəzərə alınaraq ətraf mühitlə davamlı inkişaf arasında davamlı sürətlə irəliləyişi təmin edən qarşılıqlı təsir daim diqqətdə saxlanılmalıdır. 10. Beynəlxalq səviyyədə ekologiya problemlərinin həlli ilə bağlı göstərilən fəaliyyətlər milli səviyyədə görülən işlərlə yüksək və dinamik bir şəkildə əlaqələndirilməlidir. 11. Ətraf mühit məsələlərinə dair beynəlxalq miqyasda başladılaraq qadın, uşaq, gənc nəsil və ətraf mühit arasındakı münasibətlər, təbii mühitdən müharibədə bir vasitə olaraq istifadə edilməsi və müharibələrin ekoloji sistemə vurduğu ziyanlar, sənaye sahələrində beynəlxalq miqyaslı təsir gücünə malik olan qəzalar və b. problemlərlə bağlı görülən işlər diqqətlə və yaxından izlənilməli, bu məsələləri əhatə edən milli strategiyalar formalaşdırılmalıdır. 12. Ekologiya problemlərinin nizama salınması üçün beynəlxalq maliyyə qaynaqlarından Azərbaycanın daha səmərəli şəkildə yararlana bilməsi təmin edilməli, həmin qaynaqların milli maraqlar baxımından prioritet sahələrdə istifadəsi stimullaşdırılmalıdır. Bu çərçivədə layihələrdən ibarət bir siyahı hazırlanmalıdır. 13. Bu ölkələrdə könüllü qeyri-hökumət təşkilatları maliyyə qaynaqları da daxil olmaqla hər cəhətdən dəstəklənməlidir. Milli və beynəlxalq səviyyəli problemlərin həllində yaxından iştirak etməyə həvəsləndirilməlidir. 14. Bu ölkələrdə ekoloji mədəniyyətin əsası kimi ekologiyaya dair biliklərlə maarifləndirmə işinə xüsusi diqqət yetirilməli, geniş şəbəkəli təhsil müəssisələrinin imkanlarından faydalanmaqla gələcək qarşısında məsuliyyət hissi aşılayan ekoloji maarifləndirmə işi elmi, texniki cəhətdən dəstəklənməli və bu baxımdan məqsədyönlü ekoloji təhsil maliyyə vəsaiti ilə təmin olunmalıdır. 15. Ətraf mühitin mühafizə olunması məsələsində açıq siyasi xətt izlənilməli, insanların ekologiya problemlərinin həllində yaxından iştirakını təmin edən münasibətlər hüquq normaları ilə qaydaya salınmalı, qanunların köməyi ilə tənzimlənməlidir. Kadr siyasəti müasir dövrün düşüncəsinə uyğun bir şəkildə yenidən formalaşdırılmalı, dünyəvilik sistemi yerləşdirilməlidir. 16. Bu ölkə vətəndaşları arasında yeni bir ekoloji mədəniyyət və təbiətə məsuliyyətli yanaşma münasibəti formalaşdıran ekoloji təhsilin inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Ölkə vətəndaşları təbiətlə, ətraf mühitlə bağlı ən müxtəlif məlumatları rahatlıqla əldə edə bilməlidirlər. ĐSTĐFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBĐYYAT 1. Ayşegül Kaplan, Köresel Çevre Sorunları ve Politikaları, Ankara 1997, S Doç.Dr.Kemal Görmez, Çevre Sorunları ve Türkiye, Ankara-1997, S Eyüp Zengin, Çevre Eğitimi Ve Üniversite Gençliği, Azərbaycan Respublikası Gənclər, Đdman ve Turizm Nazirliyi, Müasir Azərbaycan Gənclərinin Mənəvi Tərbiyəsinin Aktual Problemləri Elmi-Praktik Konfransı, Aprel 2002, Bakı. 4. Eyyub Zəngin, Türkiyə Və Azərbaycanda Ətraf Mühitin Qorunması və Bələdiyyələr: Vəzifə və Səlahiyyətləri, Azərbaycan Bələdiyyələri, Analitik-Informasiya Məcmüəsi, Aprel 2002, S Mehmet Özel, Avropa Birliği: Ekonomik Toplumdan Çevre Toplumuna, Gazi Öniversitesi Đ.Đ.B.Fakültesi dergisi, Sayı 1,2003, S N.K.Mikayılov, Ekologiya Hüququ, Bakı 1999, S Ömer Faruk Ünal, Measures To Be Taken Against Environmental Pollution Caused By Turkey s Energy Production Sector, Qafqaz Universiteti - Fövqəladə Hallar və Həyat Fəaliyyətinin Təhlükəsizliyi Üzrə Mötəxəssislərin Assosiasiyası (FÖVQƏL), Respublikada Ehtimal Olunan Fovqəladə Hallarda Əhalinin, Ərazinin Mühafizəsi və Tədrisi Problemlərinə Həsr Olunmuş 1. Beynəlxalq Simpozium Məruzələr-çıxışlar, II. Hissə, S.66-76, Noyabr 2000, Bakı. 672

193 II International Congress 8. Rüşen Keleş, Çevrebilim, Đstanbul-1997, S Rüşen Keleş, Đnsan Çevre Toplum, Đstanbul-1992,S Rüşen Keleş, Kentleşme Politikası, Đstanbul-1999, S Sakit Hüseynov Environmental Education In Azerbaijan - Azerbaycan da Çevre Eğitimi, Environmental Problems Of The Mediterranen Region, International Conferance, Near East University, Sevim Budak, Avrupa Birliği ve Türk Çevre Politikası, Ankara, 2000, S T. Ç..V.; Avropa Topluluğunda ve Türkiye de ver Mevzuat, Ankara,1989,S Təzəgül Qasımova, Ekoloji Siyasətin Bəzi Xüsusiyyətləri Haqqında, Aspirantların və Gənc Tədqiqatçıların VII Respublika Elmi Konfransının Tezisləri, Bakı-201, S Vafəddin Đbayev, Kültür Varlıklarının Savaş Sırasında Korunması: Ermenistan Đşgali Altındaki Azerbaycan Topraklarında Durum, KÖK Araştırmalar Dergisi, II/2 (Göz 2000), S

194 KAFKASYA VE ORTAASYA TÜRK CUMHURĐYETLERĐNDE KÜRESELLEŞME ĐLE EKONOMĐK GELĐŞME ĐLĐŞKĐSĐ Yrd.Doç.Dr. Aytekin ALTIPARMAK Erciyes Üniversitesi ĐĐBF Đktisat Bölümü Kayseri / Türkiye aparmak@erciyes.edu.tr Yrd.Doç.Dr. Ali Đhsan ÖZDEMĐR Erciyes Üniversitesi, ĐĐBF, Đşletme Bölümü, Kayseri / Türkiye ozdemir@erciyes.edu.tr ÖZET Bu çalışmada Kafkasya ve Ortaasya Türk Cumhuriyetlerinin küreselleşmesi ile ekonomik gelişme düzeyleri arasındaki ilişki incelenmiştir. Ekonomik, sosyal ve politik yönleri bulunan küreselleşme olgusu sadece ekonomik bakımdan ele alınmış; küreselleşmenin lehindeki ve aleyhindeki görüşler belirtilmiştir. Ekonomik yönden küreselleşmenin ana göstergeleri ile ilgili ülkelerinin gelişmişlikleri arasındaki ilişki korelasyon analizi ile belirlenmeğe çalışılmıştır. Çalışmada yabancı sermaye, dış ticaret hacmi ve ulaşım giderleri hariç turizm gelirleri bağımsız değişken; sözkonusu ülkelerin GSMH ları ise bağımlı değişken olarak ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Kafkasya ve Ortaasya Türk Cumhuriyetleri, küreselleşme, küreselleşmenin kriterleri, ekonomik gelişme. 1.GĐRĐŞ Bilim ve teknolojideki gelişmeler ile birlikte gelişmiş ülkelerdeki sermayenin gittikçe büyümesi küreselleşmeyi dünyanın gündemine sokmuştur lerin ortalarından beri yaygınlığı gittikçe artan küreselleşme ülkeleri nerdeyse her yönden (politik, kültürel, sosyal, ekonomik ) birbirine bağımlı hale getirmiştir. Artık sıklıkla dünyanın küçük bir köy haline geldiği, bu küçük köydeki her türlü etkinliğin ise ister istemez diğerlerini etkilediği ifade edilmektedir. Her olayda olduğu gibi küreselleşme konusunda da taraftarlar ve karşıtlar bulunmaktadır. Küreselleşme taraftarları teknolojide ve tabii buna bağlı olarak ulaşım ve iletişim alanlarında meydana gelen başdöndürücü gelişmelerin küreselleşmeyi kaçınılmaz kıldığı; modern çağın gereğinin artık bu olduğu; bazı zararlı yanları bulunabilmekle birlikte yararlı yanlarının daha fazla olduğu, ülkelerin küreselleşme yani dünya ekonomisi ile daha fazla bütünleşmesi ile ekonomik gelişmişliklerini artıracakları, kaynaklarını daha etkin kullanacaklarını ileri sürmektedir. Dolayısıyla asıl sorun ülkelerin dünya ekonomisi ile nasıl daha fazla bütünleşebilecekleridir? Küreselleşme karşıtları ise sözkonusu olgunun gelişmekte olan ülkelerin aleyhinde olduğunu, bu ülkelerin daha fazla yoksullacaklarını, finansal sektörünün reel kesimden çok daha fazla büyüyeceğini, yoksul ülkelerden gelişmişlere doğru kaynak transferi olacağını, gelirin daha çok bozulacağını iddia etmektedir. Küreselleşme ile ekonomik büyüme/gelişme arasındaki ilişkiyi tespit etmek için yapılan istatistiksel araştırmaların çoğunluğu ise bu iki değişken arasında pozitif bir ilişki olduğunu belirtmektedir. Bu yöndeki araştırmalar açısından Kafkasya ülkeleri ile Ortaasya Türk Cumhuriyetleri iyi bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Çalışma kapsamımızdaki ülkeler 1990 lardan itibaren hızla liberalleşmeye ve bu çerçevede dünya ekonomisi ile bütünleşmeye başlamışlardır. Bu bakımdan çalışmamızda ilgili ülkelerdeki küreselleşme derecesi ile GSMH ları arasındaki ilişki belirlenmeğe çalışılmıştır. Küreselleşme derecesi olarakta ekonomik kriterler ele alınmıştır. 2. KÜRESELLEŞME KAVRAMI VE NĐTELĐĞĐ: Bilişim sektörü başta olmak üzere teknolojinin hızla gelişmesi dünyayı küçültmüştür. Teknolojideki ve buna bağlı olarak iletişim ve ulaşımdaki büyük atılımlar ülkeler arasındaki ilişkiyi geçmiş yıllara nazaran çok büyük ölçüde artırmıştır. Ülkeler arasında karşılıklı bağımlılık geçmişe göre çok fazla artmıştır. Günümüzde küreselleşme (globalleşme) siyasi, iktisadi, sosyo-kültürel her alanda sıklıkla kullanılan bir kavram olmuştur. Acaba sıklıkla sözü edilen küreselleşme nedir? Neleri kapsamaktadır? DPT nın 8. BYKP çalışmalarındaki tanıma göre 674

195 II International Congress küreselleşme; ekonomik, politik, sosyal ve kültürel alanlarda bazı ortak değerlerin yerel ve ulasal sınırları aşarak dünya çapında yayılmasını ifade etmektedir 1. Bu çerçevede küreselleşme ekonomik alanda liberalizmin, politik alanda ise demokrasinin ön plana çıkmasına yol açmıştır 2. Dünya Bankası nın küreselleşme hakkındaki resmi tanımı ise şöyledir: Kişilerin ve fırmaların diğer ülke yerleşikleri ile gönüllü iktisadi işlemler başlatabilme yetenek ve özgürlüğüdür. Uygulamada ise küreselleşme; üretim faktörlerinin (sermaye ve işgücü) daha fazla hareketlilik kazanması ve artan ticaret ve yabancı sermaye (doğrudan ve portföy) yatırımları yoluyla dünya ekonomisinin daha fazla bütünleşmesidir 3. Nitekim geçmişteki ve günümüzdeki küreselleşme dalgalarını kıyaslayan son dönemlerdeki çalışmalar tam olarak şu göstergelere bakmaktadır: geçen yüzyıla göre dünya ticareti ne kadardır, doğrudan yabancı sermaye yatırımları ne kadardır, portföy yatırımları ne kadardır, insanlar için diğer ülkelere gitmek ve oralar yerleşmek ne kadar kolaydır 4. Bazı yazarlar ise küreselleşmeyi kapitalizmin gelişme sürecindeki bir aşama olarak ele almakta olup; dünyanın bütünleşmiş tek bir pazar haline gelmesi olarak küreselleşmeyi tanımlanmaktadır 5. Yine bu yazarlara göre küreselleşme yeni bir olgu değildir; kapitalizm, tarih sahnesine çıktığı andan itibaren küresel bir özellik göstermiştir 6. Küreselleşme, kökeni çok eskilere gitmekle beraber, ileri teknolojiler sayesinde bugünkü kadar hızlı ve yoğun işlememişti. Yüzyıl önce de küreselleşme vardı; ancak küreselleşmenin yeni olan yüzü nicel ve nitel boyutlarındaki değişimlerdir. Nicelik (sayısal) olarak küreselleşme ticaret, sermaye akımları, yatırımlar ve insanların ülkeler arasındaki dolaşımını ifade etmektedir. Küreselleşmenin bu yüzü karşılıklı bağımlılık olarak da tanımlanmaktadır. Niteliksel olarak da küreselleşme ekonomik, politik ve sosyal süreçleri kapsamaktadır. Bugünün küreselleşen dünyası en azından entelektüel seviyede tek bir dünya görünümdedir. Bu kapsamda olmak üzere teknolojik gelişmeler ve hükümet kuralsızlaştırmaları üretim, ticaret ve finansta karşılıklı bağımlılık ağlarının kurulmasına imkan vermekte, böylece sınırlara tabi olmayan dünya ekonomisi ortaya çıkmaktadır 7. Küreselleşmenin birbiriyle bağlantılı üç unsurdan oluştuğu söylenebilir: piyasaların genişlemesi, devletlere ve kurumlara meydan okunması, yeni sosyal ve politik akımların doğuşu 8. Bu bağlamda küreselleşen dünyada sadece kurumlar değil, kurumlara yön veren biçim ve ilkeler, değer ve tutumlar da hızla değişmektedir 9. Küreselleşme uluslar arası politik ekonomiye etkileri bakımından şu yönleriyle incelenmektedir: çok uluslu şirketler, yatırımlar, uluslar arası ticaret ve bölgeselcilik, küresel finans ve para, ulusal karar verme, aktörlerin düşünme modları, küresel sivil toplum ve uluslar arası kurumlar 10. Küreselleşme, kültürler arasındaki artan karşılıklı bağımlılık ve hızla gelişen iletişim vasıtasıyla dünya çapındaki ekonomik, teknolojik ve kültürel değişim olgusunu ifade etmektedir 11. Küreselleşme geniş anlamda, global aktörler arasındaki ekonomik, politik ve diğer alanlardaki artan karşılıklı bağımlılıkla sonuçlanan bütün bütünleşmelere işaret etmektedir. Ekonomik çerçevede ise küreselleşme özellikle ticaretin libarelleşmesine atıfta bulunmaktadır 12. Bu kapsamda küreselleşme laissezfaire kapitalizmi ve neoliberalizm ile bağlantılıdır. Ekonomik küreselleşme ülkeler arasındaki dört farklı akıma işaret etmektedir: a) mal/hizmet akımı b) insan akımı (göç) c) sermaye akımı d) teknoloji akımı. Bu tarz küreselleşmenin sonucu ise bir sanayinin dünyanın farklı bölgelerindeki üyeleri arasındaki ilişkilerin artması (sanayinin küreselleşmesi) ve ekonomik alanda ulusal eğemenliğin aşındırılmasıdır 13. IMF ise küreselleşmeyi teknolojinin daha hızlı yayılması, daha serbest uluslar arası sermaye akımı, mal ve hizmetlerde uluslararasındaki işlemlerin artan hacmi ve türü vasıtasıyla ülkeler arasındaki artan ekonomik karşılıklı bağımlılık olarak tanımlamaktadır 14. Küreselleşme birtakım trendler vasıtasıyla tanımlanmaktadır. Bunlar daha büyük hacimdeki uluslar arası mal, para, bilgi ve insan hareketleri ile bu hareketlere imkan sağlayan teknolojinin, kurumların, yasal sistemlerin ve alt yapıların ge Süleyman Özdemir, Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti, Đstanbul: ĐTO yay., 2004, s Özdemir, s.176. Branko Milanovic Can We Dıscern The Effect Of Globalization On Income Distribution? Evidence from Household Budget Surveys. /it/papers/0303/ pdf Erişim tarihi: Milanovic. Mehmet Yüksel, Küreselleşme Ulusal Hukuk ve Türkiye. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2001, s. 8. Özdemir, s Metin Toprak, Küreselleşme ve Kriz. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2001, s Toprak, s Metin Toprak, Ö.Demir vd, Küreselleşen Dünyada Türkiye Ekonomisi. Serbest Piyasa Devriminin Serüveni. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2001, s Toprak, Küreselleşme, s age. 13 age

196 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process lişmesini ihtiva etmektedir. Ekonomik küreselleşmenin temel özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz 15 : - dünya ekonomisindeki büyümeden çok daha hızlı artan uluslararası ticaret - uluslararası sermaye akımındaki artış - uluslararası antlaşmalar vasıtasıyla milli sınırların ve milli eğemenliklerin erozyona uğraması - küresel finans sistemindeki gelişmeler - çok uluslu şirketler tarafından dünya ekonomisinin daha büyük kısmının kontrol edilmesi - WTO, WIPO, IMF gibi uluslararası kurumların artan rolü. - çok uluslu şirketler tarafından gerçekleştirilen outsourcing gibi ekonomik faaliyetlerdeki artış. 3. KÜRESELLEŞMENĐN ÖLÇÜLMESĐ Son zamanlara kadar küreselleşmenin derecesi yabancı sermaye, göç ve ticaret akımları yoluyla ölçülürdü. Küreselleşmenin ölçülmesindek daha karmaşık bir yaklaşım ise Đsviçreli think tank kuruluşu KOF tarafından geliştirilen bir indeksdir. Sözkonusu indeks küreselleşmeyi üç ana boyutta ölçmektedir: ekonomik, sosyal ve politik. Đktisadi yönden önemli olan ise ekonomik boyuttaki indekstir. Burda indeks iki kısma ayrılmış olup birincisinde gerçek akımlar, ikincisinde ise kısıtlamalar ele alınmıştır. Ekonomik indeksin akımlar kısmında GSMH nın yüzdesi olarak ticaret akımı, yabancı sermaye akımı, portföy akımı ve yabancılara yapılan gelir ödemeleri esas alınmıştır. Đndeks yıllık olarak 122 ülke için hazırlanmaktadır. Bu indekse göre dünyanın en globalleşmiş ülkesi ABD onu sırasıyla Kanada, Đngiltere ve Fransa izlemektedir. En az küreselleşen ülkeler ise Burundi, Belize and Sierra Leone dir KÜRESELLEŞME KARŞITLARI Küreselleşmenin çeşitli yönleri, güçlü devleti savunan milliyetçiler gibi kamu yararını savunanlar (aktivistleri) tarafından da zararlı olarak kabul edilmektedir. Bu karşıt hareketler tek bir isimle tanımlanamaz. Anti-küreselleşme kavramını medya tercih etmektedir. Ama bu kavram bazı kargaşalıklara yol açacaktır. Örneğin; aktivistler küreselleşmenin şekline karşı çıkmaktadır. Yoksa küreselleşmeye değil. Genelde eleştiriler küreselleşmenin sonuçlarının küreselleşmecilerin iddia ettiği gibi fakir milletlerin, çalışanların ve çevrenin menfaatlerine hizmet etmediği yönündedir 17. Bazı iktisatçılar ise sınırsız serbest ticaretin fakirlerin kurban edilmesi pahasına zenginlerin Özdemir, s lehine olacağını iddia etmektedir. Birçok aktivist, küreselleşmeyi şirketlerin karlarını artırabilmek için bireysel özgürlükleri inşa etmeye yönelik şirket ajandasının bir uzantısı olarak görmektedir. Bunlar aynı zamanda artan şirket girişlerinin ve otonomisinin ulusal devletlerin politikasını da gittikçe şekillendireceğini ifade etmektedir. Bazı anti-küreselleşme grupları ise küreselleşmeyi tasarrufların gelişen ülkelerden ziyade ABD ye akmasını sağlayacak zorunlu bir emperyalizm olarak görmektedir. Bazı anti küreselleşmeciler ise sürdürülmez borçlar, borç krizleri ile sonuçlanacak kredi (borç) temelli ekonomiler üzerinde durmaktadır. Empoze edilen kanunlar ve düzenlemeler, devletin içerde refahı ve işletmeleri koruyucu müdahalelerini azaltmaktadır. Bazı anti küreselleşmeciler paranın ve şirketlerin küreselleştiği fakat insanların ve sendikaların (birliklerin) küreselleşmediği dile getirmektedir. Ülkelerdeki katı göçmen kontrollerini ve işçi haklarındaki eksiklikleri buna delil olarak göstermektedir 18. Küreselleşme karşıtı daha muhafazakar kamp ise devlet merkezli milliyetçiler olup; bunlar küreselleşmenin global politikalarda devletin yerini alacağından ve devletin gücünü zayıflatacağından korkmaktadır. Antiküreselciler geniş bir yelpazede yer almaktadır: kilise grupları, ulusal özgürlük grupları, sol partiler, çevreciler, çiftçi birlikleri, ırkçılık karşıtı gruplar, anarşistler ve diğerleri 19. Gelişmekte olan ülkelerdeki küreselleşme karşıtlarının temel korkularından birinin küreselleşmenin milli gelirlerinde büyük dalgalanmalara ve son Asya krizinde olduğu gibi ciddi istikrarsızlıklara yol açarak birçok yıllık gelişmeyi yok etmesidir. Gelişmiş ülkelerdeki antiküreselleşmeciler ise küreselleşmeyi kendi ülkelerindeki en yoksul ve vasıfsız işçilerin yaşam standartlarına bir tehdit olarak algılamaktadır 20. Küreselleşme karşıtlarının eleştirdiği önemli bir diğer nokta ise; küreselleşmenin batı kültürünü (hatta Amerikan kültürünü) tüm dünyaya yaymasıdır 21. Küreselleşmeyi eleştirenlerden birisi de ünlü G.Soros dur. Soros finansal piyasalar özünde istikrarsızdır ve piyasa güçlerinin dizginlerini serbest bırakarak karşılanamayacak olan toplumsal ihtiyaçlar vardır piyasa bugün açık toplum için herhangi bir totaliter ideolijiden daha büyük bir tehdittir 22 demektedir Toprak, Küreselleşme, s Özdemir, s Ian Vasques (ed) Kapitalizm ve Küresel Refah, Çev. Metin Toprak vd, Ankara: Liberte yay., 2003, s

197 II International Congress Anti küreselleşmecileri haklı çıkarabilecek sorunları şu şekilde sıralayabiliriz 23 : - dünya ekonomisi, fakir ülke insanlarının durumlarını iyileştirebilecek bir hızda büyümemektedir. - Bütün ülkelerde orta sınıf erimektedir. - Finans sektörü, sanayi ve reel yatırımın önünü geçmiştir. - Kamu ve özel borçlanma faizlerinin GSMH - ya oranı giderek yükselmektedir. 5.KÜRESELLEŞME TARAFTARLARI Küreselleşmeye karşı olanlardan bazıları küreselleşmenin görünmez bir elin değil, IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası kurumların egemenliğinde olduğunu iddia etmektedir. Küreselleşmeci ekonomik politikaların çerçevesini çizen neo-liberal iktisat teorisi ise, kaynakların dağılımında etkinliğin artırılması ve optimum refahın gerçekleştirilebilmesi için piyasaların her türlü devlet müdahalesinden arındırılması gerektiğini ifade etmektedir 24. Küreselleşmenin temelinde yatan ideoloji neo-liberalizmdir. Bu tür düşünce okulları ise piyasa ekonomisini benimsemekte dolayısıyla refah devletine ve onun ideolojik temellerine karşı tavır almaktadır. Çünkü bunlara göre, piyasa ekonomisi ülkedeki refah artışının kaynaklarından biridir. Hayek ve Friedman gibi liberal düşüncenin öncülerine göre, refah devleti anlayışı eşitlik, adalet ve güvenlik gibi kaygilarla doğal düzeni bozmakta; gerekli olmadığı halde bazı kişi ve grupları kayırmaktadır. Bu düşünürlerin refah devletine karşı çıkmalarının bir diğer nedeni ise, refah devleti anlayış ve uygulamasının piyasayı zayıflatması ve özgürlükleri azaltmasıdır 25. S. Moore ve J.L.Simon gibi yazarlar ise 20.yüzyıldaki ilerlemelerin çoğunun ABD de meydana geldiğini ifade ederek bunun bireysel özgürlük ve serbest teşebbüsten kaynaklandığını iddia etmiştir. Hayatın çeşitli alanlarından istatistikler sunarak serbest toplumun refah, servet ve sağlık açısından daha iyi sonuçlar doğurduğu mesajını vermek istemişlerdir 26. Küreselleşmeyi savunan kişi ve kuruluşların ortak noktası, dünya ekonomisinin küreselleşmesi ile birlikte ülke ekonomilerinin etkinlikleri artacak, kaynaklarını daha iyi şekilde kullanacaklar ve bunlara bağlı olarak bütün ülkelerin refah düzeyi yükselecektir. Klasik ve neoklasik iktisatçıların serbest dış ticaret konusunda ileri sürdükleri argümanların benzeri küreselleşmeciler tarafından 23 Toprak vd.,küreselleşen, s Özdemir, s. 181, Özdemir, s. 191, Ian Vasquez, s savunulmaktadır. Serbest dış ticaret kavramının yerini küreselleşme almıştır. Ama sonuç olarak küreselleşen ekonomiden fakir-zengin tüm ülkeler faydalanacaktır. Dolayısıyla başta mal ve sermaye akımı olmak üzere insan akımının ülkeler arasında hiçbir kısıtlamaya tabi olmadan akması sağlanmalıdır. 6. LĐTERATÜR TARAMASI Küreselleşme ve büyüme/gelişme arasındaki ilişki konusunda farklı görüşler ve bu konuda yapılmış çok sayıda çalışma bulunmaktadır. ILO tarafından yaptırılan bir çalışmada küresel ekonomide 1990 dan beri meydana gelen büyümenin önceki dönemdekinden daha az olduğu belirtilmektedir. Üstelik büyüme, gelişmiş ve gelişmekte olan eşit şekilde gerçekleşmemiştir. 16 gelişmekte olan ülkede KBMG büyüme hızı arasında %3 den daha fazla olmuştur. Diğer taraftan 55 ülke %2 den daha az büyürken; 23 gelişmekte olan ülke ise küçülmüştür 27. Küreselleşme ile ekonomik büyüme, yoksulluk ve gelir dağılımı arasında anlamlı bir ilişki olmadığını söyleyen uzmanların yanısıra sözkonusu olgunun gelişmekte olan ülkelerdeki yoksulluğu artırdığını, ülkeler arasındaki farkı büyüttüğünü iddia edenler de vardır. Fakat istatistiki araştırmaların çoğunluğu küreselleşen gelişmekte olan ülkelerin daha hızlı ekonomik büyümeyi gerçekleştirdiğini, yoksulluğu önemli ölçüde azalttığını ortaya koymaktadır 28. A. Dreher panel data kullanarak yaptığı çalışmada küreselleşmenin ekonomik büyümeyi artırdığını tespit etmiştir 29. Blomström vd (1992), Dollar (1992), Frankel ve Romer (1996) 30 da yaptıkları çalışmada küreselleşme ya da dışa açıklık ile büyüme arasında pozitif bir ilişki bulmuşlardır. Yine 2004 yılında Birleşmiş Milletler tarafından hazırlanan Az Gelişmiş Ülkeler Raporu nda da uluslar arası ticaret ile fakirliğin azaltılması arasında da negatif ilişki tespit edilmiştir. Yani uluslararası ticaret arttıkça bu ülkelerdeki yoksullukta azalmaktadır 31. IMF nin çalışmasında da 1980 lerin ortasından itibaren küreselleşmenin hızlandığı, 27 ILO, World Commission on the Social Dimension of Globalization. A Fair Globalization: Creating Opportunities for all, April 2004, p Masahiro Kawai. Economıc Development In A Globalızıng World Economy: The Role Of Multılateral Development Banks p A. Dreher. Does Globalization Affect Growth? Evidence from a new Index of Globalization Blomström,M. vd. What Explains Developing Country Growth? NBER Working Paper, 4132; Dollar, David (1992), Outward-Oriented Developing Economies Really Do Grow More Rapidly: Evidence from 95 LDCs, , Economic Development and Cultural Change: ; Frankel, Jeffrey A.; David Romer (1996), Trade and Growth: An Empirical Investigation, NBER Working Paper UN, The Least Developed Countries Report

198 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process birçok ülkede finansal piyasaların liberalleştiği ve gelişmekte olan birçok ülkeye sermaye akımının arttığından söz edilerek dünya milli gelirinin iki katı artış kaydettiği belirtilmektedir. Sözkonusu çalışmada gelişmekte olan ülkelerde ekonomik büyümeyi ve entegrasyonu sağlayan en önemli faktörün dışa açıklık olduğu ifade edilmiştir 32. Başka bir çalışmada da yine küreselleşme ile gelişmekte olan ülkeler arasındaki ilişki incelenmiş; burda da sözkonusu ülkelerin ekonomik başarılarının gerisinde küreselleşmenin (dışa açıklığın) bulunduğu saptanmıştır VERĐ VE YÖNTEM Çalışmada kullanılan veriler, Birleşmiş Milletler, Dünya Bankasına ve IMF ye ait on-line veri tabanından ( elde edilmiştir. Ancak çalışmada Dünya Bankası verileri kullanılmıştır. Bunun nedenleri çalışmada kullanılan ölçütlere ait yıllık verilerin Dünya Bankası veri tabanında daha kapsamlı biçimde yer alması, tek kaynaktan verileri elde ederek veri değerleri arasında standartlığı yakalamak ve diğer kaynak veri değerleri ile arasında önemli farklar olmaması şeklinde ifade edilebilir. Çalışmada kapsamında incelenen ülkeler (Kafkasya ülkeleri ve Ortaasya Türk Cumhuriyetleri) alfabetik sıra ile şu şekildedir: 1) Azerbaycan 2) Ermenistan 3) Gürcistan 4) Kazakistan 5) Kırgızistan 6) Özbekistan 7) Tacikistan 8) Türkmenistan Sözkonusu ülkelerdeki küreselleşme ve ekonomik gelişmişlik seviyesini ölçmede kullandığımız bağımsız ve bağımlı değişkenler şunlardır: Bağımsız Değişkenler: - yabancı sermaye (milyon $ olarak) - dış ticaret hacmi (milyon $ olarak) - ulaşım giderleri hariç turizm gelirleri (milyon $ olarak) Bağımlı Değişken: - GSMH (milyon $ olarak) Bağımlı ve bağımsız değişkenler arasındaki ilişkiyi belirlemek için korelasyon analizi yapıl- 32 IMF, World Economic Outlook, May Shahid Yusuf, Globalization and the Challenge for Developing Countries. www1.worldbank.org/economicpolicy/globalization/docu ments/wps2168.pdf mıştır yılları arasındaki veriler kullanılmıştır ve olmak üzere iki ayrı dönem oluşturulmuştur. Dönem verileri olarak ilgili yılların ortalaması alınmıştır. Sözkonusu verilerin bir önceki döneme göre trendleri ayrı ayrı belirlenmiştir. Analizler SPSS 13.0 ile gerçekleştirilmiştir. 8. BULGULAR Kafkasya ve Ortaasya Türk Cumhuriyetlerindeki ekonomik küreselleşme hakkında bilgi sahibi olabilmek için çalışma kapsamında ele aldığımız değişkenlerin ortalama değerleri ve dönemleri için ayrı ayrı hesaplanmış ve aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 1`de görüldüğü gibi Kafkasya ve Ortaasya Türk Cumhuriyetlerinde döneminde en fazla yabancı sermaye Kazakistan a; döneminde ise en fazla yabancı sermaye Azerbaycan a girmiştir. Her iki dönemde de turizm geliri ve dış ticaret hacmi en fazla olan ülke Kazakistan olmuştur. Yine her iki dönemde de en fazla GSMH ya sahip olan ülke Kazakistan iken; en az GSMH ya sahip olan ülke ise Tacikistan dır. Kafkasya ve Ortaasya Türk Cumhuriyetleri inceleme dönemi içerisinde ekonomik küreselleşme açısından istisnalar dışında büyük bir gelişme kaydetmiştir. Sözkonusu ülkelerin ilgili değişkenlere göre dönemler itibariyle gerçekleştirmiş olduğu değişim tablo 2 de gösterilmiştir. Tablo 2`den görüldüğü gibi yabancı sermaye değişkeninde en büyük atılımı Azerbaycan gerçekleştirmiştir dönemine göre döneminde yabancı sermaye miktarı %990,8 nisbetinde artmıştır. Yabancı sermaye açısından % ile Tacikistan takip etmektedir. Özbekistan ve Türkmenistan gibi ülkelerde ise yabancı sermaye azalmıştır. Turizm gelirlerini iki dönem içerisinde en fazla artıran ülke ise Kırgızistan olmuştur. Özbekistan ın turizm gelirleri ise bir önceki döneme göre büyük ölçüde ( % -31,5) azalmıştır. Dış ticaret göstergesinde ise bütün ülkeler artış kaydetmiştir, dış ticaret hacmi azalan herhangibir ülke görülmemektedir. Bir önceki döneme göre dış ticaret hacmi en hızlı artan (%79,7) ülke Gürcistan, en az artan (%8,3) ülke ise Özbekistan olmuştur. Bu tür gelişme veya değişmelerin yansımasını kendisinde görebilmeyi beklediğimiz GSMH da ne tür değişimler gerçekleşmiştir diye baktığımızda ise GSMH sını bir önceki döneme göre en fazla artıran ülkenin %159 ile Türkmenistan; milli geliri azalan (-%25,2) tek ülkenin ise Özbekistan olduğu tespit edilmiştir. Bölgeler bazındaki farklılıkları görebilmek için inceleme kapsamındaki ülkeleri Kafkasya ülkeleri 678

199 II International Congress ve Ortaasya Türk Cumhuriyetleri olarak iki ayrı grupta ele aldık. Kafkasya ülkelerinin ekonomik küreselleşme yönünde bir önceki döneme göre gerçekleştirdiği değişim ve buna bağlı olarak GSMH da meydana gelen trend tablo 3 de gösterilmiştir. Tablo 1. Kafkasya ve Ortaasya Ülkelerinde Ekonomik Küreselleşme Göstergeleri (dönemler itibariyle ortalama) ÜLKELER Yabancı Sermaye Yabancı Sermaye Turizm Gelirleri Turizm Gelirleri Dış Ticaret Dış Ticaret GSMH GSMH Azerbaycan 288, ,7 71,0 66, , , , ,0 Ermenistan 99,0 155,3 55,3 81, , , , ,7 Gürcistan 107,7 334,7 121,3 154, , , , ,0 Özbekistan 93,0 91,7 77,3 53, , , , ,3 Kazakistan 1.901, ,0 417,3 675, , , , ,7 Kırgızistan 16,3 42,3 23,5 55,3 999, , , ,7 Tacikistan 18,3 113,0 3,0 4, , , , ,0 Türkmenistan 121,7 116,7 0,0 0, , , , ,7 Tablo 2. Kafkasya ve Ortaasya da Ekonomik Küreselleşme Göstergeleri ve GSMH nın Değişimi (%) ÜLKELER Yabancı Sermaye Turizm Gelirleri Dış Ticaret GSMH Azerbaycan 990,8-6,6 75,8 39,2 Ermenistan 56,9 47,0 58,0 49,7 Gürcistan 210,8 27,2 79,7 38,2 Özbekistan -1,4-31,5 8,3-25,2 Kazakistan 56,7 61,8 73,5 67,9 Kırgızistan 159,2 135,5 42,0 37,3 Tacikistan 516,4 55,6 25,4 52,8 Türkmenistan -4,1 0,0 51,3 159,3 Tablo 3. Kafkasya Ülkelerinde Ekonomik Küreselleşme Göstergeleri ve GSMH nın Değişimi (%) ÜLKELER Yabancı Sermaye Turizm Gelirleri Dış Ticaret GSMH Azerbaycan 990,8-6,6 75,8 39,2 Ermenistan 56,9 47,0 58,0 49,7 Gürcistan 210,8 27,2 79,7 38,2 Yukarıdaki tabloya göre yabancı sermaye girişinde en hızlı gelişmeyi gösteren ülke %990,8 ile Azerbaycan olmuştur. Ermenistan ise en az yabancı sermaye girişi olan ülkedir. Turizm gelirinde en büyük artışı gösteren ülke Ermenistan olurken; sözkonusu dönemde Azerbaycan ın turizm gelirleri azalmıştır. Milli gelirini en fazla artıran ülke ise Ermenistan olarak karşımıza çıkmaktadır. Ortaasya Türk Cumhuriyetlerinde ekonomik küreselleşme ve GSMH değişkenlerinde meydana gelen değişimler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 4. Ortaasya Türk Cumhuriyetlerinde Ekonomik Küreselleşme Göstergeleri ve GSMH nın Değişimi (%) ÜLKELER Yabancı Sermaye Turizm Gelirleri Dış Ticaret GSMH Özbekistan -1,4-31,5 8,3-25,2 Kazakistan 56,7 61,8 73,5 67,9 Kırgızistan 159,2 135,5 42,0 37,3 Tacikistan 516,4 55,6 25,4 52,8 Türkmenistan -4,1 0,0 51,3 159,3 Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi ilgili dönemde Özbekistan hariç tüm Ortaasya Türk Cumhuriyetlerinin milli geliri artmıştır. Türkmenistan ın GSMH %159,3 artarken Özbekistan ın GSMH sı %-25.2 nisbetinde azalmıştır. Özbekistan yukarıda görülen verileri ile diğer Ortaasya Türk Cumhuriyetlerinden büyük bir farklılık göstermektedir. Özbekistan da dış ticaret göstergesi hariç tüm göstergelerinde bir önceki döneme göre azalış görülmektedir. Dış ticaret göstergesi de pozitif olmakla birlikte en az artan (%8,3) ülkedir. Türkmenistan ın ilgili dönemlere ilişkin turizm geliri istatistiği bulunamadığından değişim oranı sıfır olarak gözükmektedir. Kafkasya ve Ortaasya birer grup (bölge) olarak ele alınarak bölgelerin küreselleşmesi derecesi karşılaştırılmıştır. Tablo 5. Ülke Gruplarında Küreselleşme ve GSMH Göstergelerinin Değişimi.(%) ÜLKELER Yabancı Sermaye Turizm Gelirleri Dış Ticaret GSMH kafkasya 634,5 21,9 73,0 40,9 ortaasya 55,4 51,3 53,7 39,3 Tabloda görüldüğü gibi Kafkasya ülkeleri yabancı sermaye girişini bir önceki döneme göre %634,5 oranında artırmıştır. Buna karşılık Ortaasya Türk Cumhuriyetlerine giren yabancı sermaye bir önceki döneme göre sadece %55.4 nisbetinde artabilmiştir. Dış ticaretteki gelişmenin de Ortaasya ülkelerine göre daha büyük nisbette artığını görürken; Ortaasya Türk devletlerinin turizm gelirlerini Kafkasya ya göre daha fazla artırdığını görüyoruz. GSMH büyümesinde gösterilen perfor- 679

200 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process mansın iki ülke grubunda da aynı olduğunu söyleyebiliriz. Çalışmada ele alınan göstergeler ile ülke bazında dönemine ilişkin yapılan korelasyon analizi aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. yaser99 turgel99 distic99 gsmh99 Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Tablo: Korelasyon Analizi **. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). *. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed). yaser99 turgel99 distic99 gsmh99 1,961**,953**,792*,000,000, ,961** 1,904**,819*,000,002, ,953**,904** 1,904**,000,002, ,792*,819*,904** 1,019,013, Yukarıdaki görüldüğü gibi yabancı sermaye, dış ticaret hacmi ve ulaşım giderleri hariç turizm gelirleri ile GSMH arasında güçlü bir pozitif ilişki vardır. Yani ele bu değişkenler ile GSMH aynı yönde değişmektedir. Yabancı sermaye ile GSMH arasındaki korelasyon katsayısı iken; dış ticaret ve turizm gelirlerininki sırasıyla 0,904 ve 0,819 olarak gerçekleşmiştir. Bu bakımdan en güçlü ilişkinin dış ticaret hacmi ile GSMH arasında olduğunu söyleyebiliriz. Çalışmamız kapsamında sözkonusu değişkenler ile ilgili hipotezlerimiz şunlardır: H 10 : Ülkeye giren yabancı sermaye miktarındaki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki yoktur. (H 1o : r = 0) H 1a : Ülkeye giren yabancı sermaye miktarındaki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki vardır. (H 1a : r 0) H 20 : Dış ticaret hacmindeki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki yoktur. (H 2o : r = 0) H 2a : Dış ticaret hacmindeki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki vardır. (H 2a : r 0) H 30 : Turizm gelirlerindeki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki yoktur. (H 3o : r = 0) H 3a : Turizm gelirlerindeki artış artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki vardır. (H 3a : r 0) Yukarıdaki korelasyon analizi tablosundan gördüğümüz gibi korelasyon değerleri GSMH ile aynı yönlü ve yüksek ilişkilidir. Değişkenlerin significance değerleri de 0,05 den küçük olduğundan incelediğimiz değişkenlere ilişkin bütün Ho hipotezleri reddedilir. Yani aralarında ilişki yoktur şeklindeki hipotezleri reddiyor ve aralarında ilişki vardır diyen hipotezleri ise kabul ediyoruz. Bu korelasyon sonuçları da daha önce ifade ettiğimiz görüşü doğrulamaktadır. Başka bir deyişle yabancı sermaye, dış ticaret hacmi ve turizm gelirleri arttıkça GSMH da artmaktadır. Kafkasya ülkeleri ile Ortaasya Türk Cumhuriyetlerine ilişkin yılı verileri ile yaptığımız korelasyon analizi sonuçları da aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. yaser04 turgel04 distic04 gsmh04 Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N Tablo: Korelasyon Analizi **. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). yaser04 turgel04 distic04 gsmh04 1,634,683,661,092,062, ,634 1,934**,922**,092,001, ,683,934** 1,991**,062,001, ,661,922**,991** 1,074,001, Yukarıda görüldüğü gibi yabancı sermaye, dış ticaret hacmi ve ulaşım giderleri hariç turizm gelirleri ile GSMH arasında güçlü bir pozitif ilişki vardır. Başka bir ifadeyle bu değişkenler ile GSMH aynı yönde değişmektedir. Yabancı sermaye ile GSMH arasındaki korelasyon katsayısı iken; dış ticaret hacmi ve turizm gelirlerininki sırasıyla 0,991 ve 0,922 olarak gerçekleşmiştir. Bu bakımdan dönemi için de en güçlü ilişkinin dış ticaret hacmi ile GSMH arasında olduğunu söyleyebiliriz. Bu yıl için de hipotezlerimiz şu şekildedir: H 10 : Ülkeye giren yabancı sermaye miktarındaki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki yoktur. (H 1o : r = 0) H 1a : Ülkeye giren yabancı sermaye miktarındaki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki vardır. (H 1a : r 0) H 20 : Dış ticaret hacmindeki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki yoktur. (H 2o : r = 0) H 2a : Dış ticaret hacmindeki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki vardır. (H 2a : r 0) H 30 : Turizm gelirlerindeki artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki yoktur. (H 3o : r = 0) H 3a : Turizm gelirlerindeki artış artış ile GSMH artışı arasında bir ilişki vardır. (H 3a : r 0) Tablodan da gördüğümüz gibi korelasyon değerleri GSMH ile aynı yönlü ve yüksek ilişkilidir. Yabancı sermaye hariç değişkenlerin significance 680

201 II International Congress değerleri de 0,05 den küçük olduğundan; incelediğimiz değişkenlere ilişkin bütün Ho hipotezleri reddedilir. Yani aralarında ilişki yoktur şeklindeki hipotezleri reddiyor ve aralarında ilişki vardır diyen hipotezleri ise kabul ediyoruz. Sadece yabancı sermaye ile GSMH arasında bir ilişki gözükmemektedir yılı için yapılan korelasyon analizi de daha önce ifade ettiğimiz görüşü doğrulamaktadır. Başka bir deyişle dış ticaret hacmi ve turizm gelirleri arttıkça GSMH da artmaktadır. Yukarıdaki son iki tablo sonuçları (son tablodaki yabancı sermaye hariç) beklentilerimizi ve teorideki beklentileri doğrular yönde çıkmıştır. Ya-ni ülkeler küreselleştikçe GSMH da artar. Buna dayanarak küreselleşme ile birlikte ülkelerin büyümeleri/gelişmeleri de hızlanır diyebiliriz. 9. SONUÇ ve ÖNERĐLER Kafkasya ülkeleri ve Ortaasya Türk Cumhuriyetleri 1980 lerin sonlarından itibaren hızla dünya ekonomisiyle bütünleşmeye başlamıştır. Dünya ekonomisiyle bütünleşebilmek için gerekli reformlar ve politika değişikliklerini yapmışlardır. Bu çabalar neticesinde de ekonomileri liberalleşmiş, dış hacimleri artmış ve bu ülkelere daha fazla yabancı sermaye girmeye başlamıştır. Bu gelişmelerle birlikte sözkonusu ülkelerin GSMH larında da önemli artışlar görülmüştür. Nitekim yapılan korelasyon analizi de genellikle çoğunluğun beklentileri yönünde çıkmıştır. Çalışmamızda inceleme kapsamındaki değişkenler ile GSMH arasında çok güçlü pozitif ilişki tespit edilmiştir. Bu ilişkiler de ( dönemindeki yabancı sermaye hariç) istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Dolayısıyla ekonomik yönden küreselleşme arttıkça sözkonusu ülkelerin GSMH larının da önemli ölçüde arttığını söyleyebiliriz. KAYNAKÇA Blomström,M. vd. What Explains Developing Country Growth? NBER Working Paper, Branko Milanovic Can We Dıscern The Effect Of Globalization On Income Distribution? Evidence from Household Budget Surveys. eps/it/papers/0303/ pdf. Dollar, David (1992), Outward-Oriented Developing Economies Really Do Grow More Rapidly: Evidence from 95 LDCs, , Economic Development and Cultural Change. Dreher. A.Does Globalization Affect Growth? Evidence from a new Index of Globalization Frankel, Jeffrey A.; David Romer (1996), Trade and Growth: An Empirical Investigation, NBER Working Paper ILO, World Commission on the Social Dimension of Globalization. A Fair Globalization: Creating Opportunities for all, April IMF, World Economic Outlook, May Masahiro Kawai. Economıc Development In A Globalızıng World Economy: The Role Of Multılateral Development Banks Mehmet Yüksel, Küreselleşme Ulusal Hukuk ve Türkiye. Ankara: Siyasal Kitabevi, Metin Toprak, Küreselleşme ve Kriz. Ankara: Siyasal Kitabevi, Metin Toprak, Ö.Demir vd, Küreselleşen Dünyada Türkiye Ekonomisi. Serbest Piyasa Devriminin Serüveni. Ankara: Siyasal Kitabevi, Shahid Yusuf, Globalization and the Challenge for Developing Countries. www1.worldbank.org/ economicpolicy/globalization/documents/wps2168.pdf Süleyman Özdemir, Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti, Đstanbul: ĐTO yay., UN. The Least Developed Countries Report Vasques Ian (ed) Kapitalizm ve Küresel Refah, Çev. Metin Toprak vd, Ankara: Liberte yay.,

202 KEÇĐD ĐQTĐSADĐYYATI ÖLKƏLƏRĐNDƏ RƏQABƏT QABĐLĐYYƏTĐNĐN TƏMĐN EDĐLMƏSĐ PROBLEMLƏRĐ i.e.n., Dos. Gülbəniz Tofiq qızı ƏLĐYEVA Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universiteti Bakı / AZƏRBAYCAN gulbeniz_aliyeva@mail.ru ХÜLASƏ Məqalə keçid iqtisadiyyati ölkələrində rəqabət qabiliyyətinin təmin edilməsi problemlərinə həsr edilmişdir. Burada məhsulların rəqabət qabiliyyətinin səciyyəvi хüsusiyyətləri tədqiq edilmiş, sənaye müəssisələrində rəqabət səviyyəsindən asılı olaraq istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi yolları göstərilmiş, ölkələrdə rəqabət üstünlüklərinin formalaşması problemləri üzrə bir çoх iqtisadçıların fikirləri təhlil edilmişdir. THE PROBLEM OF PROVIDINQ COMPETITIVE ABILITY IN TRANSITION ECONOMY COUNTRIES RESUME This article is dedicated to the problem of providinq competitive ability in transition economy countries. In this article specific pecularities of competitive ability of product are investiqated, the way of raisinq efficiency of production are shown, and some celebrated, economists thouqhts on the problem of formation of the competitive advantaqes in some countries are analyzed. Davamlı rəqabət üstünlükləri azad bazar şəraitində fəaliyyətə imkan verir. Azad bazar şəraitində bazar qüvvələrinin təsiri nəticəsində məhsulun iqtisadi qiymətləri, dövlətin iqtisadi siyasəti və bazar tərifləri hesabına isə iqtisadi qiymətlərindən fərqli olan maliyyə qiymətləri yaranır. Maliyyə qiymətləri ilə iqtisadi qiymətlər arasındakı fərq ya digər sahələrin gəlirlərinin firmanın fəaliyyət göstərdiyi sahənin (əgər fərq müsbətdirsə), və ya əksinə firmanın fəaliyyət göstərdiyi sahənin gəlirlərinin digər sahələrin хeyrinə yenidən bölüşdürülməsi hesabına (əgər fərq mənfidirsə) yarana bilər. Sənaye firması bazarda iqtisadi qiymətlərlə məhsullarını sata bilmirsə, onda bu onun bazarda rəqabət aparmaq üçün zəruri rəqabət üstünlüklərinə malik olmadığını göstərir. Ölkə əhalisinin maddi rifahi onun malik olduğu məhdud iqtisadi resurslardan səmərəli istifadə səviyyəsindən asılıdır. Bu baхımdan, Adam Smit qeyd edirdi ki, hər bir хalqın təlabatının ödənmə səviyyəsi "iki müхtəlif şərtlə: birincisi, onun əməyi hansı ustalıqla, bacarıqla və fərasətlə təbiq edilir, və ikincisi, faydalı işlə məşğul olanlarla olmayanların nisbət ilə müəyyən olunur.... Bu təminatin zənginliyi və ya azlığı isə bu şərtlərdən ikincisinə nisbətən birincisindən daha çoх asılıdıir. Ölkədə əmək məhsuldarlığı əmək haqqını, kapitaldan istifadənin səmərəliliyi isə onun sahibinin aldığı gəliri müəyyən edir. Bu baхımdan, Amerika iqtisadçısı M.Porter qeyd edir ki, "ölkə səviyyəsində rəqabətqabiliyyətlilik konsepsiyasi yalnız resurslardan istifadənin səmərəliliyinə əsaslana bilər. Ölkədə həyat səviyyəsinin artırılması firmaların mövcud resurslardan səmərəli istifadə etmək, хüsusilə səmərəlilik səviyyəsinin yüksəldilməsinə nail olmaq qabiliyyətindən birbaşa asılıdır". Lakin isveçrə iqtisadçisi S.Qarelli qeyd edir ki, "ölkənin rəqabət qabiliyyəti gəlirlərin səviyyəsi, həyat səviyyəsi və həyatın keyfiyyətinin cəmi kimi müəyyən oluna bilər. Rəqabət qabiliyyətlilik məhsuldarlıq və ya mənfəətlə məhdudlaşa bilməz. Đntiutiv olaraq hər bir adam bilir ki, ölkə yaradılmış gəlirləri bölüşdürmürsə, əhalinin sağlamlığının sığortalanmasını və ya təhsil infrastrukturunu lazımi səviyyədə inkişaf etdirmirsə, və ya siyasi və sosial sabitliyi təmin etmirsə, həmin ölkə uzunmüddətli dövürdə inkişaf etmir". Fikrimizcə, qeyd edilənlər ölkə baхımından düzgün olsa da, sənayenin rəqabət qabiliyyəti iqtisadi resurslardan səmərəli istifadə ilə əlaqədardıir. Çünki, ölkədə əhalinin hə-yat səviyyəsi üçün zəruri olan gəlirlərin forma-laşması üçün, ilk növbədə, iqtisadi artıma nail ol-maq lazımdır. Đqtisadi artım nəticəsində yaranmış gəlirlərin bölgüsü dövlətin sosial siyasəti və yenidən bölgü meхanizmi ilə əlaqədardır. Digər tərəfdən, S.Qarellinin qeyd etdiyi fikirlər ölkə miqyasında iqtisadi səmərəliliyin təmin olunmasının şərtlərindəndir. Bu baхımdan, M.Porter düzgün olaraq qeyd edir ki, məhsuldarlıq ölkəyə, yüksək əmək haqqını, sabit valyutanı, kapitalın əlverişli şəkildə ödənməsini və bununla da yüksək həyat səviyyəsini təmin etməyə imkan verir. Beləliklə, ölkə sənayesinin rəqabət qabiliyyəti mövcud resurslardan istifadə səmərəliliyindən asılıdır. Sənaye firması (müəssisəsi) хətti və funksional bölmələrdən ibarət olan mürəkkəb sistemdir. Burada istehsalın və heyətin idarə olunması həyata 682

203 II International Congress keçirilir, maddi teхniki təchizat, əsas istehsal, satış, хidmətedici və köməkçi bölmələri (təmir təsərrüfatı, enerji təsərrüfatı, alət təsərrüfatı, keyfiyyətə nəzarər şöbəsi, elmi-rədqiqar və rəcrübə-konsrruktor bölməsi və s.) mövcud olur. Firmanın rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalı bu bölmələrin fəaliyyətindən asılıdır. Hər bölmənin məhsul və хidmətlərin yaradılmasinda öz payı olur ki, bunu da dəyərlər zənciri formasında ifadə etmək olar. Firmanın dəyərlər zənciri onun bütün bölmələrinin qarşılıqlı asılılıqda həyata keçirdikləri fəaliyyət növlərinin müəyyən əlaqəyə əsaslanan sistemidir. Bu əlaqə bir fəaliyyət növünün digərlərinin dəyərinə və səmərəliliyinə təsiri zamanı yaranır. Bu zaman müəyyən mərhələdə çəkilən əlavə хərclər sonrakı mərhələdə ödənir. Məsələn, məhsul istehsalında nisbətən bahalı dəstləşdirici məmulatlardan istifadə və ya keyfiyyətə nəzarətin daha ciddi şəkildə həyata keçirilməsi satişdan sonrakı хərcləri azaldır. Dəyərlər zəncirinə daхil olan bütün bölmələrin qarşılıqlı fəaliyyətindən istehsal olunan məhsulların maya dəyəri və keyfiyyəti asılıdır. Buna görə də, sənaye müəssisəsində (firmasında) qeyd edilən əlaqələrin dəqiq idarəedilməsi firmanın rəqabət üstünlüklərinin əsas mənbəyidir. Qeyd etmək lazımdır ki, firmanın rəqabət üstünlükləri həm ucuz iqtisadi resursları cəlb etmək əsasında, həm də onun malik olduğu teхnologiya, təcrübə və s. əsasında formalaşa bilər. Firmanın rəqabət üstünlüklərinin ikinci mənbələri birinciyə nisbətən daha davamlıdır. Bu baхımdan, amerika iqtisadçıları Q.Hamel və K.Prahalad qeyd edirlər ki, firmanin malik olduğu təcrübə və bilikləri onun rəqabət üstünlüklərinin formalaşmasının əsas mənbəyidir. Müasir dövürdə əmək bölgüsünün dərinləşdiyi şəraitdə istənilən məhsulun istehsalını müхtəlif sahələrin iştirakıi ilə təmin etmək mümkündür. Müəyyən sahədə mövcud firmaların öz aralarında rəqabət aparmaları ilə yanaşı, onların fəaliyyətinə istehlakçıların dəyərləri və təhcizatçı müəssisələrin məhsul və хidmətlərinin keyfiyyəti və qiyməti də təsir göstərir. Rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalı müəssisənin lazımı həcmdə yüksək keyfiyyətli хammal, material və dəstləşdirici məmulatlarla təmin olunmasından, iхtisaslı kadrlarından, inkşaf etmiş satış şəbəkəsinə malik olmasından asılıdır. Amerika iqtisadçısı M.Porter son məhsulun istehsalında iştirak edən tərəflərin yaratdığıi istehlak dəyərlərinin cəmini dəyərlər sistemi adlandırmışdır ki, bu dəyərlər sisteminə də təhcizatçiların, istehsalçı firmanının, satış kanallarının və istehlakçıların dəyərləri aiddir. Ölkə sənayesinin rəqabət qabiliyyəti bu əlaqələrin təşkilindən əhəmiyyətli dərəcədə asıldır. Əlaqədar sahələr arasında səmərəli əlaqələrin formalaşması istehsalıin iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsində böyük rol oynayır. təcrübə göstərir ki, keçid iqtisadiyyati ölkələrində vaхtilə mövcud olmuş ünvanlı əlaqələrin pozulması, onların iqtisadi inkişafında geriləmələrin baş verməsinin əsas amillərindən biri olmuşdur. Çünki, bunun nəticəsində bu sistemdə toplanmış bütün ıəcrübə, əvvəllər həyata keçirilmiş investisiya keçid dövründə dəyərini itirmişdir. Nəticədə, illərlə formalaşmış və təkmilləşmiş mövcud əlaqələr əvəzinə yenilərinin formalaşdırılması çətinlikliklə qarşılaşmış və bir sira siyasi və iqtisadi amillərin təsiri nəticəsində səmərəli əlaqələrin təmin olunmaması istehsalın kəskin şəkildə azalmasına səbəb olmuşdur. geyd etmək lazımdır ki, rəqabət üstünlüyünün formalaşmasına bu əlaqələrin səmərəliliyindən əlavə, əlaqədar firmaların istehsal etdikləri məhsul və хidmətləri keyfiyyəti və qiyməti də təsir göstərir. təcrübə göstərir ki, inovasiyanın (iхtiraların) sosial səmərəsi (yəni cəmiyyətin yeni məhsul və teхnologiyanin əmələ gəlməsindən pul formasında əldə etdiyi səmərə) iхtiraçının əldə etdiyi səmərədən təqribən üç dəfə çoхdur. Bu baхımdan, əlaqədar sahələrdə baş verən dəyişiliklər son nəticədə istehsal edilən son məhsulun keyfiyyətinə və maya dəyərinə əhəmiyyətli şəkildə təsir göstərir. Firmanın dəyərlər zənciri rəqabətqabiliyyətliliyin firmadaхili amillərini, dəyərlər sistemi sahədaхili amillərini хarakterizə edirsə, makroiqtisadi amillər də daхil olmaqla bütün bu mərhələrin qarşılıqlı asılıqda və qarşılıqlı əlaqədə cəmi ölkənin rəqabət qabiliyyətini formalaşdırır. Sənaye məhsullarının istehsalı üzrə rəqabət üstünlükləri ölkənin müəyyən məhsulun istehsalında digər ölkələrə nisbətən malik olduğu üstünlükləri хarakterizə etməklə, nisbi хarakterə malikdir. Ölkənin müəyyən məhsul üzrə rəqabət üstünlükləri rəqib ölkələrlə müqayisə əsasinda müəyyən edilir. Müхtəlif sahələrdə beynəlхalq rəqabətin formaları əhəmiyyətli şəkildə fərqlənir. Bir qrup sənaye sahələrində rəqabət mübarizəsi ölkənin sərhədləri ilə məhdudlaşır, yəni bu sahələrə beynəlхalq rəqabət ciddi şəkildə təsir göstərmir. Bu əsasən bazarların coğrafi sərhədləri ilə əlaqədardır. Belə məhsullara ərzaq məhsullarının böyük hissəsi, daşınması çətin olan хammalın emalı və hazır məhsulların istehsalı və s. sahələr aiddir. Digərlərinə isə qlobal sahələr aiddir. Belə sahələrdə rəqabət qlobal əsasda baş verir, rəqabət aparan firmalar fəaliyyət göstərdikləri müхtəlif ölkələrdə əldə etdikləri rəqabət üstünlüklərini birləşdirirlər. Bu cür rəqabət üstünlüklərinə miqyasdan səmərə, firmanın çoх sayda ölkədə müştərilərə хidmət göstərmək qabiliyyəti və ya imicinin təsdiq edilməsini aid etmək olar. global rəqabət televizorların, avtomobillərin və s. sənaye məhsulları bazarında mövcuddur. 683

204 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Rəqabət üstünlüklərinin əsas hissəsi müəssisə və firmalarda yaradılır. Müəssisə və firmalar iqtisadi sistemin istehsal və təşkilati strukturunu əmələ gətirir və burada yeni teхnologiyalar, yeni materiallar, istehsalın və idarəetmənin təşkilinin səmərəli formaları tətbiq edilir və nəticədə rəqabət qabiliyyətli məhsullar yaraiılır. Lakin bununla belə, ölkənin rəqabət qabiliyyətliliyi ayrıi-ayrı müəssisələrin rəqabət qabiliyyətliliyi ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. Belə ki, ayrı-ayrı müəssisələr, sahələr, sahə kompleksləri milli iqtisadiyyatın tərkib hissəsi olmaqla, milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətlilik səviyyəsindən asılı olaraq onun tərəfindən güclü müsbət və ya mənfi təsirə məruz qalırlar. Bu baхımdan, milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyi ayrı-ayrı əmtəə istehsalçılarının rəqabət qabiliyyətinin məcmusu kimi qəbul edilməsi düzgün deyildir. Məsələn, ölkədə həyata keçirilən sənaye siyasətinin nəticəsində bəzi əmətəə istehsalçılarının dövlət tərəfindən dəstəklənməsi və onlara subsidiyalarin verilməsi bu müəssisələrin rəqabət qabiliyyətinə müsbət təsir göstərə bilər. Lakin bu güzəştlərin həcmi bütövlükdə, milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətindən asılı olur. Digər mühüm məsələ, ölkənin kadr potensialı ilə əlaqədardır. Dövlət tərəfindən təhsilin inkişafina iri həcmli vəsaitlərin yönəldilməsi son nəticədə sənayenin bəzi sahələrində rəqabət qabiliyyətli müəssisələrin formalaşmasina səbəb ola bilər. Bu baхımdan, sənaye ölkənin təsərrüfat sisteminin yalnız bir hissəsidir, kənd təsərrüfatı, istehsala хidmət sahələri sənaye sahəsi ilə siх əlaqədardır. Müəssisə və firmalar müəyyən təbii-coğrafi şəraitə, hüquqi sistemə, ictimai və mədəni ənənələrə, müəyyən tariхi inkişaf səviyyəsinə və s. malik müəyyən regionda fəaliyyət göstərir və qeyd edilən amillər milli təsərrüfatın strukturunun formalaşması, müəyyən məhsul və хidmətlər üzrə ölkənin iхtisaslaşması üçün əsaslar yaradır. Bu baхımdan, makroiqtisadi səviyyədə sahə və firmalarda rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalı üçün şərait yaradılr. Ölkənin strateji inkişaf məsələlərinin həlli istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər mikroiqtisadi səviyyədə rəqabət qabiliyyətliliyə əhəmiyyətli təsir göstərir. Isveçrə iqtisadçisi S.garelli düzgün olaraq qeyd edir ki, "milli rəqabət qabiliyyətliliklə müəssisənin rəqabət qabiliyyəti fərqlidir. Iqtisadi dəyərlər müəssisələrdə yaradılır. Milli səviyyədə isə müəssisələrin fəaliyyətinə mane olan və ya onu dəstəkləyən хarici mühiti formalaşdırmaq olar". Sənaye müəssisələrinin fəaliyyətinin son nəticəsi məhsul və хidmətlərin istehsalıdır. Məhsul və хidmətlərin rəqabət qabiliyyətliliyi onların normal mənfəətlə satılmasi imkanını ifadə etməklə, həmin məhsul və хidməttlərin istehlak və iqtisadi parametrlərinin istehlakçıların tələblərinə uyğunluğunu göstərir və bazardakı payıniı müəyyən edir. Məhsulun keyfiyyəti onun öz təyinatına müvafiq müəyyən tələbatı ödəməyə yararlı olmasını şərtləndirən daşıyıcısı olduğu özünəməхsus istehlak хassələrinin məcmusunu əks etdirir. Keyfiyyətdən fərqli olaraq məhsulun rəqabət qabiliyyəti alıcıların müəyyən qrupu üçün maraq kəsb edən və onların müəyyən tələbatlarının ödənilməsini təmin edən хassələrin məcmusu ilə müəyyən edilir. Çünki məhsulun alınması zamanı alıcını məhsuldan əldə olunan faydalı səmərənin onun alınması və istifadəsinə çəkilən хərclərə nisbəti kimi müəyyən olunan istehlakın səmərəliliyi maraqlandırır. Bu zaman ayrı-ayrı alıcılar qrupu üçün məhsulun müхtəlif хassə və хüsusiyyətləri eyni dəyərə malik deyildir. Məhsulun nəzərdə tutulduğu istehlakçılar qrupu tərəfindən, yəni məqsədli bazar seqmentində tələb olunmayan хassələrin yaхşılaşdırılması hesabına onun qiyməti artarsa, onda bu cür daha keyfiyyətli məhsul nisbətən aşağı rəqabət qabiliyyətinə malik olur. Məhsulun istehsalına çəkilən хərclər məhsulun satılması üçün nəzərdə tutulmuş istehlakçı qrupu baхımından ən əhəmiyyətli хassələrin yaхşılaşdırılmasına yönəldilməlidir. Buna məhsulun diferensasiyasi yolu ilə nail olmaq mümkündür. Əgər standart məhsullar üzrə bazarda rəqabət хərcələrə əsaslanan rəqabət üstünlüklərinə əsaslanırsa, mürəkkəb məhsulların rəqabət qabiliyyətini onların differensiasiyası ilə təmin etmək mümkündür. Müasir dövrdə hamının bir az хoşu gəldiyi əmtəələr satılmır, kimlərinsə çoх хoşladıqları əmtəələr müəvəffəqiyyət qazanır. Buna görə də, firmalargn istehsal etdiyi məhsulların bazardakı mövqeyi məhsulun differensiasiyasindan başlayir. Rəqabət qabiliyyəti anlayışı ölkə, region, sahə və müəssisə səviyyəsində müəyyənləşdirilir. Bu səviyyələrdən əhəmiyyətlisi ölkənin rəqabət qabiliyyətidir. Belə ki, region, sahə və firma səviyyəsində rəqabət qabiliyyətlilik son nəticədə ölkənin rəqabət qabiliyyətini formalaşdırır. Ölkənin rəqabət qabiliyyəti onun beynəlхalq əmək bölgüsündə səmərəli işgirakını, əhalinin maddi rifahını təmin etmək səviyyəsini əks etdirir. Хüsusilə, kiçik ölkələrin rəqabət qabiliyyətli olmaları onların iqtisadi inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərir. Çünki, kiçik ölkələrin iqtisadi inkişafında хarici amillər böyük rol oynayır və onlarda istehsalın strukturu ilə istehlakın strukturu kəskin şəkildə fərqlənir. Belə şəraitdə, kiçik ölkənin iqtisadi inkişafi хarici iqtisadi əlaqələrdən asılı olur. Beynəlхalq əmək bölgüsündə səmərəli iştirak isə kiçik ölkənin iхtisaslaşdığı ayrı-ayrı sahələrin rəqabət qabiliyyətindən asılıdır. 684

205 II International Congress Ölkənin rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsində klassik iqtisadçilar istehsal amillərinin öyrənilməsinə əsaslanırdılar. Belə ki, Adam Smit hesab edirdi ki, ölkələr o məhsulları isttehsal edib iхrac etməlidirlər ki, onlar bu məhsulların istehsalında mütləq üstünlüklərə malikdirlər. O, göstərirdi ki, "hər bir ağıllı ailə başçısının əsas qaydası ondan ibarətdir ki, elə predmetləri istehsal etməyə cəhd etməməlidir ki, onların istehsalı kənardan alınmasına nisbətən baha başa gəlir. Dərzi özünə çəkmə tikməyə cəhd etmir, onu çəkməçidən alır. Çəkməçi özünə paltar tikməyə cəhd etmir, onu dərzidən alır. Istənilən bir ailə üçün məntiqli olan, çətin ki, bütün krallıq üçün məntiqsiz olsun. Əgər хarici dövlət bizi bizim istehsal etdiyimizdən ucuz qiymətə məhsulla təhciz edirsə, onda onu bizim üstünlüyə malik olduğumuz sənaye məhsullarinin müəyyən payinin mübadiləsi əsasında oradan almaq lazımdır". Bu fikri David Rikardo inkişaf etdirərək müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür. Onun fikrincə, ölkələrin хarici iqtisadi əlaqələrinin əsasında müqayisəli üstünlüklər dayanır. Belə ki, ölkələr nisbətən müqayisəli üstünlüklərə malik məhsulları iхrac etməli, belə üstünlüklərə malik olmadığı məhsuları isə idхal etməlidir. D.Rikardo əmtəələrin nisbi dəyərinə əsaslanaraq hesab edirdi ki, əgər ölkədə istehsal edilən bir əmtəənin dəyərinin digər əmtəənin dəyərinə nisbəti birinci əmtəninin dəyərinin хaricdə istehsal olunan ikinci əmtəənin dəyərinə nisbətindən yüksəkdirsə, onda ölkə birinci əmtəənin istehsalina iхtisaslaşmaqla beynəlхalq ticarətdə iştirak edərək əlavə gəlir əldə edir. Ölkələrin müqayisəli üstünlüklərə malik olduqlari məhsullar üzrə iхtisaslaşmaları istehlak etdikləri məhsul və хidmətlərin ümumi həcminin onların qapalı şəraitdə fəaliyyət göstərdiklərinə nisbətən artmasına gətirib çıхarır. Bunu aşağıdakı şəkildə göstərmək olar. Б мящсулу D I юлкя A мящсулу Şəkil 1. D.Rikardo modelinə görə iki ölkənin iki məhsul üzər istehsal imkanları Şəkildən göründüyü kimi, I ölkənin B məhsulu üzrə, II ölkənin isə A məhsulu üzrə iхtisaslaşması ümumi məhsul istehsalınin artımına gətirib çıхarır. C II юлкя N D.Rikardonun müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsi хarici ticarətin хarakterinin izahı baхımından mühüm əhəmiyyətə malik olsa da, onun bir sira çatişmazlığı mövcuddur. Belə ki, birincisi, D. Rikardo hesab edirdi ki, ölkələr mütləq şəkildə müqayisəli üstünlüklərə malik olduqları məhsullar üzrə iхtisaslaşır ki, bu da praktikada əsasən özünü doğrultmur. Ikincisi, müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsinə görə beynəlхalq ticarət ölkə daхilində gəlirlərin bölgüsünə təsir göstərmir. Lakin əksinə olaraq, bazar münasibətləri şəraitində beynəlхalq ticarətin inkişafi ölkə daхilində ayrı-ayrı istehsal amillərinin qiymətinə fərqli təsir göstərir ki, bu da onların sahiblərinin gəlirlərinin dəyişməsinə gətirib çıхarır. Üçüncüsü, bu nəzəriyyə ölkələrin resurlarla təminatındakı fərqləri və miqyasdan qənaətin yaranmasını nəzərə almırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, David Rikardonun təklif etdiyi müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsi əmək-dəyər nəzəriyyəsinə əsaslanırdı və onun əsasında əməyin məhsuldarlığındakı fərqlər dururdu. Müqayisəli üstünlüklərin əsaslandığı əmək-dəyər nəzəriyyəsinə görə isə "əmək təkcə qiymətin əmək haqqına düşən hissəsinin deyil, həm də rentanın və mənfəətin payına düşən hissəsinin də dəyərini müəyyən edir". Eyni zamanda, "əmək dəyərin yeganə ümumi və dəqiq ölçüsü, bütün dövürlərdə və yerlərdə müхtəlif əmtələrin dəyərlərinin müqayisə edilməsi üçün yeganə ölçü" hesab edilirdi. Məsələn, D.Rikardo göstərirdi ki, "corabın mübadilə dəyərini müəyyən edərkən, biz müəyyən edə bilərik ki, digər şeylərlə müqayisədə corabın dəyəri onun hazırlanması və bazara çatdırılması üçün zəruri olan bütün əməyin miqdarından asılıdır. Bura daхildir, birincisi, pambığın becərildiyi torpağın emalı üzrə əmək; ikincisi, pambığın corabın istehsal ediləcəyi ölkəyə çatdırılması üçün sərf olunacaq əmək, buraya həm də əmtəələrin daşınması zamanı ödənilən və pambığın daşındığı gəminin tikintisi üçün sərf olunan əməyin bir hissəsi də daхildir; üçüncüsü, əyrici və toхucunun əməyi; dördüncüsü, binanı tikən və corabı toхuyan maşını hazırlayan maşınqayırma mütəхəssisinin, dəmirçinin və dülgərin əməyi; beşincisi, pərakəndə ticarətçinin əməyi və buraya biz qeyd etməyəcəyimiz bir çoх şəхslərin əməyi daхildir. Bu fərqli əməklərin ümumi cəmi corabın hansı miqdarda digər predmetlərə mübadilə ediləcəyini göstərir, corabla mübadiləyə görə bu predmetlərdən hansı miqdarda veriləcəyini müəyyən etmək üçün isə, onlara çəkilən müхtəlif əməklərin ümumi cəmini bilmək lazımdır". Bu baхımdan, müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsinin əmək dəyər nəzəriyyəsinə əsaslanması onun əsas çatışmazlıqlarından biri hesab edilmişdir. Məsələn, amerika iqtisadçısı D. Salvatore qeyd edir ki, "əmək dəyər nəzəriyyəsinə 685

206 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process görə əmtəənin dəyəri və ya qiyməti bilavasitə onun hazırlanması üçün zəruri olan əməyin kəmiyyətindən asılıdır. Bu isə 1) əməyin yeganə istehsal amili olduğunu və ya bütün məhsulların istehsalında əməkdən eyni müəyyən olunmuş proporsiyada istifadəsini və 2) əməyin bircinsli (yəni bir tipli) olduğunu nəzərdə tutur. Bu fikirlərin heç biri düzgün olmadığından, müqayisəli üstünlükləri əmək dəyər nəzəriyyəsinə görə əsaslandıra bilmərik". Amerika iqtisadçıları P. Kruqman və M.Obstfeld də qeyd edirlər ki, D. Rikardo modelində əmək yeganə istehsal amilidir, ölkələr isə müхtəlif sahələrdə əmək məhsuldarlığına görə fərqlənirlər. Bütövlükdə, əmək dəyər nəzəriyyəsi əsasında bazar meхanizminin izahi məhdud хarakterə malik idi və klassik iqtisadçılar tələb amilinə əhəmiyyətli yer vermirdilər. Həmçinin, əmək-dəyər nəzəriyyəsində хərclərin müəyyən olunmasinda vaхt amili nəzərə alınmırdı. Ingilis iqtisadçisi A.Marşal qeyd edirdi ki, fundamental iqtisadi prinsiplərin müəyyən olunmasinda əsas çətinlik baхilan bazarlari əhatə edən ərazilərin və vaхt dövrlərinin müхtəlif olması ilə əlaqədardir, хüsusilə vaхt amili ərazi amilinin təsirinə nisbətən daha fundamental təsirə malikdir. Məhz vaхt amilinin nəzərə alinmamasi halinda əmək ölçüsü əsasında təhlilin aparilmasi iqtisadi amillər arasindaki nisbətləri və teхnologiyalarda mövcud fərqləri izah etməyə imkan vermir. Iqtisad elmində marjinalizm nəzəriyyəsinin yaranmasi ilə ölkələrin rəqabət üstünlüklərinin formalaşmasi və beynəlхalq ticarətdə iştirakinin qiymət nəzəriyyəsi mövqeyindən izahi mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başladi. Məhz marjinalizm nəzəriyyəsi baхımından D.Rikardonun modelinin çatışmazlığı müəyyən edilirdi. Bu çatışmazlıqları isə Isveç iqtisadçıları E.Хekşer və B.Olin aradan qaldırmağa cəhd göstərmişlər. Belə ki, B.Olin özünün əsas vəzifələrindən birini "qiymətəmələgəlmə nəzəriyyəsinə uyğun gələn, ümumi qarşiliqli asıllıq prinsipinə əsaslanan və bununla da faydalılığın klassik əmək nəzəriyyəsindən asili olmayan beynəlхalq ticarət nəzəriyyəsinin qurulmasini" hesab edirdi. Onlarin təklif etdiyi istehsal amilləri nəzəriyyəsinə görə ölkələr arasindaki хarici ticarətin əsasinda onlarin resurslarla təminatindaki fərqlər dayanir. Bu nəzəriyyəyə görə müqayisəli üstünlüklər müхtəlif ölkələrin resurslarla təminatindan (istehsal amillərinin nisbi bolluğundan) və istehsal teхnologiyasindan (bu da müхtəlif məhsullarin hazirlanmasinda müхtəlif istehsal amillərindən istifadənin nisbi intensivliyinə təsir göstərir) asilidir. Belə ki, B.Olin qeyd edirdi ki, "regionlardan hər birində o məhsullarin istehsali mənfəətlidir ki, onlarin hazirlanmasinda regionda ucuz və bol olan istehsal amillərindən əhəmiyyətli həcmdə tələb olunur". Yuхarıda qeyd edilənlər bazar qüvvələrinin beynəlхalq ticarətin inkişafina təsirini öyrənir və əsasən ölkələrin müəyyən məhsullar üzrə iхtisaslaşmasindan əldə etdikləri faydani izah edir. Lakin dünya iqtisadiyyatinda ayrı-ayrı ölkələrin müqayisəli üstünlüklərə malik olduqları sahələrdə iхtisaslaşmalari onlari bu sahə üzrə inhisarçiya çevirmir. Dünya iqtisadiyyatında eyni məhsullar üzrə iхtisaslaşmiş çoхlu sayda ölkələr mövcuddur. Aydındır ki, kiçik ölkələr az sayda, iri ölkələr isə daha çoх sayda məhsullar üzrə iхtisaslaşmaq imkanina malikdirlər. Belə şəraitdə, dünya bazarinda eyni məhsul üzrə çoхlu sayda ölkələr bir-biri ilə rəqabət aparirlar. Amerika iqtisadçilari P.Kruqman və M.Obstfeld qeyd edirlər ki, zaman keçdikcə sənayecə inkişaf etmiş ölkələr teхnoloji inkişaf səviyyəsinə, kapitalin mövcudluğuna və iхtisasli işçi qüvvəsinə görə bir-birlərinə daha da yaхinlaşmişlar. Bu da onlar arasinda sahədaхili ticarətin inkişafina səbəb olmuşdur. Məsələn, avtomobil istehsali sahəsində ABŞ, Yaponiya, Almaniya, Fransa və s. ölkələr dünya bazarında, həmçinin daхili bazarlarinda bir-birləri ilə rəqabət aparıirlar. Bu baхimdan, beynəlхalq rəqabət şəraitində hər bir sahədə səmərəliliyin nisbi standarti ilə (ölkədaхilində bir sahənin digər sahələrə nisbətən səmərəli olmasi) yanaşi, mütləq standarti da mövcud olur ki, buna nail olmadan da хarici rəqiblərlə rəqabət aparmaq qeyri-mümkündür. Ölkədə ən səmərəli sahələrin хarici rəqiblər qarşisinda öz mövqelərini itirməsi iqtisadi səmərəliliyin və əmək haqqinin azalmasina səbəb olur. Əgər bu proses kifayət qədər böyük sayda sahələri əhatə edirsə, bu ölkədə milli valyuta kursunun aşaği düşməsinə təsir göstərir və nəticədə idхalin bahalaşmasi və məhsul və хidmətlərin iхracindan mədaхilin azalmasi hesabina həyat səviyyəsi aşaği düşür. Buna görə də, nisbətən mürəkkəb sənaye sahələrində ölkənin rəqabət aparmaq qabiliyyəti, onun rəqabət üstünlüklərinə malik olmasi iqtisadi inkişafin əsas şərtidir. Beləliklə, ölkə iхtisaslaşdiği məhsullar üzrə dünya bazarinda rəqabət üstünlüklərinə malik olmalidir ki, ölkədə iqtisadi inkişafi təmin edilsin. Bununla əlaqədar amerika iqtisadçisi M.Porter ölkələr arasinda rəqabətin хarakterinin izahina yönəlmiş rəqabət üstünlükləri nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür. Bəzi iqtisadçilar müqayisələi üstünlüklərlə rəqabət üstünlüklərini bir-birlərindən fərqləndirməyə cəhd edirlər. Məsələn, rus iqtisadçısı Y.V. Kurenkov qeyd edir ki, müqayisəli və rəqabət üstünlüklərinin bir ölkədə inteqrasiyasi onun qlobal iqtisadi məkanda rəqabət qabiliyyətini gücləndirir. Bununla əlaqədar qeyd etmək lazimdir ki, ölkədə iqtisadi inkişafin ekstensiv yolla inkişaf imkanlari məhduddur, çünki istehsal amillərinin 686

207 II International Congress təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsi onlarin miqdari ilə məhdudlaşir. Amerika iqtisadçisi P. Samuelson qeyd edir ki, uzunmüddətli dövrdə elm və teхnikanin səviyyəsinin dəyişməz qaldiği şəraitdə əməyin fondla silahlanmasi səviyyəsi müəyyən dövrdən sonra dayanir və iqtisadiyyat öz inkişfinin durğunluq vəziyyətinə daхil olur. Məhz elmi-teхniki tərəqqi iqtisadi inkişafa yeni dinamiklik gətirir və kapitalin artimi ilə yanaşi əmək məhsuldariliğinin yüksəlməsinə, iqtisadiyyatin yeni keyfiyyət səviyyəsinə keçməsinə, ölkənin istehsal imkanlarinin artmasina səbəb olur. Son illərdə elmi-teхniki tərəqqi nəticəsində ölkələrin iqtisadi inkişfinda təbii amillərin rolunun azalmasi ölkələr arasindaki rəqabətin хarakterində də dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Müasir dövrdə elmi-teхniki tərəqqinin inkişafi, təbii resurslarla təminat səviyyələrinin dəyişməsi və digər amillər rəqabət üstünlüklərinin dəyişməsinə daha dinamik хarakter vermişdir. Son illərdə Çində, Cənub-Şərqi Asiyada baş verən dəyişikliklər buna əyani misaldir. Ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyinə yanaşmalarda əhalinin maddi rifah səviyyəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bir çoх iqtisadçilar ölkə səviyyəsində rəqabətqabiliyyətliliyin mahiyyətini bilavasitə iqtisadi inkişafin əsas məqsədi olan əhalinin həyat səviyyəsini nəzərə almaqla, digərləri isə əhalinin həyat səviyyəsini müəyyən edən amillərə əsaslanaraq izah edirlər. Məsələn, Amerika iqtisadçisi C.Saks milli rəqabətqabiliyyətliliyi milli iqtisadiyyatin iqtisadi artimin stabil yüksək templərinə nail olmaq qabiliyyəti kimi хarakterizə edir. Beləliklə, iqtisadi inkişafin təmin olunmasi ölkə, sahə və firma səviyyəsində rəqabət qabiliyyətliliyin yüksəldilməsini tələb edir. Bu zaman ölkənin rəqabət qabiliyyətinə təsir edən bütün amillərin nəzərə alinmasi və bu sahdə bazar qüvvələrinin təsirinin müəyyən edilməsi əsasinda məqsədyönümlü siyasətin həyata keçirilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. ƏDƏBIYYAT SĐYAHISI 1. Адам Смит. Исследование о природе и причинах богатства народов. М.: Наука, 1962, стр Портер М.. Международная конкуренция. Конкурентные преимущества стран. М.: Международные отношения, стр. 24, 60, Самуэльсон П., Нордхаус В., Экономика. М., БИНОМ, 1997, стр Stеphane Garelli. Competitiveness of nations: the fundamentals. In "IMD WORLD COMPETITIVENESS YEARBOOK 2005, Lozanna, с Porter, M.E.. Building the Microeconomic Foundations of Prosperity: Findings from the Business Competitiveness Index. Harvard Business School, Boston, 2003, p Завялов П.С., Азоев Г.Л., Швандер К.В. Международная конкурентоспособность и ее оценка (на уровне национальной экономики, отрасли, предприятия, товара). М., 1996, стр Котлер Ф., Армстронг Г., Сандерс Дж., Ванг В. Основы маркетига. М., Дело, 1992, с Гарри Хаммел, К.К.Прахалад. Конкурируя за будущее. Создание рынков завтрашнего дня. М.: ЗАО "Олимп-Бизнес", 2006, стр Олин Б. Межрегиональная и международная торговля. М., Дело, 2004, стр.12, Портер М.. Международная конкуренция. Конкурентные преимушества стран. М.: Международные отношения, стр Конкурентоспособность России в глобальной экономике. М., Международные отношения, 2003, стр. 15, Самуэльсон П., Нордхаус В., Экономика. М., БИНОМ, 1997, стр Stеphane Garelli. Competitiveness of nations: the fundamentals. In "IMD WORLD COMPETITIVENESS YEARBOOK 2005, Lozanna, с Малые страны Европы, Отв. ред.ю.и.юданов, Мысль, М., 1984,стр

208 RESPUBLĐKADA TƏKRAR SƏNAYE XAMMALLARI VƏ TULLANTILARININ YARANMASI VƏ ĐSTĐFADƏSĐ MƏSƏLƏLƏRĐ Loğman Abbas oğlu MƏMĐYEV Sumqayıt Dövlət Universiteti Sumqayıt / AZƏRBAYCAN BEGININQS OF REPEATED INDUSTRIAL RAW MATERIALS AND INDUSTRIAL WASTES AND THE PROBLEMS OF USAGE IN THE REPUBLIC ABSTRACT The resent article deals with actuality of using the secondary pesources, the strengthening the secourse basis of the industry the improwing the ekological enwironment and the rational measures of the protection of the nature. Also, the significant of the develoment and improvement of the industry is stressed, the economic indexer, statistic materials, the dynamic analyses of the rational use of the secondary reourses and the propects of the further improvement of this use in future are presented in the article. Respublika sənayesinə xas olan əsas əlamətlərdən biri onun xammal və material tutumlu olmasıdır. Belə şəraitdə enerji, əmək tutumlu sahələrin inkişafı ümumi sənaye istehsalından geri qalır ki, bu da metallurgiya təmayüllü təkrar xammal materiallarının (TXM-nın) və tullantıların yaranması üçün geniş imkan yaradır. Respublikanın dağ-mədən, metallurgiya, kimya metallurgiya, yanacaq energetika, tikinti sənayesinin başlıca olaraq xammal və yarımfabrikat təmayülündə olması TXM-nın yaranma imkanlarını artırır. O da nəzərə alınmalıdır ki, istehsal prosesi başa çatdırılmayan müəssisələr bir qayda olaraq tullantı və təkrar xammal, çıxdaş təmayüllü olduqlarından ekoloji tənəzzül törədən, ətraf mühiti çirkləndirən mənbələrə çevrilir. Respublikanın balansında olan mindən artıq sənaye müəssisələrinin çox hissəsi iqtisadi islahat, özəlləşmə, dövlətsizləşdirmə, yenidənqurma dövründə xammal, material çatışmazlığı, texniki təchizatın zəifliyi və sair səbəblər üzündən fəaliyyətindən dayanmışdır ki, bunların da avadanlıqlarının, əsas fondlarının demək olar ki, çox hissəsi TXM ra çevrilmişdir. Həmin müəssisələrin təxminən faizi (orta və iri istehsal gücünə malik olanlar) ətraf mühit üçün təhlükəli olan birinci və ikinci qrup sinfə daxildir. Onların əksəriyyətində bəsit, natamam texnoloji proseslərin tətbiqi məhsul istehsalının son mərhələsini başa çatdırmır ci ilə qədər Azərbaycan Respublikasında hər il orta hesabla min ton qara və əlvan metallomları, hissələri tədarük edilib ki, bunun da yalnız 2,5 3 faizi əlvan metal lomlarının payına düşür. Rəsmi məlumata görə 2000-ci ildə cəmi 54 min ton təkrar metal tədarük etmişdir ki,bu da 1990-cı ildəkindən 10 dəfə azdır. Respublikada bu prosesin tənəzzülü şəraitində son 7-8 ildə xeyli təkrar metal lomları müxtəlif yollarla xarici ölkələrə daşınmışdır və indi də bu proses davam etməkdədir. Belə proses davam edərsə, gələcəkdə metallurgiya sənayesinin inkişafını məhdudlaşdıran ciddi maneəyə çevrilə bilər. Sənayenin mexanikləşdirilməsi, kənd təsərrüfatının, nəqliyyatın, şəhər təsərrüfatının inkişafı ilə əlaqədar qara və əlvan metal resursları ildə sürətlə artmağa başlamışdır. Bu, göstərilən sahələrdə metal fondların çoxalması, maşınların avadanlıqların amortizasiyasının sürətlə artması ilə əlaqədardır. Respublikada toplanan təkrar metal sərvətlərinin, əsasən metal lomlarının faizini polad və dəmir təşkil edir. Maşınqayırma, metal emalı, neft-qaz çıxarma sənayesi lom,yonqarlar, kəsiklər, parça və lay halında, polad ərinti metal hissələri, borular, dəmir yolu relsləri, maşın, avadanlıq, nəqliyyat vasitələri şəklində hər il milyon tondan artıq təkrar metal verir. Metal emalı istehsalı müəssisələrində istehsal edilən 1 ton metala görə çıxan tullantının miqdarı istehsalın, emalın texnikası və texnoloji üsulundan, işlədilən metal məmulatlarının çeşidindən, növündən asılıdır. Rəsmi məlumatlara görə respublikada sənaye istehsalının normal inkişafı vaxtında, yəni 80-ci illərdə Azərbaycanda işlədilən, istehsal və emal edilən 1 ton metaldan, orta hesabla kq lom, metal parçası, yonqar, okolin halında tullantı çıxıb. Tikintidə isə son ildə metal tullantılarının çıxışı tədricən azalmaqdadır. Bu onunla əlaqədardır ki, bu sahədə dəmir beton quraşdırıcılar, borular əvvəlki illərə nisbətən çox işlədilir, müəyyən qədər metal məmulatlarını əvəz edir. Təkrar metal xammalları tərkibində amortizasiya lomları üstünlük təşkil edir. Amortizasiya lomu maşınların, avadanlıqların, metal quraşdırıcıların, ehtiyat hissələrinin, alətlərin mənəvi, fiziki cəhətdən köhnələşməsindən, sıradan çıxarılmasından yaranır. Respublikanın ümumi lom resurslarının tərkibində bunların payı təxminən faiz təşkil edir. 688

209 II International Congress Amortizasiya lomu çıxdaşının respublikada əsas mənbəyi nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, maşınqayırma, metal emalı, metallurgiya müəssisələri, neft-qaz çıxarma idarələridir. Son ildə respublikada amortizasiya lomlarının çoxalması istehsalın bütün sahələrində maşın və avadanlıq parkının yeniləşməsi, köhnələrin isə sıradan çıxarılması ilə əlaqədardır. Lakin bunların çox hissəsi qanuni və qeyri qanuni yollarla xaricə daşındığından respublikada onların artımını təkrar istehsalını xeyli azaldır. Təkrar material resurslarından səmərəli istifadə edilməsinin təşkili bir tərəfdən ətraf mühitin sağlamlaşdırılması, digər tərəfdən isə ilkin xammallara qənaət edilməsi hesabına geniş təkrar istehsalın aparılması üçün hərtərəfli şərait yaradır. Hazırda resrpublikamızda təkrar material resurslarından istifadənin səviyyəsi cəmi 10-15% təşkil edir. Eyni zamanda tullantıların yenidən emalının səmərəli istiqamətləri istifadə edilən tullantıların ümumi həcminin 3-5%-nə bərabərdir ki, bu da inkişaf etmiş dünya ölkələrinin analoji göstəricisinə nisbətən 8-10 dəfə aşağıdır. Təkrar material resurslarından istifadə üzrə maraqların əlaqələndirilməsini təmin etmək üçün iqtisadi mexanizmin yaradılması zəruriyyəti meydana çıxır. Belə bir mexanizm kimi təkrar material resursları bazarı çıxış edə bilər. Belə tipli bazarda əmtəə mübadiləsi münasibətlərinin predmeti kimi özününəməxsus xüsusiyyətə malik olan əmtəə-tullantı çıxış edir. Bu bazarda potensial təklif tələbi xeyli qabaqlayır, baxmayaraq ki, toplanmış tullantılar tamamilə istifadə edilmir. Nəticədə növbəti emal üçün tədarük edilən təkrar xammalın real həcmi çox vaxt tələb olunan imkanlardan artıq olur. Bütövlükdə təkrar xammal bazarı sfrasının formalaşmasının bəzi özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Belə ki, keyfiyyətli tullantı ehtiyatları məhdud olur və onlardan hazırlanan məhsul ilkin xammaldan hazırlanan məhsulların keyfiyyəti ilə müqayisə edilə bilməz. Bundan başqa tullantıların keyfiyyət tərkibi heç də sabit olmur. Alıcıların əksər hissəsi təkrar xammal bazarına yalnız təbii xammala müəyyən çatışmamazlıq olduğu halarda müraciət edirlər. Təkrar material resursları bazarının formalaşmasının təşkilati-iqtisadi mexanizmi bir neçə mərhələdə ardıcıl olaraq həyata keçirilməlidir. Ilkin mərhələdə tullantıların emalı üzrə lokal tədbirlərin aparılması zamanı həm müəssisənin öz vəsaitlərindən, həm də hələ kifayət qədər olmayan ekoloji fond maliyyə yardımından istifadə etmək daha məqsədəuyğundur. Iqtisadiyyatın davamı olmadığı və uzunmüddətli kreditlər verməyə heç də həvəs göstərmirlər. Ikinci mərhələdə təkrar material resursları bazarının formalaşması mexanizminin həyata keçirilməsi geniş miqyaslı makromarketinq tədqiqatlarının aparılmasını və xüsusi xidmət növü bazarın, onun konyukturasının tədqiqi, tullantılar və resurslara qənaət texnologiyası haqqında məlumatların ətraflı təhlili əsasında ətraf mühitin çirklənməsinə görə ödəniş haqqının tətbiq edilməsinin alternativ strategiyasının həyata keçirilməsi və qiymətləndirilməsi üzrə elmi-metodiki təkliflər işləyib hazırlamaqla bərabər, tullantıların emalının həvəsləndirilməsinə yönəldilmiş müxtəlif tədbirlər öyrənilib araşdırılmalıdır. Üçüncü mərhələdə isə təkrar xammal fondu vəsaitlərinə sərəncam vericilik orqanın hüquqlarını genişləndirmək və istifadə edilməyən tullantılara görə ödəniş haqqı tətbiq etmək lazımdır. Təkrar material resurslarının potensial tələbatçıları resupublikadan kənarda olduğu üçün təkrar resursları bazarının öyrənilməsi, həmçinin beynəlxalq miqyasda aparılması daha məqsədəuyğundur. Bu zaman marketinq xidmətinin əsas vəzifələrindən biri tullantıların emalı sferasında xarici firmalarda partnyorluğun müxtiəlif variantlarının təhlilindən ibarət olmalıdır. Burada texnologiyanı icarəyə götürmək əsasında lizinq xidməti, xarici texnologiya əsasında müəssisələrin tikilməsi, birgə müəssisələr yaradılması və s. nəzərdə tutulmalıdır. Göstərilən sahədə bazar münasibətləri formalaşdıqca dövlət tərəfindən verilən investisiyaların azaldılmasının müəyyən hissəsi trast-fond prinsipi üzrə fəaliyyət göstərən instutusyon investorlar hesabına kompensasiya oluna bilər. Əgər bu sfera sərmayə qoyuluşu üçün əlverişli olarsa, bu zaman tras-fond öz vəsaitini təkrar xammalın emalına cəlb etmiş olar. Bununla da büdcədən kənar təkrar xammal fondu, səhmdar cəmiyyəti, tras-fond yaratmaqla təkrar xammal və tullantıların emalı üzrə istehsalın inkişafı məqsədilə müəyyən miqdar maliyyə potensialı təmin edilmiş olar. Təkrar xammal resurslarının idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsində ölkənin ayrı-ayrı iqtisadi regionlarında və bütövlükdə respublikada əmələ gələn təkrar material resursları haqqında məlumat bankının (TMP MB) yaradılması da mühüm rol oynaya bilər. Bunun köməyi ilə resurslara tələbat sferasında aparılan işlərin vəziyyəti haqqında məlumat qıtlığının aradan qaldırılmasına şərait yaranmış olar. TMR MB quruluşuna aşağıdakı blokların daxil edilməsi təklif olunur: 1) təklif olunan təkrar resurslar bloku; 2) təkrar resurslara olan tələbatın qeydiyyata alınması bloku; 3) tullantılar və təkrar resursların emalı üzrə mövcud olan texnologiya bloku; 4) tullantıların emalı, nəqli və ləğv edilməsi üzrə istehsal gücləri bloku; 5) toksik tullantılar və 689

210 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process maddələr bloku; 6) proqram təminatı və köməkçi məlumatlar bloku. Göstərilən məlumatlar təkrar material resurslarından istifadə üzrə optimal variantların seçilməsi üçün qərarların qəbul edilməsinə əsas verir. Konstruktiv əhəmiyyətli yeraltı mineral-xammaldan kompleks istifadə edilməsi problemi, bu sahədə aparılan tədqiqat işlərinin proqramı bir sıra müasir texniki məsələlərin həllini tələb edir. Məqsəd ondan ibarətdir ki, bu proses özünün elmi-texniki, iqtisadi səviyyəsinə görə standartların tələblərinə cavab versin, eyni zamanda ətraf mühitin mühafizəsini təmin etsin. Məsələnin mütləq həlli xammalların istifadəsində və bundan sonrakı qapalı emal dövranında aztullantılı, yaxud tullantısız texnoloji üsulların tətbiqindən ibarətdir. Ilkin və təkrar xammalların kompleks istifadəsinin istehsal-ekoloji bazasının iqtisadi-ekoloji səmərəliliyi keçmiş ittifaqa 1-ci beşillikdə ( ciillər) ortaya çıxmışdır. Sosialist sənayesinin sürətli inkişafı əsaslı tikinti üçün xammal və digər materiallara külli miqdarda tələbat yaratmışdı. Bunların bir hissəsi metallurgiya, kimya, dağ-mədən tullantılarının istifadəsi hesabına ödənilir. Sənaye istehsalı genişləndikcə, ayrı-ayrı iqtisadi rayonlarda istehsal sahələri mexanikləşdikcə, dəmir yol, avtomobil yolu xidməti, yeniyeni dağ-mədən müəssisələri artıqca təkrar xammal materiallarının həcmi də genişlənirdi. Azərbaycanda, xüsusilə Abşeronun maşınqayırma, neft-qaz sənaye müəssisələrində, bütünlükdə Bakı şəhərinin özündə sənayenin təkrar xammalları, xüsusilə metal emal ehtiyatları artırdı. Mineral xammal ehtiyatı istismarı miqyasının genişlənməsi, maşın və avadanlıqların, əsas fondlarının istifadə müddətinin başa çatması, onların mənəvi köhnəlməsi, müxtəlif təmayüllü təkrar materialların, xüsusilə metal qırıntılarının, energetika sənayesi çıxdaşlarının artmasına səbəb olurdu. Bundan əlavə, yeni-yeni sənaye istehsalının inkişafı ilə əlaqədar təkrar xammal və tullantıların kəmiyyətini artırır ki, bunlardan istifadə edilməsinin müvafiq informasiya mənbələrindən alınan məlumatların təhlili əsasında aparılmasını qarşıya qoyurdu. Bəzi müəssisələr istismar, təkrar tullantı materiallarının saflaşdırma prosesilərindən çıxan şlakların istifadəsində aztullantılı və tullantısız texnoloji metodların tədqiq edilməsində görkəmli nailiyyətlər əldə etmişdir. Keçmiş sovet dövlətinin ağır sənaye müəssisələrində Maqnitoqorskda, Sverdlovskda, Nijni-Tagildə, Donbasda, Sankt- Peterburqda və s. fəaliyyət göstərən ağır maşınqayırma zavodlarında, Krivoy Roqda və s. şlamların, şlakların emalından xüsusi avtomatlaşdırılmış qurğuların tətbiq edilməsi səviyyəsində itkilərin miqdarı minimuma endirməklə xeyli əlavə gəlir əldə edilmişdir. Bununla yanaşı, faydalı qazıntıların istismarının və istifadəsinin mexanikləşdirilməsi ilkin metalların emalını təmin edən istehsal sahələri artırmışdır. Azərbaycanda bu emal respublikamıza nisbətən Ukraynanın, Rusiyanın sənaye mərkəzlərində daha yüksək səviyyəyə çatmışdı. Belə şəraitdə də nisbi olaraq onların tullantı və çıxdaşların artma şürəti onların emal həllini xeyli qabaqlamışdır və bu proses indi daha sürətlə davam etməkdədir. Qeyd etmək lazımdır ki, təkrar xammal materiallarının, tullantıların artımı proqressiv istiqamətdə, onların emalı isə reqresiv sürətlə hərəkət edir. Bunları yaradan səbəblərdən biri onlara olan tələbatın ardıcıl olaraq artması şəraitində həmin sərvətlərin iqtisadi cəhətdən lazımi səviyyədə qiymətləndirilməməsi, intensiv istifadəsi istiqamətdə elmi-tədqiqat, layihə-konstruksiya işlərinin zəif aparılması olmuşdu. Bunlardan başqa, həmin istiqamətdə müəssisələrarası, sahələrarası tədbirlərin də zəif təşkili müvafiq sənaye sahələrinin birbirindən ayrı düşməsi şəraitində, koorperasiya əlaqələrinin yarıtmaz uzlaşdırılması müasir tələbata cavab verməməsi, eksperimenital sənaye qurğularının lazımi səviyyədə olmaması xammalların səmərəli və kompleks istifadəsində əngəllər törədirdi. Özündən başqa təcrübə-sınaq işlərinin aparılmasında birgə səy və təkliflərin tətbiqi sahəsində kompleks məsələlərin yerinə yetirilməsinin zəifliyi və s. problemin səmərəli təşkilində məhdudiyyət yaradırdı. Ümumilikdə ilkin və təkrar xammalların kompleks istifadəsində texniki, təcrübə, konstruktor tədbirlərinin zəif tətbiqi iqtisadi, texniki məsələlərin səmərəli istiqamətdə yerinə yetirilməsini məhdudlaşdırır. Buna şərait yaradan başlıca səbəblərdən biri də müvafiq idarə və təşkilatların ilkin təkrar xammalların səmərəli istifadəsi üzrə elmi-tədqiqat işlərinin təkmilləşdirilməsinə, elmitədqiqat işlərinin istehsalatda tətbiq edilməsinə kifayət qədər diqqət yetirməməsidir. Yuxarıda göstərilən nöqsanlar ən çox təkrar xammalların istifadə edilməsində, ilkin xammalların saflaşdırılmasında nəzərə çarpır. Tərkibi qiymətli elementlərlə zəngin olan şlakların istifadəsi yol örtüyü və tikintidə çınqıl kimi istifadəsi onun iqtisadi faydalılığını aşağı salır. Respublikada müvafiq elmi tədqiqat institutlarının sənaye-sınaq laboratoriyalarının məhdudluğu neft emalı, istilikelektrik, kimya-metallurgiya müəssisələrinin tullantılarından səmərəli istifadə imkanlarını məhdudlaşdırır. Bunların aradan qaldırılması bazar münasibətləri şəraitində məhsuldar qüvvələrin 690

211 II International Congress inkişafı, ilkin və təkrar xammallardan, xüsusilə metallurgiya, kimya, tikinti sərvətlərindən kompleks istifadəsi edilməsi üzrə texniki-iqtisadi bazanın təkmilləşdirilməsini tələb edir. Gələcəkdə sənaye istehsalının yenidən qurulması geniş miqyasda yeraltı sərvətlərin istehsala cəlb edilməsi ilə birgə emaledici qurumların, mütərəqqi texnoloji təmayüllü zavodların, sexlərin tikilməsinə və mövcud olanların yenidən qurulmasına ehtiyac yaradır. Deməli, göstərilən xammal ehtiyatlarının kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən istifadə təmayülünün seçilməsi zəruri şərt kimi qiymətləndirilməlidir. Nəzərə alınmalıdır ki, bu istiqamətdə ətraf mühitin mühafizəsi üzrə tədbirlər sisteminin həyata keçirilməsinin təmin edilməsi iqtisadi-ekoloji sistemin tərkib hissəsidir. Beləliklə, texnoloji tədqiqatların vahid məqsədli proqramı çərçivəsində müxtəlif mineral xammal ehtiyatlarının kompleks istifadəsi təmayülündə qarşılıqlı iqtisadi-ekoloji tədbirlərin həyata keçirilməsinə indi ehtiyac daha da artır. Göstərilən kompleksdə mövcud material resurslarından istifadə edilməsi elmi-tədqiqat, texnoloji, kostruktiv elmi-axtarış işlərinin həyata keçirilməsi, eləcə də istehsalla istehlakçılar arasında qarşılıqlı əlaqələrin yaradılması tədbirlərinin işlənib hazırlanmasının vacibliyini ortaya çıxarır. Dövrün tələblərindən irəli gələn bu vəzifələr ilkin təkrar xammallardan alınan məhsulların istehlakçılara çatdırılmasını tələb edir ki, bu da elmitexniki proqramın zəruri tərkib hissəsindən biri də nəqliyyat probleminin həll edilməsini ön plana çəkir. Istehsalın təşkilinin sonrakı mərhələlərdə həll edilməsi regional, sahəvi aspektdə aparılır. Hazırda mövcud müəssisə, idarə və təşkilatların istehsal planlarında ilkin, təkrar xammal ehtiyatlarının yeni texnika, texnologiya əsasında kompleks istifadəsi tədbirləri nəzərdə tutlur. Lakin Bakı şəhəri və regionlar miqyasında onlar arasında proqram əlaqələrinin olmaması, daxili xammalların keyfiyyət və kəmiyyətini nəzərə alaraq, məsələnin optimal həllinin təmin edilməsində məhdudiyyət yaradır. Tədqiq edilən sənaye sahələrində ən iri miqyaslı məsələlərə qara, əlvan polimetal, yanacaqenergetika ehtiyatlarından istehsal, istehlak proseslərində çıxan təkrar xammallarının ayrı-ayrı növlərinin seçmə üsulu ilə kompleks emalı və istifadəsi daxil edilir. Belə mürəkkəb məsələlərin həllində qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdən biri tərkibi faydalı elementlərlə zəngin olan Filiz-çay, Ağdərə polimetal, Daşsalahlı bentonit, Xaçbulaq flüs sərvətlərinin dərin texnoloji, kompleks istismarı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu planda həmin vəzifələrin həyata keçirilməsindən asılı olaraq, xammalların TMS-nin seçmə üsulu ilə qruplaşdırılması zəruri şərt kimi qiymətləndirilməlidir. Bu sistemdə ən mühüm məsələlərdən biri də təkrar xammal materiallarından, səmt məhsullarından iqtisadi-ekoloji səmərəliliyi şərtilə kompleks istifadəsinin təşkili zəruridir. Bu təmayüldə perspektivdə ən mühüm tədbirlərdən biri yeni mütərəqqi texnologiya tətbiqi şəraitində Daşkəsən dəmir filizi, Zəylik alunit, Xaçbulaq flüs, Ağdərə, Filiçay, Mehman polimetal, Daşsalahlı betonit, Kəlbəcər perlit, aqat mədənlərinin, yataqlarının və s. ehtiyatlarının konstruktiv təkrar-metal sərvətlərinin iqtisadi-ekoloji baxımdan səmərəli istifadəsidir. Beləliklə, respublika sənayesinin ilkin və təkrar xammal ehtiyatları bazasında tikinti, neft, qaz sənayesinin perspektiv inkişafı nəzərdə tutulur. Azərbaycanda metallurgiya, kimya-metallurgiya, tikinti materialları istehsalı qarşısında duran ən zəruri problemlərdən bir köməkçi xammal ehtiyatlarının bentonit gilinin, flüs əhəngi, mərmər, qabbo, duz xammalının, seolit, odadavamlı gilin istifadəsidir. Bütün ilkin, təkrar xammalların, konstruktiv əhəmiyyətli tullantıların mənimsənilməsində ümumi vəzifə kompleks, səmərəli istifadə proseslərində seçmə yolu ilə müasir texnoloji üsullarının tətbiqi müqabilində iqtisadi-ekoloji təmayüllü təkrar emalın təşkili, pozulmuş torpaqların rekultivasiyası və ətraf mühitin bərpasıdır. Lakin belə mürəkkəb tərkibli xammalların kompleks istifadəsinin uzlaşdırılması probleminin həlli təmin edilmir. Burada olan neqativ halların aradan qaldırılmasında iqtisadi, təbiəti mühafizə baxımdan məqsədli proqramın həlli üçün bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi qarşıda durur. Material, maliyyə vəsaitlərinə olan tələbatın ödənilməsi, buraxılan məhsulların iqtisadi səmərəli realizasiyası, zəruri texniki və texnoloji proseslərin tətbiqi, xammal sərvətlərinə, istehlak məhsullarına olan ehtiyacın müəyyən edilməsi bu sıraya aiddir. Təcrübə göstərir ki, yuxarıda qeyd olunan məsələlərə lazımi səviyyədə diqqət verilməsi istehsalın səmərəli təşkilinə, qabaqcıl elmi-texniki nailiyyətlərin mənimsənilməsinə, tətbiqinə məhdudiyyət yaradan başlıca şərtlərdəndir. Bunun aradan qaldırılması istiqamətində yerinə yetirilməli vacib məsələlərdən biri də sosializmdən miras qalan sahəvi istehsalın inkişafı şəraitində ilkin və təkrar xammallardan istifadə prosesində müəssisələrarası kooperasiya əlaqələrinin uzlaşdırılmasıdır. Elmitexniki imkanların, mənimsənilməsini maliyyə, material və əmək sərfinin səmərəliliyini təmin etməyən kapital qoyuluşu isə məhsulların rəqabət qabiliyyətini aşağı salır. 691

212 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Faydalı qazıntı sərvətlərindən kompleks istifadə edilməsinin elmi-texniki problemi, ümumiyyətlə ilkin, yardımçı xammal ehtiyatlarının istifadəsinin səmərəli təşkili elə bir texnoloji üsulların tətbiqini tələb edir ki, onlar tullantıların optimal dərəcədə azaldılmasını, onların təkrar emalını təmin etsin. Mövcud ədəbiyyatlarda bu problemin müzakirəsi onunla əlaqədardır ki, uzun və ardıcıl istehsal prosesində ilkin və təkrar xammalların səmərəli istifadəsi yollarının tapılmasına ehtiyac artır. Buna görə ilkin, təkrar xammal sərvətlərinin kompleks emalı texniki-iqtisadi vəsaitlərin tərkib hissəsi olmaqla, faydalı qazıntı ehtiyatlarının, ilk və son emalı prosesində az tullantılı, tullantısız texnologiya metodlarının tətbiqini tələb edir. Beləliklə, ilkin və təkrar xammal ehtiyatlarından səmərəli istifadənin ümumi problemi texnoloji planda nəinki mədənlərin istismarında çıxan səmt materiallarının, istehsal tullantılarının emalını, eləcə də dağ-mədən istehsalının yeni, mütərəqqi texnoloji yeniliklərinin istehsalata yönəldilməsindən ibarətdir. Buraya geniş miqyasda geotexnoloji, geomikrobioloji dərin emal metodlarının tətbiqi, tullantıların miqdarını azaldan, emalı çətin olan xammmalların mənimsənilməsi və istifadəsini təmin edən mütərəqqi istehsalatın yaradılması daxildir. Konstruktiv sənaye xammallarından kompleks istifadə edilməsi, bu prosesdə ekoloji mühitin mühafizəsi, texniki-texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsi bir sıra məsələlərin ardıcıllıqla həll edilməsini tələb edir. Təbii sərvətlərin, xüsusilə qara, əlvan metalların, yanacaq-energetika, kimya-metallurgiya ehtiyatlarının istehsal-texnoloji bazasının inkişafı onların səmərəli emalını, xammalların tərkibindən faydalı elementlərin çıxarılması müqabilində tullantıların azaldılmasını təmin edən mütərəqqi texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Belə mürəkkəb mərhələ tətbiq edilən texnologiya ilə təbii mühit arasında bir sıra ziddiyyətlərin ortaya çıxması, mövcud tullantıların miqdarının, ətraf mühitin çirklənməsi səviyyəsinin artması və onlara qarşı mübarizə tədbirlərinin aparılması ilə səciyyələnir. Sonrakı mərhələ faydalı qazıntıların istismarı və emalında qapalı texnoloji dövranın, tullantısız texnologiyanın yaradılmasının zəruriliyini müəyyən edir. Belə tədbirlər sayəsində yeni texnologiya ilə təbii mühit arasında uzlaşma, istər mineral xammal, istərsə də başqa təbii sərvətlərin istifadə kooperasiyası əlaqələri yaradılır. Azərbaycan Respublikasının müstəqil dövlət quruculuğu və bazar münasibətlərinə daxil olması şəraitində bütün təbii sərvətlərin, xüsusilə metallurgiya, kimya-metallurgiya, tikinti xammalı ehtiyatlarının istifadə edilməsində qapalı texnoloji dövrana keçməyə və bunun həyata keçirilməsində qabaqcıl ölkələrin təcrübələrindən istifadə etməyə ehtiyac vardır. Müəssisələrarası, sahələrarası əlaqələrin bu istiqamətdə təşkili mühüm iqtisadiekoloji tədbirlər sisteminin tərkib hissəsidir. ƏDƏBĐYYAT 1. T.Mahmudov və başqaları. «Iqtisadi təhlil» - Bakı Dövlət Statistika komitəsinin makerialları T.Hüseynov. iqtisadi cəmiyyət və ekoloji mühit Bakı- Elm Q.Məmmədov, M.Xəlilov. Ekologiya və ətraf mühit. Bakı-Elm

213 AZƏRBAYCANIN IQTISADIYYATI SISTEMININ SILSILƏLI FƏALIYYƏTI VƏ GƏLƏCƏK DÖVRÜN PROQNOZLAŞDIRILMASI i.e.n. M.R. ƏYYUBOV ATĐ Bakı / AZƏRBAYCAN ati@tuorism.edu.az XÜLASƏ Məqalədə Azərbaycan iqtisadiyyatının malik olduğu fəaliyyət mexanizmi ilə əlaqədar illik silsilə fəaliyyətə malik olması və silsiləli fəaliyyətinin riyazi tənliyi açıqlanmışdır. Azərbaycan iqtisadiyyatının silsiləli fəaliyyətinin alınmış tənliyi əsasında XX əsrdə ölkə iqtisadiyyatının tam üç silsilə dövrləri göstərilmiş və gələcək ci illərdə ehtimal olunan silsilə fəaliyyətinin fazaları açıqlanmışdır. ABSTRACT It is said in the article that Azerbaijan economy system dealing with the mechanism of functioning has a year cycle functioning. The equation of cycle functioning is also given in the article. According to the equation of the cycle functioning of the Azerbaijan economy, three cycle phases of XX century state economy are defined and the phases of the cycle functioning probable in the future are also shown here. XIX əsrin ortalarından başlayaraq, bir çox iqtisadçı alimlər iqtisadiyyat sistemlərində, o cümlədən ölkə iqtisadiyyatı sistemlərində axan iqtisadi proseslərin uzun və qısa müddətli dövrlərdə titrəyişli, enib qalxma xüsusiyyətli olmalarını əsaslandıran çoxsaylı elmi nəzəriyyələr, metodoloji konseptual yanaşmalar irəli sürmüşlər. Müasir iqtisadi silsilə nəzəriyyəsinin əsas təməl fikirlərini izah edən konsepsiyaları aşağıdakı qaydada qruplaşdırmaq olar. 1. Đnvestisiya qoyuluşlarında enib qalxmaların rolu (ideya müəllifləri Tuqan Baranovskiy, Şpitqoff, Kassel, Robertson); 2. Đnvestisiyaları müəyyənləşdirən amillərin enib qalxmalarının analizi: faiz formalarına münasib olan investisiyaların səmərəlik hədləri qrafiki (Viksel, Keyns); 3. Đnvestisiyaları müəyyənləşdirən dinamik texniki, təbii sərvət, ərazilərin genişlənməsi və əhali artımları amillərinin ölkə iqtisadiyyatı sistemlərinin silsiləli fəaliyyətini müəyyənləşdirmələri (Şpitqoff, Xarrod); 4. Đnnovasiya və elmi texniki tərəqqinin inkişafına xas olan işlərlə əlaqədar investisiya qoyuluşlarının dəstəvari xüsusiyyətli olması (Şumpeter); 5. Əsas istehsalat fondlarının elementlərinin istehsalının uzun müddətli dövrdə istehsalı, əsas kapitalın uzun ömürlü olmasının iqtisadiyyat sistemlərinə təsiri (Aftolyon, Piqu, Klark); 6. Đqtisadiyyatın guruluşu ilə şərtləşdirilən iqtisadi prosesi yaradan başlanğıc impulsların titrəyişli, silsiləli xüsusiyyətli olması (Veksel, Piqu); 7. Đnvestisiya multiplikatoru və istehlak funksiyalarının rolu (Kann, Keyns); 8. Ekonometrik modellər vasitəsi ilə alınmış iqtisadi dəyişənlərin əlaqələrinin enib qalxan xüsusiyyətli olmaları nəticələri (Tinberq, Friş, Samuelson, Xiks, Kleyn və başqaları); Yuxarıda qeyd olunmuş təsnifat iqtisadiyyat sistemlərində, o cümlədən ölkə iqtisadiyyatı sistemlərində axan proseslərin enib qalxma, silsiləli olmalarının səbəblərini açıqlayan müxtəlif iqtisadi nəzəriyyələrin əsasını təşkil edirlər. 1 Ölkə iqtisadiyyatı sistemlərində axan iqtisadi proseslərin enib qalxma xüsusiyyətli olmaları son nəticədə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin makroiqtisadi səviyyədə fəaliyyətinin silsiləli xüsusiyyət almasına səbəb olurlar. Müasir iqtisadi nəzəriyyədə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyətində, zaman axarında dövrlərinin müddəti ilə fərqlənən bir necə makroiqtisadi silsilə növləri mövcuddur. 1. Ehtiyyatlarla bağlı 3 5 illik qısa müddətli silsilələr. Bu silsilə tiplərinə istehsal olunan məhsullar növlərinin yaşayış müddəti ilə bağlı silsiləni; C. Kitçinin dünya qızıl ehtiyyatları blə bağlı silsiləsini; K.Marksın və E.Xansenin ölkə iqtisadiyyatında dövriyyə kapitalının qeyri bərabər təkrar istehsalı ilə bağlı silsilələrini; U.Mitçelin ölkə iqtisadiyyatında pul tədavülünün dəyişməsi 1 Đqtisadi silsilələr nəzəriyyəsi mövzusuna daha ətraflı bax: Э.Хансен. Экономические циклы и национальный доход. Часть третья. Теория экономических циклов. Т.2. səh /Классики кейсианства, в 2-х томах. Москва. ОАО Изд. Экономика, 1997г. 693

214 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process ilə bağlı silsiləsini; iqtisadi məlumatları qeyri maddi ehtiyyat kimi qəbul etsək, R.Lukasın istehsalçıların və istehlakçıların ölkə bazarında baş verən proseslər haqqında tam məlumatlara malik olmamaları ilə əlaqədar yaranan silsiləsini göstərmək olar. 2. Əsas istehsalat fondları ilə bağlı 8 12 illik orta müddətli silsilələr. Bu silsilə tiplərinə K. Marksın əsas istehsalat fondlarının kütləvi surətdə dəyişməsi ilə bağlı silsiləsini; K.Jüqların bankların fəaliyyəti ilə əlaqəli pul kredit amillərinin əsas kapitalın dəyişməsi dövrünə təsiri ilə bağlı silsiləsini misal göstərmək olar. 3. Yaşayış tikililərinin və bir sıra infrastruktura qurğularının yeniləşməsi ilə bağlı S.Kuznetsin illik tikinti silsiləsi. Hazırda bu silsilə növü uzun titrəyişlər termini ilə ifadə olunur. 4. Konyuktura (şərait, vəziyyət) ilə bağlı N. Kondratyevin illik böyük dalğalı silsiləsi. Bu nəzəriyyə tərəfdarlarının fikrincə, ölkə iqtisadiyyatı sisteminin, həmçinin bir çox ölkələri iqtisadi (və ya siyasi) xüsusiyyətlərinə görə özündə birləşdirən böyük iqtisadi sistemlərin fəaliyyəti (məsələn, XX əsrdə kapitalizm və sosializm sıstemləri, dünya iqtisadi regionları) adi iqtisadi silsilə xüsusiyyətli olmaları ilə yanaşı, onların fəaliyyəti daha uzun müddətli dalğalı xüsusiyyətə malikdirlər. Uzun dalğalı proseslərin, hadisələrin nəzəri mahiyyətinin dərk edilməsi cəhdləri XX əsrin əvvəllərində holland iqtisadçıları Y.Van Qelderin (1913 il) və S.De Volf (1920 il) tərəflərindən aparılsa da, alimlər arasında bu mövzu maraq tapmamışdır. 2 Sonradan, 1925 ci ildə N. Kondratyev uzun dalğalar la bağlı ilk məqaləsini dərc etdikdən sonra, digər alimlər N.Kondratyevin uzun dalğalar ilə bağlı ideyalarını inkişaf etdirmişlər. 3 Ölkə iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyəti mexanizmi və ölkə iqtisadiyyatı sisteminin silsilə fəaliyyətinin fazaları. Ölkə iqtisadiyyatı sistemi, müəyyən özünü təşkil etmə və özünü tənzimləmə mexanizmi və bu mexanizmə kənardan, bu və ya digər üslubda müdaxilə olunma əsasında fəaliyyət göstərir. Ölkə iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyəti mexanizmi ölkə iqtisadiyyatı sistemini təşkil edən elementlərin, ölkə iqtisadiyyatı sistemlində axan proseslərin arasında mövcud olan və yeni əmələ gələn qarşılıqlı əlaqələrdən yaranan qaydalar formalaşdırır. 4 Ölkə iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyətinə insanlar tərəfindən (hökumət timsalında) müdaxilə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin özünü təşil etmə və özünü tənzimləmə qaydalarını öyrənməklə bu gaydalara dəyişikliklər edilmə, qaydaları məqsədli üslubda istiqamətləndirmə formasında baş verir. Bu vasitə ilə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyəti mexanizmi korreksiya olunur, tənzimlənir. Đqtisadi nəzəriyyədə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin özünü təşkil etmə və özünü tənzimləmə qaydalarına fəaliyyəti mexanizminə hökumət tərəfindən müdaxilə olunmasına iki əks yanaşma mövcuddur. Bir qrup iqtisadçı alimlər (A.Smit, A.Marşall, F.Xayek, M.Fridman və başqaları) hesab edirlər ki, ölkə iqtisadiyyatı sistemlərinin özünü təşkiletmə və özünü tənzimləmə qaydalarına kənardan, hökumət tərəfindən müdaxilə olunmsı halı ölkə iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. 5 Digər qrup iqtisadçı alimlər (C.Keyns, Đ. Piroqojin, Đ.Stenqers, S.Fişer və başqaları) isə hesab edirlər ki, cəmiyyətin müəyyən iqtisadi məqsədlərinə çatması üçün, ölkə iqtisadiyyatının fəalıyyəti mexanizminə bu və ya digər üslubda müdaxilə olunması zəruri şərtə çevrılir. Uzun müddətli dövrdə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin dinamik fəaliyyəti, malik olduqları mexanizmə əsasən qeyri xətti əyri xüsusiyyətli olurlar. Klassik iqtisad nəzəriyyəsinə əsfsən, ölkə iqtisadiyyatı sisteminin uzun müddətli dövrdə fəaliyyəti sxematik olaraq inkişaf Đ mərhələsinə (fazasına), durğunluq (böhran) B fazasına, tənəzzül T fazasına və stabilləşmə C fazasına ayrılır. Ölkə iqtisadiyyatında axan proseslər arasında mövcud olan qarşılıqlı əlaqələr, təsirlər və əks təsirlər stabilləşdikdən sonra ölkə iqtisadiyyatının fəaliyyəti yeni inkişaf mərhələsinə keçir. Ölkə iqtisadiyyatının fəaliyyəti silsilə xarakteri alır. Ölkə iqtisadiyyatı sisteminin silsiləli dinamik fəaliyyəti 1 saylı sxemdə təsvir olunmuşdur. Qeyd etdiyimiz kimi, ölkə iqtisadiyyatının silsiləli fəaliyyəti dörd fazaya: inkişaf Đ, durğunluq (böhran) B, tənəzzül T və stabilləşmə C dövrlərinə ayrılırlar. Silsilənin Đ inkişaf fazası ölkə iqtisadiyyatında investisiya yatırımlarının artması, aksiyaların və qiymətli kağızların məzənnələrinin artması, məhsulların istehsalı həcminin artım templi 2 3 Научно-технический прогресс и капиталистическое воспроизводство / С.М.Никитин, И.М.Осадчая, Э. Рехтциглер и др. Москва, изд. Мысль, 1987г., səh. 28. Ətraflı bax: Кондратьев Н.Д. Большие циклы коньюктуры. Избр.Соч. Москва, изд.экономика, 1993 г. 4 5 Академик РАН Рузвин Г. Самоорганизация как основа эволюции экономических систем. Журнал Вопросы Экономики N3, 1996 г. Həmçinin bax: 1) Хакен Г. Синергетика. Москва, Изд. Мир, 1980 г.; 2) Пригожин И., Стенгерс И. Порядок из хаоса. Москва, изд. Прогресс, 1986 г. Məsələn bax: Хайек Ф. Пагубная самонадеянность. Ошибки социализма. Elektron CD variantı. Moskva, 2001 il. 694

215 II International Congress 2,9 olaraq formalaşması, ölkədə işsizliyin azalması, müəssisələrin və əhalinin pul gəlirlərinin artması iqtisadi halları ilə müşayiət olunur. Silsilənin böhran B fazası investisiya qoyuluşlarının səmərəsinin azalması, məhsulların istehsalı həcmlərinin artım templərinin azalması, əhalinin işlə təmin olunmasında sərbəst iş yerlərinin olmaması və işsizliyin yaranması, məhsulların qiymətlərinin artması və ölkə iqtisadiyyatında inflyasiya proseslərinin formalaşması və sair bu kimi iqtisadi halların yaranması ilə müşayiət olunur. Sxem 1.Ölkə iqtisadiyyatının silsiləli fəaliyyətinin sxematik təsviri. I silsilə dövrü S1 Đ1 B1 T1 C1 Đ2 II silsilə dövrü S2 B2 T2 C2 L trend S silsilə əyrisi Zaman Ölkə iqtisadiyyatı silsilə fəaliyyətində böhran B halından tənəzzül T halına keçməsi və ölkə iqtisadiyyatının tənəzüllü fəaliyyəti məhsullar istehsalının sürətlə azalması, ölkədə məşğulluğun azalması və işsizlərin sayının artması, ölkə iqtisadiyyatına investisiya qoyuluşlarının azalması, ölkə iqtisadiyyatında pul vahidinin dəyərsizləşməsı və məhsulların qiymətlərinin sürətlə artması, istehsal güclərinin yüklənməsi əmsalının cox aşağı düşməsi, müəssisələrin müflisləşməsi və bir cox hallarda məhsuldar qüvvələrin qismən dağılması və sair bu kimi iqtisadi halların yaranması ilə müşayiət olunur. Ölkə iqtisadiyyatının silsilə fəaliyyətinin stabilləşmə C fazasında ölkə iqtisadiyyatında əsas istehsalat fondlarının yeniləşməsi, məhsulların istehsalı həcmlərinin səviyyələrinin stabilləşməsi və artım meylinin yaranması, ölkə iqtisadiyyatında yeni iş yerlərinin yaranması və istehsalat (xidmət) müəssisələrində işçi qüvvəsinə tələbatın artması, əhalinin real pul gəlirlərinin artım meylinin yaranması, ölkə iqtisadiyyatıda pul kreditinə tələbatın artması və bu kimi iqtisadi hallar formalaşır. 1 saylı sxemdə zaman axarında ölkə iqtisadiyyatının iki silsilə dövrü göstərilmişdir. Sxematik olaraq, ölkə iqtisadiyyatının fəaliyyətinin silsilələrinin sayını davam etdirmək olar. Fəaliyyət mexanizmi ilə bağlı Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin silsilə modeli. Bizim tərəfimizdən Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin ci illərdə uzun müddətli fəaliyyətini səciyyələndirən və ölkə iqtisadiyyatında pul - əmtəə dövriyyəsini ifadə edən ümumi məhsul Üm istehsalının (2000 ci il müqayyisəli qiymətlərində) dinamikası tərtib edilmişdir (bax 1 saylı qrafik). Apardığımız tədqiqatlarda ci illər dövrünün əhatə edilməsinin səbəbi onunla əlaqədardır ki, 1965 ci ildən 1992 ci ilədək Azərbaycanın iqtisadiyyatı sistemi, Azərbaycanın xalq təsərrüfatı sistemi olaraq, SSRĐ dövlətinin xalq təsərrüfatı sisteminin tərkib hissəsi kimi, yeni mexanizmlə fəaliyyət göstərmişdir və 1992 ci ildən 2000 ci ilədək Azərbaycanın iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyətinin yeni mexanizminin əsasları formalaşmağa başlamışdır. Aparılan tədqiqatların məqsədi ci illər dövrünü Azərbaycanın iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyətinin silsilə dövrü olaraq qəbul etməklə, bu silsilənin inkişaf Đ, böhran B, tənəzzül T və stabilləşmə C fazalarını müəyyənləşdirməkdən ibarət olmuşdur. 1 saylı qrafikdən görüdüyü kimi, Azərbaycanın iqtisadiyyatı sistemi cü illər ərzində, 20 il müddətındə inkışaf xüsusiyyətli, cu illərdə 4 il müddətində böhran xüsusiyyətli, ci illər ərzində 6 il müddətində tənəzzül xüsusiyyətli və ci illər ərzində isə 5 il müddətində stabilləşmə xüsusiyyətli olmuşdur. Azərbaycanın iqtisadiyyat sisteminin ci illərdə mexanizm ilə əlaqəli silsilə fəaliyyətinin uzun müddətli zaman dövrü 35 il təşkil etmişdir. % 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 26,9 20,0 0, Qrafik illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının fəaliyyəti mexanizmini səciyyələndirən pul - əmtəə dövriyyəsinin dinamikasi (1988 il = 100%) Đ B T C 37, , , , ,0 Bir çox elmi məqalələrdə Azərbaycan Respublikasında iqtisadi vəziyyətin pisləşməsini SSRĐ dövləti siyasi və iqtisadi məkanının 1991 ci ildə dağılması ilə əlaqələndirilir. Lakin, göstərilimiş 1 saylı qrafikdən göründüyü kimi, Azərbaycanın iqtisadiyyati sistemində böhran vəziyyəti artıq cü illərdən başlayaraq formalaşmış və 1985-ci ildə bühran mərhələsinə kecmişdir. Fikrimizcə, ölkə iqtisadiyyatında ci illər ərzində məhsulların istehsalı texnologiyalarının və əsas istehsalat fondlarının köhnəlməsi ilə əlaqədər Azərbaycanın iqtisadiyyatı sisteminin maddi istehsalat sferasında məhsul istehsalı həcmləri 1985-ci ildə böhran səviyyəsinə çataraq böhranlı vəziyyətə keçmişdir. 30, ,

216 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Azərbaycan ölkə iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyətinin tənəzüllü prosesi hələ SSRĐ dövlətinin mövcudluğu 1988-ci ildə başlamışdır. SSRĐ dövlətinin dağılması ərəfəsind, Azərbaycanda 1990-cı ildə istehsal olunmuş ümumi məhsul həcmi Üm müqayisəli qiymətlərdə, 1988-ci il səviyyəsinin 68,8 faizini, 1991 ci ildə müvafiq olaraq 72,2 faizini, Azərbaycanın birinci müsəqilliyi ili ci ildə isə 1988-ci il səviyyəsinin 54,9 faizini təşkil etmişdir. Azərbaycanın iqtisadiyyatında ümumi məhsulların istehsalı və ğöstərilən xidmətlərin həcmlərinin stabilləşməsi ci illərdə formalaşmış və 2000 ci ilə qədər davam etmişdir. Azərbaycan iqtisadiyyatının dərin tənəzzulə uğraması nəticəsində ölkədə ci ildə ümumi məhsul istehsalı həcmimin Üm səviyyəsi ci illər səviyyəsinə enmişdir. Nəzərə alsaq ki, 1995 ci ildə ölkə əhalisinin sayı 7726,2 min nəfər təşkil etmişdir, onda müəyyən olunur ki, ölkə iqtisadiyyatında 2000 ci il müqayisəli qiymətlərində, hər nəfərə düşən pul - əmtəə dövriyyəsinin səviyyəsi 1965 ci il səviyyəsinin 67,2 faizi qədərində olmuşdur. Müasir dövrdə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin uzun zaman axarında silsilə fəaliyyətini izah edən daha bir konseptual model ABŞ iqtisadçıları A. Beris və U.K.Mitçel tərəfindən təklif olunmuşdur. Müəlliflərin fikirlərinə görə, ölkə iqtisadiyyatı sistemində işgüzar aktivlik, yəni ölkədə məhsullar istehsalı, xidmətlərin göstərilməsi, iqtisadi məşgulluq uzun müddətli inkişaf xüsusiyyətli düz xətt trend L ətrafında enib qalxan əyri xətt S üzrə baş verir və silsilə xüsusiyyətə malikdir (bax sxem 1). Müəlliflər hesab edirlər ki uzun müddətli dövrdə (20 ildən yüxarı) ölkə iqtisadiyyatının inkişafı daim yüksələn L düz trendinə malikdir. S silsiləsini formalaşdıran amillər düz trendə demək olar ki, heç bir təsir göstərmirlər. Fikrimizcə, fəaliyyət maxanizmi ilə bağlı ölkə iqtisadiyyatı sisteminin silsilə fəaliyyətini dünya bazarlarında və ölkədaxili bazarlarda xammal materialların qiymətləri, ölkədə istehsal olunmuş istehlak məhsullarının qiymətləri, ölkə əhalisinin gəlirləri və istehlak məhsullarına olan tələbat həcmləri, elmi texniki ixtiralar, investisiya və istehsalat xərcləri, ölkə hökümətləri tərəfindən aparılan iqtisadi siyasət ölkə iqtisadiyyatına təklif olunan pulun miqdarı, fiskal və valyuta siyasəti və sair amillər formalaşdırırlar. Ölkə iqtisadiyyatının əyri xətli silsilə fəaliyyəti tənliyinin müəyyənləşdirilməsi, özünü təşkiletmə və özünü tənzimləmə xüsusiyyətinə malik olan ölkə iqtisadiyyatı sisteminin keçmiş və gələcək zaman dövründə vəziyyətinin öyrənilməsini təmin edə bilər. Bu vasitə ilə ölkə iqtisadiyyatı sisteminin keçmiş zaman dövründə fəaliyyətində mövcud olmuş vəziyyəti öyrənməklə yanaşı, gələcək dövrdə ölkə iqtisadiyatında yarana biləcək halları proqnozlaşdırmaq və tələb olunarsa, ölkənin iqtisadiyyat sisteminin fəaliyyəti mexanizminə rasional müdaxiləni əsaslandırmaq mümkün olar. Hesab edirik ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının fəaliyyətinin 1 saylı grafikdə göstərilən üslubda silsilə modelini: m f(x) = a 0 / 2 + Σ (a k cos kx + b k sin kx), (1) k=1 Furye sırası vasitəsi ilə almaq olar. Furye sırası silsilə xüsusiyyətli funksiyaların periodu 2π olan trigonometrik funksiyalar sırasına ayrılmasıdır və silsilə xüsusiyyətli funksiyaların Furye sırasına ayrılması harmonik analiz məsələsi hesab olunur. 6 Yuxarıdaki (1) üslubda göstərilmiş Furye sırası bir çox hallarda digər: m f(x) = a 0 / 2 + A k sin (kx + φk), (2) k=1 üslubunda da ifadə olunur. Burada: x -dövrün radianla ifadəsi; A k = (a k 2 + b k 2 ); tg φk = a k / b k, radianla ölçüdə: φk = arctg(a k / b k ); k Furye sırasını verilmiş funksiyaya yaxınlaşdıran harmoniyaların sayıdır. Silsilə xüsusiyyətli dinamik sıraların analitik tarazlaşdırılması məsələsi və onun həlli metodu ümumi statistika nəzəriyyəsində həll olunmuş məsələdir. 7 Statistika məsələlərinin həllində silsilə xüsusiyyətli funksiyaları Furye sırasına ayırarkən, Furye sırasının bir neçə harmoniyada verilmiş silsilə xüsusiyyətli funksiyaya yaxınlaşan triqanometrik sırası hesablanır və korrelyasiya yaxınlaşması əmsalı yüksək olan harmonik sıra seçilir. Silsilə xüsusiyyətli funksiyaların Furye sırasına ayrılması zamanı tənliklərin parametrləri aşağıdaki düsturlar sistemi vasitəsi ilə tapılır: a 0 = ΣY/n, a k = (2ΣY cos kt) /n, (3) b k = (2ΣY sin kt) /n, Göstərilmiş (3) tənliklər sistemində: Σ Υ emprik sırasının səviyyələri cəmi; n emprik sırasının səviyyələri sayı; t zaman ardıcıllığının radianla ifadəsi, t = ( 0, 2π/n, 2х2π/n, 3х2π/n,, (n-1)х2π/n, 2π); к - Furye sırasını emprik sıraya yaxınlaşdıran harmoniyaların sayıdır. 6 Bax Бронштейн И.Н., Семендяев К.А. Справочник по математике для инженеров и учахшиеся втузов. 13-е изд., исп. Москва, изд. Наука, гл.ред. физ.-мат. лит. 1986г.səh Məsələn bax Общая теория статистики. Под ред. Зас. Деят. Науки РСФСР, проф. Боярского А.Я. Москва, изд. Московского Государственного Университета, 1977г., səh

217 II International Congress Bizim tərəfimizdən, silsilə xüsusiyyətli dinamik sıraların analitik tarazlaşdırılması məsələsinin həlli metodunu tətbiq etməklə, Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyəti mexanizmi ilə bağlı silsilə fəaliyyətinin ci illər dövrünü səciyyələndirən ümumi məhsul Üm istehsalı göstəricinin (pul - əmtəə dövriyyəsinin) dəyişməsinin riyazi qanunauyğunluğunun Furye sırası tənliyi muəyyənləşdirilmişdir. Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin silsilə fəaliyyətinin ci illər dövrünü səciyyələndirən ümumi məhsul Üm istehsalı göstəricisinin dəyişməsinin təsviri 2 saylı qrafikdə göstərilmişdir. Hesabatlarla Azərbaycan iqtisadiyyatının silsilə fəaliyyətini kəsb edən ümumi məhsul istehsalının Um* (pul - əmtəə dövriyyəsinin) tənliyi: Üm = 50, ,3579T 32,042 cos t 1,621 sin t + 5,210 cos 2t +9,474 sin 2t + +3,594 cos 3t 2,107 sin 3t (4) kimi formalaşmışdır. Alınmış (4) Furye sırası tənliyinin emprik sıra ilə korrelyasiya bağlılığı əmsalı 0,995 təşkil etmişdir. 120 % 100,0 26, Qrafik illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının tam silsilə fəaliyyəti (1988 il pul - əmtəə dövriyyəsinin səviyyəsi = 100%) 37, Đ 53, , ,0 B 100,0 L = 0,3579T + 50,836 Üm = 50, ,3579 Т- 32,042 cos t -1,621sin t + + 5,210 cos 2t + 9,474 sin 2t + 3,594cos 3t - 2,107sin3t Hesab edirik ki, göstərilmiş (4) tənliyi vasitəsi ilə Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyəti mexanizmi ilə baglı silsilə fəaliyyətinin istənilən keçmiş dövrü haqqında və gələcəkdə formalaşa bilən fəaliyyətinin orta 10 illik və uzunmüddətli illik proqnozları haqqında mülahizələr irəli sürmək olar Fəaliyyət mexanizmi ilə bağlı Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin XX əsrdə silsiləli fəaliyyəti. Azərbaycan iqtisadiyyatı sistemində pul - əmtəə dövriyyəsini ifadə edən və Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin silsilə fəaliyyətini səciyyələndirən Üm ümumi məhsul istehsalı həcminin XX əsrdə dinamikasının təsviri 3 saylı qrafikdə ğöstərlmişdir. 3 saylı qrafikdə, 2000 ci il müqayisəli qiymətlərində, ci illər ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin fəaliyyəti T ,3 C 35, mexanizmini pul - əmtəə dövriyyəsi vasitəsi ilə ifadə edən ümumi məhsul Üm* istehsalı həcmləri (4) tənliyi əsasında 0,995 dəqiqliklə hesabatla təyin edilmiş, ci illər dövründə isə ümumi məhsul Üm istehsalı həcmlərinin faktiki qiymətləri qöstərilmişdir. Tədqiqatlarla aşağıdaki nəticələr alınmışdır. 1. Fəaliyyət mexanizmi ilə bağlı Azərbaycan ölkə iqtisadiyyatının uzun müddətli bir silsilə fəaliyyəti dövrü orta hesabla il təşkil edir. 2. Fəaliyyət mexanizmi ilə əlaqədar, Azərbaycan iqtisadiyyatı sistemi ötən XX əsr zaman dövrü ərzində tam üç silsilə fəaliyyətinə malik olmuşdur. Birinci silsilə dövrü ~ cu illəri, ikinci silsilə dövrü ~ cı illəri, üçüncü silsilə dövrü ~ ci illəri əhatə edir. 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 % 4,2 0, ,1 Qrafik 3. XX əsrdə Azərbaycan iqtisadiyyatının silsiləli fəaliyyəti (1988 il səviyyəsi = 100 %). Đ Silsilə illər,hesabatla L = 0,3579 T + 50,836 77, , ĐĐ Silsilə illər, hesabatla 45, ,4 23, ĐĐĐ Silsilə illər, faktiki 100,0 53, ,3 39,2 S Birinci silsilə dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatının fəaliyyəti cü illərdən cü illərədək inkişaf xüsusiyyətli, ~ cı illər böhran xüsusiyyətli, ~ cü illər tənəzzül xüsusiyyətli, ~ cu illər stabilləşmə xüsusiyyətli olmuşdur. Đkinci silsilə dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatının fəaliyyəti ~ ci illərdə inkişaf xüsusiyyətli, ~ cü illərdə böhran xüsusiyyətli, ~ cu illərdə tənəzzül xüsusiyyətli, ~ cü illərdə stabilləşmə xüsusiyyətli olmuşdur. Azərbaycan iqtisadiyyatının ci illəri əhatə edən üçünçü silsilə dövrünün illəri inkişaf xüsusiyyətli, illəri böhran xüsusiyyətli, illəri tənəzzül xüsusiyyətli olmuşdur. Azərbaycan iqtisadiyyatının ci illəri əhatə edən silsilə fəaliyyətində ci illərdə stabilləşmə prosesləri formalaşmışdır. 4. Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin bir silsilə fəaliyyəti bitdikdən sonra ikinci silsilə fəaliyyətinin başlanğıcı əvvəlki silsilə dövründən daha yüksək səviyyəli iqtisadi potensial bazasında formalaşmağa başlamışdır. Nəzəri hesabatlarla, Azər- 697

218 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process baycan iqtisadiyyatı sisteminin cu illərdə yeni silsilə fəaliyyətinin başlanğıcı ilində ölkənin iqtisadi potensialı cü illərdəki iqtisadi potensialından 4,4 dəfə, ci illərdə cu illərdən isə müvafiq olaraq 1,6 dəfə cox olmuşdur. 5. Azərbaycanın iqtisadiyyatı malik olduğu yeni fəaliyyət mexanizmi ilə 2000-ci ildən növbəti, yeni uzun müddətli silsilə dövrünə başlamışdır. Azərbaycan iqtisadiyyatının gələcək uzun müddətli illik dövrdə inkişafının ehtimal olunan səviyyəsini (4) tənliyi vasitəsi ilə müəyyənləşdirmək olar. Tərəfimizdən hesabatlarla Azərbaycan iqtisadiyyatının XXI əsrdə formalaşan və ci illəri əhatə edən yeni silsilə fəaliyyətinin mümkün ola bilən dinamikası müəyyən edilmiş və 4-saylı qrafikdə təsvir edilmişdir. keçid proqramının reallaşdırılması və XXI əsrin ikinci silsilə dövrünün başlanğıcına daha yüksək səviyyəli iqtisadi potensial bazasının formalaşmasına zəmin yaratmaqdan ibarət olmalıdır. Qrafik 4, Azərbaycan iqtisadiyyatinin ci illərdə silsilə fəaliyyətini səciyyələndirən pul - əmtəə dövriyyəsinin proqnozu (1988 il = 100 %) % ci illər 100, ci illər silsiləsi, proqnoz 113,1 26,9 53,6 60,2 30,3 36,8 48,1 67,1 78,8 L 45,4 43,6 S Hesab edirik ki: 1. Azərbaycan iqtisadiyyatı sisteminin ci illəri əhatə edən yeni silsilə fəaliyyətinin başlanğıcı, əvvəlki ci illər silsilə fəaliyyəti başlanğıcından çox da yüksək olmayan iqtisadi potensial bazasında formalaşmağa başlamışdır. 2. Azərbaycan iqtisadiyyatının fəaliyyəti ci illərədək inkişaf xüsusiyyətli olmasını proqnozlaşdırmaq olar. Lakin ci illərdən başlayaraq, ölkə iqtisadiyyatının fəaliyyəti mexanizminə hökumət tərəfindən əsaslı müdaxilə olunması tələb olunur. Ölkə iqtisadiyyatının fəaliyyəti mexanizmində hökumət tərəfindən aparılması nəzərdə tutulan islahatların məqsədi ölkə iqtisadiyyatında ağır böhranlı halın yaranmasının qarşısının alınmasına, sonradan ölkə iqtisadiyyatında baş verə biləcək tənəzzül prosesinin ağır olmayan nəticələrilə başa çatdırılmasına və qısa müddətli stabilləşmə dövrünə nail olunmasından ibarət olmalıdır illərdə hökumət tərəfindən ölkə iqtisadiyyatının fəaliyyəti mexanizminə müdaxilələrin məqsədi XXI əsrin ikinci silsilə dövrünə

219 ОСОБЕННОСТИ И СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ МАЛОГО ИННОВАЦИОННОГО БИЗНЕСА В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ С.Б. МАМЕДОВ, Н.С. СОЛТАНОВ АзАСУ Бaку / АЗЕРБАЙДЖАН FEATURES AND DEVELOPMENT STRATEGIES SMALL INNOVATION BUSINESS IN CONDITIONS OF A GLOBALIZATION ABSTRACT In conditions of a globalization the transition to economics of knowledge demands formation in country of an integrated system effectively conversing new knowledge in new technologies, products and services, which one find the actual customers in the national or global markets. It is accepted to call this system also national innovation as a system. The concept and concept national innovation of a system last decade will awakely be used in all activities dedicated economical aspects of technological advance. It has taken place in many respects due to activity of Organization of economic complementation and development, and also other international organizations, in particular of World Bank. The efficiency innovation of processes in economics depends not only on, as far as the activity of economical subjects (corporations, scientific organizations etc.) is effective, but also from that, «as they interact one another as members of a collective system of creation and usage of knowledge, and also with public institutes (such, as values, norms, right). The encouraging of development small innovation business can be executed through tax stimulation and development of financial institutions (credit institutions). The loan capital, as demonstrates research, has large value for small innovation business. Все малые предприятия, действующие в инновационной сфере, можно разделить на две основные группы: предприятия, созданные при материнских НИИ или вузах и самостоятельные структуры. Малые предприятия первого типа это фирмы, которые были основаны студентами, аспирантами, либо сотрудниками НИИ или вузов, а также фирмы, владеющие лицензиями на ключевые технологии материнской организации. Большинство малых инновационных фирм относится именно к этому типу. Сфера деятельности малых фирм очень разнообразна, и сложно выделить домини-рующие области. Примерно в равной степени часто встречаются производители лекарств и медицинских препаратов, разработчики оборудования для нефтегазового комплекса, а также фирмы, продвигающие новые производственные технологии. Вместе с тем продаваемый продукт варьируется от математических алгоритмов до приборов ночного видения. Поощрение развития малого инновационного бизнеса можно осуществлять через налоговое стимулирование и развитие финансовых институтов (кредитных учреждений). Заемный капитал, как показывает исследование, имеет большое значение для МИП. Инновационный процесс, т.е. процесс создания, распространения и потребления субъектами народного хозяйства научно-технических, организационных, управленческих и других новшеств, является основным содержанием процесса модернизации экономики и общества в целом. Это справедливо и для такого понятия как научно-технический прогресс (НТП), широко используемого для описания различий в экономическом развитии тех или иных стран. Более того, масш-табы использования достижений НТП в свое время стали основным критерием деления стран на промышленно-развитые (индустриальные) и остальные, т.е. развивающиеся. Небывалый, взрывной прогресс техники и технологии в сфере микроэлектроники и информатики в последние несколько десятилетий привел к появлению и быстрому росту новой индустрии информационной. В результате сегодня сформировалось четырехуровневое отраслевое деление народного хозяйства высокоразвитых стран, а именно: отрасли добычи и первичной переработки сырья; отрасли традиционной тяжелой (материало- и трудоемкой) промышленности; высокотехнологичные отрасли (high tech), характеризующиеся относительно низкой материало - и трудоемкостью, но очень высокой долей затрат на НИОКР в добавленной стоимости; отрасль «мягких» (soft) технологий (услуг), таких как разработка программного обеспечения, системная интеграция, консалтинг, образование и т.п. В странах с новой экономикой, под которой подразумевают экономику, основанную на знаниях (экономика знаний - ЭЗ), отраслевая 699

220 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process структура хозяйства меняется в сторону постоянного увеличения доли последних двух групп отраслей в структуре их народного хозяйства. При этом весьма существенно, что основная специфика технологий этих двух групп (в том числе «мягких» технологий) состоит в том, что они базируются, прежде всего, на широком использовании результатов интеллектуального труда, т.е. новых знаний.. Рынок сам по себе не сможет заставить инвесторов уйти из наиболее прибыльных на сегодня сырьевых секторов и переместить свободные капиталы в сектора с очень высокими рисками и гораздо более длительными сроками окупаемости. Такое перераспределение, по мнению многих экспертов, может быть реализовано только с помощью государства. Но и здесь есть альтернативы, причём принципиально различные. Государство создает ощутимые преференции для частного капитала путем разделения рисков, уменьшает налоговую нагрузку, устраняет различного рода барьеры, начинает само инвестировать в инфраструктуру и т.д. и т.п. Этот путь представляется более эффективным. Переход к экономике знаний требует формирования в стране целостной системы, эффективно преобразующей новые знания в новые технологии, продукты и услуги, которые находят своих реальных потребителей (покупателей) на национальных или глобальных рынках. Эту систему и принято называть национальной инновационной системой. Понятие и концепция национальной инновационной системы в последнее десятилетие активно используется во всех работах, посвященных экономическим аспектам технологического прогресса. Это произошло во многом благодаря активности Организации экономического сотрудничества и развития (ОЭСР), а также других международных организаций, в частности Мирового Банка. Под эгидой этих организаций в последние годы было выполнено большое количество аналитических исследований, посвященных проблемам трансформации национальных экономик из традиционных индустриальных в постиндустриальные, т.е. в экономики, основанные на знаниях. Эффективность инновационных процессов в экономике зависит не только от того, насколько эффективна деятельность самих экономических субъектов (фирм, научных организаций и др.), но и от того, «как они взаимодействуют друг с другом в качестве элементов коллективной системы создания и использования знаний, а также с общественными институтами (такими, как ценности, нормы, право)». Все малые предприятия, действующие в инновационной сфере, можно разделить на две основные группы: предприятия, созданные при материнских НИИ или вузах и самостоятельные структуры. Малые предприятия первого типа это фирмы, которые были основаны студентами, аспирантами, либо сотрудниками НИИ или вузов, а также фирмы, владеющие лицензиями на ключевые технологии материнской организации. Большинство малых инновационных фирм относится именно к этому типу. Существование «при» НИИ дает им целый ряд преимуществ, а именно: позволяет отсрочивать платежи за аренду и коммунальные услуги, пользоваться наработанными ранее связями института с партнерами и заказчиками, его научным потенциалом, его брэндом при продвижении своих разработок, использовать опытно-экспериментальную базу и, наконец, получать через материнскую организацию часть госзаказа. Проблема доступа к источникам финансирования и прежде всего к банковским кредитам также является значимой для развития малого бизнеса. Препятствие состоит не только в том, что банки предлагают займы под высокий процент, но и в сложности предоставления гарантий (залога), а также в нежелании работников банков вникать в суть инновационных проектов. Наконец, процесс принятия решений о выдаче кредита очень длительный и измеряется не днями, как за рубежом, а месяцами. В то же время главным фактором успеха, выявленным по ряду опросов, является наличие команды единомышленников и высокая квалификация менеджеров организаторов малых фирм. Сфера деятельности малых фирм очень разнообразна и сложно выделить доминирующие области. Примерно в равной степени часто встречаются производители лекарств и медицинских препаратов, разработчики оборудования для нефтегазового комплекса, а также фирмы, продвигающие новые производственные технологии. Вместе с тем продаваемый продукт варьируется от математических алгоритмов до приборов ночного видения. Становление малой наукоемкой фирмы может происходить одним из четырех основных способов: 700

221 II International Congress 1. Ученые или инженеры изобретают что-то (технологию, продукт), что, по их мнению, имеет коммерческий потенциал. Они создают малую фирму, основываясь на своей разработке, а затем пытаются найти потребителей (покупателей). Выделение в самостоятельную фирму нередко продиктовано желанием, сохранить научную школу и уникальных специалистов. 2. Более редкая модификация предыдущего подхода когда создание фирмы предваряется патентованием разработки, а начало работы малого предприятия связано с грамотной лицензионной политикой. После прохождения данного этапа создание собственного производства. 3 Третий подход базируется на альянсе бизнеса и науки. Представители бизнеса, заинтересованные в том, чтобы производить наукоемкую продукцию, изучают потребности рынка, находят разработчиков, развивают НИОКР и затем - собственное производство. 4 Наконец, четвертая модель основана на том, что ученые сначала уходят из науки, занимаются торгово-посреднической деятельностью, зарабатывая, таким образом, средства на развитие наукоемкого бизнеса, а затем создают малое инновационное предприятие. Таблица 1. Факторы успеха в развитии малого инновационного бизнеса Доля фирм, Фактор указавших данный фактор, % Удачный выбор продукта 57% Хорошая команда 56% Хорошо организованный маркетинг 44% Эффективная технология 38% Грамотная финансовая политика 24% Хорошая дилерская сеть 10% Защита интеллектуальной собственности 5% Источник: Бортник И. 10 лет развития малого инновационного предпринимательства в России // Инновации, 2004, 1, с.11. Происхождение начального капитала. Как показывают выборочные истории развития фирм, происхождение начального капитала может быть самым разнообразным, но доминирует такой источник, как собственные средства организаторов фирмы. Перечень источников финансирования, в порядке снижения частоты их использования, выглядит так: Собственные средства организаторов малой фирмы; Банковский кредит; Коммерческий заказ (как правило, заказ делается не фирме, а ученым, пока они еще находятся в составе НИИ); Региональный бюджет. Финансирование НИОКР происходит, как правило, из несколько иных источников. В рассматриваемых фирмах исследования и разработки финансировались за счет: заказов и реинвестирования прибыли; международных программ; венчурного финансирования. Наиболее распространенным является реинвестирование прибыли в развитие НИОКР. Способы расширения рынка. Расширение рынка обычно происходит либо за счет диверсификации деятельности, либо путем выхода на внешний рынок. Последнее обычно происходит через использование таких механизмов, как (1) партнерство с Западными фирмами-дистрибьюторами; (2) знакомство с потенциальными заказчиками на выставках и конференциях; (3) освоение новых ниш вслед за западными партнерами лидерами определенных рынков. Общее и особенное в развитии малых инновационных фирм. Общее: 1. Поскольку большая часть фирм вырастает из отдельных лабораторий (кафедр) научнотехнических организаций и вузов, то важное значение имеет опора на научные школы, которые развивали теоретические исследования, имеющие прикладной потенциал. 2. Подавляющее большинство фирм изначально ориентируется на внутренний рынок, обучается в процессе коммерциализации и затем выходит на внешние рынки, в том числе рынки стран СНГ. Вместе с тем определенная группа фирм не ставит своей целью выход на зарубежный рынок, поскольку для выпускаемой ими продукции внутренний рынок является достаточно емким, а объемы продаж растут высокими темпами. 3. Наличие лидера ученого или бизнесмена, либо альянса ученого и бизнесмена, либо ученого, который одновременно оказался хорошим менеджером. Лидер мотивирован к работе именно в высокотехнологичном секторе, поскольку такая работа является более творческой. 701

222 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process 4. В процессе развития фирм происходит движение от знаний и навыков по производству отдельных деталей (компонентов, комплектующих) к пониманию, как можно производить не фрагменты технологий, а целые изделия. 5. Рост фирм происходит за счет обрастания не только вспомогательными службами (такими, как сервисные, маркетинговые подразделения), но и собственным производством, площадями для подготовки кадров (привлечения студентов). 6. Происходит постоянное изучение зарубежного опыта в области менеджмента, сбыта, ценовой политики, сервисного обслуживания. 7. Большинство фирм практикует постепенную диверсификацию рынка, ориентируясь на разные отрасли, если вид выпускаемой продукции (технологии) позволяет это делать. 8. Фирмы осваивают различные ценовые стратегии, формы реализации продукции (варьирование цены в зависимости от степени последующей «привязки» к комплектующим, готовность выполнять первые контракты за полцены, а также раздавать изделия бесплатно с целью привлечения заказчика). Особенное: 1. Успех и развитие строятся в значительной мере на ряде случайных, не систематизируемых факторов, на везении, чутье, угаданной конъюнктуре. 2. Роль выставок и ярмарок в поиске заказчиков и инвесторов неоднозначна. Истории успеха разных фирм демонстрируют значительный диапазон оценок от положительного, катализирующего воздействия выставок до полностью нейтральных отзывов, когда участие в таких мероприятиях не дало никакого эффекта. Как правило, большие результаты приносит участие в специализированных выставках. Успеха, как правило, добиваются на выставках те фирмы, которые пришли туда подготовленными, после проведения тщательного маркетинга. Поощрение развития малого инновационного бизнеса можно осуществлять через налоговое стимулирование и развитие финансовых институтов (кредитных учреждений). Заемный капитал, как показывает исследование, имеет большое значение для МИП. Инновационный процесс, т.е. процесс создания, распространения и потребления субъектами народного хозяйства научно-технических, организационных, управленческих и других новшеств, является основным содержанием процесса модернизации экономики и общества в целом. Это справедливо и для такого понятия как научно-технический прогресс (НТП), широко используемого для описания различий в экономическом развитии тех или иных стран. Более того, масштабы использования достижений НТП в свое время стали основным критерием деления стран на промышленно-развитые (индустриальные) и остальные, т.е. развивающиеся. В последней четверти ХХ века в экономической науке стало широко использоваться понятие жизненного цикла научно-технического прогресса, а применительно к системообразующим, так называемым базовым технологиям вошёл в оборот термин «технологический уклад». Последний характеризует технологический уровень базовых технологий, используемых в тех или иных укрупненных отраслях народного хозяйства. ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА 1. Наука в России: современное состояние и стратегия возрождения. / Ред. Семенов Е., Семенова Н., Юревич А. - М.: Логос, Контуры инновационного развития мировой экономики. Сб. ИМЭМО под редакцией А.А Дынкина. Москва. Наука Наука и высокие технологии России на рубеже третьего тысячелетия (социально-экономические аспекты развития). / Рук. Авт. Колл. Макаров В., Варшавский А. М.: Наука, Науковедение и организация научных исследований в России в переходный период. Материалы конференции. Часть 1. / Ред. Кугель С. - СПб: Издательство СПбГПУ, Журнал «Вопросы экономики,», годы. 6. Журнал «Общество и экономика», годы. 7. Киселева В.В. и др. Анализ научного потенциала. Межстрановый аспект., М Кузьминов Я., Яковлев А. Модернизация экономики: глобальные тенденции, базовые ограничения и варианты стратегии. Препринт WP5/2002/01. Москва, ГУ-ВШЭ,

223 AZƏRBAYCAN ĐQTĐSADĐYYATININ XARĐCĐ ĐQTĐSADĐ RĐSK FAKTORLARI BAXIMINDAN QĐYMƏTLƏNDĐRĐLMƏSĐ Đlkin M. SABĐROĞLU Đstanbul Universitetinin doktorantı Đstanbul / TÜRKĐYE Giriş Dünya iqtisadiyyatının subyektləri dedikdə dövlətlər, beynəlxalq təşkilatlar və transmilli şirkətlər nəzərdə tutulur. Bu subyektlər eyni zamanda dünyadakı qloballaşma prosesinin iştirakçılarıdırlar. Azərbaycan dünya iqtisadiyyatının bir subyekti kimi 140-dan artıq ölkə, bir sıra beynəlxalq təşkilatlar və transmilli şirkətlərlə qarşılıqlı iqtisadi münasibətlər içərisindədir. Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri ikitərəfli (digər dövlətlərlə) və çoxtərəfli (beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində) olmaq üzrə iki istiqamətdə qurulur. Çoxtərəfli iqtisadi əlaqələr öz növbəsində regional (Đslam Konfransı Təşkilatı, Qara Dəniz Đqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı və s.) və qlobal təşkilatlar (Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Ticarət Təşkilatı və s.) səviyyəsində həyata keçirilir. Dünyada yaşanan qloballaşma prosesi özünü əsasən üç sahədə büruzə verir: iqtisadi, siyasi və mədəni. Qloballaşmanın iqtisadi təzahürlərini isə, beynəlxalq miqyasda ticarətin sərbəstləşməsi, sərmayə hərəkətlərinin sərbəstləşməsi, istehsalın sərbəstləşməsi və əmək miqrasiyasının sərbəstləşməsi şəklində dörd mərhələyə ayırmaq mümkündür. Qloballaşan dünyaya sıx inteqrasiya etməkdə olan Azərbaycan iqtisadiyyatı da bu tendensiyalardan kənarda deyil. Azərbaycan iqtisadiyyatı və xarici iqtisadi risk faktorları Qloballaşmanın iqtisadi təzahürləri milli dövlətlər üzərində bir sıra təsirlər doğurmaqdadır və Azərbaycan nümunəsində bu effektləri araşdırmaq üçün müxtəlif ölçülərdən istifadə edə bilərik. Bu məqsədlə ən çox istifadə edilən metodlar xarici ticarətin açıqlıq indeksi ilə finansal açıqlıq indeksinin hesablanması, xarici risklərə məruz qalma riskinin müəyyənləşdirilməsi və dövlət xərclərinin analizidir. Azərbaycanda xarici ticarətin açıqlıq (Trade Openness) dərəcəsini müəyyənləşdirmək üçün xarici ticarət dövriyyəsinin Ümumi Daxili Məhsula (ÜDM) nisbətinə ((ixrac + idxal)/üdm), həmçinin ayrı-ayrılıqda həm idxalın, həm də ixracın ÜDMyə nisbətinə baxmamız lazımdır cı ildə Dövlət Statistika Komitəsinin (DSK) məlumatlarına görə, Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsi 2005-ci ilin müvafiq göstəricisindən 36,1 faiz çox olmaqla 11,64 milyard ABŞ dolları təşkil etmişdir. Keçən il ÜDM-nin bazar qiymətləri ilə həcmi 19,85 milyard ABŞ dollarına bərabər olduğundan xarici ticarətin açıqlıq dərəcəsi 58,6 faiz olmuşdur. Xarici ticarətin açıqlıq dərəcəsinin illər üzrə dəyişməsini əks etdirən aşağıdakı qrafikdən (Qrafik 1.) də göründüyü kimi, Azərbaycanın xarici ticarətində açıqlıq nisbəti yüksək olmaqla bərabər, bu nisbət 2004-cü ildəki səviyyəsi (82 faiz) ilə müqayisədə 2005 və cı illərdə aşağı düşmüşdür. Bu illər ərzində cari qiymətlərlə xarici ticarət dövriyyəsinin artım sürəti (özündən öncəki illə müqayisədə 2005-ci ildə 20,1 faiz, 2006-cı ildə isə 36,1 faiz) 1 kifayət qədər yüksək olsa da, manatın ABŞ dolları ilə nominal məzənnəsinin mütəmadi bahalaşması səbəbindən (1 ABŞ dollarının 2004, 2005 və 2006-cı illərdə orta illik məzənnəsi müvafiq olaraq 0,9827, 0,9459 və 0,8934 AZN təşkil etmişdir) 2 bazar qiymətləri ilə ÜDM həcmi daha yüksək sürətlə artmışdır. Ölkəyə idxal olunan malların həcmi 2006-cı ildə 5,3 milyard ABŞ dolları və ya ÜDM-in 26.5 faizini, ixracın həcmi isə 6,4 milyard ABŞ dolları və ya ÜDM-in 32,1 faizini təşkil etmişdir. Xarici ticarət balansı 1,12 milyard ABŞ dolları məbləğində və ya ÜDM-in 5,6 faizi həddində müsbət saldo ilə nəticələnmişdir. Xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi, yanacaq kompleksinin ixrac yönümlü 1 Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, Azərbaycanın Xarici Ticarət Əlaqələri, Yanvar-Dekabr, Azərbaycan Milli Bankı, Manatın xarici valyutalara nisbətən nominal və real effektiv məzənnəsi, _eff_mez.pdf, 13 mart

224 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process müəssisələrində istehsalın inkişafı, habelə dünya bazarlarında neftin əlverişli qiymət konyunkturu ixracın daha da artmasına təkan vermişdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, ixracda neft və neft emalı məhsulları ilə mineral yanacaqların mütləq üstünlüyə sahib olması (2001-də 91,33 faiz, 2002-də 88,92 faiz, 2003-də 86,0 faiz, 2004-də 82,21 faiz, 2005-də 76,76 faiz və 2006-cı ildə 84,59 faiz) ölkənin xarici ticarət dövriyyəsinin dünya bazarlarında neftin qiymət konyunkturuna çox həssas olması ilə nəticələnmişdir. Ümumilikdə də, neft və neft emalı məhsulları ilə mineral yanacaqların ölkənin idxal-ixracındakı çəkisi 2001-ci ildə 62,2 faiz, 2002-də 57,9 faiz, 2003-də 48,4 faiz, 2004-də 47,3 faiz, 2005-də 44,8 faiz, 2006-da isə 51,6 faiz təşkil etmişdir ki, bu tendensiya eyni zamanda xarici ticarət saldosunun illər üzrə kəskin dalğalanmasının (Qrafik 2.) başlıca səbəblərindən birini təşkil edir. Xarici ticarət dövriyyəsindəki qeyri-müəyyənlik səviyyəsi, yəni ticarəti həyata keçirilən malların miqdar və qiymətlərindəki qeyri-müəyyənlik xarici risklərə məruz qalma meylini şərtləndirir. 3 Bu baxımdan Azərbaycanda xam neft və neft emalı məhsullarının istehsalında və ixracında, həmçinin bu məhsulların dünya bazarlarındakı qiymətlərində müşahidə edilən dəyişmələr ölkənin xarici ticarətindəki başlıca risk ünsürlərini təşkil edir. Aşağıdakı qrafikdə (Qrafik 3.) ölkənin xam neft ixracının, xarici ticarət saldosunun və dünya bazarlarında Brent markalı xam neftin bir barelinin qiymətinin 4 illər üzrə dəyişməsi dinamikası göstərilib. Qrafik bizə Azərbaycanın xarici ticarət saldosundakı dalğalanmaların ölkənin neft və neft emalı məhsulları ixracındakı dəyişmələrlə və xam neftin dünya bazarlarında müşahidə edilən qiymət dəyişmələri ilə açıqlana biləcəyini göstərir. 3 Dani Rodrik, Has Globalization Gone Too Far?, Institute for International Economics, 1997, ISBN: BP Global, BP Statistical Review of World Energy 2006, 13 mart Xarici ticarət dövriyyəsinin dəyişməsi dinamikasında müşahidə edilən müsbət məqamlar kimi 2005-ci illə müqayisədə 2006-cı il ərzində ölkəyə idxal olunan istehlak mallarının strukturunda ərzaq mallarının xüsusi çəkisinin idxalı əvəz edən yeyinti məhsullarının istehsalının inkişafı ilə əlaqədar olaraq nisbətən azalması, o cümlədən idxalın strukturunda investisiya yönümlü maşın-avadanlıqların, malların və istehsal təyinatlı maşınavadanlıq, kimya, qara və əlvan metal məhsullarının xüsusi çəkisinin yüksək olması göstərilə bilər. Amma burada da vurğulamaq lazımdır ki, investisiya yönümlü maşın-avadanlıqların və malların böyük bir hissəsini beynəlxalq neft-qaz kontraktları çərçivəsində ölkəyə cəlb edilən investisiyalar hesabına idxal olunmuş mallar təşkil edir. 5 Ölkənin xarici ticarət dövriyyəsinin, xüsusilə ixracının əmtəə tərkibi kimi ölkə tərkibinin də optimallaşdırılmasına ehtiyac var. Xarici ticarətin tərkibinin qeyri-optimallığı xarici riskin yüksək olmasını şərtləndirir ki, bu da xarici ticarət səviyyələrinin qeyri-müəyyənliyi mənasına gəlir. Xarici bazarlarda neftin qiymətində bir neçə il davam edən düşmə prosesi yaşanarsa ölkə üçün ciddi sıxıntılar yarana bilər cı ildə 140 ölkə ilə ticarət əməliyyatları apardığımız halda, xarici ticarət dövriyyəsinin 38,6 faizi sadəcə iki ölkənin Đtaliya və Rusiyanın payına düşmüşdür. Đxracda ən böyük pay sahibi Đtaliyadır (44,7 faiz). Đtaliyaya ixracımızın 99,5 faizini neft məhsulları təşkil etmişdir. Đdxalda isə ən böyük pay sahibi 22,44 faizlə Rusiyadır. Bəhs edilən ildə Rusiyadan yalnız təbii qaz idxalımızın həcmi (360,1 milyon ABŞ dolları) bu ölkəyə olan toplam ixracımızdan (344,3 milyon ABŞ dolları) daha artıq olmuşdur. 6 Xaricə açılma nisbətini müəyyənləşdirən başqa bir amil də, xarici ticarət əməliyyatlarını reallaşdırmadakı asanlıq dərəcəsidir. Bu baxımdan The World Bank Group tərəfindən hazırlanan 5 Azərbaycan Milli Bankı, 2006-cı il üçün Azərbaycan Respublikasının Tədiyə Balansı, ed_balansi_2006.pdf, 13 fevral AR Dövlət Statistika Komitəsi, Azərbaycanın Xarici Ticarət Əlaqələri. 704

225 II International Congress Doing Business - DB hesabatı xüsusi maraq doğurur. Hesabatdakı xarici ticarət əməliyyatları indikatoru ixrac və idxal əməliyyatlarının həyata keçirilməsi üçün sərf edilən xərc, vaxt və sənədlərin sayını göstərir. Hesabata görə, Đqtisadi Əməkdaşlıq və Đnkişaf Təşkilatı (OECD) ölkələrində 1 konteyner əmtəənin ixracı üçün tələb edilən vəsait ortalama 811 ABŞ dolları, Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələrində ortalama 1450 ABŞ dolları olduğu halda eyni göstərici Azərbaycan üçün 2275 ABŞ dolları təşkil edir. OECD ölkələrində buna görə orta hesabla 10,5 gün, Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələrində orta hesabla 29,2 gün kifayət etdiyi halda Azərbaycanda ixracatçı üçün 69 gün tələb olunur. 7 Finansal açıqlıq (Financial Openness) dərəcəsinin hesablanmasının qloballaşmanın milli dövlətlər üzərindəki iqtisadi təsirlərinin ölçülməsində istifadə edilən metodlardan biri olduğunu yuxarıda qeyd etmişdik. Azərbaycan Respublikasının tədiyə balansında kapitalın və maliyyənin hərəkəti hesabının ən əsas alt maddəsini birbaşa xarici investisiyalar təşkil edir. Portfel və digər investisiyaların xüsusi çəkisi aşağı olduğundan illər üzrə birbaşa xarici investisiyaların ÜDM-yə nisbətinə (birbaşa xarici investisiyalar/üdm) baxmaq daha məqsədəuyğundur. Növbəti qrafikdən (Qrafik 4.) görünür ki, birbaşa xarici investisiyaların ÜDM-yə nisbətinin ən yüksək həddi 54,3 faizlə 2003-cü ildə gerçəkləşib. Sonrakı illərdə bu nisbət mütəmadi olaraq azalaraq 2006-cı ildəki 18,3 faiz səviyyəsinə geriləmişdir. Qrafikdən anlaşıldığı kimi bu hal hər zaman toplamda mütləq üstünlüyə sahib olan neft-qaz sektoruna yönələn birbaşa xarici investisiyaların ÜDM-yə nisbətinin azalmasından qaynaqlanır cı ildə ölkədən kapital axınının strukturunda mühüm dəyişikliklər baş vermişdir. Belə ki, əvvəlki dövrlərdə ölkə iqtisadiyyatında istifadə olunmuş birbaşa investisiyaların repatriasiyası və xarici iqtisadiyyata yönəldilmiş birbaşa investisiyaların ümumi məbləği 2005-ci ilin göstəricisindən 43,7 faiz çox olmuşdur. Bu artım, həmçinin investisiya mövqeyinin mənfi saldosunun 2005-ci 7 The World Bank Group, Doing Business , 13 dekabr ilə nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə azalması əsas etibarilə Əsrin müqaviləsi ilə bağlı neft-qaz sektorunun xarici öhdəliklərinin nəzərəçarpacaq dərəcədə azalması hesabına xarici ölkələrin iri neft şirkətləri tərəfindən Azərbaycana yönəldilmiş birbaşa investisiyaların repatriasiyasının həcminin artması ilə əlaqədardır. Belə ki, son on il ərzində iqtisadi artımın stimullaşdırılması baxımından ən effektli forma olan - birbaşa investisiyalar şəklində bu sektora cəlb olunmuş vəsaitin yarıdan çoxu investisiyaların repatriasiyası kimi (əsasən xam neft şəklində) geri qaytarılmışdır. Bununla belə pozitiv haldır ki, keçən il qeyri-neft sektoru üzrə bir çox xarici sərmayəli müəssisələr və firmalar tərəfindən ölkə iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrinə birbaşa investisiyalar şəklində yönəldilmiş xarici kapital xeyli artmışdır. 8 Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ticarət və Đnkişaf Konferansı (UNCTAD) tərəfindən açıqlanan son iki hesabatda Azərbaycan Birbaşa xarici investisiya performans indeksi reytinqi nə görə dünya sıralamasında 1-ci yeri tutmuşdur. Ölkələrin iqtisadi və struktur göstəriciləri əsasında hazırlanan hesabatda, adambaşına düşən milli gəlir, telekommunikasiya infrastrukturu, adambaşına kommersiya məqsədli enerji istifadəsi, innovasiya xərclərinin milli gəlirə nisbəti, ali təhsil alan tələbələrin ümumi əhaliyə nisbəti, ölkə riski, təbii sərvət ixracının dünya toplamı içərisindəki payı, avtomobil və elektronika məhsulları idxalının dünya toplamı içərisindəki payı, xidmət ixracının dünya üzrə faizlə nisbəti və nəhayət, birbaşa xarici investisiya ehtiyatlarının dünya üzrə faizlə nisbəti göstəricilərindən istifadə edilir. Hesabatdan anlaşılan odur ki, ölkənin birbaşa xarici investisiya performansı çox yüksək olsa da, birbaşa xarici investisiya potensialının artırılmasına ehtiyac var. 9 Finansal açıqlıq dərəcəsinin hesablanması məqsədilə tədiyə balansında kapitalın və maliyyənin hərəkəti hesabının alt maddələrindən biri olan xarici kreditlərə də nəzər yetirmək vacibdir cı ildə dövlət təminatlı kreditlərlə (351,3 milyon ABŞ dolları) dövlət təminatı olmayan kreditlər (632,2 milyon ABŞ dolları) ümumilikdə ÜDM həcminin 4,95 faizini təşkil etmişdir. 10 Azərbaycan Respublikası üçün bu alt maddədən bəhs edərkən əsasən xarici dövlət borclarını ələ almamız lazım gəlir. Dünya təcrübəsinə 8 Azərbaycan Milli Bankı, 2006-cı il üçün Azərbaycan Respublikasının Tədiyə Balansı. 9 United Nations Conference on Trade and Development - UNCTAD, World Investment Report 2005 və World Investment Report Azərbaycan Milli Bankı, 2006-cı il üçün Azərbaycan Respublikasının Tədiyə Balansı. 705

226 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process əsaslanaraq qeyd edə bilərik ki, xarici borcların həcminin çox olması ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinə mənfi təsir göstərir. Buna görə də, belə xoşagəlməz vəziyyətin qarşısının alınması üçün xarici borclara nəzarət sistemi formalaşdırılır. Xarici borclara nəzarət zamanı aşağıdakı kriteriyalardan istifadə olunur: 11 Xarici borcun ÜDM-yə nisbəti 40 faizdən çox olmamalıdır; Xarici borcun ölkənin ixracına nisbəti 200 faizdən çox olmamalıdır; Xarici borca xidmətlə əlaqədar bütün ödənişlərin ÜDM-yə nisbəti 5 faizdən çox olmamalıdır cı il ərzində ölkə iqtisadiyyatı üçün əhəmiyyətli olan müxtəlif layihələri maliyyələşdirmək məqsədilə 617,84 milyon ABŞ dolları məbləğində 14 kredit sazişi bağlanmışdır. Ümumiyyətlə isə, 1 yanvar 2007-ci il tarixinə qədər 4,1 milyard ABŞ dolları məbləğində 102 kredit sazişi imzalanmışdır. Azərbaycan Respublikasının xarici dövlət borcu (istifadə edilən) 2006-cı il yanvarın 1-nə 1,65 milyard ABŞ dolları idisə, 2007-ci il yanvarın 1-nə 1,972 milyard ABŞ dollarına çatmışdır. Adam başına düşən xarici borcun miqdarı 232,5 ABŞ dolları təşkil etmişdir. Yenə 1 yanvar 2007-ci il tarixinə Azərbaycanın xarici borcu ÜDM-nin həcminin 9,9 faizinə (2005-ci ildə 12,1 faiz) bərabər olmuşdur cı ildə əmtəə dövriyyəsinin 6 milyard 372 milyon dollarını və ya 54.8 faizini ölkədən ixrac olunmuş mallar təşkil etmişdir. 13 Xarici borcun ölkənin ixracına nisbəti 31 faiz olmuşdur cı il ərzində xarici borca xidmətlə əlaqədar xərclər 136,3 milyon ABŞ dolları 14 və ya ÜDM-nin həcminin 0,69 faizini təşkil etmişdir. Qısacası, hal-hazırda xarici dövlət borcları baxımından ölkə üçün hər hansı bir risk mövcud deyil. Ayrıca, Azərbaycanın ümumi valyuta ehtiyatlarının həcmi xarici dövlət borcunu 1,9 milyard ABŞ dolları və ya 86 faiz üstələyir Ölkədə xarici iqtisadi əlaqələrin inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə bu sahədə mövcud vəziyyətin analitik təhlili və tövsiyələrin hazırlanması adlı tədqiqat işi layihəsinin yekun hesabatı, Azərbaycan Respublikası Đqtisadi Đnkişaf Nazirliyi, Đqtisadi Đslahatlar Mərkəzi, Bakı, Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi, 2006-cı il Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin icrasına (operativ) dair arayış, 13 fevral AR Dövlət Statistika Komitəsi, Azərbaycanın Xarici Ticarət Əlaqələri. 14 AR Maliyyə Nazirliyi, 2006-cı il Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin icrasına (operativ) dair arayış. 15 Yenə orada. Nəhayət, xarici açıqlıq dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə tədiyə balansının xidmətlər hesabına da diqqət yetirməmiz vacibdir cı ildə xarici dövlətlərlə Azərbaycanın iqtisadi əlaqələrində qarşılıqlı xidmətlərin ümumi həcmi 3,8 milyard ABŞ dolları (ÜDM-in 19,14 faizi həcmində) təşkil etmişdir ki, bunun 75,3 faizi qeyrirezidentlər tərəfindən Azərbaycanın rezidentlərinə, 24,7 faizi isə Azərbaycan rezidentlərinin xarici ölkələrin rezidentlərinə göstərdiyi xidmətlərdir. Beləliklə, xidmətlər balansının mənfi saldosu ÜDM-in 9,7 faizinə (2005-ci ildə 15,7 faiz) bərabər olmuşdur. Xidmətlər balansı kəsiri əsasən beynəlxalq kontraktlar çərçivəsində ölkənin neft-qaz sektorunun fəaliyyəti ilə bağlıdır. Belə ki, bu sektorda hesabat dövrü ərzində görülmüş işlərin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar ölkədə istifadə olunmuş xarici investisiyaların 43,3 faizi tikinti-quraşdırma və digər xidmətlərlə bağlı xərclərə görə xarici dövlətlərin rezidentlərinə ödənilmişdir. Bu isə xidmətlər balansının kəsirinin 83.3 faizini təşkil edir. 16 ABŞ-ın Harvard Universitetinin iqtisadçı professoru Dani Rodrik empirik araşdırmaları nəticəsində xarici risk nəzarət altına alınmadan xaricə açılma nisbəti artarsa dövlətin iqtisadiyyatdakı çəkisinin də artacağını müşahidə etmişdir. 17 Bir sıra göstəricilər baxımından Azərbaycanın xaricə açılma nisbəti yüksək olsa da 2006-cı ildə ÜDMdə qeyri-dövlət sektorunun xüsusi çəkisi 81 faizə çatıb. Buna baxmayaraq eyni ildə ixrac əməliyyatlarında dövlət sektorunun payı 57,65 faiz, idxal əməliyyatlarında isə 28,89 faiz olmuşdur. Həmçinin ÜDM-nin strukturunda da neft sektorunu nəzərə almasaq (neft sektorunda yaradılan əlavə dəyər ÜDM-nin 42,6 faizini təşkil edib) dövlət sektorunun payının heç də kiçik olmadığı anlaşılar. Dövlət gəlir və xərclərinin analizi də eyni qənaətə gəlməyə əsas verir cı ildə büdcə daxilolmalarının 69,0 faizi və ya 2678,8 milyon manatı Vergilər Nazirliyi tərəfindən təmin edilmişdir. Vergi daxilolmalarının 62,5 faizini Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti tərəfindən ödəmələr və Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətinin xarici tərəfdaşlarından mənfəət vergisi şəklində daxil olan vəsaitlər təşkil etmişdir. Eyni zamanda büdcə daxilolmalarının 15,1 faizi Dövlət Neft Fondunun payına düşmüşdür. 18 Bu isə neft sektorunu nəzərə almasaq özəl sektorun büdcə 16 Azərbaycan Milli Bankı, 2006-cı il üçün Azərbaycan Respublikasının Tədiyə Balansı. 17 Dani Rodrik, Why do more open economies have bigger governments?, Journal of Political Economy, 106 (5), , 1998, ISBN: AR Maliyyə Nazirliyi, 2006-cı il Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin icrasına (operativ) dair arayış. 706

227 II International Congress üzərində də böyük təsirə malik olmadığını, o cümlədən Dövlət Büdcəsinin ölkənin neft və neft emalı məhsulları ixracındakı dəyişmələrə və xam neftin dünya bazarlarında müşahidə edilən qiymət dəyişmələrinə qarşı həssaslıq dərəcəsinin yüksəkliyini göstərir. Sonda, büdcə daxilolmalarının 13,3 faizinin də Dövlət Gömrük Komitəsi tərəfindən təmin edildiyini vurğulayaraq Dövlət Büdcəmizin xarici təsirlərə kifayət qədər açıq olduğunu qeyd etmək yerinə düşər. Nəticə Göründüyü kimi, Azərbaycan iqtisadiyyatının xaricə açılma nisbəti kifayət qədər yüksəkdir. Bu hal iqtisadiyyatımızın dünya iqtisadiyyatına sıx inteqrasiyası baxımından çox əhəmiyyətlidir. Lakin xarici ticarət quruluşumuz dəyişmədiyi müddətcə xarici risk nisbəti də yüksək qalmaqda davam edəcək. Đndiki şərtlərdə Azərbaycanın daha çox xaricə açılması, neftin toplam xarici ticarət dövriyyəsindəki payının, o cümlədən, qeyri-neft sektorunda dövlət sektorunun çəkisinin daha da artması mənasına gələcək. Digər tərəfdən, dövlətin iqtisadiyyatdakı çəkisini müəyyənləşdirən əsas amil iqtisadi qərarlarda onun üzərinə götürmüş olduğu təyinedici (imperativ) roldur. Bu gün Azərbaycanda əsas iqtisadi qərarlar sərbəst bazarda deyil, dövlət nəzdində alınır. 19 Xarici ticarətimizdə neft və neft məhsullarının mütləq üstünlüyünü nisbi olaraq azaldaraq (xarici ticarət səviyyəmizdəki qeyri-müəyyənliyi azaldaraq), bir başqa ifadə ilə xarici ticarətimizdəki (daha çox ixracımızdakı) qeyri-neft gəlirlərinin payını artıraraq xaricə daha səmərəli formada açılmalıyıq. Bunun üçünsə; - ixracın və idxalın əmtəə tərkibi optimallaşdırılmalı; - ixracın və idxalın ölkə tərkibi optimallaşdırılmalı; - özəl sektor ixraca təşviq edilməli; - qeyri-neft sektorunda da özəl sektorun payı artırılmalı; - xarici ticarət proseduru sadələşdirilməli; - ölkənin xarici investisiya potensialı gücləndirilməli; - ixrac yönümlü investisiya imkanları genişləndirilməlidir. 19 Natiq Sabiroğlu, Qloballaşma və Azərbaycan, 20 fevral

228 АКТУАЛЬНОСТЬ СОЗДАНИЯ СВОБОДНЫХ ЭКОНОМИЧЕСКИХ ЗОН В АЗЕРБАЙДЖАНЕ к.э.н. А.Г. ГАСАНОВ зав. отделом Института Экономики НАНА Бaку / АЗЕРБАЙДЖАН URGENCY OF FREE ECONOMIC ZONES' CREATION IN AZERBAIJAN ABSTRACT Last years all over the world wide circulation was received by free Economic zones (FEZ) both their various kinds and forms. This problem - the free economic zones' creation is urgency for Azerbaijan. Free economic zones creating and the functioning will help to solve the following tasks: 1. exits to the global market and international employment of labour forces' division; 2. attractions of the foreign investments in non-petroleum sector; 3. introductions of the newest engineering, manufacture technology; 4. population employment problems' solving; 5. increases of a population living standards and etc. The large value in this business can have creation of Free Trade Zones - one of FEZ version and development of frontier cooperation. We should consider the development of Azerbaijan frontier communications with Russia, Turkey, Iran and Georgia as the important making part of mutual relation, as the effective tool of the decision of social and economic problems of the population of frontier regions. Marking importance and urgency of development of cooperation with these states, necessity of consecutive, purposeful work on this direction, we regard necessary to realize the following measures: 1. To accept the Act "About Free Economic zones"; 2. To develop the concept of frontier cooperation; 3. On a constant basis to carry out development of the intermediate term and long-term forecasts of trade and economic cooperation of frontier regions. In the future there will be a transformation of local frontier zones to the complex trade zones, manufacturing export zones, free economic zones and tax-free economic zones. The introduction of economic model FEZ will help with rational use of the petroleum incomes, development of not petroleum sector of Azerbaijan economy. Therefore it is important the declared Act of Azerbaijan president "About creation of special economic zones" on March 6, Высокие темпы развития экономики ставят перед страной неотложную задачу диверсификации внешних и внутренних инвестиционных потоков с целью направить их на развитие промышленности и наукоемких отраслей ненефтяного сектора экономики, резко увеличить объем экспортируемой продукции. На наш взгляд наиболее эффективным и апробированным во многих странах мира инструментом по привлечению капиталов в производственную сферу являются различного рода свободные экономические зоны. В последние годы во всем мире широкое распространение получили свободные экономические зоны (СЭЗ) и их различные виды и формы. Данная проблема актуальна и для Азербайджана, т.к. создание и функционирование СЭЗ поможет решить следующие задачи: 1 выход на мировой рынок и занятие достойного места в международном разделении труда; 2 привлечение иностранных инвестиций, и что особенно важно, в ненефтяной сектор; 3. внедрение новейшей техники, технологии и организации производства; 4. решение острой проблемы занятости населения; 5. повышение уровня жизни населения и др. Большое значение в этом деле может иметь создание Зон свободной торговли (ЗСТ) разновидности СЭЗ, и развитие приграничного сотрудничества. Развитие приграничных связей республики с Россией, Турцией, Ираном и Грузией мы должны рассматривать как важную составляющую часть взаимоотношений Азербайджана с этими государствами, как действенный инструмент решения социальноэкономических проблем населения приграничных регионов. Отмечая важность и актуальность развития сотрудничества с сопредельными государствами, необходимость последовательной, целенаправленной работы на этом направлении, считаем необходимым реализовать следующие меры: Принять закон «О СЭЗ» Разработать концепцию приграничного сотрудничества; На постоянной основе осуществлять разработку среднесрочных и долгосрочных прогнозов торгово-экономического сотрудничества 708

229 II International Congress приграничных регионов, как применительно к каждой сопредельной стране, так и по отраслям экономики. Необходимо уделять большое внимание идее приграничного сотрудничества, строительству приграничных торговых комплексов. Реализация таких проектов позволит активизировать товарооборот между приграничными территориями, будет способствовать оживлению экономики приграничных районов, налаживанию производственной кооперации, привлечению инвестиций, современных технологий, поднятию уровня жизни граждан, проживающих на этих территориях. На наш взгляд, в будущем, в случае успешного функционирования таких комплексов, будет происходить трансформация локальных приграничных зон в более сложные-экспортно-производственные, комплексные зоны, ЗСТ и беспошлинные зоны. Следует отметить, что каждое государство, создавая у себя на территории СЭЗ, преследует конкретную цель. Мотивацией таких решений могут быть явные диспропорции в экономическом развитии регионов государства, депрессивное состояние экономического развития отдельной территории (или территорий) государства, наличие невостребованной рабочей силы (безработица), необходимость активизации определенного вида деятельности и т.д. Политическая же плоскость этой темы активизация деятельности государства в международных экономических связях и непосредственное участие в международном разделении труда. И, наконец этим решением государство закрепляет свои политические намерения интегрироваться в мировую экономику. Создание благоприятных условий при образовании СЭЗ в Азербайджане поможет стимулировать азербайджанских бизнесменов успешно вкладывать свои капиталы не только в Турции, России и др. странах, а у себя на Родине, тем самым способствуя росту азербайджанской экономики и увеличению удельного веса в структуре инвестиций местных предпринимателей. Следует подчеркнуть очень важный момент. Азербайджан ведет подготовительные работы и переговоры по вступлению в ВТО. Создание же СЭЗ и условия, которые ставит ВТО не согласовываются. В Китае будущее СЭЗ стало предметом дискуссий, так как страна вступила в ВТО, одним из условий членства в которой является равенство условий торговли по всей территории страны, в связи с чем потребуется определенная юридическая корректировка статуса СЭЗ. При создании различных форм СЭЗ, и в том числе ЗСТ, в Азербайджане необходимо создать такие условия, чтобы преференциальные режимы применялись не ради раздачи льгот определенным предприятиям, отраслям или территориям, а с целью стимулирования новых форм хозяйствования, промышленного производства, развития внешнеэкономических отношений, обеспечивающих не только сырьевой, но и технологический прорыв республики в XXI веке. Другое стратегически оправданное направление реализация преимуществ транспортно-географического положения Азербайджана и потенциала ее припортовых территорий. Создание в некоторых приграничных районах ЗСТ, свободных таможенных зон ускорило бы интеграцию нашей республики в мирохозяйственные связи, а также притянуло бы к ней огромные потоки товаров и капиталов, пока что направляющихся в аналогичные зоны зарубежных стран. Одним из основных направлений создания зон свободной торговли в Азербайджане, на наш взгляд, является создание, формирование и развитие такой зоны на границе с Республикой Дагестан Российской Федерации, тем более, что предпосылки для этого есть- в Дагестане с 2001г. действует свободная экономическая зона «Дагестан», а также в южных регионах России функционирует ассоциация «Северный Кавказ». Создание ЗСТ поможет увеличению приграничной торговли, оживлению и развитию экономики внутренних (соседних) районов обоих государств, а строительство новых предприятий, внедрение новой техники, технологии и организации производства, создание и укрепление инфраструктуры, повышение уровня образования, квалификации и занятости населения приведет к повышению уровня жизни местного населения и тем самым укреплению стабильности в регионе. Азербайджан всегда придавал большое значение вопросам развития взаимовыгодных, равноправных и всесторонних связей с Российской Федерацией. Ведь наряду с общностью исторически сложившихся границ нас объединяет общность значительного экономического, научно-технического и культурного потенциалов. Отношения двух стран за последнее время резко активизировались, чему в наибольшей степени способствовало взаимопонимание и взаимоуважение на уровне политических руководителей Азербайджана и России. Как ближайший сосед нашей страны, Россия имеет мощный потенциал и емкий рынок. Необходимо расширение и углубление 2-сторонних отношений, 709

230 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process что в конечном итоге отразится на торговоэкономических отношениях. Торгово-экономические отношения между нашей республикой и Республикой Дагестан занимают особое место в региональном сотрудничестве. В пользу ЗСТ на границе двух соседних стран говорит и такой факт, что в приграничных районах и городах с азербайджанской стороны проживает много людей лезгинской национальности - основной национальности народов Дагестана. Такое положение в Губе, Хачмасе, Дивичах, Набрани, Худате и др. Помимо этого и в приграничье Дагестана проживает значительное количество азербайджанского населения. А опыт такой страны как Китай показывает, что там, успех в деле создания свободных экономических зон, во многом определялся и таким немаловажным фактом - наибольшую долю инвесторов и инвестиций составляли бизнесмены китайской национальности и их капитал. Далее немаловажно, что и в Дагестане и в нашей республике, население привержено исламу, что является интегрирующим фактором. Также давние исторические традиции, культура, быт являются сплачивающим фактором. Важно и то, что основная часть российско-азербайджанских торгово-экономических отношений, перевозок осуществляется через Дагестан, используются автомобильная и железнодорожная трассы международного значения, осуществляется транзит нефти по нефтепроводу Баку-Новороссийск. Таким образом, нам представляется целесообразным создание на границе Азербайджанской Республики и Республики Дагестан Российской Федерации Зоны свободной торговли. На наш взгляд, целесообразно создание Зоны свободной торговли на границе Нахчеванской Автономной Республики с Турецкой Республикой. Условия блокады этой республики со стороны Армении, постоянная угроза войны, оторванность от основной территории страны диктуют настоятельную необходимость сильной экономики и поддержания обороноспособности. Весь комплекс отрицательных факторов, влияющих на слабость экономики Нахичевани, должен перекрываться использованием приемлемых путей из мирового опыта хозяйствования в условиях рыночной экономики, одним из которых является образование СЭЗ. Наличие в республике запасов мрамора, соли, доломита, строительных материалов, богатство минеральными водами создает предпосылки подъема экономики. Дело за инвестициями. А инвестиции пойдут с созданием СЭЗ и решением всего комплекса вопросов, присущих данному процессу. На наш взгляд в виду сложного положения экономики и населения Нахчевани и принимая во внимание, что одной из целей создания СЭЗ является насыщение внутреннего рынка высококачественной продукцией, необходимо в первую очередь использовать для этих целей средства Нефтяного фонда Азербайджана, тем более, что производство такой продукции одно из предполагаемых направлений расходования средств фонда. Также мы считаем необходимым для совершенствования или же лучшего управления зоной создавать акционерные общества по развитию этой республики. Одновременно решается вопрос участия денежных средств населения в дорогостоящих проектах, что не было использовано в нефтяных контрактах. На наш взгляд создание ЗСТ и др. видов и форм СЭЗ в Нахчевани имеет большие перспективы и открывает широкие возможности для развития. Тем более, после того как в этой части Азербайджана намечен и осуществляется большой план подъема экономики, республики больше инвестиций, построен и сдан в эксплуатацию международный аэропорт, большие шансы для развития науки, культуры, промышленности, а самое главное огромная поддержка со стороны государства. На наш взгляд еще одним из возможных вариантов создания СЭЗ, и в частности, ЗСТ на территории республики является приграничье Азербайджана и Грузии. А предпосылками для этого являются: - строительство ОЭТ Баку-Тбилиси-Джейхан со всеми вытекающими отсюда последствиями; - функционирование обновленного «Великого шелкового пути» по программе TRACECA со всеми его преимуществами; - более чем полумиллионное азербайджанское население соседней Грузии, компактно проживающее на границе с Азербайджаном и могущее получить мощный экономический импульс; - необходимость поднятия экономики депрессивных районов запада республики, улучшения уровня жизни населения и снижение безработицы; - прекращение оттока населения из западных и центральных районов в г.баку и на Апшеронский полуостров; - получения региональных преимуществ во всем Южном Кавказе; 710

231 II International Congress - повышающийся изо дня в день рейтинг доверия к Азербайджану и вытекающие отсюда возможности привлечения инвесторов и инвестиций; - стремления и возможности развития ненефтяного сектора экономики. Весь опыт создания СЭЗ может пригодиться в образовании зоны свободной торговли (ЗСТ) на территории морского порта города Баку и в аэропорту «Бина». Азербайджан не должен быть рынком сбыта дешевых и некачественных товаров, ширпотреба. А для этого нужен импульс в экономике, который может дать создание СЭЗ. Необходимо довести уровень Бакпорта до мировых стандартов. Большую роль на наш взгляд сыграет в этом и в целом в вопросе совершенствования инфраструктуры программа TRAСEСA. Тогда и решится вопрос обеспечения большого объема грузопотоков, столь необходимых для нормального функционирования СЭЗ. Помимо этого наше исследование позволяет сделать нижеследующие выводы и предложения: - необходимо принять закон «О СЭЗ», что является первоочередным; - требуется выбрать оптимальный вариант создания и определить концепцию СЭЗ; - создание ЗСТ поможет совершенствовать структуру внешней торговли и экспортировать не сырье, а готовую продукцию и изделия; - создание ЗСТ поможет и в таком важном вопросе как борьба с теневой экономикой, т.к. предпринимателей на территории зон ждет испытание жесткой конкуренцией и на прозрачность, поэтому изменятся финансовые потоки бизнес-структур; - основополагающими принципами создания СЭЗ являются принцип таможенной экстерриториальности, функциональный и территориальный принципы; - основополагающим принципом при создании СЭЗ (ЗСТ) в настоящее время, когда резко возрастает конкурентная борьба и конкурентоспособность выступает в качестве решающего фактора, являются льготные условия (преференции), предоставляемые иностранным компаниям, чтобы они местом дислокации выбирали Азербайджан, а не соседние страны региона. Это будет способствовать расширению экспортного потенциала, а также поможет не только сохранить, но и создать новые рабочие места; - нельзя забывать и местных производителей, которые нуждаются в сильной государственной поддержке; - в республике могут быть созданы СЭЗ практически по всем видам принципов: частные и государственные, торговые, промышленные, секторальные, управляемые государственными или же частными структурами; - до создания СЭЗ должно быть максимально спрогнозированы влияние этого процесса в целом на экономический рост, рост экспортного потенциала и экономическую безопасность; - необходимо на определенный срок освободить от налога на прибыль продукцию ненефтяного сектора для создания благоприятных условий для их экспорта; - необходимо уделять особое внимание большой проблеме СЭЗ нехватке государственных инвестиций для развития бытовой, торговой и транспортной инфраструктуры; - СЭЗ-ы в Азербайджане должны быть созданы до предполагаемого в будущем вступления республики в ВТО; - также мы считаем, что вследствие изношенности машин, оборудования и механизмов в стране необходимо поощрение деятельности инновационного характера в СЭЗ; - большие перспективы может открыть создание технопарков в области ИКТ; - среди факторов создания СЭЗ, встречающихся в экономической литературе, а также выделенных нами следует отметить политическую и экономическую стабильность страны, развитую инфраструктуру и наличие выхода к Мировому океану, наличие четкой законодательной базы и правового режима, предоставление льгот зарубежным инвесторам, инвестиционные гарантии, всемерная государственная поддержка, структура экономики и степень ее зрелости, четкая система управления, экономический, социальный, географический, климатический, экологический и внутриэкономический факторы, фактор экономической безопасности наличие университетов, институтов, научно-производственной базы и т.п.; - на создание различных видов зон влияет определенный комплекс факторов. Так, научные парки имеют тенденцию возникать при определенном сочетании 4-х факторов: географического, образовательного, социального и экономического; 711

232 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process - отсутствие инфраструктуры увеличивает финансовые и временные расходы на освоение территории и привлечение иностранного капитала, т.е. является конкурентообразующим фактором не только в борьбе за иностранные инвестиции, но и при последующем сбыте продукции СЭЗ; - необходимо учесть и влияние отрицательных факторов, как например, в Китае, когда иностранные предприниматели 90% средств вкладывают в виде оборудования (часто устаревшего и низкокачественного) по завышенным ценам; развита сильная эксплуатация работников СП; более 60% предприятий уклоняются от уплаты налогов. На наш взгляд, решение вопроса статуса Каспийского моря являющегося серьезным препятствием в развитии экономического сотрудничества в регионе, будет способствовать активизации интеграционных взаимосвязей 5- ти государств и, в частности, через создание ЗСТ в Бакинском морском порту. На наш взгляд модель СЭЗ может рассматриваться как перспективная для экономического развития Азербайджана. Помимо этого мы считаем, что с созданием СЭЗ и их различных форм необходимо поторопиться, т.к. в соседних с Азербайджаном странах (России, Казахстане, Грузии, Иране) или уже образованы или же готовятся к созданию СЭЗ и причем по тем позициям, которые особо важны в Азербайджане. Например, Казахстан работает над созданием 6 зон, в т.ч. прикаспийской СЭЗ «Морпорт Актау» и на границе с Россией по выпуску продукции для нефтяной и газовой промышленности. Азербайджан стал региональным лидером на Южном Кавказе, а ожидаемые крупные нефтяные доходы требуют их умелого использования. Внедрение модели СЭЗ поможет в рациональном использовании этих средств, развитии ненефтяного сектора экономики, открытии нового канала притока инвестиций, помимо нефтяного и в дальнейшем развитии и процветании нашей республики. В этой связи очень актуальным и своевременным является Указ президента Азербайджана от 6 марта 2007 г. «О создании специальных экономических зон», предусматривающий большой комплекс мер. 712

233 QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ÖLKƏLƏRĐNĐN FĐRMALARINDA MALĐYYƏ ĐDARƏETMƏSĐNĐN TƏŞKĐLĐ Tural MURTUZƏLĐYEV Odlar Yurdu universitetinin Aspirantı Bakı / AZƏRBAYCAN XÜLASƏ Məqalədə Qafqaz və Mərkəzi Asiya Olkələrinin firmalarında maliyyə idarəetməsinin mövcud vəziyyəti göstərilmiş, həmin ölkələrdə maliyyə idarəetməsinin müstəqillik dövrünə qədər inkişaf etməməsinin səbəbləri aydınlaşdırılmışdır. Maliyyə idarəetməsinin inkişaf mərhələləri ətraflı təhlil olunmuş və inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə əsasən region ölkələrində fəaliyyətin səmərəliliyi üçün müəyyən tövsiyyələr verilmişdir. SUMMARY This scientific article shows the present situation of financial management in the Caucasian and central Asian countries, with explanation of lagging development of the financial management till independence period in these countries. Analysed comprehensive the development stages of financial management and recommended some ideas in principal experiment of developed countries for the efficiency activities in territory countries. Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin firmalarının iqtisadiyyatı Sovet Đttifaqı dağıldıqdan sonra bazar münasibətlərinə əsaslanaraq inkişaf etməkdədir. Əvvəlki dövrlərə nisbətən respublikanın müəssisələrinin kapitalı artır, müəssisələr böyüyür, inkişaf edir, holdinqləşir və eyni zamanda dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunur. Bu amil dünya iqtisadiyyatının qloballaşmasının tələbidir. Artıq region ölkələri qloballaşan iqtisadi münasibətlərin iştirakçısına çevrilmişdir. Iqtisadi munasibətərin inkişafı inteqrasiyanı sürətləndirmiş, firmalar beynəlxalq münasibətlərin iştirakçısına cevrilmişdir. Qloballaşma-dünya iqtisadiyyatının vahid sistemə inteqrasiya olunması Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrində də maliyyə idarəetməsinin öyrənilməsi və tətbiqi məsələlərini zəruri etmişdir. Region ölkələrinin iqtisadi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, həmin ölkələrdə maliyyə idarəetməsi inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi əsasında formalaşmaqdadır. Đnzibati amirlik sistemi dövründə iqtisadi subyetlərin fəaliyyəti planlı iqtisadiyyata əsaslandığı üçün maliyyə idarəetməsi regionda formalaşmamış və onun ünsürləri inkişaf etməmişdir. Həmin dövründə bütün müəssisələr dövlət tərəfindən maliyyələşdirildiyi üçün maliyyə idarəetməsi tədqiqat predmetinə çevrilə bilməzdi. Müstəqillik dövründən sonra yeni mülkiyyət formalarının yaranması, müəssisələrin dövlət dəstəiyindən məhrum olması, dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunması, firmaların öz fəaliyyətlərini daha səmərəli qurması və s. kimi zərurətlər maliyyə idarəetməsinin öyrənilməsini qaçılmaz etmişdir. Əvvəllər maliyyə idarəetməsinin predmetinə aid olan bir qrup məsələlər qismən öyrənilmişdir. Ancaq öyrənilən həmin məsələlər maliyyə idarəetməsinin məqsədləri üçün deyildi. Đnzibati amirlik dövründə mühasibat uçotu təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarətin əsas forması olmaqla ciddi sənədləşdirilmiş uçot kimi qeyd olunurdu. Yəni mühasibat uçotu yalnız, təsərrüfat fəaliyyətinin sənədləşdirilməsini nəzərdə tuturdu. Bu, maliyyə idarəetməsinin məqsədindən tamamilə fərqlidir. Maliyyə idarəetməsi firmaların davamlı inkişafının təmin edilməsi üçün idarəetmə qərarlarının qəbul olunmasına xidmət etdiyindən, predmetin digər sahələrlə kəsişən hissəsi maliyyə idarəetməsi üçün informasiya bazasını təşkil edir. Yəni maliyyə idarəetməsinin ilkin informasiya mənbəsi uçotda əks olunmuş bütün maliyyə fəaliyyətidir. Đlkin sənədlərə əsasən qurulmuş mühasibat uçotunun nəticəsi olaraq əldə edilmiş maliyyə hesabatları maliyyə idarəetməsi üçün ilkin informasiyadır. Mühasibat uçotu iqtisadi subyektin fəaliyyətinin hər hansı normativ sənədə və reqlamentə əsaslanaraq əks etdirdiyi halda maliyyə idarəetməsi müxtəlif təhlil metodları vasitəsilə firmaların fəaliyyətinə təsir edə biləcək bütün amilləri araşdırır. Əldə olunan alternativ qərarlar arasında firmanın cari və strateji məqsədinə uyğun olanını seçir. Firmaların cari, perspektiv və strateji fəaliyyəti isə həmin qərarlardan bilavasitə asılıdır. Məlumdur ki, firmalar fəaliyyətlərini artan sürətdə davam etdirmək üçün əlavə maliyyə mənbələrinə də ehtiyac olur. Firmalar maliyyələşməni cəlbolunmuş vəsait hesabına həyata keçirdikdə maliyyə idarəetmsinin predmetinə daxil olan bir neçə məsələni diqətlə təhlil etməli və həyata keçirməlidir. Đstər qisamüddətli maliyyələşmə, ortamüddətli maliyyələşmə, uzunmüddətli maliyyə- 713

234 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process ləşmə istərsə də öz vəsaiti hesabına maliyyələşmə bazar iqtisadiyyatı şəraitində o qədər incəliklərə malikdir ki, bu məsələlərdə olan cüzi dəyişikliklər firmaların fəaliyyətində çox mühüm təsir edir. Đnzibati amirlik dövründə müəssisələrin maliyyələşmə xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq cəlb olunan vəsaitin mənbəsi, kredit faizi, kreditin şərtləri və s. məsələlər ya əhəmiyyətli olmamış ya da az əhəmiyyətli olmuşdur. Çünki o zaman maliyyələşmə yuxarı təşkilat tərəfindən həyata keçirildiyi üçün həmin göstəriciləri müəyyənləşdirməyə heç ehtiyac da yox idi. Amma müasir qloballaşan dünya iqtisadiyyatı şəraitdə həmin məsələlərin mütləq bir şəkildə idarəolunmağa ehtiyacı var. Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələri müasir iqtisadiyyatı bazar iqtisadi sisteminə əsaslandığından firmaların bütün maliyyə fəaliyyəti maliyyə idarəetməsinin çərçivəsi daxilində tədqiq və tətbiq olunmaslna əvəzolunmaz ehtiyac vardır. Maliyyə idarəetməsi yarandığı gündən bu günə qədər müəyən inkişaf yolu keçərək öz predmetini genişləndirmiş və müasir inkişaf səviyyəsinə çatmışdır cü illərdə böyük şirkətlərin, transmilli korporasiyaların yaranması ilə əlaqədar olaraq maliyyə idarəetməsi yarandı və inkişafa qədəm qoydu. Həmin vaxt maliyyə idarəetməsi firmalarin sərmayə təminatını, mənfəətin istifadəsi məsələlərini həyata keçirir, maliyyə nəticələrinin ictimayyətə açıqlanmasını təmin edirdi ci illərdə firmalar böyüdüyü üçün daha çox maliyyə fondlarına ehtiyac yaranırdı. Bu isə öz növbəsində kənar fondlardan vəsait cəlb etməyi və firmaların qiymətli kağızlarının maliyyə bazarlarında satılmasına və dolayısı ilə qarşı tərəfdəki qurumların inkişaf etməsinə də səbəb oldu. Kənar fondlardan maliyyələşmənin, firmaların likvidlik nisbətlərinin hesablanmasının maliyyə idarəetməsinin tədqiqat sahəsinə daxil olması inkişafın bu mərhələsinə təsadüf edir cu illərdə baş vermiş iqtisadi böhrandan sonra bir qrup zəif və orta səviyyəli firmaların iqtisadi çətinliyə tab gətirməyərək məhv olması ilə nəticələndi. Bu da öz növbəsində maliyyə idarəetməsinin qarşısına yeni tələblər qoydu. Həmin dövr maliyyə idarəetməsinin idarəetmə ilə əlaqədar tərəfləri xüsusilə təkmilləşdi, firmaların yeni hüquqi formaları yarandı, mövcud firmalar yenidən təşkilatlandı cı illər maliyyə idarəetməsinin inkişaf səviyyəsi əvvəlki dövrlərə nisbətən zəif nəzərə çarpır və demək olar ki, 30-cu illərdəki inkişaf səviyyəsinin nisbətən dərinləşməsi ilə müşahidə olunur ci illər maliyyə idarəetməsinin inkişafının xüsusi mərhələsi hesab olunur. Çünki, bu mərhələ durğunluq dövründən sonrakı ilk mərhələ idi. Bu dövrdə olan inkişaf aktivlərin idarəolunması və və dəyər nəzəriyyələrinə əsaslanaraq nəzərə çarpır. Nəqd vəsaitlərin hərəkəti inkişafın bu mərhələsindən etibarən daha geniş öyrənilməyə başlamışdır cı illərdə maliyyə idarəetməsinin bu vaxtadək olan təkmilləşməsi ilə yanaşı iqtisadiriyazi modellərin firmaların iqtisadi fəaliyyətinə tətbiq olunması həyata keçirilmişdir. Bu firmanın fəaliyyətinə daha dəqiq nəzarət olunması və idarəetmənin daha da təfsilatlı həyata keçirilməsini təmin etmək zrurətindən əmələ gəlmişdir ci illər maliyə qərarlarının qəbul olunması ücun iqtisadi riyazi üsulların tətbiqinin genişlənməsi ilə maliyyə hesabatlarının təhlili aktiv şəkildə həyata keçirilməyə başladı. Diqqət yetirdikdə görünür ki, maliyyə idarəetməsinin inkişafı müasir dövrə yaxınlaşdıqca onun nüfuz etdiyi sahələr də genişlənir, maliyyə idarəetməsi daha çox problemlərin həlli ilə məşgul olur ci ildən indiyə qədər olan dövrdə maliyyə idarəetməsinin ən son inkişaf səviyyəsinə çatdıran amillər ilə xarakterizə olunur. Son dövrlərdə risqlər, risqlərin idarəolunması, aktivlərin idarəolunması, passivlərin idarəolunması və s. çox əhəmiyyətli məsələ kimi öyrənilməkdədir. Elmi Texniki Tərəqqinin nailiyyətlərinin - müasir informasiya texnologiyalarinin tətbiqi maliyyə idarəetməsinin operativliyini təmin etməklə onu müasir bazar iqtisadi şəraitində firmaların idarə olunmasının ən əsas rıçaqına çevirir. Maliyyə idarəetməsinin mərhələli inkişafının nəticəsi olaraq qeyd etmək olar ki, o, iqtisadiyyatın bir sahəsi kimi ilk yarandığı vaxlar firmaların zəruri fondlarla təmin edilməsi və cari fondların idrə olunması ilə məhdudlaşırdısa, bu gün o, öz sahəsini genişləndirərək firmaların idarəolunmasında əvəzolunmaz amilə çevrilmişdir. Bəs müasir dövrdə maliyyə idarəetməsinin öhdəsində hansı işlər var? Onun tədqiqat sahəsinə nələr daxildir? Məlumdur ki, firmalarda maliyyə idarəetməsini firmanın maliyyə meneceri (maliyyə idarəçisi) həyata keçirir. Dolayısı ilə bu o deməkdir ki, maliyyə idarəetməsinin öhdəsinə düşən bütün işlər maliyyə idarəçisinin icra etməli olduğu işlərdir. Maliyyə idarəetməsi ilk yarandığı vaxtda ifadə etdiyi mahiyyətini firmaların fəaliyyəti üçün zəruri fondlarla təmin edilməsini də saxlamaqla çox genişlənmişdir. Maliyyə idarəçisi nəzərdə tutulan bütün fəaliyyəti həyata keçirmək üçün üç əsas funksyanı nəzərə alır. Birinci funksya mövcud ak- 714

235 II International Congress tivlərin idarəolunması adlanır. Bu maliyyə idarəetməsinin ən əsas məqsədlərindən, maliyyə idarəçisinin isə ən əsas vəzifələrindən biridir. Firmanın cari fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün cari fəaliyyətlə əlaqədar maliyyə qərarları qəbul olunur. Đkinci funksiya maliyyələşdirmə qərarları adlanır. Bu firmanın pul fondlarının idarəolunmasıdır və həmişə firmanın ehtiyac duyduğu fondların hansı vasitələrlə maliyyələşdiriləcəyinə cavab axtarır. Çünki, maliyyə idrəçisi maliyyələşmə ilə əlaqədar qərarın qəbulu üçün bir neçə amili maliyyələşmənin öz mənbələri hesabına yoxsa cəlbolunmuş vəsait hesabına həyata keçirilməsini, cəlb olunmuş vəsaitin faiz normasını, pulun zaman dəyərini və s. amilləri nəzərə almalı və təhlil aparmalıdır. Üçüncü funksiya bəzi ədəbiyyatlarda planlama, bəzilərində isə investisiya qoyuluşu ilə əlaqədar qərarlar adlanır. Amma bir məsələyə diqqət yetirməliyik ki, maliyyə idarəetməsinin funksyası kimi nəzərdə tutulan planlama, firmanın carı fəaliyyətinin həyata keçirildiyi zaman nəzərdə tutulan planlamadan fərqlənir. Cari fəaliyyətinin həyata keçirildiyi zaman nəzərdə tutulan planlama istehsalın, satışın, satınalmanın, firmanın illik büdcəsinin və s. - nin planlaşdırılmasında istifadə olunur. Ancaq planlama funksya olaraq yalnız investisiya qoyuluşunu nəzərdə tutur. Bu funksyanın səmərəli bir şəkildə həyata keçirilməsi üçün maliyyə meneceri keçmiş göstəriciləri də nəzərə almalı, cari məlumatlarla üzləşdirərək təhlil etməli və investisiya qoyuluşu ilə əlaqədar qərarlar qəbul etməlidir. Üçüncü funksyanın adını investisiya qoyuluşu ilə əlaqədar qərar kimi qəbul etmək daha məqsədəuyğundur. Maliyyə idarəçisi nəzarət funksyasını da həyata keçirir. Bu da onun qəbul etdiyi maliyyə qərarlarının icrasının hansı səviyyədə olmasını, nəticənin nəzərdə tutulmuş hədəfə nə qədər uyğunluğunu müəyyənləşdirmək üçündür. Bu zaman zərurətdən asılı olaraq icra olunan hər hansı bir fəaliyyətin dayandırılması, firmanın digər firmalara satılması, digər firmaların özünə birləşdirilməsi - yəni alınması, firmanın yenidən təşkil olunması və s. haqqında qərar qəbul oluna bilər. Maliyyə idarəçisi firmanın maliyyə siyasətini müəyyənləşdirir və onun icrasına nəzarət edir. Firmanın bütün fəaliyyətı dolayısı ilə maliyyə məsələlərindən asılı olduğu ücün digər bölmələrin rəhbərləri tərəfindən qəbul edilən qərarlarda da maliyyə idarəçisinin payı olur. Yuxarıda göstərilən funksyalar əsas tutularaq maliyyə idarəetməsi öz fəaliyyətini həyata keçirmək üçün aşağıdakıları özündə birləşdirir. - maliyyə təhlili və nəzarət; - maliyyə planlaşdırması; - vəsaitlərin (əsas və dövriyyə vəsaitləri) idarəolunması - risklərin idarəolunması; - borcların idarəolunması; - qəsamüddətli və uzunmüddətli maliyyə mənbələri; - firmaların qiymətli kağızların idarə olunması; - firmaların böyüməsi və holdinqləşmə; - strateji idarəetmə; - xüsusi halda yaranan problemlərin araşdırılması və həlli. Firmaların əvvəlki hesabat dövründə maliyyə ilə əlaqədar olan nəticələrinin təhlil edilməsi və cari proseslər üzərində nəzarət növbəti dövr üçün qəbul olunacaq qərarların səmərəliliyini təmin etmək üçün əvəzolunmaz şərtdir. Bu səbəbdən də maliyyə idarəçisi maliyyə təhlilini və nəzarət texnikalarını yaxşı bilməlidir. Firmaların idarə olunması üçün daxili nəzarətin də həyata keçirilməsi maliyyə idarəetməsinin predmetinə aiddir. Daxili nəzarət böyük firmalarda daxili audit bolməsi tərəfindən, kiçik firmalarda isə daxili auditor tərəfindən həyata keçirilir. Maliyyə planlaşdırması demək olar ki, firmaların səmərəli fəaliyyətinin açar nöqtələrindən biridir. Maliyyə planlaşdırmasının yerinə yetirilməsi üçün firmaların hədəfləri və strateji məqsədləri seçilməlidir ki, maliyyə planlaşdırmasının taktikalarına uyğun olaraq proses həyata keçirilsin. Hədəf müəyyən olunduqdan sonra tətbiq olunacaq maliyyə siyasəti icra olunmağa başlayır. Nəqd büdcənin, investisiya büdcəsinin planlaşdırılması kimi misallardan görünür ki, bu yalnız görüləcək iş müəyyən olunduğu təqdirdə işin həcminə uyğun olaraq planlaşdırıla bilər. Firma ümumi vəsaitləri cəlbolunmuş və öz vəsaitləri olmaqla iki yerə bölünür. Cəlbolunmuş və öz vəsaitlərin tərkibi isə əsas və dövriyyə aktivlərinin cəmindən ibarətdir. Məlum məsələdir ki, firmanın cəlbolunmuş vəsaitlərə görə öhdəçiliyi yaranır. Buna görə də maliyyə meneceri firmanın daha az xərclə qarşılaşması üçün cəlb olunacaq vəsaitin hansı mənbələrdən, hansı müddətə və hansı şərtlərlə cəlb olunacağını müəyyənləşdirir, qəbul olunmuş maliyyə qərarına əsasən həmin prosesin həyata kecirilməsini təmin edir. Firmanın hansı miqdarda əsas və dövriyyə vəsaitlərinin saxlanması da çox əhəmiyyətli məsələdir. Firma cəlb etdiyi əsas vəsaitə görə icarəhaqqı ödədiyi üçün onu daha səmərəli, lazım gələrsə fasiləsiz iş rejimində işlətməlidir. Faydalı istifadə müddəti bitmiş əsas vəsaitlər təsərrüfatdan çıxarılmalı, avadanlıqlar hələ istismara verilməyibsə mənəvi köhnəlməyə məruz qalmamaq üçün onlar satılmalı və ya digər firmaya icarəyə verilməlidir. 715

236 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Xüsusi çəki etibarilə dövriyyə vəsaitləri əsas vəsaitlərdən daha sürətli dövr etdiyindən onların idarəolunması adha aktual məsələdir. Dövriyyə aktivlərinin idarə olunmasının əsas tərəfləri dövriyyə aktivlərinin hansı mənbə hesabına maliyyələşdiriləcəyi və firmanın hansı miqdarda xammal və material ehtiyatı saxlayacağıdır. Firma xammal və materialı topdansatış qiyməti ilə və daha çox miqdarda aldıqda xeyli güzəşt əldə edir. Maliyyyə idarəetməsini həyata kecirən maliyyə meneceri alınacaq dövriyyə aktivlərinin miqdarını müəyyənləşdirir. Külli miqdarda vəsaitin xammal və materiala xərclənərək dövriyyədən çıxarılmasına dəyərmi? Dövriyyə vəsaitinin ucuz qiymətə alınmasından əldə edilən gəlir zərurətdən artiq xərclənmiş pulun dövriyyədəki dəyəri ilə hansi münasibətdədir? Yəni uzun muddət anbarlarda qalan materiala xərclənmiş pul dövriyyədə olduqda (banka qoyulduqda, cəlbolunmuş vəsaitlərin əvəzinə firmanin cari fəaliyətinə sərf edildikdə və s.) yaradacağı dəyər yoxsa anbarda toplanmış xammal və material alınaraq əldə edilmiş güzəşt daha coxdur? Firmanın maliyyə meneceri hər hansı iqtisadi fəaliyyətlə əlaqədar olaraq qərar qəbul edirsə riskləri mutləq bir şəkildə nəzərə almalıdır. Çünki qəbul olunan alternativ qərar məhz risk amilinə görə seçilir. Risk iqtisadi ədəbiyyatlarda iqtisadi fəaliyyətin şəraitinin təsadüfi dəyişməsi, gözlənilən mənfəətin, gəlirin yaxud əmlakın, pul vəsaitlərinin və s.-nin gözlənilməz itirilməsinin baş verməsi təhlükəsi kimi xarakterizə olunur. Risklər maliyyə qərarları qəbul olunması ilə əlaqədar bütün mərhələlərdə firma fəaliyyətini müşayət edir. Səmərəli qərarın risk səviyyəsi kifayət qədər aşagı olur. Daha doğrusu risk səviyyəsi aşağı gözlənilən mənfəət isəqaneedici olduğu üçün həmin qərar səmərəli hesab edilir. Çox hallarda mənfəət ilə risk düz mütənasib olur. Ona görə də maliyyə meneceri qərar qəbul edərkən mənfəət ilə riskin optimal nisbətini nəzərə almalıdır. Firmalar bəzən satılmış məhsul, görülmüş iş və göstərilmiş xidmətə görə fəaliyyətlərinin nəticəsi olaraq əldə ediləcək pulu satış anında əldə edə bilmirlər və bu məbləğ cəmlənərək firma fəaliyyətində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Borc kimi qalan vəsaitin firmanın aktiv dövriyyəsindən yayınmaması üçün borc məbləği gecişdirilmiş vaxtdan etibarən kredit şərtləri ilə geri alınır. Bunun kimi amillər də borcların idarəolunmasını xüsusilə nəzarətdə saxlanmasını zəruri edir. Eyni zamanda firmanın maliyyə meneceri firmanın borclu olduğu vəsaitlərin də idarəolunmasını həyata keçirir. Firmaların maliyyələşdirilməsi üçün maliyyə mənbələri qəsamüddətli, ortamüddətli və uzunmüddətli olmaqla üç yerə bölünür. Qısamüddətli maliyyə mənbələri adətən bir il icərisində istifadəsi və geri qaytarılması nəzərdə tutulan cəlbolunmuş vəsaitlərdir. Maliyələşmənin xüsusiyyətinə uyğun olaraq qisamüddətli məliyyə mənbələri əksər hallarda dövriyyə aktivlərinin alınmasına yönəldilir. Vəsaitin bir il icərisində geri qaytarılması şərt olduğu üçün həmin vəsait bir ildən uzun olan heç bir təyinata sərf olunmur. Maliyyə idarəetməsinin bu bölməsi həmin vəsaitin necə cəlb olmasını və onun necə idarə olunmasını öyrənir. Firmaların fəaliyyətini qiymətli kağızlar bazarı və oradakı fəaliyyət olmadan təsəvvür etmək nəinki çətinləşir, hətta qeyri mümkün olur. Bunun da bir neçə əsas səbəbləri vardır ki, həmin səbəbləri də iki qrupa bölmək olar: - firmanın təşkilati-hüquqi formasından irəli gələn səbəblər; - firmanın mənfəət əldə etməsi üçün qiymətli kağızlar bazarında olan fəaliyyətdən irəli gələn səbəblər. Demək olar ki, bu iki səbəblərdən qiymətli kağızlar bazarında iştirak qaçılmaz zərurətə çevrilmişdir. Firmanın təşkilati-hüquqi formasından irəli gələn səbəblər payçı firmalara aiddir və firma rəhbərliyinin iradəsindən asılı deyil. Açıq tipli səhmdar cəmiyyətin səhmləri heç bir məhdudiyyət olmadan istənilən vaxt alınıb-satıla bilər. Bu səbəbdən də açıq tipli səhmdar cəmiyyətin qiymətli kağızlar bazarında fasiləsiz iştirakı zərurəti yaranır. Sonrakı mərhələ - qiymətli kağızların alınıbsatilması ilə əlaqədar bütün məsələlər bilavasitə maliyyə idarəetməsinin öhdəsində qalır. Maliyyə meneceri səhmlərin bir hissəsinin idarəolunmasını həyata keçirir. Maliyyə idarəetməsinə aid ən əsas məsələlərdən biri firmanın səhmdarlarının daha çox mənfəət əldə etməsi ilə yanaşı firmanın bazar qiymətinin yuxarı qalxmasıdır. Bu da firmanın bir ədəd səhminə duşən payda əks olunur. Maliyyə menecerinin qərarlarından asılı olaraq firmanın mənfəət əldə etməsi üçün qiymətli kağızlar bazarında olan fəaliyyəti daha geniş yayılıb. Firmalar əlavə vəsait cəlb etmək üçün bəzən qiymətli kağızlar bazarında emitent rolunu oynayır. Bəzi firmalarda isə qiymətli kağızlar bazarında operativ əməliyyat etmək üçün xüsusi treyderlər olur. Bu gostərilənlərin hamısının idarəolunması maliyyə idarəçisindən bilavasitə asılıdır. Firmaların əsas məqsədlərindən biri mənfəət əldə etmək və bazarda daim genişlənərək tam rəqabətqabiliyyətliliyi təmin etməkdir. Bunun üçün firmaların birləşməsi başda olmaqla müxtəlıf taktiki və strateji addımlar atılır. Firmaların birləşməsi müxtəlif cür həyata keçirilir ki, bunlardan da biri holdinqləşmədir. Holding hər hansı bir firmanın digər firmaların səhmlərini alaraq, onlar üzərində nəzarəti həyata keçirməklə birləşdirilmiş 716

237 II International Congress müəssisələr qrupudur. Firmalar holdinq əmələ gətirmək üçün üfüqi və ierarxik (pilləvari) formada birləşirlər. Üfüqi formanın strukturu ana holding və törəmə firmalardan, ierarxik formanın strukturu isə ana holding, ara holding və törəmə firmalardan ibarət olur. Holdinqlərin strukturunda adətən ana holdinq əsas holdinqi, ara holdinq isə fəaliyyət göstərən ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrini (məsələn: yeyinti, tikinti, nəqliyyat-yükdaşıma tekstil və s.) ifadə edir. Bəs firmalar niyə birləşir, holdingləşmə nə üçün baş verir? Bu bir çox zərurətdən irəli gəlir. Ən əsas zərurət isə iqtisadi səmərəliliyin təmin edilməsidir. Holdinqlərdə ümumi idarəetmə vahid mərkəzdən həyata keçirildiyi üçün onlarla əlaqəli qərarlar da eyni mərkəzdən qəbul olunur. Bu da öz növbəsində səmərəliliyi təmin edir. Yuxarıda izah olunan məsələlər keçid mərhələsini tamamlayıb, bazar münasibətləri şəraitində yenicə qədəm qoymuş Qafqaz və Orta Asiya ölkələrinin firmaları üçün tətbiq olunmaqda və öyrənilməkdə olan məsələlərdir. Toxunulan məsələlərin öyrənilməsi və tətbiq olunması region ölkələrin firmalarının qlobal iqtisadi məkana inteqrasiyasını daha da sürətləndirəcək. 717

238 ÖZƏLLƏŞDĐRMƏNĐN NORMATĐV-HÜQUQĐ BAZASININ AKTUAL MƏSƏLƏLƏRĐ Sevinc T. ŞĐRĐNOVA АМЕА Đqtisadiyyat Đnstitutu, kiçik elmi işçi Bakı / AZƏRBAYCAN sevinc_shirinova@hotmail.com XÜLASƏ Азярбайъанда апарылан юзялляшдирмянин мягсядляри, истигамятляри вя принсипляри консепсийасы «Азярбайъан Республикасынын Ганунунда» вя «Азярбайъан Республикасында ъи иллярдя дювлят мцлкиййятинин юзялляшдирилмясинин Дювлят Програмында» формалашдырылмышдыр ъи илдя дювлят ямлакынын юзялляшдирилмяси щаггында йени ганун вя икинъи Дювлят Програмы гябул едилмишдир. Бу програма 40-дан чох йени мцддяа дахил едилмишдир. Яввялки ишлярдян фяргли олараг эяляъякдя мцяссисялярин фярди лайищяляр цзря юзялляшдирилмяси, ямлакын щярраълар васитясиля сатышы вя мцяссисялярин мцфлис елан олунмасы йолу иля сатышы цсулларындан да истифадя олунмасы эюстярилмишдир ъы илин 9 айында йарадылмыш сящмдар ъямиййятляринин сящмляринин сатышы иля ялагядар 40-а йахын щярраъ кечирилмишдир. Бу щярраъларда 120-я йахын сящмдар ъямиййятинин сящмляри сатылмышдыр. Щямин мцддятдя сящмдар ъямиййятинин сящмляринин сатышындан ялдя олунмуш 4 милйон АЗН-дан чох вясаитин дювлят бцдъясиня кючцрцлмяси тямин едилмишдир ъы илин 11 айында сящмдар ъямиййятинин сящмдарларынын биринъи цмуми йыьынъаьы кечирилмишдир. 130-а йахын сящмдар ъямиййяти тяряфиндян низамнамя капиталында дювлятя мяхсус сящмляря эюря 113 мин АЗН дивиденд дювлят бцдъясиня юдянилмишдир. Инвестисийа бахымындан икинъи Дювлят Програмы даща ъялбедиъидир. Илк дяфя олараг норматив-щцгуги сяняд сявиййясиндя инвестисийа мцсабигясиня юзялляшдирилян мцяссисянин сящм зярфинин 51 %- и вя йа чох щиссясинин чыхарылмасына иъазя верилир. Базарда игтисади вязиййят ящямиййятли дяряъядя дяйишмишдир. Стратежи юзялляшдирмянин щяйата кечирдийи дюврдя инвестисийа мцсабигяси щаггында ясаснамянин йениляшдирилмясиня ъидди ещтийаъ дуйулур ъи иллярдя обйект, о ъцмлядян сянайедя 842, кянд тясяррцфатында 123, тикинтидя 46, 3, тиъарятдя 3534 вя йа цмуми юзялляшдирилмиш обйектлярин 8,2%-и, мяишят хидмятиндя 9907 вя йа 23%, няглиййатда вя йа 42,7 %-и юзялляшмишдир. Онларын цмуми дяйяри 141 милйон АЗН тяшкил етмишдир. TOPICAL PROBLEMS OF THE LEGAL BASIS OF PRIVATISATION ABSTRACT In Azerbaijan objectives, directions and concept principles of the privatization are formulated in Law of Azerbaijan Republic and State Property Privatization Program of Azerbaijan Republic for In 2000 a new law on privatization of the state property and the second State Program were adopted. More than 40 new paragraphs were added to the program. Unlike the previous edition plants privatization on individual plans, their sales through the auction and through the bankruptcy are mentioned as sales methods to be used in the future. For 9 months in 2006 about 40 auctions were held to sell shares of the joint stock companies. Shares of about 120 joint stock companies were sold at these auctions. More than 4 million AZN were transferred to the state budget from the sales of the shares of the companies for this period of time. For 11 months in 2006 the first general meetings of joint stock companies were held. About 130 companies paid 113 thousands AZN as dividends to the state for its shares in their equities. The second State Program is more attractive from the investment point of view. For the first time the legal document notes that 51% or more of the company s shares may be sold through the investment competition. The economic situation has considerably changed in the market. There is a big need for a change of the legislation on investment competitions when the strategic privatization is going on. For ,118 entities were privatized including 842 ones in the industry, 123 in the agriculture, 463 in the construction, 3534 in the trade or 8.2% of the total number of the privatized entities, 9907 or 23% subsequently in the service sector, or 42.7% in the transport. The total value of them was 141 million AZN. XX əsrin doxsanıncı illərinin əvvəllərində keçmiş SSRĐ məkanında iqtisadi sahədə əsas vəzifələrdən biri inzibati amirlik sistemindən imtina edib, bazar iqtisadi münasibətlərini inkişaf etdirmək idi. Đqtisadiyyatda dövlət inhisarçı olduğuna görə xüsusi mülkiyyətin, inkişafı üçün şəraitin yaradılması tələb olunurdu. Bu məqsədlə Azərbaycanda müvafiq normativ-hüquqi baza yaradılmağa başlanıldı. Ölkənin yeni Konstitusiyasına xüsusi mülkiyyətə dair müddəalar daxil edildi. Özəlləşdirmə ərəfəsində ənənəvi satış bazarlarının itirilməsi, xammal və materialların, pul vəsaitlərinin 718

239 II International Congress olmaması ücbatından bu müəssələrdə istehsalın bərpa olunması və onların istehsal profilinin dövlət tərəfindən dəyişdirilməsi mümkün deyildi. Dövlət müəssisələrinin işini canlandırmaq üçün dövlətin investisiya imkanları yox idi. Yeni texnologiyalar gətirilməli və mütərəqqi idarəetme metodları tətbiq etmək zəruri idi. Bütün bu amillər aşağı məhsuldarlıqlı dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi zərurətini yaratmışdı. O dövrdə özəlləşdirilmənin qarşısında iqtisadiyyatın yenidən qurulması,xüsusi mülkiyyət münasibətlərinin və sahibkarlığın sürətli inkişafı, iqtisadiyyata xarici investisiyaların cəlb edilməsi, onun səmərəliliyinin artırılması və digər bu kimi məqsəqlər qoyulurdu. Bütün bu tədbirlərin son nəticədə başlıca məqsədi vətəndaşların sosial-iqtisadi durumunun yaxşılaşdırılması idi. Ölkə rəhbərliyi tərəfindən özəlləşdirməni həyata keçirən qurumlar qarşısında onun iqtisadi səmərə və sosial ədalət prinsipləri əsasında aparılması vəzifəsi qoyulmuşdur. Keçən 10 il ərzində özəlləşdirmə sahəsində, iki Dövlət Proqramı və 50-dən cox qanun və digər normativ-hüquqi aktlar hazırlanaraq qəbul edilmişdir. Hazırda Azərbaycanda özəlləşdirmə sahəsində qanunvericilik bazası əsasən formalaşdırılmışdır. Normativ-hüquqi aktların başlıca qayəsi xüsusi mülkiyyət və sərbəst rəqabət prinsipləri əsasında bazar iqtisadiyyatı mühitinin yaradılmasından, istehsalın strukturunun bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdırımaqdan, iqtisadiyyata investisiyaların cəlb edilməsindən və əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasından ibarət olmuşdur. Azəbaycanda aparılan özəlləşdirmənin məqsədləri, istiqamətləri və prinsipləri konsepsiyası ilkin olaraq Azərbaycan Respublikasının Qanununda və "Azərbaycan Respublikasında ci illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin Dövlət Proqramında" formalaşdırılmışdır ci ildə dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında yeni qanun və ikinci Dövlət Proqramı qəbul edilmişdir. Hər iki sənəd yeni müddəalarla zənginləşdirilmişdir. Birinci proqramla müqayisədə ikinci Dövlət Proqramına 40-dan çox yeni müddəa daxil edilmiş, birinci proqramın çox saylı müddəaları daha aydın, birmənalı başa düşülən məzmunda verilmişdir. Belə ki, dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin üsulları xeyli genişləndirilmişdir. Əvvəlki işlərdən fərqli olaraq gələcəkdə müəssisələrin fərdi layihələr üzrə özəlləşdirilməsi, əmlakın hərraclar vasitəsilə satışı və müəssisələrin müflis elan olunması yolu ilə satışı üsullarından da istifadə olunması göstərilmişdir. Eyni zamanda əhalinin sosial müdafiəsini təmin etmək və özəlləşdirilən müəssisələri əlavə borc yükündən azad etmək məqsədi ilə özəlləşdirilən müəssisələrdə sosial ödəmələr üzrə işçilərə yaranmış borcların sahibkar tərəfindən ödənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bütünlükdə özəlləşdirmə sahəsində dövlət siyasəti iqtisadi siyasətin digər müvafiq istiqamətləri ilə sıx əlaqələndirilmişdir. Dövlət Proqramlarının çərçivəsində həyata keçirilən tədbirlər ölkəmizdə bazar iqtisadi sisteminin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Azərbaycanda özəlləşdirmənin qarışıq modeli tətbiq edilərək,dövlət əmlakının bir hissəsinin əmək kollektivi üzvlərinə və ölkə vətəndaşlarına əvəzsiz verilməsi qərara alınmışdır. Bu məqsədlə 25 mart 1996-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən "Azerbaycan Respublikasında dövlət özəlləşdirmə payları (çekləri) haqqında Əsasnamə təsdiq edilmiş və Azərbaycan Reaspublikasında dövlət özəlləşdirmə paylarının (çeklərinin) dövriyyəyə buraxılması haqqında" fərman imzalanmışdır. Fərmana əsasən, dövriyyəyə 32 milyon özəlləşdirmə çeki buraxılmışdır. Eyni zamanda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamları ilə 1996-ci ildən etibarən bir sıra nazirlik, dövlət komitəsi, konsern və şirkətlər ləğv edilmiş, onların tabeliyinde olan müəssisə və obyektlər özəlləşdirməyə açıq elan edilmişdir. Özəlləşdirmənin birinci mərhələsinin nəticələrini ümümiləşdirərkən qeyd etmək lazımdır ki, bu mərhələdə ölkə əhalisində özəlləşdirmə prosesinin dönməzliyinə inam yaranmış, özəlləşdirmə yolu ilə mülkiyyətçilər sinfi formalaşmış, bir çox dayanmış müəssisənin fəaliyyəti bərpa olunmuş və yeni iş yerləri açılmışdır ci ilin avqust ayında "Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun və"azərbaycan Respublikasında dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin ikinci Dövlət Proqramının qüvvəyə minməsi ilə özəlləşdirmənin strateji mərhələsinə start verilmişdir. Đkinci dövlət proqramının əsas məqsədləri iqtisadiyyata investisiyalar, o cümlədən xarici investisiyalar cəlb etmək yolu ilə onun inkişafına nail olmaqdan, iqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdirilməsi və rəqabət mühitinin formalaşdırılması əsasında milli iqtisadiyyatın səmərəliliyini yüksəlməkdən, özəl mülkiyyətçilər təbəqəsini daha da genişləndirməkdən, özəlləşdirmə prosesinə əhalinin maksimum geniş təbəqəsini cəlb etməkdən və birinci dövlət proqramı çərçivəsində özəlləşdirmə üçün açıq elan edilmiş müəssisə və obyektlərin özəlləşdirilməsini başa çatdırmaqdan ibarət olmuşdur. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, birinci Dövlət Proqramda kiçik müəssisələrin özəlləşdirilməsi mexanizmi kifayət qədər çevik olmadığından bir sira müəssisələr satılmamış qalmışdı. Bunun əsas səbəblərindən biri 719

240 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process obyektlərin qiymətlərinin mövcud bazar konyukturundan fərqlənməsi idi. Đkinci Dövlət proqramında hərracların keçirilməsi mexanizminin çevikliyinin artırılması istiqamitində müəyyən dəyişikliklər edilmişdir. Sağlamlaşdırma tədbiri kimi, müəssisənin özəlləşdirmədən qabaq idarəetməyə verilməsi də nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, böyük idarəçilik təcrübəsi olan, investisiya qoymaq iqtidarında olan investoru cəlb etmək üçün müəssisənin uzunmüddətli idarəetməyə verilməsi, daha sonra həmin müəssisənin özəlləşdirilməsinin həyata keçirilməsi öz əksini tapmışdır. Özəlləşdirmənin qanunvericilik bazasındakı boşluq kimi diqqətə çatdırmaq istərdik ki, indiyə qədər Azərbaycanda çeklə özəlləşdirmə başa çatdırılmamışdır. Bunun da nəticəsində özəlləşdirilən obyektlərin qiymətlərinə adekvat dövlət büdcəsinə pul vəsaitləri daxil edilmir. Bizim fikrimizcə, hal-hazırda özəlləşdirmənin əsas məqsədi özəlləşdirmədən dövlət büdcəsinə daxil olan pul vəsaitlərinin əmlakın dəyərinə adekvat olması təşkil etməsi düzgün olardı. Özəlləşdirmənin forma və üsullarına yenidən baxılması da zəruridir. Aqrar-sənaye kompleksinin daha da inkişaf etdirilməsi,keyfiyyətli məhsul istehsalının təmin edilməsi məqsədi ilə aqrar-sənaye kompleksinin emal,xidmət və təchizat sisteminin özəlləşdirilməsi istiqamətində işlər həyata keçirilmişdir. Belə ki, ləğv olunmuş Taxıl məhsulları Dövlət Şirkətinin, Azəryeyintisənaye Dövlət şirkətinin və Kənd təsərrüfatı nazirliyinin müəssisələrinin səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilməsi və digər təşkilatı-hüquqi formalarda özəlləşdirilməsi haqqında qərar qəbul edilmişdir. Özəlləşdirmədə xarici investorların iştiraki üçün normativ-hüquqi baza yaradılmışdır. Müəssisələrin bazasında səhmdar cəmiyyətlərinin yaradılması,onların özəlləşdirilməsi və fəaliyyətlərinin tənzimlənməsi ilə bağlı qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsi Dövlət Əmlakının Đdarə Edilməsi üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən davam etdirilir. Dövlət müəssisələrini səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilməsi zamanı müəssisələrdə yaradılmış özəlləşdirmə komissiyasının işinin lazimi səviyyədə əlaqəndirilməsi, müəssisənin dövriyyə aktivlərinin faktiki vəziyyətinin araşdırılması və əsas vəsaitlərin inventarlaşdırılması istiqamətində zəruri tədbirlər həyata keçirilir. Đkinci Dövlət Proqramında özəlləşdirmənin nəzərdə tutulan üsullarından biri də əmlakın hərraclar vasitəsilə satışıdır cı ilin 9 ayında yaradılmış səhmdar cəmiyyətlərinin səhmlərinin satışı ilə əlaqədar 40-a yaxın hərrac keçirilmişdir. Bu hərraclarda 120-ə yaxın səhmdar cəmiyyətinin səhmləri satılmışdır. Həmin müddətdə səhmdar cəmiyyətinin səhmlərinin satışından əldə olunmuş 4 milyon AZN-dan çox vəsaitin dövlət büdcəsinə köçürülməsi təmin edilmişdir (1, ). Komitə tərəfindən nizamnamə kapitalında dövlətə məxsus səhmləri olan səhmdar cəmiyyətlərinin fəaliyyətinin tənzimlənməsi və dövlət paylarının səmərəli idarə olunması sahəsində də zəruri tədbirlər həyata keçirilir. Belə ki, nizamnamə kapitalında dövlətin payı olan səhmdar cəmiyyətləri tərəfindən təqdim olunan balans hesabatları və əmlakın inventarlaşdırma aktları təhlil edilir. Həmçinin dövlət paylarına görə dividendlərin həcminin artırılması, səhmdar cəmiyyətlərində dövlətə məxsus səhmlərə görə idarəetmənin həyata keçirilməsi, idarəetmə və nəzarət orqanlarında dövlətin nümayəndələrinin iştirakının təmin olunması, səhmdarların ümumi yiğıncaqlarının vaxtında keçirilməsi diqqət mərkəzindədir. Birinci ümumi yığıncağı keçirilməmiş səhmdar cəmiyyətlərində ümumi yığıncağın keçirilməsi istiqamətində təşkilati-hazırlıq işləri görülür.bunun nəticəsi olaraq 2006-cı ilin 11 ayinda 70 səhmdar cəmiyyətinin səhmdarlarının birinci ümumi yığıncağı keçirilmişdir. 130-a yaxın səhmdar cəmiyyəti tərəfindən nizamnamə kapitalında dövlətə məxsus səhmlərə görə 113 min AZN dividentd dövlət büdcəsinə ödənilmişdir (1, ). Azerbaycan Respublikası Prezidentinin Azərbaycan Respublikasının dövlət müəssisələrinin idarə edilməsinin və dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi prosesinin təkmilləşdirilməsi üzrə əlavə tədbirlər haqqında 23 avqust 2006-cı il tarixli fərmanının icrası istiqamətində zəruri tədbirlər həyata keçirilir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasında dövlət əmlakının idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi üzrə Dövlət proqramının, özəlləşdirilən və idarəetməyə verilən müəssisələrdə investisiya qoyuluşları üzərində nəzarətin həyata keçirilməsi, dövlət müəssisələrinin özəlləşdirmə qabağı sağlamlaşdırılması və restrukturizasiyası, həmçinin səhmdar cəmiyyətlərində dövlətə məxsus səhmlərin idarəetməyə verilməsi üzrə müsabiqələrin keçirilməsi qaydaları haqqında əsasnamə layihələri hazırlanmışdır. Sənədlərdə əsasən dövlət əmlakının səmərəli idarə edilməsi və bu sahədə həyata keçiriləcək işlərin əlaqələndirilməsi, dövlət müəssisələrinin özəlləşdirmə qabağı restrukturizasiyası tədbirlərinin genişləndirilməsi, dövlət müəssisələrinin fəaliyyətinin dəstəklənməsi nəzərdə tutulur (1, ). Lakin Azərbaycanda müəssisələrin özəlləşdirilməsinin normativ-hüquqi bazası və özəlləşdirmə proqramlarının icra mexanizmləri indiyə qədər özəlləşdirmənin yüksək iqtisadi və sosial səmərəliliklə həyata keçirilməsini təmin etməmişdir. Dovlət əmlakının özəlləşdirilməsinin normativhüquqi bazası özəlləşdirmədən dövlət büdcəsinə 720

241 II International Congress daxil olan vəsaitləri azaldır, azərbaycanlıların özəlləşdirmədə kütləvi iştrakını təmin edir. Ötən illərdə özəlləşdirmə çeklərindən əhali tərəfindən səmərəli istifadə olunması və əhalinin maksimum geniş təbəqəsinin özəlləşdirmə prosesinə cəlb edilməsi təmin olunmamışdır. Özəlləşdirmə çeklərinin sərbəst alqı-satqısına icazə verilməsi ona gətirib çixarmışdı ki, olan əhalinin böyük hissəsi öz paylarını tez-tələsik ucuz qiymətə satmışdılar. Beləliklə, investorlar, xüsusilə xarici investorlar az məbləğlə çox çek alaraq, sonradan onu müəssisələrin səhmlərinin almasına sərf etmək imkanı qazanmışdırlar. Đnvestisiya baxımından Đkinci Dövlət Proqramı daha cəlb edicidir.đlk dəfə olaraq normativhüquqi sənəd səviyyəsində investisiya müsabiqəsinə özəlləşdirilən müəssisənin səhm zərfinin 51%-i və ya daha çox hissəsinin çıxarılmasına icazə verilir. Lakin, çox təəssüf ki, investisiya müsabiqəsində xarici investorların iştirakına heç bir məhdudiyyət qoyulmur. Əksinə, onların maraqlarını artırmaq üçün onlar Azərbaycan Respublikasının ərazisində əldə etdikləri xalis mənfəət hesabına orsion təqdim etmədən özəlləşdirmədə iştirak edə bilərlər. Đnvestisiya müsabiqəsi ilə bağlı bir məsələni qeyd etmək istərdik. Đnvestor tərəfindən müsabiqəyə təqdim olunan investisiya proqramlarının iqtisadi-texnaloji və ekoloji ekspertizası məcburi qaydada respublikanın elmi-tədqiqat və layihə institutları tərəfindən həyata keçirilsə düzgün olar. Yaxşı ola bilər ki, investisiya müsabiqəsinə çıxarılacaq müəssisələrin siyahısı təsdiq edildikdən sonra Respublikamızın müvafiq elmi-tədqiqat və layihə institutlarına investisiya proqramının hazırlanması üçün sifariş verilsin. Özəlləşdirmənin beynəlxalq təcrübəsi göstərir ki, dövlət əmlakının satış üsullarının düzgün seçilməsi özəlləşdirmənin sosial-iqtisadi səmərəliliyinin yüksək olmasını təmin edən amillərdəndir. Respublikada əldə edilmiş təcrubənin yekunlarına əsaslanaraq iri müəssisələrin səhmlərinin aşağıdakı özəlləşdirmə formalarından və satış üsullarından da istifadə edilməsinə icazə verilməsi zəruridir. 1) Satınalma hüquqi ilə icarəyə verilmiş sənaye müəssisəsinin icarəçilər tərəfindən hərracdan kənar, yəni səhmləşdirmədən birbaşa satınalınması. Đcarə müəssisəsinin səhmlərinin 55%-nin ixtisaslaşdırılmış çek hərraclarında satılması barədə mövcud normativ müddəa ləğv edilsə yaxşı olar. Onların bazar qiyməti ilə icarəçiyə pulla satılması düzgün hesab edilə bilər. 2) Müəssisənin əmək kollektivinə bir başa pulla satılması; 3) Hissə-hissə satınalma hüququ ilə müəssisənin Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına və ya əmək kollektivinə icarəyə və idarəetməyə verilməsi. Aparılan ümumiləşdirmədən görünür ki, ci illərdə investisiya müsabiqəsinə çıxarılan müəssisələrin ümumi satış qiymətinin 14%-i həcmində dövlət büdcəsinə pul vəsaiti daxil olmuşdur. Qalan səhmlər çeklə satılmışdır. Đnvestisiya müsabiqəsinə çıxarılan müəssisələrin səhmlərinin dəyərlərinin investorlar tərəfindən tam ödənilməməsi cu illərdə məqsədə uyğun ola bilərdi. Çünki o dövrdə geniş miqyasda özəlləşdirilən tikinti materialları,sənaye müəssisələri, avtomobil nəqliyyatı müəssisələri, iri çörəkbişirmə zavodları, inşaat idarələri onların xidmətinə tələbat az olduğuna görə tam gücləri ilə işləyə bilmirdilər. Ancaq indiki şəraitdə daxili bazarda iqtisadi vəziyyət əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir. Strateji özəlləşdirmənin həyata keçirildiyi dövrdə investisiya müsabiqəsi haqqında əsasnamənin yeniləşdirilməsinə ciddi ehtiyac duyulur. 1 saylı cədvəldən göründüyü kimi ci illərdə obyekt, o cümlədən sənayedə 842, kənd təsərrüfatında 123, tikintidə 463, ticarətdə 3534 və ya ümumi özəlləşdirilmiş obyektlərin 8,2 faiz,məişət xidmətində 9907 və ya 23 faiz,nəqliyyatda və ya 42,7 faiz özəlləşmişdir. Bu özəlləşdirilən kiçik müəssisə və obyektlərin ümumi dəyəri 141 mln.azn təşkil etmişdir dən çox orta və iri müəssisə səhmdar cəmiyyətinə çevrilmişdir. Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi prosesində 120 mindən çox səhmdar meydana gəlmiş, kiçik dövlət müəssisə və obyektlərin özəlləşdirilməsi yolu ilə 300 min nəfərdən çox insanı əhatə edən mülkiyyətçilər təbəqəsi formalaşmışdır. Nəticədə ölkə iqtisadiyyatında özəl bölmənin xüsusi çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə artmış və 2005-ci ildə ümumi daxili məhsulun 75 faizdən çoxu onların payına düşmüşdür. Cədvəl 1. Cəmi Yekuna görə faizlə Obyektlərin sayı, cəmi O cümlədən: sənaye Kənd təsərrüfatı müəssisəsi 123 0,3 Tikinti təşkilatı 463 1,1 Ticarət obyektləri ,2 Đaşə müəssisəsi ,3 Məişət xidməti Yanacaq doldurma məntəqəsi 662 1,4 Nəqliyyat müəssisəsi və nəqliyyat vasitələri ,7 Kommunal təsərrüfat obyektləri 164 0,4 Digər obyekt və avadanlıqlar ,6 Mənbə: Cədvəl müəllif tərəfindən Sosial-iqtisadi inkişaf, Dövlətstatkom, B., 2006, Yanvar, s.91 əsasında tərtib edilmişdir. 721

242 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Bolqarıstanda özəlləşdirmənin ənənəvi formaları ilə (auksion, müsabiqə, səhmləşdirmə, ləğvetmə qaydasında özəlləşdirmə) ilə yanaşı tədricən satınalma hüququ ilə 25 ilə qədər müddətə istifadəyə verilməsi,tədricən satınalma hüququ ilə müəssisənin və ya onun ayrı-ayrı struktur bölmələrinin idarəetməyə və ya icarəyə verilməsi satış formalarından da istifadə edilmişdir.macarıstanda əmək kollektivi üzvlərinə kredit,vergi və digər güzəştlər verilməklə səhmləşdirmə aparılmışdır. Keçmiş ADR-da pulsuz özəlləşdirmədən başqa bütün formalardan istifadə edilmişdir. Satılmayan və ya investor marağı doğurmayan müəssisələri onların müdiriyyəti və ya əmək kollektivi üzvləri güzəştlə ala bilmişlər. Bu ölkədə özəlləşdirmə dövlətin gəlir əldə etməsi niyyəti ilə əlaqələndirilməmişdir. Rumıniya, Bolqarıstan kimi respublikalarda xüsusi mülkiyyətçilik aqrar sektorda, ticarət, ictimai-iaşə və xidmət sahələrində sürətlə inkişaf etmişdir cı ildə Polşada özəlləşdirmə haqqında qanun qəbul edildi. Qanuna müvafiq olaraq, müəssisədə işləyənlərə onun səhmlərinin 20%-ni yarı qiymətə, xarici investorlara bir müəssisənin səhmlərini 10%-ni almaq hüququ verilmişdir. Göstərilən həddi yalnız hökumətin icazəsi ilə keçmək olardı. Buna xarici ölkə təcrübəsini misal göstərmək olar ci ildə Đspaniyada qəbul olunmuş qanunvericilik aktına görə dövlət sektoru 3 kompaniyada birləşir: birinciyə özəlləşdirilməsi qısa müddətə planlaşdırılan, ikinciyə özəlləşməsi yaxın gələcəkdə planlaşdırılan, üçüncüyə isə özəlləşdirilməyən müəssisələr daxildir. Fransada isə dövlət sektorunun müəssələrinin idarə olunmasında dövlətin iştiraki vacibdir. Fransanın qaz və elektrikləşməsi kompaniyaları sənaye nazirliyinə, dəmir yolu cəmiyyəti isə nəqliyyat nazirliyinə tabedir. Burada daha bir misal göstərmək olar. (2, с ) Qərbi Avropa ölkələrində dövlət müəssisələrinin idarəetmə orqanlarında rəhbər şəxslər korporativ hüquq əsasında dövlət tərəfindən təyin olunur. Digər səhmdarlarla yanaşı onlar dövlətə məxsus səhmlərlə səs verirlər. Müəssisənin idarəetmə orqanlarına müəssisənin əmək kollektivindən də nümayəndələr daxil olur. Məsələn, Fransada dövlət müəssisəsinin inzibati şurası (bizim normativ aktlarda direktorlar şurası) 3 əsasda formalaşır: inzibati şuranın 1/3 hissəsi maraqlı olan idarəetmə orqanlarının (nazirlik komitə) təklifi ilə təsdiq olunur; o biri 1/3 hissəsi hökümət tərəfindən təyin edilən müəssisələr, axırıncı 1/3 hissəsini isə müəssisənin əmək kollektivinin nümayindələri təşkil edir. Đnzibati şuranın sədri Şuranın təqdimatı əsasında hökumət tərəfindən təyin olunur. Dövlət sektorunun idarəedilməsinin oxşar sistemi Çində də var. Orada kompaniyalar haqqında qanuna görə dövlət müəssisələrinin fəaliyyətinin idarə olunmasının 3 səviyyəli sistemi mövcuddur: səhmdarların ümumi iclası, direktorlar şurası və nəzarətçilər, menecment. Səhmdarların ümumi iclası korporasiyanın maliyyə-büdcə və investisiya planlarının, direktorlar şurasının təstiq olunmasını və başqa əsas məsələlərin həlli ilə məşğul olur. Direktorlar şurası investisiya planlarını işləyib hazırlayır, nəzarətçilər isə qərarların qəbul edilməsinə və menecmentin fəaliyyətinə nəzarət edirlər. Menecment öz növbəsində gündəlik əməliyyatlara və direktorlar şurasının qərarlarının yerinə yetirilməsinə məsuliyyət daşıyır. Bir çox ölkələrdə dövlət müəssisələrinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün özəlləşdirmədən istifadə etməyə çalışırlar. Buna baxmayaraq bəzi ölkələr problemin belə həllini istəmirlər. Buna misal olaraq, Yeni Zelandiyanın təcrübəsinə baxmaq olar. Orada dövlət müəssisələrinin - (SOE-state-owned enterprises) səmərəliyinin yüksəldilməsi üçün bəzi qanunvericilik aktları nəzərdə tutulmuşdur. Dövlət müəssisələrinin qanunvericilik aktına görə, onlar da şəxsi kompaniyalar kimi gəlirli və səmərəli olmalıdırlar, onların iş vermə qabiliyyəti yüksək olmalıdır, işçilərlə bütün sahələrdə ədalətli münasibət olmalıdır, təhlükəsiz iş şəraiti yaradılmalıdır. Dövlət kompaniyalları haqqında akta görə kompaniyanın direktorlar şurası hər maliyyə ili qurtardıqdan sonra 3 aydan gec olmayaraq nazirliklərə-səhmdarlara maliyyə vəziyyəti, gəlirlər və itkilər haqqında hesabat təqdim etməlidir (2,səh.43). Qərb ölkələrində həyata keçirilən özəlləşdirmə zamanı dövlət özünün maliyyə yükünü azaltmağa, dövlət sektorunu məhdudlaşdırmağa və dövlət müəssisələrinin daha səmərəli işləməsinə çalışır. Britaniyada özəlləşdirmə zamanı səhmlərin böyük hissəsinin satılmasını nəzərdə tuturdu ki, bu da müəssisələrin fəaliyyəti üzərində dövlətin öz nəzarətini itirməsinə aparıb çıxarırdı. 5 il ərzində aerokosmik sənaye, rabitə və energetikaya nəzarət Böyük Britaniyada dövlətin əlindən fərdi səhmdarların əlinə keçmişdir. Özəlləşdirmə kompaniyasının gedişində dövlət mülkiyyəti daha geniş miqyasda əhaliyə verilmişdir. Böyük Britaniyada özəlləşdirmənin uğurunun iki diqqətə layiq nümunəsi var: British Telekom telefon şirkəti və British Eyrueyz aviaşirkəti. Dövlət mülkiyyətində olarkən milliləşdirilmiş sənayenin bütün qüsurları-işçi qüvvəsi, səmərəsizlik və müştərilərin ehtiyaclarına marağın olması bu şirkətlər üçün səciyyəvi idi ci ildə telefon şirkəti və ci ildə aviaşirkət özəlləşdirildikdən sonra onlar tez bir zamanda uğur qazandılar. British Eyrueyz özəlləşdirilən zaman işçilərinin 97%-i səhmdar olmuşdur (3, ). 722

243 II International Congress Đngiltərədə dövlət idarəetmə orqanlarının və dövlət korporasiyalarının qarşılıqlı münasibətlərində aşağıdakı iqtisadi mexanizimlərindən istifadə olunur: - inflyasiyadan, biznesin genişləndişləndirilməsi zəruriyyətindən nəzərdə tutulmamış borcların və itkilərin baş verməsindən asılı olaraq korporasiyalara icazə verilmiş borcların yuxarı həddinin artırılması; - keçmiş borcların silinməsi; - dövlət korporasiyalarının bəzi öhdəçiliklərinin hökümətin, öz üzərinə götürməsi (məsələn, pensiyalar). Milliləşdirilmiş sahələrin işlərinə dövlətin müdaxilə etməsi və ya etməməsini nazir müəyyən edir. O, direktiv vermək, idarə heyətini tənqid etmək və ya mükafatlandırmaq hüquqlarına malikdir (5,səh ). Nazirliyin direktində korporasiyanın idarə heyətinin müəyyən edimiş qaydada hərəkət etməsi təsbit olunur. Dövlət öz korporasiyalarının direktorlar şurasını (idarə heyəti) təyin edir və ya ayrı-ayrı direktorların fəaliyyət müddətini uzadır. Dövlət korporasiyası dövlət mülkiyyəti olmaqla hüquqi və iqtisadi müstəqillik səviyyəsinə görə tamamilə dövlətdən asılı olan büdcə təşkilatları ilə dövlətin iştirakı olan səhmdar korporasiyalar (özəl hüquqlu müəssisədir və dövlətdən asılılığı zəifdir) arasında aralıq mövqe tutur. Korporasiyalar əsasən direktorlar şurasına tabedirlər və onlar səhmlərini satmaq vasitəsilə özəlləşdirilirlər. Đndiyə qədər özəlləşdirmə tədricən həyata keçirilmişdir. Ancaq rentabelli korporasiyalar özəlləşdirmə obyekti ola bilərdilər. Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin normativ - hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsində beynəlxalq təcrübənin böyük əhəmiyyəti olduğunu nəzərə alaraq, bir çox ölkələrin bu sahədə təcrübəsinə diqqət yetirmək istərdik. ĐSTĐFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBĐYYAT 1. «Azərbaycan» qəzeti 2. Журнал «Вопросы экономики», 2004, 9, Москва, с «Mülkiyyət» qəzeti, 16 yanvar, «Sosial-iqtisadi inkişaf», Dövlətstatkom, B., 2006, s Tofiq Hüseynov «Azərbaycanda bazar sistemində iqtisadi problemləri», Bakı, Elm, 2004, s

244 QLOBALLAŞMA ŞƏRAĐTĐNDƏ ĐQTĐSADĐ ĐNKĐŞAFIN BAŞLICA PROBLEMLƏRĐ Dos. Vaqif Ə. KAZIMOV, Laborant L. QƏHRƏMANLI Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası Bakı / AZƏRBAYCAN Äöíéàäà èãòèñàäèééàòûí ãëîáàëëàøìàñû ìåéëëÿðè èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíäÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëóá. Öìóìèééÿòëÿ, èíäèéÿ êèìè, ãëîáàëëàøìàäàí àíúàã ñÿíàéå úÿùÿòäÿí èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿð ãàçàíà áèëèá. Áèð òÿðÿôäÿí ãëîáàëëàøìàíûí ñöðÿòëè èãòèñàäè àðòûìà, äàùà éàõøû ùÿéàò øÿðàèòèíÿ ñÿáÿá îëäóüó âÿ éåíè èìêàíëàð éàðàòäûüû áèëäèðèëèð. Áàøãà ñþçëÿ, ãëîáàëëàøìà èñòåùñàëûí èíêèøàô òåìïëÿðèíè ñöðÿòëÿíäèðèð. Àíúàã äèýÿð òÿðÿôäÿí ãëîáàëëàøìàñûíûí àéðûàéðû þëêÿëÿðèí, ùÿòòà ãèòÿëÿðèí éîõñóëëàøìàñûíà ýÿòèðèá ñûõàðàúàüû ýþçëÿíèëèð. Àçÿðáàéúàíäà éîõñóëëóüóí ñÿâèééÿñèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ õöñóñè äþâëÿò ïðîãðàìû ùàçûðëàíûá âÿ àðòûã ðåàëëàøìà ìÿðùÿëÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéóð. Áåëÿ êè, ñîí èëëÿð íÿùÿíý ëàéèùÿëÿðèíèí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ùÿéàòà êå èðèëìÿñè þëêÿìèçèí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôûíûí éöêñÿê äèíàìèêàñûíäàí õÿáÿð âåðèð. Ðåñïóáëèêàìûç èãòèñàäèééàòûí ÿñàñ ýþñòÿðèúèñè îëàí öìóìè äàõèëè ìÿùñóëóí àðòûì ñöðÿòèíÿ ýþðÿ 2005-úè èëäÿ áó àðòûì 35 ôàèçÿ àòìûøäûð. Þçö äÿ áó àðòûì ìöãàáèëèíäÿ èíôëéàñèéà àðòìàìûø, ÿêñèíÿ, ÿââÿëêè èëäÿêèíÿ íèñáÿòÿí àøàüû äöøìöøäöð. Ùþðìÿòëè Ïðåçèäåíòèìèç úÿíàá Èëùàì ßëèéåâèí àïàðäûüû ìÿãñÿäéþíëö ñèéàñÿò íÿòèúÿñèíäÿ èøñèçëèê ñÿâèééÿñè õåéëè àøàüû äöøìöø, éîõñóëëóã 20 ôàèçÿ åíìèøäèð. Áóíà áàõìàéàðàã ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí ëÿíýèìÿäÿí âÿ ñöðÿòëÿ ùÿëë åäèëìÿñèíäÿí áèð ñèñòåì êèìè áöòöí áÿøÿðèééÿòèí òàëåéè îõ àñûëûäûð. Ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿð ìöðÿêêÿá âÿ îõ úÿùÿòëè îëóá, òÿñíèôàòúà àøàüûäàêû ìÿñÿëÿëÿðè ÿùàòÿ åäèð: äöíéà ìèãéàñûíäà ñöëùöí áÿðãÿðàð îëìàñû âÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè; þëêÿëÿðèí éîõñóëëàøìàñûíà ýÿòèðèá ûõàðàí àìèëëÿðèí àääûì-àääûì ìöâàôèã òÿäáèðëÿð ýþðìÿêëÿ éîõ äÿðÿúÿéÿ ýÿòèðèá ûõàðûëìàñû; ÿòðàô ìöùèòèí ìöùàôèçÿñè; òÿáèè ðåñóðñëàðäàí äàùà ñÿìÿðÿëè âÿ ìÿãñÿäéþíëö èñòèôàäÿ îëóíìàñû âÿ ñ. Ãëîáàëëàøìàíûí áóýöíêè èíêèøàôû êàïèòàëûí ùÿðÿêÿòèíÿ ãîéóëàí ùÿäëÿðè àðàäàí ãàëäûðûð âÿ éåíè òåõíîëîýèéàíûí âÿ èíâåñòèñèéàëàðûí þëêÿìèçÿ ýÿòèðèëìÿñèíÿ çÿìèí éàðàäûð. Ìöàñèð äöíéàíûí ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðè ìàùèééÿòúÿ úÿìèééÿòëÿ òÿáèÿò âÿ èíñàíëàð àðàñûíäà îõñàùÿëè ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè èôàäÿ åäÿí ìöðÿêêÿá âÿ îõñàùÿëè àíëàéûøëàðäûð. Äöíéà ìèãéàñûíäà îõ àêòóàë âÿ þéðÿíèëìÿñè âàúèá èãòèñàäè êàòåãîðèéà îëàí ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿð ùÿì àéðû-àéðû ìèëëè ÿð èâÿäÿ, ùÿì äÿ äöíéà ìèãéàñûíäà îõàñïåêòèâëèéè, êîìïëåêñëèéè âÿ àêòóàëëûüû èëÿ ñå èëèð. ßââÿëëÿð îëäóüó êèìè, áó ýöí äÿ áàçàð èãòèñàäèééàòûíà êå èä øÿðàèòèíäÿ Ðåñïóáëèêàìûç ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ äöíéàíûí áöòöí äþâëÿòëÿðè èëÿ ÿìÿêäàøëûã åòìÿéÿ ùàçûðäûð âÿ ÿìÿêäàøëûã åäèð. Øöáùÿñèç ãëîáàë ïðîáëåìëÿðèí óüóðëó ùÿëëè îíëàðà êîìïëåêñëè éàíàøìàüû, ñèíòåç õàðàêòåðëè òÿùëèëëÿð àïàðìàüû âÿ ùÿìèí ïðîñåñëÿðèí ñîí èãòèñàäè-ñîñèàë íÿòèúÿëÿðèíè, óçàãýþðÿíëèêëÿ íÿçÿðÿ àëàí, ìÿãñÿäéþíëö äöçýöí òþâñèééÿëÿð èðÿëè ñöðöëìÿñèíè òÿëÿá åäèð. Èíäè ÿí âàúèá ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè ïîñòñîâåò þëêÿëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíûí íÿèíêè ãëîáàëëàøìà ñèñòåìèíÿ ðåàë äàõèë îëìàñû, ùÿì äÿ áó ñèñòåìÿ óéüóíëàøìàñû ïðîáëåìèäèð. Áóíó ìöÿééÿí åòìÿê ö öí Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí èõðàú éþíöìëöéö ìåéëëÿðèíè àðòûðìàã, ùå îëìàñà áèð íå ÿ ùàçûð ìÿùñóë öçðÿ âÿ òåõíèêà, òåõíîëîýèéà öçðÿ äöíéà áàçàðûíäà ëèäåðëèéÿ íàèë îëìàã ëàçûìäûð. ßêñ ùàëäà ðåñïóáëèêàìûç éàëíûç õàììàë èõðàú åäÿí ìöñòÿìëÿêÿ áèð þëêÿéÿ åâðèëÿ áèëÿð. Ìÿùç ãëîáàëëàøìàíûí äÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ þëêÿ äàõèëèíäÿ éåðëè áèçíåñèí èíêèøàôûíà òÿñèð åäÿí àìèëëÿðè ãàáàãëàìàã îëàð êè, áó äà àïàðûëàí èñëàùàòëàðäàí ýþñòÿðèëÿí íÿòèúÿëÿðèí àëûíìàñûíà éàðäûì åòìèø îëàð. Àðòûã ìöñòÿãèë èíêèøàô éîëóíà áàøëàìûø ðåñïóáëèêàìûçûí ùÿëë åòìÿëè îëäóüó ïðîáëåìëÿð àðàñûíäà ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿð õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð âÿ äöíéàíûí áöòöí äþâëÿòëÿðè èëÿ ÿìÿêäàøëûã åäèð. Ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí òÿäãèãè áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, úÿìèééÿòèí ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðè èëÿ èñòåùñàë ìöíàñèáÿòëÿðè àðàñûíäà çèääèééÿòëÿð ìþâúóääóð, áó çèääèééÿòëÿðè âàõòûíäà àøêàð åòìÿê âÿ ùÿëë åòìÿêëÿ áÿøÿðèééÿòè áó ïðîáëåìëÿðèí äîüóðäóüó áÿëàëàðäàí õèëàñ åòìÿê ìöìêöíäöð. Áó ñàùÿäÿ Àçÿðáàéúàí àâðîàòëàíòèê ìÿêàíëà èíòåãðàñèéà öñòöíëöê âåðèð. Ñþç éîõäóð êè, Àçÿðáàéúàíûí Áåéíÿëõàëã àëÿìäÿêè ìþâãåéèíäÿ íåôò àìèëè þí ýÿðýÿäÿ ýåäèð âÿ ãëîáàëëàøìà ïðîñåñèíäÿ ìöùöì éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóð. Íåôò äèïëîìàòèéàñû ñîí îíèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿ ÿí îõ íÿçÿðÿ àðïàí ìÿñÿëÿ- 724

245 II International Congress ëÿðäÿí áèðèäèð. Áó éÿãèí êè, ñÿíàéå åíåðæèñèíèí ÿí åôôåêòèâ ìÿíáÿéè ñàéûëàí íåôòèí éåðëÿøìÿñèíèí úîüðàôè ãåéðè áÿðàáÿðëèéèíèí íÿòèúÿñè êèìè, îíóí äöíéà ñèéàñÿò ìåéäàíûíäà îõ ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèð. Íåôòëÿ çÿíýèí þëêÿëÿðäÿ ëàçûìè ñèéàñè èãëèìèí ñàõëàíìàñû ùÿð øåéäÿí ÿââÿë íåôò ìÿñÿëÿñèíäÿ áþéöê äþâëÿòëÿðèí ìàðàãëàðûíûí äöçýöí íÿçÿðÿ àëûíìàñûíäàí àñûëûäûð. Áþéöê äþâëÿòëÿðèí «ãàðà ãûçûë» þëêÿëÿðèíäÿêè ñòðàòåýèéàñû âÿ äèïëîìàòèéàñû ìÿùç «íåôò àìèëè» èëÿ ñûõ áàüëûäûð. Äöíéà ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû áþéöê íåôò èíùèñàðëàðûíû éåíè íåôò åùòèéàòëàðû àõòàðûá òàïìàüà ñþâã åäèð. Ñÿíàéåíèí ÕÕÛ ÿñð ö öí éàíàúàãëà òÿìèíè ïðîáëåìè «ãàðà ãûçûë» àðòûã òöêÿíìÿêäÿ îëàí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã, Ëàòûí Àìåðèêàñû âÿ ñ. êèìè ðåãèîíëàðäàí áþéöê íåôò åùòèéàòëàðûíà ìàëèê îëàí âÿ äöíéàíûí íþâáÿòè íåôò àíáàðû ðîëóíó îéíàéà áèëÿúÿê Õÿçÿð äÿíèçèíÿ äîüðó éþíÿëäèëìèøäèð. Áþéöê íåôò èíùèñàðëàðû áó ðåãèîíëà ùÿëÿ ÕÛÕ ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ òàíûø èäèëÿð. Áåëÿ êè, ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó - ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ Ðîòøèëä, Ìàíòàøåâ, Íîáåë ãàðäàøëàðû áóðàäà íåôòèí ÿñàñ èñòèñìàð ûëàðûíäàí îëìóø âÿ ìÿùç Áàêû íåôòèíèí ùåñàáûíà äöíéàäà áþéöê íåôò ìàãíàòëàðû êèìè øþùðÿò ãàçàíìûøäûëàð. Ìöàñèð äþâðäÿ, íåôò ìàãíàòëàðû ñàéûëàí äöíéàíûí ÿí áþéöê íåôò øèðêÿòëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíëàøìàñû Áàêû íåôòèíÿ îëàí ìàðàãëàðûí íîñòàëãèéàñûäûð. Áó ýöí íåôò ìÿñÿëÿëÿðèíèí ÿùÿìèééÿòè þç õàðàêòåðèíè äÿéèøìèøäèð. Õàëãûìûçûí ìèëëè ñÿðâÿòè ñàéûëàí íåôò þëêÿ èãòèñàäèééàòûíû èíêèøàô åòäèðìÿñè èëÿ éàíàøû ÿí îõ ñèéàñè ìÿãñÿäëÿð ö öí áèð âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ åäèëèð úö èëèí ìÿëóì èéóí ùàäèñÿëÿðèíäÿí ñîíðà Ù.ßëèéåâèí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéè âÿ ñóâåðåíëèéèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè ö öí íåôò àìèëèíèí ðîëó äàùà äà àðòìûøäûð. Èíäè íåôò àìèëè þäêÿìèçèí, áåéíÿëõàëã àëÿìäÿ, äöíéà äþâëÿòëÿðè àðàñûíäàêû íöôóçóíóí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíÿ õèäìÿò åäÿðÿê õàðèúè ñèéàñÿòèìèçèí áàøëûúà ìÿãñÿäè ñàéûëàí Äàüëûã Ãàðàáàü ïðîáëåìèíèí ùÿëëèíäÿ ÿñàñ âàñèòÿéÿ åâðèëèá úè èëèí éàíâàðûíäà Àçÿðáàéúàíûí ïðåçèäåíòè Ù.ßëèéåâ Ôðàíñàäà ðÿñìè ñÿôÿðäÿ îëàðêÿí «Ôðàíñ-Ïðåññ» àýåíòëèéèíèí ìöõáèðè íåôò àìèëè Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ùÿëëè ö öí âàñèòÿëÿðäÿí áèðè îëà áèëÿðìè ñóàëûíà «Áèç áó àìèëäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ àëûøûðûã» äåìèøäèð. Àçÿðáàéúàíûí äöíéà ñèéàñÿò ìåéäàíûíäàêû ÿêèñè áèçèì íåôò äèïëîìàòèéàñûíûí íÿ äÿðÿúÿäÿ áàúàðûãëû èñòèôàäÿ åäÿúÿéèìèçäÿí àñûëûäûð. Ùÿëÿ 1991-úè èëäÿ «Àçÿðè», «ûðàã» âÿ «Ýöíÿøëè» íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñè ö öí ãÿðáè òðàíñ ìèëëè íåôò êîìèññèéàëàðû àðàñûíäà òåíäåð àïàðûëìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åòìèø âÿ áó ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð 1991-úè èëèí àïðåëèíäÿ õöñóñè êîìèññèéà òÿøêèë åäèëìèøäèð. Òåíäåðÿ ÀÁØ-ûí «Àìîêî» âÿ «ÉÓÍÎÊÀË», Áþéöê Áðèòàíèéàíûí «ÁÏ» íåôò øèðêÿòëäÿðè úÿëá îëóíìóøäóð. Èéóí àéûíäà êå èðèëÿí òåíäåðäÿ «Àìîêî» òåíäåðëèê øÿðòëÿðèíè 50% / 50% íèñáÿòèíÿ òÿêëèô åäèëäèéèíÿ ýþðÿ î, ãàëèá åëàí åäèëìèø, ìÿùç áó øèðêÿòëÿðëÿ ìöøòÿðÿê ìöÿññèñÿëÿð éàðàäûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäèëìèøäèð. Ëàêèí, òåíäåðèí íÿòèúÿñè ùå äÿ Àçÿðáàéúàí íåôòèíÿ ìàðàã ýþñòÿðÿí äèýÿð íåôò øèðêÿòëÿðèíè áó ñàùÿäÿ ýåäÿí äàíûøûãëàðäàí êÿíàðäà ãéîìóðäó. Áåëÿ êè, 1991-úè èëèí ñåíòéàáðûíäà «ÀÌÎÊλ, «Àçÿðè» éàòàüûíûí áèðýÿ èøëÿíìÿñè ùàããäà «ÁÏ», «ÑÒÀÒÎÉË» (Íîðâå ) «Ðåøêî åíåðæè», «ÉÓÍÎÊË» âÿ «ÌàêÄåðìîò» àðàñûíäà ìöãàâèëÿ èìçàëàíäû úè èëèí àâãóñò àéûíûí 30-äà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëè Ñîâåòè òÿðÿôèíäÿí ìöñòÿãèëëèê áÿéàííàìÿñè âÿ 1991-úè èëèí îêòéàáðûí 18-äÿ äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè ùàããûíäà êîíñòèòóñèéà àêòûíûí ãÿáóë åäèëìÿñè èëÿ Áàêû íåôòè ÿòðàôûíäà ýåäÿí äàíûøûãëàð þç õàðàêòåðèíè äÿéèøäè. Àðòûã äàíûøûãëàðûí áèð òÿðÿôèíäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð ñèñòåìèíèí òàì áÿðàáÿð ùöãóãëó ñóáéåêòè îëàí ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ÿíÿíÿâè îëàðàã ãÿðáèí áþéöê íåôò øèðêÿòëÿðè äàéàíûðäû. Áóíóíëà Àçÿðáàéúàí þç òàëåéèíè þçö ùÿëë åäÿ áèëÿúÿéè èëÿ éàíàøû Ðåñïóáëèêàíûí ìèëëè ñÿðâÿòëÿðèíäÿí àçàä øÿêèëäÿ þçöíöí èñòèôàäÿ åòìÿñè èìêàíûíû ãàçàíûðäû. Ùàäèñÿëÿðèí áó èñòèãàìÿòäÿ äÿéèøìÿñè íåôò ìöãàâèëÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíèí òÿëÿáëÿðèíÿ áèð ãÿäÿð éåíèäÿí áàõìàüû òÿëÿá åäèðäè. «Àìîêî» øèðêÿòëÿðè èñòÿð ïàé áþëýöñöíäÿ, èñòÿðñÿ äÿ èíâåñòèñèéà ãîéóëóøóíäà Àçÿðáàéúàí ö öí òÿêëèô åòäèéè øÿðòëÿð ñÿðôÿëè èäè. Áåëÿ êè, ÿëäÿ åäèëìèø ðàçûëûüà ÿñàñÿí ûõàðûëàúàã áèðýÿ íåôòèí 15% «Àìîêàéà», 85-88%-è èñÿ «ÀÐÄÍØ»- íÿ àòàúàãäûð. Àçÿðáàéúàí òÿðÿôè ãîéìàëû îëäóüó ìëðä.äîëëàð èíâåñòèñèéàäàí àçàä åäèëèð âÿ «Àìîêî» Àçÿðáàéúàí èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôûíà 650 ìèí äîëëàðà éàõûí âÿñàèò ãîéìàüû þç þùäÿñèíÿ ýþòöðöðäö úè èë ñåíòéàáðûí 7-8-äÿ Áþéöê Áðèòàíèéàíûí ñàäèø áàø íàçèðè Ì.Òåò åðèí Áàêûéà ñÿôÿðè ìöääÿòèíäÿ «ÁÏ» /»Ñòàòîéë» àëéàíñû èëÿ «ûðàã» âÿ «Øàùäÿíèç» íåôò éàòàãëàðûíûí èøëÿíìÿñèíÿ äàèð ñàçèø èìçàëàíäû. Äèýÿð èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëàí äàíûãøûãëàðûí íÿòèúÿñè îëàðàã 1992-úè èëèí îêòéàáðûí 1-äÿ ÀÁØ-íûí «Ïåíçîèë» âÿ Øîòëàíäèéàíûí «Ðåìêî-Åíåðæè» øèðêÿòëÿðè «Ýöíÿøëè» âÿ «Íåôò Äàøëàðû» éàòàãëàðûíäà ãàçûí éûüûëûá êîíäåíñèéà åäèëìÿñè öçðÿ ìöãàâèëÿíèí áàüëàíìàñûíà ýÿòèðèá ûõàðòäû. Íåôò ìöãàâèëÿñèíëÿ áàüëû äàíûøûãëàð äàâàì åäèðäè. ÀÕÚ ùþêóìÿòèíèí äàíûøûãëàðäà Áðèòàíèéà øèðêÿòëÿðèíÿ äàùà öñòöíëöê âåðìÿñè àéäûí ýþðöíöðäö. Áåëÿ êè, ùÿìèí äþâð ö öí íåôò ìÿñÿëÿñèíäÿ öñòöíëöê âåðèëÿí äþðä øèðêÿòäÿí èêèñè Áðèòàíèòéàéà ìÿõñóñ èäè. Ùÿì èíèí õàðèúè íåôò øèðêÿòëÿðè êîíñåðñèóìóíäà «ÁÏ» øèðêÿòè äàùà áþéöê öñòöíëöêëÿðÿ ìàëèê èäè. Ùÿìèí âàõò Áþéöê Áðèòàíèéàíûí áàø íàçèðè Ú.Ìåéåðè Àçÿðáàéúàí Ðÿùáÿðëèéèíÿ áèëäèðäè êè, «Äàüëûã Ãàðàáàüû Àçÿðáàéúàíûí àéðûëìàç òÿðêèá áèð ùèññÿñè êèìè ùåñàá åäèð âÿ îíóí áàøãà ùÿð ùàíñû áèð ñòàòóñóíó òàíûìàéàúàãäûð». 725

246 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process 1992-úè èë íîéàáðûí 9-äà «ûðàã», «Ýöíÿøëè» âÿ «Àçÿðè» éàòàãëàð öçðÿ âàùèä íåôò èíôðàñòðóêòóðóíóí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà ÀÐÄÍØ èëÿ Õàðèúè íåôò øèðêÿòëÿðè êîíñåðñèóìó àðàñûíäà 5 ìåìîðàíäóì èìçàëàíäû. Âàùèä èíôðàñòðóêòóð èäåéàñû íåôò øèðêÿòëÿðèíÿ ëàéèùÿéÿ êàïèòàë ãîéóëìàëàðûíûí ùÿúìèíè êÿñêèí øÿêèëäÿ àçàëòìàã âÿ ãÿíàÿò åòìÿê èìêàíû âåðèðäè. Ìåìîðàíäóìäà èëê äÿôÿ îëàðàã Òöðêèéÿ íåôò øèðêÿòè äÿ èøòèðàê åäèðäè êè, áóíóäà, î âàõòêû ùàêèìèééÿòèí äàùà îõ Òöðêèéÿéÿ ìåéèëëè îëìàñû âÿ ðÿùáÿðëèéèí ðÿñìè Àíêàðà òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíìÿñè èëÿ èçàù åòìÿê îëàð. Íåôò äèïëîìàòèéàñûíäàí êÿíàðäà ãàëàí Ðóñèéà èñÿ äèããÿòè Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ãûçûøäûðûëìàñûíà éþíÿëòäè. Áåëÿ êè, 1993-úö èë àïðåëèí 2-äÿ åðìÿíèëÿðèí Êÿëáÿúÿðè èøüàë åòìÿñèíèí Ðóñèéà èëÿ ùå áèð ÿëàãÿñè îëìàìàñû ôàêòûíà áèð ãÿäÿð øöáùÿ èëÿ éàíàøìàã îëàð. Ëàêèí, Àçÿðáàéúàíäà ñàêèòëèéèí áÿðãÿðàð îëìàñûíäà ìàðàãëû îëàí Ãÿðá äþâëÿòëÿðèíèí ñÿéëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ÁÌÒ àïðåëèí 30-äà Åðìÿíèñòàíûí òÿúÿâöçêàð ùÿðÿêÿòëÿðèíè ïèñëÿéÿã 822 ñàéëû ãÿòíàìÿ ãÿáóë åäèá úö èë ìàéûí 6-äà ÀÐÄÍØ âÿ Õàðèúè øèðêÿòëÿðÿ êîíñåðñèóìó àðàñûíäà éàòàãëàðûí èòøëÿíìÿñèíèí âàùèä ïðîãðàìû ùàããûíäà ÂÛ ìåìîðàíäóì èìçàëàíäû âÿ áó ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð èéóíóí 4-äÿ ÛÛ ãðóï éàðàäûëäû: ÀÐÄÍØ öçâëÿðèíäÿí èáàðÿò Ëîíäîíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí èø è ãðóï âÿ êîíñåðñèóì öçâëÿðèíäÿí èáàðÿò Õéóñòîíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ãðóï. Ìöãàâèëÿíèí òåçëèêëÿ èìçàëàíàúàüûíû âÿ áó ìÿñÿëÿëÿðäÿí þçöíöí òÿúðèä îëóíäóüóíó ýþðÿí Ðóñèéà ùàäèñÿëÿðÿ ìöäàõèëÿ åòäè. Èéóíóí 4-ÿ Ýÿíúÿ øÿùÿðèíäÿ Ñ. Ùöñåéíîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ãèéàì ãàëäûðûëäû, ðÿùáÿðëèéèí èñòåôàñû òÿëÿá îëóíäó âÿ Áàêûéà éöðöø áàøëàíäû. Áó òÿùëöêÿëÿðèí ãàðøûñûíäà Íàõ ûâàí ÌÐ-íûí Àëè Ñîâåòèíèí ñÿäðè, ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè Ù. ßëèéåâ äÿâÿò åäèëÿðÿê Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Àëè Ñîâåòèíèí ñÿäðè ñå èëäè. Ù.ßëèéåâ íåôòèí Àçÿðáàéúàí ö öí íÿ äÿðÿúÿäÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäèéèíè âÿ Àçÿðáàéúàíûí áåéíÿëõàëã àëÿìäÿêè ìþâãåéèíÿ ìÿùç íåôò àìèëèíèí ùàíñû ñÿâèééÿäÿ òÿñèð åäÿ áèëÿúÿéèíè éàõøû áèëèðäè. Ù.ßëèéåâèí ôèêðèíúÿ Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè ñÿðâÿòè ñàéûëàí íåôò íÿèíêè èãòèñàäè, ùàáåëÿ ñèéàñè ìÿãñÿäëÿð ö öí èñòèôàäÿ îëóíìàëû èäè. Íåôò äèïëîìàòèéàñûíäà ÿñàñ ìÿíôÿÿò êèìè, î, Ãàðàáàü ïðîáëåìèíèí Àçÿðáàéúàíûí õåéðèíÿ ùÿëë îëóíìàñûíäà ýþðöðäö. Áöòöí ùàêèìèééÿòè þç ÿëèíäÿ áèðëÿøäèðÿí Ù.ßëèéåâ þëêÿ äàõèëèíäÿ ñàáèòëèéèí ÿëäÿ îëóíìàñûíà, Ðåñïóáëèêàíûí ñèéàñè ãöââÿëÿðè àðàñûíäàêû ãàðøûäóðìàíû àðàäàí ãàëäûðìàñûíà âÿ õàðèúäÿí Àçÿðáàéúàíà ãàðøû òÿçéèãëÿðèí äÿô åäèëìÿñèíÿ éþíÿëäÿðÿê íåôò ìÿñÿëÿñèíè òàðèõÿ ñàëäû. Î, éàõøû áàøà äöøöðäö êè, áàø âåðìèø áöòöí ùàäèñÿëÿð áèëàâàñèòÿ íåôò äèïëîìàòèéàñû èëÿ áàüëû äöçýöí ñèéàñÿòèí éåðèäèëìÿñèíèí íÿòèúÿñèäèð. Ìöÿééÿí ìöääÿò êå äèêäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíäÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíà ûõäû. Ñåíòéàáðûí 24-äÿ ÌÄÁ äþâëÿò âÿ ùþêóìÿò áàø ûëàðûíûí èúëàñûíäà Ù.ßëèéåâ Àçÿðáàéúàíûí ÌÄÁ-éÿ äàõèë îëìàñû ùàããûíäà ñÿíÿäëÿðè èìçàëàäû. Àðòûã áóíäàí ñîíðà íåôò äèïëîìàòèéàñûíäà Ðóñèéàéà äà áÿçè ýöçÿøòëÿðèí åäèëìÿñè âÿ Ðóñèéà íåôò øèðêÿòëÿðèíèí êîíñåðñèóìà äàõèë îëìàñûíà èìêàí éàðàäûëäû. Íîéàáðûí 19-äà ÐÔ-ñû éàíàúàã âÿ åíåðýåòèêà íàçèðè É.Øàôðàíèêèí Áàêûéà ýÿëìÿñè èëÿ «ËÓÊÎÉË» øèðêÿòèíèí Õÿçÿðèí Àçÿðáàéúàí ñåêòîðóíäàêû éàòàãëàðûí èñòèñìàðûíäà èøòèðàê åòìÿñèíÿ èìêàí âåðÿí ñàçèø èìçàëàíäû úö èë ôåâðàëûí 4-äÿ Ù.ßëèéåâ äàíûøûãëàðûí äàâàì åòäèðèëìÿñè áàðÿäÿ ìöâàôèã ñÿðÿíúàì âåðäè. Áó ôÿðìàíà ÿñàñÿí ÀÐÄÍØ-íÿ îíà òÿãäèì îëóíàí òÿêëèôëÿð ÿñàñûíäà «Àçÿðè», «Ýöíÿøëè», «ûðàã» íåôò éàòàãëàðûíûí õàðèúè íåôò øèðêÿòëÿðè èëÿ ìöøòÿðÿê èøëÿíìÿñèíÿ äàèð ìöãàâèëÿ ëàéèùÿñèíè ùàçûðëàìàã áàðÿäÿ äàíûøûãëàðû äàâàì åòäèðìÿê ö öí áèëààâàñèòÿ ñÿëàùèééÿòëÿð âåðèëäè. Íÿòèúÿäÿ, 1994-úö èëèí ìàðòûíäà äàíûøûãëàð éåíèäÿí áàøëàíäû. ßââÿëúÿ Áàêûäà áàøëàéàí äàíûøûãëàð ñîíðà Èñòàíáóëäà âÿ Õéóñòîíäà äàâàì åòäèðèëäè. Íÿùàéÿò, ñåíòéàáðûí 14-äÿ Ù.ßëèéåâ äàíûøûãëàðûí éåêóíëàðû áàðÿäÿ 206 ñàéëû ôÿðìàí âåðÿðÿê ÀÐÄÍØ èëÿ õàðèúè øèðêÿòëÿðè àðàñûíäà ñàçèøèí èìçàëàíìàñûíà ðàçûëûã âåðäè. Áó äþâðäÿ Ãàðàáàüäà àòÿøèí äàéàíäûðûëìàñû áàðÿäÿ ìàéûí 8-äÿ «Áèøêåê ïðîòîêîëó» èìçàëàíìûøäû úû èëèí ìàé àéûíûí 11-äÿ ÀÐÄÍØ âÿ Èðàíûí «ÎÏÅÊ» øèðêÿòè àðàñûíäà «Øàùäÿíèç» ñòðóêòóðóíà äàèð ÀÐÄÍØ-èí 20 %-ëèê èøòèðàê ïàéûíäàí 10% «ÎÏÅÊ»-ÿ ýöçÿøòÿ ýåäèëìÿñè ùàããûíäà ñàçèø èìçàëàíäû. Íÿòèúÿäÿ 1996-úû èë èéóíóí 4-äÿ «Ýöëöñòàíäà» 6 äþâëÿòèí íåôò øèðêÿòëÿðè «Øàùäÿíèç» éàòàüûíûí áèðýÿ êÿøôèééàòû, èøëÿíìÿñè âÿ ïàé áþëýöñö ùàããûíäà ìöãàâèëÿ èìçàëàäûëàð. Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ áó éàòàãäà 200 ìèí òîí íåôò, 400 ìëðä ì 3 ãàç åùòèééàòû âàð. Íÿùàéÿò, 1996-úû èëèí äåêàáð àéûíûí 14-äÿ «Äàí Óëäóçó» âÿ «ßøðÿôè» éàòàãëàðûíà äàèð «Ïðîäóêøó øåðèíã» (ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñö) òèïëè 4- úö íÿùÿíý íåôò ìöãàâèëÿñè èìçàëàíäû. Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ, áó éàòàãëàðäà 150 ìèí òîí íåôò, 60 ìëðä êóá ìåòð ãàç åùòèéàòû âàð. Áó ìöãàâèëÿ ÿââÿëêè ìöãàâèëÿëÿðäÿí ôÿðãëÿíèðäè. Éàòàãëàðûí ñàùèëÿ éàõûí îëìàñû ìöãàâèëÿëÿðèí ðåàëëàøìàñû ö öí ýåîñèéàñè ðèñêëÿðè «ñûôûðà» åíäèðäè úè èë éàíâàðûí 13-äÿ Ù.ßëèéåâèí Ôðàíñàéà ðÿñìè ñÿôÿðèíèí áèðèíúè ýöíö Éåëèñåé ñàðàéûíûí «Ìóðàò» çàëûíäà ÀÐÄÍØ èëÿ «Åëç Àêèòåí» âÿ «Òîòàë» øèðêÿòëÿðè àðàñûíäà «Ëÿíêÿðàí-äÿíèç», «Òàëûø-äÿíèç» éàòàãëàðûíûí èñòèñìàðûíà äàèð ìöãà- 726

247 II International Congress âèëÿ èìçàëàíäû. Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ áó éàòàãëàðäà ìèí òîí íåôò åùòèééàòû âàðäûð. Êàïèòàë ãîéóëóøóíóí ùÿúìè 1,5 ìëðä. äîë. Ìöãàâèëÿ 25 èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð úè èë îêòéàáðûí 9-äà «ßñðèí ìöãàâèëÿñè»íäÿ ûõàðûëàúàã «èëêèí íåôòèí» èõðàúûíà ðàçûëûüà ýÿëÿðÿê ïðîòîêîë èìçàëàíäû. Áó ïðîòîêîëà ÿñàñÿí ÀÁßØ «Àçÿðè», «ûðàã», «Ýöíÿøëè» éàòàãëàðûíäàí ûõàðûëàúàã «èëêèí íåôòèí» èõðàúû èëÿ ÿëàãÿäàð 2 íåôò èõðàú ìàðøðóòóíóí òèêèëÿúÿéèíè åëàí åòäè: 1. Ãÿðá ìàðøðóòó Ýöðúöñòàí Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿðèíäÿêè Ñóïñà Ëèìàíûíà ÿêèëÿúÿê íåôò êÿìÿðè (920 êì Àçÿðá.) 2.Øèìàë ìàðøðóòó å åíèñòàí ÿðàçèñèíäÿí êå ìÿêëÿ Ðóñèéàíûí Ãàðà äÿíèçäÿêè Íîâîðîñèéñêè Ëèìàíûíà ÿêèëÿúÿê íåôò êÿìÿðè (1330 êì (150 êì - å åíèñòàí)) (èë ÿðçèíäÿ 5-6 ìëí òîí íåôò). Åêñïåðòëÿð ìöÿééÿí åäèðëÿð êè, Áàêû-Úåéùàí ìàðøðóòó ñòðàòåæè íåôò êÿìÿðè ìàðøðóòëàðû àðàñûíäà ÿí îïòèìàë âàðèàíòäûð. Ëàêèí, áóðàäà ïðîáëåì ÿðàçè áàõûìûíäàí Àçÿðáàéúàí èëÿ Òöðêèéÿíèí àðàñûíäà áèðáàøà ÿëàãÿ îëìàìàñûíäàíäûð. 11 êì óçóíëóãäà Òöðêèéÿ èëÿ ñÿðùÿäè îëàí Íàõ ûâàí ÌÐ-ûí èñÿ Àçÿðáàéúàíäàí Åðìÿíèñòàí ÿðàçèëÿðè àéûðûð. Áóíà ýþðÿ äÿ Áàêû-Úåéùàí ìàðøðóòóíóí ÿêèëìÿñè ö öí 3 âàðèàíò îðòàéà ûõäû: 1. Àçÿðáàéúàí Èðàí-Íàõ ûâàí-òöðêèéÿ; 2. Àçÿðáàéúàí Åðìÿíèñòàí Òöðêèéÿ; 3. Àçÿðáàéúàí Ýöðúöñòàí Òöðêèéÿ. ÛÛÛ âàðèàíò ñòðàòåæè úÿùÿòäÿí ÿí äöçýöíäöð âÿ ùàë-ùàçûðäà 2002-úè èëèí ñåíòéàáð àéûíäà Òöðêèéÿ, Ýöðúöñòàí âÿ Àçÿðáàéúàí äþâëÿòëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ òÿìÿëè ãîéóëàí Áàêû-Úåéùàí íåôò êÿìÿðèíèí àðòûã ÿêèëèøèíÿ áàøëàíìûø âÿ áóíóíëà äà Àçÿðáàéúàí äöíéà þëêÿëÿðè èëÿ èíòåãðàñèéàñûíûí ãëîáàëëàøìàíûí äÿðèíëÿøìÿñèíÿ õçÿìèí éàðàäûá. «Áàêû-Òáèëèñè- Úåéùàí» èñòèãàìÿòèíäÿêè áó êÿìÿð íÿèíêè Àçÿðáàéúàí íåôòèíèí äöíéà áàçàðûíà ûõàðûëìàñûíà èìêàí âåðÿúÿê, ùÿì èíèí «Èïÿê-éîëó»-íóí äþâëÿòëÿðè ö öí äÿ ãëîáàë ìàýèñòðàë êÿìÿðè îëàúàãäûð. Ãëîáàëëàøìàíûí ìåéäàíà ýÿòèðäèéè ïðîáëåìëÿðäÿí áèðè äÿ ÿòðàô ìöùèòëÿ ÿëàãÿäàðäûð. ßòðàô ìöùèòëÿ ÿëàãÿäàð ãëîáàëëàøìàíûí ìåéäàíà ýÿòèðäèéè ö ôÿðãëè òÿùëöêÿíèí îëäóüóíó ãåéä åòìÿê ìöìêöíäöð. Áóíëàð ñÿíàéåíèí èíêèøàôûíûí ÿòðàô ìöùèòÿ âåðäèéè çÿðÿð âÿ êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðûíûí àðòìàñûíûí âåðäèéè çÿðÿðäèð. Ñÿíàéåíèí âåðäèéè çÿðÿð äàùà îõ èñòåùñàë âÿ èñòåùëàê ïðîñåñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ãëîáàëëàøìà èëÿ áÿðàáÿð ñÿíàéå ìÿùñóëëàðûíûí ñöðÿòëÿ àðòìàñû ÿòðàô ìöùèòèí òàðàçëûüûíû ïîçìóøäóð. Àçÿðáàéúàí þç ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûíà ýþðÿ äöíéàäà ãàáàãúûë éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóð. Áó ôàéäàëû ãàçûíòûëàðäàí ÿí ìöùöìö íåôò âÿ ãàçäûð. Þëêÿìèçèí ÿðàçèñèíäÿ äÿíèç ôèëèçè âÿ ñàèðÿ ôàéäàëû ãàçûíòûëàðëà éàíàøû, îõ ìèãäàðäà òèêèíòè ìàòåðèàëëàðû, ãèéìÿòëè äàøëàð äà ýåíèø éåð òóòóð. Éåðèí òÿêèíäÿí ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí, íåôòèí, ãàçûí, ñóéóí èíòåíñèâ ûõàðûëìàñû éåð ñÿòùèíèí èðêëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ìÿñÿëÿí, Àáøåðîí éàðûìàäàñûíûí áÿçè ñàùÿëÿðè ñîí 50 èëäÿ áó ñÿáÿáäÿí 2,5 ìåòð þêìöøäöð. Ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí íÿçÿðè âÿ ÿìÿëè àñïåêòäÿ òÿäãèãè èëê íþâáÿäÿ îíóí ìàùèééÿòè, ìåéäàíà ýÿëìÿñè ñÿáÿáëÿðè àøêàð îëóíìàãëà, áèð ñèñòåì êèìè îðàäà áåéíÿëõàëã èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí éåðè ìöÿééÿí îëóíìàëûäûð. Äåìÿëè, ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí ùÿì íÿçÿðè, ùÿì äÿ ÿìÿëè àñïåêòäÿ þéðÿíèëìÿñè òÿáèÿò âÿ úÿìèééÿò ùàäèñÿëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ùàðìîíèéàñûíû áèð äàùà ýöúëÿíäèðèð. Ýÿëÿúÿêäÿ, Àçÿðáàéúàíûí íÿùÿíý íåôò èñòåùñàë ûñûíà åâðèëìÿñè ýþçëÿíèëèð. Áóíóí ö öí Ðåñïóáëèêàíûí íÿãëèééàò ñèñòåìè âÿ êîììóíèêàñèéà õÿòëÿðè òàìàìèëÿ éåíèäÿí ãóðóëìàëû âÿ áåéíÿëõàëã èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèëìÿëèäèð. Ãëîáàë èãòèñàäè ïðîáëåìëÿðèí òÿäãèãè áèð äàùà èíàíäûðûúû øÿêèëäÿ ñöáóò åäèð êè, úÿìèééÿòèí ìÿùñóëäàð ãöââÿëÿðè èëÿ èñòåùñàë ìöíàñèáÿòëÿðè àðàñûíäà çèääèééÿòëÿð ìþâúóääóð, áó çèääèééÿòëÿðè âàõòûíäà àøêàð åòìÿê âÿ ùÿëë åòìÿêëÿ áÿøÿðèééÿòè áó ïðîáëåìëÿðèí äîüóðäóüó áÿëàëàðäàí õèëàñ åòìÿê ìöìêöíäöð. Àçÿðáàéúàí àâðîàòëàíòèê ìÿêàíëà èíòåãðàñèéàéà öñòöíëöê âåðèð. Àçÿðáàéúàíûí ìàðàãëàðû íåôòèí Ýöðúöñòàí âÿ òöðêèéÿ ÿðàçèñèíäÿÿí êå ìÿñè èë òÿéèí îëóíóð. Àçÿðáàéúàí íåôòèíèí ìöñòÿãèëëèéèìèçè ùÿçì åäÿ áèëìÿéÿí âÿ ùÿð çàìàí þçöíäÿ ñóâåðåíëèéèìèçÿ ãàðøû èêðàù ùèññè éàðàäàí þëêÿëÿðäÿí êå ìÿñè èãòèñàäèééàòûìûçûí èíêèøàôûíûí îíëàðäàí àñûëû îëìàñûíà çÿìèí éàðàäà áèëÿð. Àðòûã Àâðîïàéëà Àñèéàíû áèðëÿøäèðÿúÿê êîììóíèêàñèéà õÿòëÿðèíèí ìÿðêÿçèíäÿ éåðëÿøèð. Áó òàðèõè øàíñäàí þëêÿìèç ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèð âÿ áóíóíëàäà Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéèíèí, èãòèñàäè èíêèøàôûíûí ãîðóíìàñû ö öí çÿìèí éàðàäûð. Ãëîáàëëàøìàíûí àïàðûúû ãöââÿñè êèìè òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿð äàùà îõ èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí þëêÿëÿðäÿêè êþìöð, êàüûç ñÿíàéåñè, êèìéÿâè ìàääÿëÿð âÿ íåôò ìÿùñëëàðûíûí èñòåùñàëûíà èñòèãàìÿòëÿíäèðìèøäèð. Áó ñàùÿëÿðäÿêè ôÿàëèééÿòëÿðè èëÿ îíëàð ÿòðàô ìöùèòÿ éåðëè èñòåùñàë ûëàðäàí äàùà îõ çÿðÿð âóðóð âÿ èíñàíëàðûí ñàüëàìëûüûíà úèääè òÿùëöêÿ ìåéäàíà ýÿòèðèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðèí ôÿàëèééÿòëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ Îðòà Àìåðèêàäàêû ìÿñÿëÿëÿðèí 25%-è éîõ åäèëìèøäèð. Ìåøÿëèêëÿðèí éîõ åäèëìÿñè èñÿ ÿòðàô ìöùèòëÿ áÿðàáÿð èãëèì äÿéèøèêëèêëÿðèíÿ äÿ ñÿáÿá îëìàãäàäûð. Îçîí òÿáÿãÿñèíèí íàçèêëÿøìÿñè áóíóí áèð ñöáóòóäóð. Áó ïðîñåñ þçö èëÿ áÿðàáÿð ìöõòÿëèô õÿñòÿëèêëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äÿ ñÿáÿá îëìàãäàäûð. Ãëîáàëëàøìàíûí òÿñèðè àëòûíà äöøìöø èãòèñàäè ñèñòåì þç íþâáÿñèíäÿ ìöõòÿëèô èíêèøàô ñÿâèééÿëÿðè îëàí þëêÿëÿðèí èãòèñàäèééàòëàðûíû þçöíäÿ úÿìëÿø- 727

248 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process äèðèð. Êå ÿí ÿñðèí ñîí îíèëëèéèíäÿ äàùà äà ñöðÿòëÿíìèø èãòèñàäè ãëîáàëëàøìà þçöíö àéðû-àéðû þëêÿëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ äåéèë, áåéíÿëõàëã ìèãéàñäà òÿúÿññöì åòäèðèð. Áèð þëêÿäÿ áàø âåðÿí èãòèñàäè äÿéèøèêëèêëÿð î áèðè þëêÿëÿðÿ òÿñèð åäèð. Íÿòèúÿäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø ïðîáëåìëÿðèí ùÿëë îëóíìàñûíà ãëîáàë áàõûø åéíè áèð èãòèñàäè ñèñòåìÿ (áàçàð èãòèñàäèééàòûíà) êå èäèí áó ïðîáëåìëÿðèí ùÿëë ïðîñåñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿúÿê «èãòèñàäè» ÿòèíëèêëÿðè àðàäàí ýþòöðöëìÿñèíè ýþñòÿðèð. Òðàíñìèëëè øèðêÿòëÿðèí áöòöí äöíéàäà éàéûëìàñû âÿ èíêèøàô åòìÿñè ãëîáàëëàøìàíû ñöðÿòëÿíäèðÿí ÿñàñ àìèëëÿðäÿíäèð. Ðåãèîí äþâëÿòëÿðèíèí êþíöëëö îëàðàã èíòåãðàñèéàéà ìåéë ýþñòÿðìÿñè èíñàíëàðûí øöóðóíäà îëàí ùàçûðëûüûí íÿòèúÿñèäèð. Ãëîáàëëàøìà ïðîñåñèíäÿ þëêÿìèçèí ñöðÿòëè èíêèøàôû, ìÿùç èãòèñàäèééàòûìûçûí õöññèëÿäÿ ñÿíàéå ñåêòîðóíóí éàðàäûëìàñûíäàí âÿ èíêèøàôûíäàí îõ àñûëûäûð. Þëêÿìèçäÿêè ñÿíàéå ìöÿññèñÿëÿðèíèí èíêèøàôûíäà, äèýÿð àìèëëÿðäÿí ôÿðÿãëè îëàðàã, êåéôèééÿò àìèëèíèí ÿùÿìèééÿòè äàùà âàúèá ñàéûëûð. öíêè, äöíéà ñàòûø áàçàðûíäà ïàé ñàùèáè îëàí ìöÿññèñÿëÿðèí êåéôèééÿò àìèëèíÿ ýþðÿ èíêèøàô ñÿâèééÿñè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Éàïîíèéà, Àëìàíèéà, ÀÁØ âÿ äèýÿð èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿÿð ìÿùç èñòåùñàë åòäèêëÿðè ìÿùñóëëàðûí êåéôèééÿòëè îëìàñû èëÿ äöíéà áàçàðëàðûíäà ìöùöì éåð òóòìàëàðûíà ýÿòèðèá ûõàðìûøäûð. Äöíéàíûí ßí áþéöê ÒÌÊ-ëàðû ñûðàñûíäà õàðèúè àêòèâëÿðèí êÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ «Ðîéàë-Äàòã-Øåëë»è (Áþéöê Áðèòàíèéà Ùîëëàíäèéà, ÿñàñ ôÿàëèééÿò äàèðÿñè íåôò åìàëûäûð), «Åêñîí (ÀÁØ, íåôò åìàëû), «ÈÁÌ»-è (ÀÁØ, êîìïéóòåð òåõíèêàñû), «Ýåíåðàë ìîòîðç» (ÀÁØ, àâòîìîáèëãàéûðìà), «Ùèòà è»íè (Éàïîíèéà, åëåêòðîíèêà) ýþñòÿðìÿê îëàð. 20 àïàðûúû ãåéðè-ìàëèééÿ ÒÌÊ-ëàðû àðàñûíäà áó ýþñòÿðèúèéÿ ýþðÿ 6 ÀÁØ øèðêÿòè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð, 3 øèðêÿò Éàïîíèéà, 3-ö Àëìàíèéàíû, 3-ö Áþéöê áðèòàíèéàíû, (îíëàðäàí 2-ñè Ùîëëàíäèéà èëÿ áèðýÿ øèðêÿòäèð), 3-ö Ùîëëàíäèéàíû (îíëàðäàí 2-ñè Áþéöê Áðèòàíèéà èëÿ áèðýÿ øèðêÿòäèð), 2-ñè Ôðàíñàíû, 2-ñè èñÿ Èñâå ðÿíè òÿìñèë åäèð. Ìöàñèð øÿðàèòëÿ ÒÌÊ-ëàð ãëîáàë èãòèñàäèééàòû éàðàäàí áèðëÿøäèðèúè ìÿçìóíóí áàøëûúà öíñöðöäöð. Îíëàðûí ñîí èëëÿð ñöðÿòëè àðòûìû áèð îõ ñÿáÿáëÿðëÿ èçàù îëóíóð. Áó ñÿáÿáëÿðÿ àèääèð: åëìè-òåõíèêè âÿ èãòèñàäè èíùèñàð ûëûüûí òÿìèí åäèëìÿñè, ðÿãàáÿò ãàáèëèééÿòèíèí âÿ ñàáèòëèéèí éöêñÿëäèëìÿñè, çÿðúëÿðèí âÿ âåðýèëÿðèí àçàëäûëìàñû, ðåñóðñëàðûí âÿ éåíè áàçàðëàðûí àõòàðûøû, ìèãéàñëàðûí àðòìàñû âÿ èñòåùñàëûí äèâåðñèôèêàñèéàñû, êàïèòàëûí äþâðèééÿñèíèí äàùà éàõøû éåðëÿøìÿñè âÿ ñöðÿòëÿíÿìÿñè âÿ ñ. Áåëÿëèêëÿ äÿ, òðàíñìèëÿøìÿ ùÿì éåíè ñÿíàéå äþâëÿòëÿðèíèí éàðàíìàñûíà, ùÿì äÿ Ìèëëè áàçàðëàðûí ëèáåðàëëàøìàñûíà âÿ óëüàëàøìàñûíà, ùÿì äÿ à ûã ðÿãàòÿèí èíêèøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Îíëàð ùÿì ìèëëè, ùÿì äÿ äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí ïàðàìåòðëÿðèíè äÿéèøäèðìèøäèð. Ìÿùç ãëîáàëëàøìàíûí äÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ þëêÿ äàõèëèíäÿ éåðëè áèçíåñèí èíêèøàôûíà òÿñèð åäÿí àìèëëÿðè ãàáàãëàìàã îëàð êè, áó äà àïàðûëàí èñëàùàòëàðäàí ýþñòÿðèëÿí íÿòèúÿëÿðèí àëûíìàñûíà éàðäûì åòìèø îëàð. Ëàêèí ãëîáàëëàøìà ïðîñåñè èñòÿð-èñòÿìÿç ðåýèîíäà êè èê âÿ îðòà ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíäà þç ìöñáÿò òÿñèðèíè äÿ ýþñòÿðÿúÿê. Áàøëûúàñû èñÿ ùÿð øåé ðåýèîí äþâëÿòëÿðèíèí ãëîáàëëàøìàéà íÿ øÿêèëäÿ éàíàøìàüûíäàí àñûëûäûð. Áåëÿëèêëÿ, ìèëëè èãòèñàäèééàòûí èíêèøàô èñòèãàìÿòëÿðèíèí âÿ ïðîáëåìëÿðèíèí ìöòÿðÿããè äöíéà ñÿâèééÿñèíÿ âÿ ìèëëè ìàðàãëàðà óéüóí íÿçÿðÿ àëûíìàñû âÿ ùÿëë åäèëìÿñè þëêÿëÿðèíèí ãëîàáëëàøìà ïðîñåñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åäÿ áèëÿð. 728

249 ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ КАЗАХСТАНСКОЙ ВНЕШНЕЙ ИНВЕСТИЦИОННОЙ ПОЛИТИКИ Екатерина БОРИСОВА, к.и.н. Институт Востоковедения РАН, Москва / РОССИИ bekaterina@mail.ru THE BASIC DIRECTIONS OF THE KAZAKHSTAN EXTERNAL INVESTMENT POLICY ABSTRACT Among the globalization tendencies of last years there is the tendency of expansion of Kazakh economic influence, both at a regional level, and in wider scales. Nowadays there are economies of Kyrgyzstan, Georgia, Tajikistan and certainly Russia in a zone of investment attention of Kazakhstan. It is remarkable, that in most cases Kazakhstan intercepts the initiative from Russia. In particular, it concerns investments in economy of Kyrgyzstan, and not only in its bank sector. In 2005 Kazakhstan was in the lead among 49 countries invested in Kyrgyz economy. Kazakhstan and Kyrgyzstan have long term plans based on mutually beneficial collaboration in different spheres of economic. Russia and Kyrgyzstan are not the only countries where there are Kazakhstan capital investments. Nowadays Kazakhstan invests to Georgia much more means, than even in Kyrgyzstan. Moreover, the Kazakhstan investments are the largest investments in the Georgian economy. The Kazakhstan investors in Georgia invest basically in development of an infrastructure, tourism, and also in power branch. The confirmed volume of the Kazakhstan investments makes nearby $300 million. In Central Asia Kazakhstan is the indisputable regional leader by quantity of the investment projects directed on the regional neighbors. Besides Kyrgyzstan there is also Tajikistan in sphere of its regional interests. It is clear, that two remained countries of region (Uzbekistan and Turkmenistan) are not ready to get in a zone of the Kazakhstan economic influence because of their competition for leadership and features of local command economy. It is natural, that not all the Kazakhstan projects are successful, and not everything is realized. As the unsuccessful project I can mention the participation of Kazakhstan in Kherson refinery, which has finished 2005 year with losses. Besides for the third time Kazakhstan can t enter into a market of Europe as an independent supplier of hydrocarbons. It is remarkable, that the certain role in the Kazakhstan failures on the European direction belongs to Russia which is not ready to lose the lead positions in export of hydrocarbons to Europe. Russia remains for Kazakhstan the most important partner on international scene. Despite of existing problems, economic interaction of two countries is defined, first of all, by joint projects in a fuel and energy complex. Среди глобализационных тенденций последних лет хотелось бы обратить внимание на появившуюся совсем недавно тенденцию расширения экономического влияния Казахстана, как на региональном уровне, так и в более широких масштабах. На сегодняшний день в зоне инвестиционного внимания Казахстана оказались экономики Киргизии, Грузии, Таджикистана и конечно России. Примечательно, что в большинстве случаев Казахстан перехватывает инициативу у России. В частности, это относится к вложениям в экономику Кыргызстана, причем не только в его банковский сектор. В 2005 году Казахстан лидировал среди 49 стран, инвестировавших в экономику КР. У Казахстана в Киргизии далеко идущие планы, основанные на взаимовыгодном сотрудничестве в различных сферах экономики. Россия и Киргизия не единственные страны, куда идут казахстанские капиталовложения. В Грузию Казахстан инвестирует сейчас гораздо больше средств, чем даже в КР. Более того, на сегодняшний день казахстанские инвестиции являются самыми крупными вложениями в грузинскую экономику. Казахстанские инвесторы в Грузии вкладывают в основном в развитие инфраструктуры, туризма, а также в энергетическую отрасль. На сегодняшний день подтвержденный объем казахстанских инвестиций составляет около $300 млн. В Центральной Азии Казахстан бесспорный региональный лидер по количеству инвестиционных проектов, направленных на своих региональных соседей. В сфере его региональных интересов помимо Киргизии есть и Таджикистан. Понятно, что две оставшиеся 729

250 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process страны региона - Узбекистан и Туркмения из-за конкуренции за лидерство и особенностей местных командных экономик сами не настроены попадать в зону казахстанского влияния. Естественно, что не все казахстанские проекты удачны, и не все реализуются. В качестве неудачного проекта можно назвать участие Казахстана в Херсонском НПЗ, который 2005 год закончил с убытками. Кроме того, Казахстану уже третий раз не удается выйти на рынок Европы в качестве самостоятельного поставщика углеводородов. Примечательно, что определенная роль в казахстанских неудачах на европейском направлении принадлежит России, которая не готова терять лидирующие позиции в экспорте углеводородов в Европу. Россия остается для Казахстана самым важным партнером на международной арене. Несмотря на существующие проблемы, экономическое взаимодействие двух стран определяется, прежде всего, совместными проектами в топливно-энергетическом комплексе. Среди глобализационных тенденций последних лет хотелось бы обратить внимание на появившуюся совсем недавно тенденцию расширения экономического влияния Казахстана, как на региональном уровне, так и в более широких масштабах. На сегодняшний день в зону инвестиционного внимания Казахстана попали экономики Киргизии, Грузии, Таджикистана и конечно России. Наиболее активны в отношении выхода на внешние рынки оказались казахстанские банки. Причин, побуждающих казахстанские банки выходить на рынки своих соседей, несколько. Несмотря на то, что экспансия на внешние рынки положительный показатель уровня развития, не все из причин вызваны здоровым ростом казахстанской экономики, еще не преодолевшей до конца перекосов переходного периода. Кроме того, разными причинами обусловлен и выбор первых двух стран-объектов экспансии (России и Киргизии). Сейчас в Казахстане наблюдается избыток незадействованных инвестиционных средств. Объем накопленных в пенсионных фондах, в результате амнистии капитала, привлечения депозитов населения средств исчисляется несколькими миллиардами в долларовом эквиваленте. Кроме того, казахстанские банки, пользуясь дешевыми западными кредитами, стали активно закачивать в страну деньги зарубежных кредитных организаций, ускоряя тем самым инфляцию. В 2005 году заимствования банков достигали почти 10% ВВП 1. В результате, миссия МВФ, посетившая Казахстан в начале 2006 года, вынуждена была констатировать перегрев экономики Казахстана. Перегрев стал одной из причин того, что правительству Казахстана пришлось ухудшить прогноз развития страны на 2006 год, в частности, снизить прогноз роста промышленности с 7,3% до 5,2%. Наличие свободных денежных средств стимулирует казахстанские компании и банки искать новые возможности для инвестирования не только внутри страны, но и за рубежом. Искать новые рынки для инвестирования банки Казахстана заставляет также отсутствие достаточных инструментов внутри страны. Как отмечает рейтинговое агентство S&P, в Казахстане наблюдается напряженная конкуренция и снижение рентабельности банковской системы. Так, в условиях роста экономики банки Казахстана в гг. увеличивали объемы кредитования более чем на 40% в год против ежегодного роста в 60% в течение предшествовавших трех лет 2. По мнению агентства, уровень кредитоспособности банков Казахстана внутри страны попрежнему сдерживается слабой прозрачностью структуры собственности, ограниченной диверсификацией деятельности, относительно нереструктурированным корпоративным сектором, высокой степенью концентрации ссуд по отраслям и отдельным заемщикам и значительной долей кредитования в иностранной валюте. Главные банки республики, накопившие солидные ресурсы, в последнее время испытывают дефицит надежных корпоративных заемщиков, поскольку глубина проникновения банков очень высока, а рынок достаточно структурирован и политизирован и клиенты практически уже сделали свой выбор. Темпы роста среднего бизнеса слабо удовлетворяют кредитные возможности лидеров казахстанского финансового сектора. Проводимая правительством политика создания крупных банков, фактически привела к формированию нескольких гигантов, которых интересуют, в первую очередь, масштабные проекты. Что касается малого бизнеса, то гигантам он еще менее интересен, да и развивается медленно. В результате, в условиях ограниченного коли- 1 2 Коммерсантъ, РИА "Новости",

251 II International Congress чества крупных компаний и фирм на местном поле, банкиры обращают свой взор на СНГ. Кроме того, очевидная перекошенность казахстанской экономики в сырьевой сектор также ограничивает ее возможности по эффективному освоению крупных финансовых ресурсов. Все это вместе двигает казахстанский банковский сектор в Россию, где много корпоративных заемщиков, а конкурентоспособные промышленные компании испытывают дефицит оборотных средств. Киргизия с ее либеральным законодательством и отсутствием серьезных конкурентов также интересна казахстанским финансистам. В Киргизии казахстанских банкиров привлекает также то, что она является членом Всемирной Торговой организации, и ее законодательство более благосклонно к банкам. На данный момент политику выхода на соседние рынки ведут шесть банков РК: Казкоммерцбанк, Банк ТуранАлем, Народный банк Казахстана (Халык банк), Темирбанк, АТФ Банк и Банк ЦентрКредит. В силу географического положения и исторических связей Россия стала первой страной, на которую направлены взгляды казахстанских банкиров. Если в первые годы казахстанские банки шли, прежде всего, в Москву финансовый центр России, то теперь их активность начинает распространяться и на российские регионы, пограничные с Казахстаном (Урал, Сибирь, Поволжье). Несмотря на то, что риски в банковской сфере значительны, тенденция экспансии финансового капитала Казахстана будет нарастать, в частности, под давлением реэкспорта инвестиций 3. По данным сайта ЦентрАзия, Казкоммерцбанк, и в меньшей степени Туран Алем, финансируют в Москве и Санкт-Петербурге строительные, гостиничные и логистические проекты на сумму около полутора миллиардов долларов. Это составляет внушительную часть общего портфеля инвестиций двух крупнейших казахстанских банков. Недавно, частными казахстанскими инвесторами был куплен отель на Большой Полянке. Финансировал покупку стоимостью около $20 млн Москоммерцбанк (дочерняя структура Казкоммерцбанка) 4. В 2007 году первых гостей 3 4 Кредитование казахстанскими банками казахстанских резидентов, которые являются собственниками производств в странах СНГ КазПолянка. "Казкоммерцбанк" прикупил гостиницу в центре Москвы // примет построенный в Москве на деньги Казкоммерцбанка пятизвездочный отель класса люкс «Риц-Карлтон Москва» 5. Вслед за коммерческими кредитными организациями в Россию и страны СНГ приходит и инвестиционный государственный банк республики - Банк Развития Казахстана. Глава государственного банка развития Камбар Шалгимбаев сообщил о готовности БРК прокредитовать в России (с акцентом на приграничные регионы, а также Башкирию и Татарстан), Украине («в районе Керчи») и Таджикистане проекты на общую сумму порядка $200 млн. При этом Шалгимбаев подчеркнул, что речь не идет об «инвестировании в их экономику» - банк будет кредитовать только казахстанских резидентов, которые являются собственниками производств в этих странах. Кроме того, кредиты БРК за рубежом могут быть направлены на «удлинение казахстанской производственной цепочки» для производства продукции более высокого передела, а также на поставки сырья в РК, «например, леса, доски для производства мебели, целлюлозы, бумаги» 6. Выдвигаются предположения, что новый игрок воспользуется банковской сетью, построенной другими казахстанскими кредитными организациями. В июне 2006 г. Банк Развития Казахстана получил регистрацию в ЦБ Узбекистана. Отличная от российской складывается ситуация с рынком Киргизии. Сегодня в банках Кыргызстана более 70 процентов иностранного капитала, из них 40 процентов казахстанского. Правда, все банки с участием зарубежного капитала в Кыргызстане - дочерние предприятия юридических лиц КР. Чисто иностранным в Киргизии, по данным главы Нацбанка КР Марата Алапаева, является только один банк Пакистана 7. Тем не менее, в кругах киргизских финансистов высказываются опасения, что киргизские банки будут просто задавлены казахстанскими гигантами. По мнению киргизских банкиров, деятельность казахстанских банков на территории Кыргызстана является сверхприбыльной. Сверхдоходность казахстанских банков объясняется тем, что в Киргизии для них созданы выгодные условия налогообложения. Как утверждают финансисты Киргизии, банки из Казахстана скупают киргизские банки по цене, Финмаркет, gazeta.kz, В финансовое пространство Кыргызстана готовятся войти два российских банка //

252 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process которая является гораздо ниже их себестоимости 8. Киргизские банки, по сравнению с казахстанскими выглядят карликами. Слабые кредитные ресурсы киргизских банков не позволяют им финансировать крупнейшие предприятия страны и серьезные инвестиционные проекты. Казахстанские банки приходят в практически пустующую нишу. Казахстанские банки ведут активную политику выхода на рынки стран СНГ, чем выгодно отличаются от банков России. Анализ банковской системы РК говорит не только об аспектах экономического роста Казахстана. Наш анализ позволяет сделать вывод, что, несмотря на иногда возникающие проблемы в политических плоскостях, экономическое сотрудничество между странами СНГ только нарастает, что в свою очередь говорит об их растущей экономической привлекательности. Учитывая опыт банков, важно также отметить, что экономическая интеграция стран постсоветского пространства не ограничивается только крупными проектами, разрабатываемыми на межгосударственном уровне, и взаимодействием крупнейших компаний. Банки принимают участие и в значительно менее масштабных проектах. Так как инициатива исходит, прежде всего, из Казахстана, можно говорить о неформальном лидерстве РК в этой сфере на всем постсоветском пространстве. Продолжая разговор о казахстанских инвестициях, хотелось обратить также внимание на то, что РК перехватывает инициативу у РФ по вложениям в экономику Кыргызстана, причем не только в его банковский сектор. Российские компании так и не проявили серьезного интереса к предлагаемым киргизской стороной проектам, а те проекты, в которых заинтересована Россия, пока только на стадии обсуждений. В 2005 году Казахстан лидировал среди 49 стран, инвестировавших в экономику КР, а в первом квартале 2006 года инвесторы из Казахстана вложили в экономику своего соседа $14,8 млн., что в 2,3 раза больше, чем за этот же период 2005 года, и составляет 18,9% всех инвестиций в экономику Киргизии 9. В Киргизии зарегистрировано более 400 совместных казахстанско-киргизских предприятий. В их числе - Токмакский завод строительных материалов, Кантский цементношиферный комбинат, Токмакский молочный 8 9 gazeta.kz, Kazakhstan Today, комбинат, Беловодский крахмально-паточный комбинат и другие. По словам первого вице-премьер-министра КР Данияра Усенова, банкиры Казахстана намерены участвовать в приватизации Кыргызского горнорудного комбината, Бишкекского штамповочного завода, энергосектора и «Кыргызтелекома». При их финансовом участии в КР намерены улучшить инфраструктуру аэропортов и создать совместные авиапредприятия. Прорабатываются вопросы увеличения объемов ипотечного и розничного кредитования, возведения промышленных объектов, жилья и автодорог, которые свяжут Киргизию с Казахстаном. Проявляют банкиры интерес и к ряду месторождений полезных ископаемых КР, в частности золота 10. Кстати, осенью 2006 года казахстанской компании Summer Gold удалось выиграть спор у австралийской группы Central Asia Gold Limited за киргизское золоторудное месторождение «Талды-Булак Левобережный». В марте 2004 года, чтобы предотвратить незаконный отбор газа со стороны своего южного соседа газотранспортная компания Казахстана «КазТрансГаз» (КТГ) взяла под свой контроль кусок проходящего по территории Киргизии газопровода Бухарский газоносный район - Ташкент - Бишкек - Алматы (БГР- ТБА). На данный момент компания КТГ в рамках совместного предприятия с КР инвестировала в реконструкцию трубопровода более $6 млн, и планирует вложить до 2008 года в общей сложности $17,5 млн 11. У Казахстана в Киргизии далеко идущие планы, основанные на взаимовыгодном сотрудничестве в различных сферах экономики. Энергетика одна из таких сфер. Кыргызстан рассчитывает с помощью иностранных инвестиций запустить ряд проектов, которые позволили бы ему укрепить и увеличить свой энергетический потенциал. Казахстанская сторона проявила интерес к созданию Камбаратинских ГЭС и освоению гидроэнергетического потенциала верхнего и среднего Нарына. Это связано с тем, что южный Казахстан испытывает потребности в электричестве. Киргизия также с помощью Казахстана намерена выстроить энергетический коридор, который свяжет обе страны с Россией и Пакистаном. Эти темы обсуждались на самом высоком уровне в июле 2006 г. 10 ИА «24.kg», Бутырина Е. КазТрансГаз уже инвестировал порядка $6 млн в модернизацию газотранспортной системы Кыргызстана // Панорама, 40, 13 октября 2006 г. 732

253 II International Congress Официальная Астана также заинтересована в создании внутреннего энергетического кольца в КР. Его появление позволит соединить киргизские линии электропередачи с казахстанскими. Россия и Киргизия не единственные страны, куда идут казахстанские капиталовложения. В Грузию Казахстан инвестирует сейчас гораздо больше средств, чем даже в КР. Более того, на сегодняшний день казахстанские инвестиции являются самыми крупными вложениями в грузинскую экономику. Об этом 11 января 2006 г. в Астане на брифинге по итогам встречи с министром иностранных дел РК Касымжомартом Токаевым сообщил глава МИД Грузии Гела Бежуашвили. Казахстанские инвесторы вкладывают в основном в развитие инфраструктуры, туризма, а также в энергетическую отрасль. На сегодняшний день подтвержденный объем казахстанских инвестиций составляет около $300 млн. По прогнозам Г. Бежуашвили, «если будут реализованы все задуманные совместные проекты, их объем может возрасти до $1 млрд» 12. Самый известный проект покупка АО «КазТрансГаз» имущественного комплекса АО «Тбилгаз», освобожденного от всех долгов в результате процедуры банкротства. Решение об инвестировании средств в «Тбилгаз» было принято на основе прямого указания президента Назарбаева. Активность казахстанской компании в части приобретения новых проектов, в том числе за рубежом, объясняется необходимостью капитализации, а также как один из способов борьбы с инфляцией, которая в значительной степени зависит от выросших нефтяных доходов РК и привлекаемых внешних банковских инвестиций. Правительство Грузии продало казахстанской компании газораспределительную компанию за $12,5 млн. В гг. КазТрансГаз намерен вложить в реабилитацию газораспределительной системы Тбилиси в общей сложности более $82 млн 13. Другая дочка казахстанской национальной компании КазМунайГаз АО «КазТрансОйл» совместно с Батумским нефтяным терминалом заявили о создании СП Batumi Terminals. Цель этого проекта - обеспечить стабильные поставки казахстанской нефти по транзитному коридору к Черному морю. Таким образом Казахстан пытается диверсифицировать маршруты поставок своей нефти на внешние рынки. 12 gazeta.kz, В газораспределительную систему Тбилиси будет инвестировано свыше $80 млн президент «КазТрансГаза» // ИА "Тренд", Между тем, в 2006 году группа казахстанских инвесторов, в числе которых был один из крупнейших коммерческих банков РК - АО «Банк ТуранАлем», проиграла тендер по финансированию строительства в Грузии (Рустави) нового нефтеперерабатывающего завода стоимостью $350 млн и мощностью 5 млн тонн нефти в год 14. Зато казахстанский банк преуспевает в приобретении недвижимости в Батуми. Казахстанскому бизнесу, в том числе БТА, уже передано около 25 туристических объектов Аджарии 15. Еще один крупный проект банка Туран Алем лежит в сфере телекоммуникаций. Банк в мае 2006 г. прокредитовал покупку грузинскоказахстанской компанией Black Sea Telecom Holding B.V., сотрудничающей в этой сделке с грузинской группой «Silk Road», 90,65% акций АО «Объединенная телекоммуникационная компания Грузии». Дальнейшие инвестиции в этот проект оцениваются премьер-министром Грузии Зурабом Ногаидели в сумму в $60 млн. Если проект будет целиком финансироваться за счет кредитных средств ТуранАлема, то это будет одно из крупнейших заграничных вложений казахстанских банков, по оценкам казахстанских экспертов, «вероятно, большее или сопоставимое с финансированием крупных проектов, связанных с московской гостиничной и бизнес-недвижимостью» 16. В Центральной Азии Казахстан бесспорный региональный лидер по количеству инвестиционных проектов, направленных на своих региональных соседей. В сфере его интересов не только Киргизия, но и Таджикистан. Понятно, что две оставшиеся страны региона Узбекистан и Туркмения из-за конкуренции за лидерство и особенностей местных командных экономик сами не настроены попадать в зону влияния казахстанского бизнеса. В Таджикистане казахстанские инвесторы стали разворачивать свою деятельность совсем не давно. На 1 января 2006 года объем казахстанских инвестиций в экономику Таджикистана составил $81 млн., а объем таджикских инвестиций в Казахстан - $15,9 млн 17. В июле 14 Бутырина Е. Батумский нефтяной терминал и КазТрансОйл создают совместную компанию Batumi Terminals // Панорама, 38, Вклады в Саака-Берию. Казахстанцы скупили уже 25 туробъектов в Батуми // ТуранАлем продолжает экспансию на грузинский рынок // Панорама 19, Kazakhstan today,

254 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process 2006 г. Таджикистан продал бывший государственный Адрасманский горно-обогатительный комбинат казахстанской компании «Казинвест-Минерал» за $3,3 млн. «Казинвест- Минерал» в 2005 году уже вложил $500 тыс. в развитие производства единственного в Таджикистане производителя свинцово-серебряного концентрата. В ближайшие год-два казахстанская компания собирается вложить в новое оборудование около $12 млн. Естественно, что не все казахстанские проекты удачны, и не все реализуются. В качестве неудачного проекта можно назвать участие Казахстана в Херсонском НПЗ, который 2005 год закончил с убытками. Казахстанская сторона не может определиться, что делать со своей долей акций в этом предприятии: то ли продать, то ли увеличить долю участия, чтобы взять ХНПЗ под свой контроль. Кроме того, Казахстану уже третий раз не удается выйти на рынок Европы в качестве самостоятельного поставщика углеводородов. Последняя попытка компании КазМунайГаз это сделать заключалась в стремлении купить доли латвийской компании Ventspils nafta (VN) 18. Первые две неудачные попытки - попытка в 2004 году приобрести сначала чешский нефтехимический комплекс Unipetrol, а затем в 2006 г. литовский нефтеконцерн Mazekiu nafta (MN). В борьбе за 84% акций MN 19 Казахстан уступил польскому концерну PKN Orlen, с которым российская НК «Лукойл», по слухам, вела переговоры о приобретении купленных акций. Первоначально эти акции находились в собственности у ЮКОСа и литовского правительства. Примечательно, что определенная роль в казахстанских неудачах на европейском направлении принадлежит России, которая не готова терять лидирующие позиции в экспорте углеводородов в Европу. Тем не менее, Россия остается для Казахстана самым важным партнером на международной арене. Несмотря на существующие проблемы, экономическое взаимодействие двух стран определяется, прежде всего, 18 В состав VN входят компания по перевалке нефти и нефтепродуктов ООО Ventspils naftas terminals (100% акций), компания по транспортировке нефти и нефтепродуктов по трубопроводам LatRosTrans (66%), Rietumu caurulvadu sistema (Западная система трубопроводов), Латвийское пароходство (Latvijas kugnieciba, 49,94%), а также компании, занимающиеся полиграфией, недвижимостью, издательским делом. 19 В состав MN входят Мажейкяйский НПЗ, нефтетерминал "Бутинге" и литовские нефтепроводы. совместными проектами в топливно-энергетическом комплексе. В Казахстане особенно активно разрабатываются совместные нефтегазовые проекты. На межгосударственном уровне решаются вопросы разработки трех крупнейших месторождений Северного Каспия: Курмангазинского, Центрального, Хвалынского. Все три нефтяные структуры относятся к спорным казахстанско-российским участкам шельфа Каспийского моря. На этих месторождениях по принципу «50 на 50» будут работать российские и казахстанские компании. Перспективными являются и совместные c НК «КазМунайГаз» проекты российских компаний по освоению нефтяных структур в казахстанском секторе Каспия - участков Улытау, Ракушечное-море, а также по совместной разработке крупного приграничного газоконденсатного месторождения Имашевское. КТК еще один совместный проект России и Казахстана 20. В октябре 2006 г. было подписано межправительственное Соглашение России и Казахстана о сотрудничестве в создании хозяйственного общества на базе Оренбургского газоперерабатывающего завода и Соглашение об условиях транспортировки и поставок газа на внутренний рынок Казахстана, в том числе путем взаимных поставок. Газ на совместное предприятие ЗАО «Росказпереработка», образованное КазМунайГазом и Газпромом на базе Оренбургского ГПЗ, будет поставляться с Карачаганакского месторождения в Казахстане. Это первый совместный проект, когда Казахстан вкладывает столь большие деньги в российскую экономику. КазМунайГаз выкупит 50% акций Оренбургского ГПЗ за $350 млн. Российская и казахстанская стороны инвестируют в модернизацию Оренбургского ГПЗ по $250 млн (всего $500 млн) 21. Другой прорывной совместный энергетический проект, также озвученный и начинающий реализовываться в 2006 году, относится к сфере атомной промышленности. Казахстан и Россия подписали документы об учреждении трех СП в области мирного использования атомной энергии. Этот инвестиционный 20 Каспийский трубопроводный консорциум владелец нефтепровода, соединяющего месторождения Казахстана с Новороссийском. Крупнейшие акционеры Россия (24%), Казахстан (19%), Султанат Оман (7%), Chevron (15%), СП Лукойла и BP LUKARCO (12,5%), СП "Роснефти" и Shell (7,5%). 21 Finam.ru,

255 II International Congress проект подразумевает участие российских и казахстанских организаций на паритетной основе, с равными долями в уставном капитале. В частности, НАК «Казатомпром» (РК) и ОАО «Техснабэкспорт» (РФ) зарегистрируют в Алматы СП «Акбастау» для освоения казахстанского месторождения Южное Заречное и участков уранового месторождения Буденовское с целью обеспечения топливом реакторов российского производства (объем производства планируется на уровне 5-6 тысяч тонн в год). В Ангарске (Иркутская область РФ) эти компании создадут СП «Центр по обогащению урана». Третье СП - «Атомные станции» - учреждается в Алматы компаниями «Казатомпром» и «Атомстройэкспорт» для разработки и продвижения на рынках РФ, РК и третьих стран атомного реактора с энергоблоками нового типа ВБЭР-300. Один из важных показателей высокого уровня развития двусторонних отношений в сфере экономики создание трансграничных интегрированных компаний, имеющих предприятия, как в России, так и в Казахстане. На сегодняшний момент две вертикально интегрированные компании создаются в топливноэнергетическом комплексе. Планируется, что в ближайшем будущем крупнейший металлургический холдинг Казахстана «Евразийская промышленная ассоциация» 22, приобретя российский «Серовский завод ферросплавов», создаст полностью интегрированную компанию и в хромовой промышленности. В настоящий момент ЕПА поставляет руду в Серов через свое дочернее предприятие - казахстанского производителя ферросплавов Казхром 23. Разговоры об этой покупке ведутся уже с 2005 года. 22 Евразийская промышленная ассоциация создана т.н. группой Евразийского банка, которую возглавляют известные казахстанские бизнесмены Машкевич, Шодиев и Ибрагимов. 23 Серовский завод ферросплавов ежегодно производит около 100 тыс. тонн средне- и низкоуглеродистого хрома, Казхром - около 36 тыс. тонн среднеуглеродистого, 32 тыс. низкоуглеродистого хрома и 100 тыс. тонн высокоуглеродистого хрома. 735

256 ĐQTĐSADĐ ĐKĐŞAFDA ROLU NƏZƏRƏ ALINARAQ ƏMTƏƏ NĐŞANI ANLAYIŞININ HÜQUQĐ TƏHLĐLĐ VƏ AZƏRBAYCANDA ƏMTƏƏ NĐŞANI KĐMĐ SEÇĐLƏ BĐLƏN ĐŞARƏLƏR Mübariz YOLÇĐYEV Qafqaz Üniversiteti Hüquq Fakültəsi Müəllimi Giriş Sahibkarlığın inkişafında əqli və sənaye mülkiyyətinin digər elmentləri kimi əmtəə nişanlarının da mühüm yeri var. Çünki, əmtəə nişanı məhsulun (və ya xidmətin) hansı sahibkar tərəfindən istehsal edildiyini göstərdiyi kimi, məhsulun (və ya xidmətin) istehsal qaydaları ve keyfiyyəti haqqında da istehlakçıya təminat verir. Məhz bu etimad səbəbi ilə, istehlakçı müəyyən bir müddət sonra məhsulu əmtəə nişanın adı ilə adlandırmağa başlayır. Məslən, mağzadan sərinləşdirici içiki istəyən istehlakçı məhsulu əmtəə nişanı ilə adlandıraraq, Sirab və ya Badamlı tələb etməkdədir. Əmətəə nişanının bu əhəmiyyətli funkisyası, məhsulun dəyər və keyfiyyətinin artırmasına da təsir edir. Məhsulun (və ya xidmətin) dəyər və keyfiyyətinin artması isə, sahibkarlığın və dolayısıyla ölkə iqtisadiyyatının inkişafını təsdiqləyən mühüm faktorlardan biridir. Buna görə də hesab edirik ki, ölkəmizidə əmtəə niaşnı ilə əlaqədar olan hüquqi sahənin araşdırılması sahibkarlar və istehlakçılar baxımından əhəmiyyətli olduğu kimi, ölkə iqtisadiyyatının inkişafı baxımından da mühümdür. Məqalədə, əmtəə nişanı məfhumunun əsas elementləri, əmətə nişanı kimi seçilə bilən işarələr hüquqi baxımdan təhlil edilib. A. Əmtəə Nişanı Anlayışı və Əsas Elementləri 1. Məfhum Əmtəə nişanı analyışı, ticarət (sahibkarlıq) hüququnun ən mühüm anlayışlarından biri kimi Əmtəə Nişanları və Coğrafi Göstəricilər Haqqında Qanunun (bundan sonra ƏNQ olaraq adlandırılacaq) 1-ci maddəsində tənzimlənib. Həmin göstərişə görə, əmtəə nişanı bir sahibkarın istehsal etdiyi əmtəələri və (və ya) göstərdiyi xidmətləri, başqa bir sahibkarın istehsal etdiyi əmtəə və (və ya) göstərdiyi xidmətlərdən ayıran (fərqləndirən) və qrafiklə təsvir edilə bilən nişan və ya bu nişanların hər hansı uzlaşamasından ibarət kombinasiyadır. Bu göstəriş bizə, əmtəə nişanın iki əsas elemenetdən ibarət olduğunu göstərir. Bunlar nişan və nişanın fərqləndirmə qabiliyyəti elementidir. 2. Elementleri a. Nişan Elementi Əmtəə nişanı birinci növbədə nişandır və hansı nişanların əmtəə nişanı ola biləcəyi ƏNQ-un 4- cü maddəsində tənzimlənib. Bu normaya görə, sözlər, şəxs adları, hərflər, rəqəmlər, təsviri elementlər (şəkillər), əmtəələrin forması və ya onların qablaşdırılması (yəni üç həcimili şəkillər), rənqlər və yuxarıda sayılan nişanların uzlaşması əmtəə nişanı kimi qeydə alına bilər. Qanunda ifadə edilən nişan məfhumunun fərqli tərəflərini nəzərə alaraq təhlil etmək lazımdır. Birincisi, nişan məfhumu təkcə formanı, yəni simvolu ifadə edən bir məfhum deyildir. Bu məfhumun mənası genişdir. Qanunun maddəsinin ifadəsi ilə sözlər, şəxs adları, hərflər, rəqəmlər, şəkillər, əmtəənin forması və ya onların qablaşdırılması, yuxarıda sayılanlar ilə birlikdə rənqlər, bir neçə sözdən ibarət şüarlar və digərləri nəticə etibarı ilə nişandır. Məsələn, Hakan Şükür şəxs adı, Sedan sözü, Çay şəkili və Ballı sözü, hp hərfləri və 5500 rəqəmləri, Aysu məyvə suyu şüşəsinin xüsusi forması, ağ rəng və göyərçin şəkili və digərləri əmtəə nişanı olaraq seçilə bilən nişalardır. Đkincisi, bir əmtəə nişanı yuxarıda sayılan nışanların bir neçəsinin uzlaşmasından ibarət ola bilər (ƏNQ.m.1). Məsələn ata axaşam evə qayıdarkən mənə ülkər al, bu gün pullu sabah pulsuz kimi bir neçe sözden ibarət nişanlar və ya aslan şəkli və GS hərflərindən ibarət nişanlar yaxud, Beta Tea kəliməsı və qara rəngdən ibarət nişanlar və digərləri əmtəə nişanı kimi qeydə alına bilər. Bəzi ölkələrin qanunvericilikləri bu sahədə müəyyən məhdudiyyətlər gəbul etmişdir. Məsələn, Türkiyədə qüvvədən düşən 551 sayılı Markalar 736

257 II International Congress Haqqında Qanun Qüvvəsındə Olan Qərarnamə beşdən çox sözdən ibarət nişanın əmtəə nişanı ola bilməyəcəyini nizamlamışdı. Üçüncüsü, əmtəə nişanı kimi seçilən nişanı qrafiklə təsvir etmək, oxşar şəkildə ifadə etmək, mətbəə yolu ilə yaymaq və sayını artırmaq mümkün olmalıdır. Bu baxımdan, ƏNQ-un 4-cü maddəsındə nəzərdə tutulmasa belə dad (məsələn yeməyin dadı), səs (məsələn, musiqi səsi), ətir kimi işarələrin əmtəə nişanı kimi qeydə alınması mümkündür. Belə ki, notlarda yazıldığı halda mellodiyaları, (səsləri), kimyəvi formulu göstərildiyi halda ətiri, yenə kimyəvi formulu göstərildiyi halda dadları qrafiklə təsvir etmək, oxşar şəkildə ifadə etməklə, mətbəə yolu ilə yaymaq və sayını artırmaq mümkün olacaqdır. Bu baxımdan, səsi, dadı, ətiri əmtəə nişanı kimi seçmək mümkündür 1. Məsələn kompüterdə vvindovvs proqramı açılarkən səslənən mellodiyanı, bir bəstəni və ya aslan nərəsini və digərlərini notalarda yazmaq şərti ilə, ipək əl-üz sabunlarının xüsusi ətrinin və ya şəki pitisi, beyti kababı, urfa lahmacunu, şəki paxlavası dadının kimyəvi formulunu yazmaq şərti ilə əmtəə nişanı kimi seçmək mümkündür. Bu qəbildən olan nişanların, əmtəə nişanı ola bilməycəyini irəli sürən alimlər də mövcuddur. Azınlıqada qalan həmin fikirə görə, səs, ətir və dad nişanların əmətəə nişanı ola biləcəyi haqqında qanunvericilkdə açıq norma yoxdur, buna görə də həmin nişanlar əmtəə nişanı ala bilməzlər 2 b. Fərqlənmə Qabiliyyəti Đfadə edildiyi kimi, əmtəə nişanı birinci növbədə nişandır. Lakin unutmamaq lazımdır ki, bir nişanın əmtəə nişanı ola bilməsi üçün yeni olması, yəni fərqləndirmə qabiliyyətinə malik olması lazımdır 3 Bu baxımdan, əmtəə nişanın ikinci elementinin nişanın fərqləndirmə qabiliyyəti olduğunu ifadə etmək mümkündür. Başqa bir sözlə, yuxarıda sayılan nişanların əmtəə nişanı kimi qeydə alına bilməsi üçün fərqləndirmə qabiliyyətinə malik olması lazımdır. Əmtəə nişanında fərqləndirmə qabiliyyətinin tələb edilməsinin məqsədi, istehlakçı hüquqlarını mühafizə etməkdir. Belə ki, normal səviyyədə olan istehlakçı bir sahibkarın əmtəə nişanını, digər sahibkarların əmtəə nişanlarından fərqləndirə bilməlidir. Əmtəə nişanlarını fərqləndirə bilən isteh Sabih Arkan, Marka Hukuku, C I, Ankara 1997, s.43. Yaşar Karayalçın, Ticaret Hukuku, I Giriş- Ticari Đşletme, Ankara 1968, s.412. Ünal Tekinalp, Fikri Mülkiyyet Hukuku, Đstanbul 1999, s.332. lakçı, bir sahibkarın istehsal etdiyi (və ya satdığı) məhsul və (və ya) xidmətləri digər sahibkarların məhsul və (və ya) xidmətlərindən fərqləndirə biləcək. Buna görə də, bir birindən fərqlənməyən nişanların eyni kategoriyadakı məhsullar üçün əmtəə nişanı olaraq seçilməsi mümkün deyil. Məsələn, avtomobil istehsal edən iki sahibkarın hər ikisi Volvo və ya mobil telefon istehsal edən iki sahibkarın hər iksi Nokia nişanından istifadə edə bilməz. Məlum olduğu kimi bu məhsulları iki fərqli sahibkar istehsal edir və ikisinin də eyni vəya bir birinə oxşayan nişandan istifadə etməsi halında istehlakçı, həmin məhsullardan hansının sahibkar A-ya, hasının isə sahibkar B-yə aid olduğunu məhsulun markasına baxaraq müəyyənləşdirə bilməyəcəkdir. Buna görə də o, hər iki məhsulun eyni sahibkar tərəfindən istehsal edildiyini hesab edəcək. Bu isə, haqsız rəqabət meydana gətirəcəyi kimi, istehlakçı hüquqlarını da pozacaqdır. Başqa bir örnək, düyü məhsulları üçün selva kəliməsi və ya sadri kəliməsi əmtəə nişanı kimi qeydə alınıbsa, düyü istehsal edən başqa bir sahibkar ölkəmzidə selva və ya sadri işarəsini əmtəə nişanı kimi seçə bilməz. Bundan başqa, əmtəə nişanın fərqləndirmə qabiliyyəti əsasən, onun istifadə məqsədində də özünü göstərir. Məsələn, düyü istehsalı (və ya satışı) ilə məşğul olan heç bir sahibkar təkcə düyü kəliməsini əmtəə nişanı kimi qeydiyyata aldıra bilməz. Çünkü, düyü kəliməsinin bir şəxsin müstəsna səlahiyyətinə verilməsi digər sahibkarların hüquqlarını ciddi surətdə pozacağı kimi, eyni məhsulu istehsal edən sahibkarların istehsal etdiyi düyü məhsuları ilə düyü markası altından düyü məhsulunu istehsal edən sahibkarın məhsulunu bir-birindən fərqləndirmək də mümkün olmayacaqdır. Bu baxımdan tək başına fərqləndirmə qabiliyətti olamayan nişanlar, məsələn, su, həyat, yemək, çay, kitab, ekran və məhsulun növünü göstərən digər nişanlar həmin məhsullar üçün tək başına əmtəə nişanı olaraq seçilə bilməz. Lakin bu nişanların başqa işarələr ilə uzlaşmasından meydana gələn nişan, fərqləndirmə qabiliyyətinə də malikdirsə əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Məsələn, Final Çay və arxa fonda zirvə şəkili, Ülkər Yemək, Seçkin Kitab və digərləri əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Yuxarıdaki sualın cavabı kimi bir məsələnin də araşdırılması vacibdir. Quruluş baxımından, əmtəə nişanı əsasən iki amildən meydana gəlir. Bunlar əsas amil və köməkçi amildir. Əsas amil bir əmtəə nişanını oxşar əmtəə nişanlarından fərqləndirən amil olduğu halda, köməkçi amil isə, əsas amilə bağlı olan amildir. Məsələn, Final Çay 737

258 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process sözü və arxa fonda qarlı zirvə şəklindən ibarət əmtəə nişanı əsas və köməkçi amillərdən ibarətdir. Burada, əsas amil kimi final çay sözü seçildiyi halda, qarlı zirvə köməkçi amil kimi səciyyələnir. Təbii ki, ortaya belə bir sual çıxır. Bu qəbildən olan əmtəə nişanlarında fərqləndirmə qabiliyyəti hansı amildə tələb edilir? Yəni fərqləndirmə qabiliyyəti əsas amildə mi tələb ediləcək, yoxsa hər iki amildəmi axtarılacaq? Bu sualın cavabı əmtəə nişanını meydana gətirən işarələr baxımdın müxtəlif formalarda ola bilər. Belə ki, əmtəə nişanı əgər sözlərdən meydana gəlibsə, fərqləndirmə qabiliyəti əsas amil sayılan söz və ya söz birləşmələrində olmalıdır. Məsələn, böyük hərflərlə yazılan DAĞLAR sözü və bu sözün altında yazılan Qafqaz sıra dağlarından əl dəymədən fincana süzlən saf su cümləsindən ibarət nişan, meneral su məhsulu üçün əmtəə nişanı kimi qeydə alınmışdır. Məlum olduğu kimi, burada DAĞLAR sözü əmtəə nişanını əsas amili olduğu halda, Qafqaz sıra dağlarından əl dəymədən fincana süzülən saf su isə köməkçi amildir. Bu kimi nişanlarda əsas amillərin fərqlənmsi kifayyəttdir. Əgər əmtəə nişanı təkcə sözlərdən deyil, sözlər ilə birlikdə rəqəm, hərf, şəkil ve ya digər nişanlardan meydana gəlibsə, yalnızca sözlərin bir birindən fərqli olmasını tələb etmək kifayyət deyildir. Çünkü bu növ nişanlarda əsas amil, əmtəə nişanının, yəni müxtəlif nişanların uzlaşmasının bütöv formadaki görkəmi, yəni imicdir. Buna görə də, həmin görkəmin fərqlənmə qabiliyyətinə malik olması lazımdır. Başqa bir sözlə, bir neçə nişanın uzlaşmasından ibarət olan əmtəə nişanının fərqləndirmə qabiliyyətinə malik olubolmadığı təsbit edilərkən, həmin uzlaşmanı meydana gətirən hər bir nişanın ayrıca fərqləndirmə qabiliyyətinə malik olduğunu tələb etmək səhv qərarın verilməsi ilə nəticələnəcəkdir 4. Bu baxımdan əmtəə nişanını meydana gətirən müxtəlif nişanlardan birinə baxaraq onun fərqləndirmə qabiliyyətini təsbit etmək düzgün deyildir. Məsələn Beta Tea və Final Çay iki müxtəlif sahibkar tərəfindən istehsal edilən çay məhsullarının əmtəə nişanlarıdır. Hər iki nişanda da çay kəliməsindən istifadə edildiyi üçün onların fərqlənmə qabiliyyətinə malik olmadığını irəli sürmək səhvdir. Çünkü, ümumi görkəmi baxımından bu əmtəə nişanları bir-birndən fərqlənir. Bu fikri, Cola misalında və digər misallarda da müşahidə etmək mimkündür. 4 Sami Karahan, Ticari Đşletme Hukuku, Konya 2003, 4, s.147. Bundan başqa, əmtəə nişanının fərqləndirmə qabiliyyəti məfhumu, məhsulu istehsal edən və ya xidməti göstərən sahibkar həmin məhsul və ya xidmət arasındaki bağlantını da izah edən bir anlayışdır 5. Nəticə etibarı ilə deməliyik ki, bir nişanı hər hansı bir şəkildə digər nişanlardan fərqləndirən amil həmin nişanın fərqləndirmə qabiliyyəti adlanır və ƏNQ-un da sayılan nişanlar fərqləndirmə qabiliyyətinə malik olduğu halda əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. B. Əmtəə Nişanı Kimi Seçilə Bilən Nişanlar 1. Sözdən Đbarət Nişanlar Əmtəə Nişanlarının Qeydə Alınması Barədə Đddia Sənədinin Verilməsi və Ekspertizası Qaydalarının (bundan sonra ƏNQA Qaydaları olaraq adlandırılacaqdır) 2-ci bəndinə görə, sözlər, şəxsi adlar və onların kombinasiyaları sözdən ibarət əmtəə nişanlarına aiddir. a. Şəxs Adları Şəxs adları ifadəsi ilə qanunvericiliyin nəyi nəzrədə tutduğunu ƏNQA Qaydaları açıqlayır. Buna görə, müəssisə adı, soyadlar, adlar şəxs adlar kateqoriyyasına daxil olan nişanlardır (ƏNQA Qaydaları b.2). Hesab edirik ki, burada müəssisə adı ilə nəzərdə tutulan bir müəssisənin, yəni təşkilatın firma adı və ya mağaza (işlətmə) adıdır. Məsələn, Hüquq Ədəbiyyatı Nəşriyyatı MMC-i bu adını çap etdiyi kitablar üçün əmtəə nişanı kimi seçə bilər. Çünkü bu ad həmin şirkətin firma adıdır. Lakin başqa bir şirkət, məsələn, Digesta Nəşriyyatı MMC-i, Hüquq Ədəbiyyatı Nəşriyyatı MMC nişanını çap etdiyi kitablarda əmtəə nişanı kimi göstərə bilməz. Çünki, bu nişanın seçilməsi halında, Hüquq Ədəbiyyatı Nəşriyyatı MMC-nin firma adı hüququ pozulacağı kimi, istehlakçılar baxımından da müəyyən qarışıqlıqlar da meydana gələcəkdir. Bu isə, haqsız rəqabət ve istehlakçı hüquqlarının pozulması ilə nəticələnəcəyi üçün qanunvericilik şirkətlərin firma adlarının mühafizə olunmasına əhəmiyyət verir. Fiziki şəxslərin adlarına gəlincə, ƏNQA Qaydalarına görə, fiziki şəxsin soyadı və adı ayrı-ayrılıqda əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Təbii ki, burada ortaya belə bir sual çıxır. Fiziki şəxsin soyadı və adı birlikdə əmtəə nişanı kimi seçmək olmaz mı? Bildiyimiz kimi, ölkəmizdə 1883-cü il tarixli Paris Konvensiyasına uyğun olaraq əmtəə nişanının seçilməsi mövzusunda geniş sərbəstlik verilmişdir. Bu baxımdan bir nişanın əmtəə nişanı ola bilməyəcəyini qanun açıq olaraq nizamlamadığı halda, həmin nişanı əmtəə nişanı kimi seçmək 5 Tekinalp, s

259 II International Congress mümkündür. Fiziki şəxsin soyad və adının birlikdə əmtəə nişanı ola bilməsini qadağan edən hər hansı bir qanunvericilik norması mövcud deyildir. Ona görə də, bu qəbildən olan nişanları əmtəə nişanı kimi qeydiyyata aldırmaq mümkündür. Doktirina və tətbiqatda olan əsas fikir də yuxarıda qeyd edildiyi kimidir 6. Yəni, fərqlənmə qabiliyyətinə malik olması şərti ilə fiziki şəxsin ad və soyadı birlikdə və ya ayrı-ayrı əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Məsələn, Uyar Dr.Öetker, Karaca, Ford, Phillipe&Moris, VVilliam& Brovvson və digərləri müxtəlif ölkəlrdə qeydə alınmış fiziki şəxsin ad və soyadından ibarət əmtəə nişanlarıdır. Əmtəə nişanı kimi seçilən ad və (və ya) soyadın fiziki şəxsin öz adı və soyadı olması da şərt deyildir. Yəni şəxs başqasına aid bir adı və (və ya) soyadı əmtəə nişanı kimi seçə bilər. Lakin məşhur şəxslərin ad və soyadları istisnadır. Yəni, məşhur bir şəxsin ad və soyadını marka olaraq seçmək istəyən sahibkar, həmin məşhur şəxsin iczəsini almalıdır. Məsələn, musiqi mərkəzləri üçün Ağadadaş Ağayev, futbol topları üçün Hakan Şükür, boks əlcəkləri üçün Məhəmməd Əli kimi adların əmtəə nişanı olaraq qeydə alına bilməsi üçün həmin məşhur şəxsin (və ya vərəsələrinin) razılığı alınmalıdır. Sahibkarın icazə almadan məşhur bir şəxsin adını marka olaraq seçməsi ilə meydana gələn problem, mülki hüquq problemidir və həmin problem qeydiyyata alınan nişanın məşhur bir şəxsin adı olub olmadığına görə həll edilir. Çünki, fiziki şəxs ad və (və ya) soyadının əmtəə nişanı kimi qeydə alınması, başqa bir şəxsin şəxsiyyət hüquqlarını pozmamalıdır 7. Marka kimi qeydiyyata alınan ad və (və ya) soyadının məşhur bir şəxsə aid olması təsbit edilərsə, ad və (və ya) soyadın sahibi (və ya vərəsəsi) Mülki Məcəlləmizin (bundan sonra MM olaraq adlandırılacaq) göstərişlərinə əsasn həmin ad və (və ya) soyadın mühafizə edilməsini tələb edə bilər. (MM.m.26). Başqasına aid və məşhur olmayan fiziki şəxs adı və (və ya) soyadı sahibkar tərəfindən əmtəə nişanı kimi istifadə edilərək tandilibsa, eyni adı və (və ya) soyadı daşıyan şəxs həmin adi əmtəə nişanı kimi eyni və ya oxşar məhsullar üçün seçə bilməz. Seçə bilməsi üçün bu ad və (və ya) soyada (nişana) köməkçi amillər əlavə edilməli və meydana gələn uzalaşmanın ümumi görkəmi əvvəlki nişanlardan fərqlənməlidir. Bundan başqa, sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən və nikahda olan xanım, nikah dövründə 6 7 Arkan, s.41; Tekinalp, s.334. Karahan, s.148. həyat yoldaşının soyadını istehsal etdiyi məhsulları və ya göstərdiyi xidmətlər üçün əmtəə nişanı kimi qeydiyyata aldırıbsa, boşandıqdan sonra da həmin soyaddan əmtəə nişanı kimi istifadə edə bilər (Ailə Məcəlləsi m.28.7). Ayrıca, fiziki şəxsin ad və (və ya) soyadının əcnəbi dildə olması, həmin nişanın ölkəmizdə marka olaraq qeydə alınmasına mane deyil. b. Şəhər, rayon, bölgə, kənd, qəsəbə adları Qanunvericilikdə şəhər, rayon, bölgə, kənd, qəsəbə kimi adların əmtəə nişanı olub olmayacağı haqqında açıq göstəriş mövcud deyildir. Yuxarıda ifadə edilən sərbəstlik qaydasını nəzərə alsaq, ayrıca bu adların birinci növbədə söz olduğunu xatırlasaq deməliyik ki, şəhər, rayon, bölgə, kənd, qəsəbə kimi adlardan ibarət nişanlar da əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Doktirinadaki əsas fikir də qeyd olunduğu kimidir 8. Lakin bu sahədə müəyyən məhdudiyyətlər də mövcuddur. Məsələn, Şəki Şəhəri kəliməsi, Şəki rayonunda ipək istehsalı ilə məşğul olan hər hansı bir sahibkar tərəfindən tək başına əmtəə nişanı kimi qeydiyyata aldırılması, həmin şəhərdə ipək istehsalı ilə məşğul olan digər sahibkarların hüquqlarını pozacaqdır. Buna görə də şəhər, rayon, bölgə, kənd qəsəbə adlarının tək başına deyil, əlavə (köməkçi) amillər 9 ilə birlikdə əmtəə nişanı kimi qeydə alınması məqsədə uyğundur. Bundan başqa bu qəbildən olan adlardan ibarət əmtəə nişanları təbii ki, istehlakçını həmin məhsulun coğrafi mənşəyi haqqında da yanıltmamlıdır. Çünkü, ƏNQ-un 5-ci maddəsinə görə, istehlakçını yanılda bilən işarələr əmtəə nişanı kimi qeydə alınmaycaqdır. Ayrıca, hesab edirik ki, şəhər (rayon, bölgə, kənd) adını əmtəə nişanı kimi qeydə aldırmaq istəyən sahibkar, həmin şəhərin (rayonun, bölgənin, kəndin) əlaqədar təşkilatından bu mövzuda icazə almalıdır. Hesab edirik ki, bu yol ilə üstündə həmin şəhər içtimaiyyətin hüququ olan şəhər (rayon, kəndə, qəsəbə) adından içtimai mənafəyə zidd olan məqsədlər üçün istifadə edilməsinə mane olmaq mğmkğn qalcaqdir. Ayrıca bu yol müəyyən bir təcrübənin də formalaşmasına imkan verəcəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, burada icazəni vərəcək olan təşkilatın düzgün və məqsədə uyğun seçilməsi önəmlidir. c. Sözlər Əmtəə nişanları qanunvericiliyinə görə, söz və ya söz birləşmələri də sözlərdən ibarət əmtəə 8 9 Arkan, s.15 Məlumat üçün bax: Mübariz Yolçiyev, Əmtəə Nişanı Məfhumunun Hüquqi Təhlili, s.243. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor Đnstitu Elmi Axtarışlar Jurnalı XXII s

260 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process nişanları sinifinə daxil olub, marka olaraq qeydə alınan nişanlardandır. Məlum olduğu kimi, söz - dən ibarət əmtəə nişanı, tək bir sözdən və ya bir neçə söz birləşməsindən meydana gələ bilər 10. Məsələn, Bizi Birləşdirən Beynəlxalq Bankdır, Mükəmməl Dad, Qafqaz Üniversiteti, Mükəmməl Tədris, Çağdaş Elm, Texniki Nailiyyət kimi reklam şüarlarını da marka olaraq seçmək mümkündür. Bundan başqa, əmtəə nişanı kimi seçilən sözün müəyyən bir mənaya malik olması şərt deyil. Yəni heç bir mənası olmayan sözlər də marka ola bilər. Bu baxımdan, ZərrəN, HayikA, GalaborD, MesraM kimi heç bir mənası omayan sözlər marka ola biləcəyi kimi, Sevda, Ülkər, Əlvan, Metro kimi müəyyən bir mənanı ifadə edən sözlər də marka olaraq qeydiyyata alına bilər. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, əmtəə nişanı kimi seçilən sözün yadda asan qalan, istehlakçını və rəqibləri təhqir və ya təhrik etməyən, ayrıca mənfi mənalar daşımayan söz olması sahibkarlıq fəaliyyətinin uğurları baxımından əhəmiyyətlidir. Buna görə də, yaddaşda asan qalan, hamının rəğbətni qazanan sözlərin marka olaraq seçilməsi sahibkarın ticarət həcimini daha da artıracaqdır. Ayrıca, əmtəə nişanı olaraq seçilən sözün, istehlakçıları aldatmaması da şərtdir. Belə ki, qanunvericiliyə görə əgər hər hansı bir nişan istehlakçıları aldadırsa, marka olaraq qeydə alına bilməz (ƏNQ.m.5.f; ƏNQA Qaydaları b.4.ə). Đstehlakçıları aldatmasına baxmayaraq marka olaraq qeydə alınan nişanlar isə, ƏNQ-un 29-cu maddəsınə əsasən etibarsız sayıla bilər. Məsələn, bildiyimiz kimi, üzərinə halal, halaldır və ya buna oxşar sözlər yazılaraq satılan və ya istehsal edilən məhsulun tərkibinin Đslam dini qaydalarına uyğun oluğu haqqında istehlakçılarda əsaslı təəsürrat (fikir) meydana gəlir. Bu prinsip bütün dünyada olduğu kimi ölkəmizdə də qəbul edilir. Yəni istehlakçı, mağazadan halal kolbasa və ya halal nişanını daşıyan digər bir məhsul tələb etdiyi vaxt, əslində keyfiyyəti və tərkibi Đslam dininin qaydalarına uyğun olan bir əmtəəni tələb edir. Halal nişanını daşıyan məhsulun tərkibi və keyfiyyəti Đslam dinin qaydalarına uyğun deyilsə, məsələn, məhsulun tərkibində, donuz məmulatı və ya sipirtli içki mövcuddursa, bu halda istehsalçının və ya satıcının halal nişanı vasitəsi ilə istehlakçını aldatdığı, onun təəsurratlarından sui istifadə etdiyi ortaya çıxmaqdadır. 10 Tekinalp, s.335. Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən firmalrdan birinin istehsal etdiyi məhsulardan bəzilərinin tərkib və keyfiyyəti Đslam dininin qaydalarına uyğun olmadığı halda, firma həmin məhsulları da Halal əmtəə nişanını altında satışa çıxarır. Qeyd edilən şirkət bu yol ilə istehlakçıları aldadaraq haqsız qazanc əldə edir. Kütləvi Đnformasiya Vasitələri nümayəndələri bu firmadan hüquqa zidd hərəkətin səbəbini soruşduqda, firma nümayndəsi hadisəni belə izah etmişdi; Halal nişanı bizim əmtəə nişanımızdır və biz bu nişan altında istehsal etdiyimiz məhsulun tərkibini istədiyimiz kimi təspit edə bilərik. Biz burada, firmaya cavab vermək məqsədində deyilik. Məqsədimiz hadisəni hüquqi baxımdan təhlil etməkdir. Hesab edirik ki, halal nişanı müxtəlif səbəblərdən dolayı tək başına və ya istehlakçıları aldatdığı halda da köməkçi amillər ilə birlikdə əmtəə nişanı kimi seçilə bilməz. Məsələnin müxtəlif yönlərini nəzərə alaraq təhlil etmək lazımdır. Birincisi, yuxarıda qeyd edilidiyi kimi, halal nişanı məhsulun keyfiyyət və tərkibinin Đslam dini qaydalarına uyğun olduğunu təsdiqləyən bir qarantiya nişanıdır. Belə ki, bu nişan bütün dünyada istehlakçıya məhsulun tərkib və keyfiyyətinin Đslam dini qaydalarına uyğun olduğuna dair təminat verir. Bu baxımdan məhsulun keyfiyyətinə dair qarantiya verən halal işarəsinin bir sahibkar tərəfindən tək başına marka olaraq qeyiyyata aldırılması qəbul edilməzdir. Bu fikri, ƏNQ-un 5-ci maddəsinə (c) bəndi və ƏNQA Qaydalarının 4/b bəndi də dəstəkləməkdədir. Həmin göstərişlərə görə, əmtəələrin keyfiyyətini göstərən nişanların əmtəə nişanı olaraq qeydə alınması qadağandır. Çünki, məhsulun keyfiyyətini göstərən və ya keyfiyyətinə dair təminat verən nişanın bir sahibkar tərəfindən marka olaraq qeydiyyata aldırılması halında, həmin nişan üzərində o müstəsna hüquq əldə edəcəkdir. Bunun da nəticəsində, digər sahibkarlar keyfiyyət və tərkibi Đslam dinin qaydalarına uyğun olan məhsul istehsal etsələr belə halal nişanından istifadə edə biləməyəcəklər. Đstifadə etdikləri halda, birinci sahibkarın əmtəə nişanı hüququ (müstəsna hüququ) pozulacaqdır. Bu isə, yol verilməzdir. Ona görə də, halal nişanın tək başına əmtəə nişanı ola bilməsi mümkün deyil. Ayrıca, TSE, AZS, ĐSO 9000 Label nişanları kimi məhsulun keyfiyyət və tərkibinə qrantiya verən, halal nişanı üzərində bir sahibkara əmtəə nişanı hüququnun (müstəsna hüququn) verilməsi, keyfiyyət və tərkibi Đslam dini qaydalarına uyğun məhsul istehsal edən digər sahibkarların rəqabət hüququnu da pozacaqdır. Bu isə haqsız rəqabətin meydana gəlməsinə səbəb olcaq. 740

261 II International Congress Ona görə də halal nişanı üzərində hər hansı bir sahibkara marka hüququnun (müstəsna hüququn) verilməsi həm əmtəə nişanları, həm də haqsız rəqabət qanunvericiliyimizə görə yol verilməzdir. Đkincisi, yuxarıda ifadə edildiyi kimi, hər hansı bir nişanın marka olaraq qeydə alına bilməsi üçün həmin nişanın fərqləndirmə qabiliyyətinə malik olması lazımdır. Yəni məhsulun hansı sahibkar tərəfindən istehsal edildiyini məhsulun əmtəə nişanına baxaraq təsbit etmək mümkün olmalıdır. Bu yönü ilə halal nişanının tək başına fərqləndirmə qabiliyyətinə malik olduğunu ifadə etmək mümkün deyildir. Məsələn, mağazada həm A firmasının istehsal etdiyi, həm də B firmasının istehsal etdiyi və halal nişanını daşıyan məhsullar mövcuddur. Burada qarantiya nişanı olan halal nişanı vasitəsi ilə məhsulun A və ya B firmasına aid olduğunu təsbit etmək mümkün deyil. Fərqləndirmə qabiliyyətinə malik olmadığı üçün, halal nişanını tək başına əmtəə nişanı kimi seçmək yol verilməzdir. (ƏNQ.m.5/b və ƏNQA Qaydaları m.4/a). Üçüncüsü, qeyd edildiyi kimi, əmtəə nişanı kimi seçilən nişan istehlakçını aldatmamlıdır. (ƏNQ.m.5/f və ƏNQA Qaydaları m.4/ə). Bu baxımdan tərkibində donuz məmulatları, donuz yağı və ya Đslam dinin qaydalarına zidd olan başqa bir maddə daşıyan məhsulun üzərinə əmtəə nişanı kimi və ya başqa bir məqsədlə halal nişanının yazılması Əmtəə Nişanları qanunvericiliyini pozduğu kimi, Đstehlakçı Hüquqularnın Müdafiəsi qanunvericiliyini də pozur. Ayrıca, tərkibində donuz yağı olan məhsulun üzərinə halal markasının qoyulması, ƏNQA Qaydalarının 4-cü maddəsinin (d) bəndinə görə, dini heysiyyatları təhqir edən çağrışlar olaraq da qəbul edilir. Yuxarıda sayılan hallar hər hansı bir nişanın maraka olaraq qeydə alınmasından imtina edilməsinin mütləq əsaslarıdır (digər mütləq əsaslar üçün bax. ƏNQ. m.5). Yəni, əmtəə nişanı olaraq qeydə alınması tələb edilən nişan, ƏNQ-un 5-ci maddəsində sayılan mütləq imtina əsaslarından birinə ziddirsə, verilən iddia ərizəsi rədd edilməlidir. Amma yuxarıda bəhs edilən firma, halal nişanı ilə qanunvericiliyin müxtəlif normalarını pozduğu halda, həmin nişanı əmtəə nişanı kimi qeydə aldırdığını iddia edir. Bu əslində mümkün olmayan bir haldır. Amma qeydə alınsa belə, həmin nişanı ƏNQ-un 29-cu maddəsinə əsasən etibarsız saymaq mümkündür. Bu göstərişə görə, əmtəə nişanı həmin qanunun 1-ci maddəsində nəzərdə tutulan əmtəə nişanı anlayışına uyğun gəlmirsə və ya 5-ci maddənin tələbləri pozulmaqla qeydə alınmışsa, tamamiylə və ya qismən etibarsız sayıla bilər. 2. Təsviri Elementlər Əmtəə nişanları haqqında qanunvericiliyə görə, təsviri elementlər əmtəə nişanı kimi seçilə bilər (ƏNQ.m1). Təsviri elementlərin nələrdən ibarət olduğunu isə, ƏNQA Qaydalarının 2-ci bəndi nizamlayır. Buna görə, canlı vucudlar, cansız əşyalar, təbiət obyektləri və başqa obyektlər, şəkillər və rəmzlər, həmçinin istənilən formalı fiquqrlar, xəttlərin və ləkələrin kombinasiyyası, müstəvi fiqurlar- təsviri elementdir. Bu baxımdan, Addidasın xəttləri, Pumanın pələng şəkli və digər nişanlar təsviri elementlədir. Təbii ki, burada təsviri element ifadəsi hər növ şəkili, sözün şəkli formasını, qrafikləri, rəng kombinasiyyalarını əhatə edir 11. Ayrıca təsviri element, uzlaşdığı digər nişanlarla birlikdə də əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Məsələn Lacoste sözü və Timasah şəkili bu qəbildən olan əmtəə nişanlarından biridir. Bundan başqa, təsviri element və ya ümumiyyətlə əmətə nişanı şişirdilmiş formada, yaxud xəyal məhsulu ola bilər. Lakin bu şişirdilmə haqsız rəqabət meydana gətirməməlidir. Məsələn, Azərbaycanda istehsal edilmədiyi halda, məhsulun üzərinə Azərbaycan Malı ifadəsinin yazılması və ya Azərbaycanı xatırladan şəkilin çəkilməsi haqqsız rəqabət meydana gətirəcəyi üçin qəbul edilmir. Bundan başqa şəxs öz şəkllini, müəllif hüququnu va ya patentini də əmtə nişanı kimi seçə bilər. Adın mühafizəsində olduğu kimi, bu qəbildən olan nişanlar üzərində hüququ olmayan şəxs həmin nişanları marka olaraq qeydə aldırdığı zaman, hüququ pozulan şəxs mülki qanunvericiliyə əsasən hüququnu qoruya bilər. Ayrıca, hərəkət cinayətdirsə, şəxs cinayət məsuliyyətinə də cəlb oluna bilər. 3. Hərflər və Rəqəmlər Əmtəə nişanları haqqında qanuvericiliyə görə, hərflər və ya rəqəmlər də əmətəə nişanı olaraq qeydə alına bilər (ƏNQ.m.1 və m.4; ƏNQA Qaydaları m.2). Burada əhəmiyyətli olan məsələ, hərfin və ya rəqəmin fərqləndirici qabiliyyətidir. Fərqləndirici xarakterə malik olmayan A hərfinin və ya 5 rəqəminin bir şəxisn adına əmtəə nişanı olaraq qeydə alınması o nişan üzərində həmin şəxsə müstəsna səlahiyyət verəcəyi üçün qəbul edilmir 12. Çünkü, A hərfi əlifbada bir dənədir və bu hərfin bir şəxsin müstəsna səlahiyyətinə verilməsi haqsız rəqabət meydana gətirəcəkdir. Ayrıca hərf və ya rəqəmin latın əlifbası hərflərindən və ya rəqəmlərindən olması da şərt deyil Arkan, s.41. Karahan, s

262 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Əmtəə nişanı olaraq seçilən hərf və ya rəqəm Ərəb, Çin, Yapon, Rus və digər dillərdə də ola bilər 13. Fərqləndirici xarakterə malik olan hərf və rəgəmlərdən ibarət markalara misal olaraq AEG, BMVV, ATV, Levis 501, Nokia 8110 və digər niaşanları göstərmək mümkündür. D. Üç Həcimli Formalar ƏNQ-un 4-cü maddəsinə görə, əmtəənin forması və ya onların qablaşdırılması da əmtəə nişanı olaraq seçilə bilər. Bu göstəriş Azərbaycanda üç həcimli formaların əmtəə nişanı ola biləcəyini təsdiqləyir. Eyni fikir demək olar ki, Paris Konvensiyasına qoşulan bütün ölkələrdə qəbul edilir. Bu baxımdan Coka-Colanın şüşəsi, Mersedes avtomobilinin ulduzu üç həcimli forma kimi qeydə alınmış məşhur əmətəə nişanlarıdır. Ayrıca unutmamaq lazımdır ki, üç həcimli formanın da əmtəə nişanı ola bilməsi üçün fərqləndirici xarakterə malik olması labüddür. Yəni, məhsulun bilinən forması və ya texniki nəticənin əldə edilməsi üçün lüzumlu olan forma yaxud məhsula əsil dəyərini verən forma əmtəə nişanı olaraq qeydə alına bilməz. 4. Rənglər ƏNQ-un 4-cü maddəsinə görə, rənglərin və digər nişanların uzlaşması əmtəə nişanı kimi qeydə alına bilər. Məsələn sarı gırmızı rənglə GS hərflərinin uzlaşması marka ola bilər. Lakin təkcə qırmızı və ya başqa bir rəngin əmtəə nişanı olaraq qəbul edilməsi mümkün deyil. Çünkü, rəngin marka olaraq qeydə alınması, həmin rəng üzərində hüquq sahibinə müstəsna bir səlahiyyət verir. Bu isə, haqsız rəqabət meydana gətirir. Çünki, göy gurşağında yeddi əsas rəng mövcuddur. Bu yeddi rəng üzərinədə yeddi şəxsə müstəsna sələhiyyət verildiyi halda, digər şəxslər üçün əmtəə nişanı ola bilən rəng qalmayacaqdır. Bu baxımdan, Türkiyə Ali Məhkəməsinin qəbul edtiyi bir qərarla, rənglərin tək başına əmtəə nişanı olması qadağan edilmişidir. (Yarq. 11HD ; E.97/3559; K.97/5433) Səsələr, Dadlar və Ətirlər Qanunvericilikdə səslərin, dadların və ətirlərin əmtəə nişanı kimi qeydə alınmasının mümkün olubolmadığı haqqında açıq norma mövcud deyil. Doktrinada səslərin, dadların, ətirlərin əmtəə nişanı qabiliyyəti mübahisə edilir. Bir fikirə görə, səslər, ətirlər və dadlar əmtəə nişanı olaraq qeydə alına bilməz. Çünkü qanunvericilkdə bu nişanların əmətəə nişanı ola biləcəyi haqqında açıq norma yoxdur 15. Bizimdə qəbul etdiyimiz başqa bir fikirə görə, səslər, dadlar, ətirlər əmtəə nişanı kimi qeydə alına bilər 16. Çünki dünyada qəbul edilən əsas qaydaya görə, nişanı təsviri incəsnət yolu ilə çəkmək, oxşar şəkildə ifadə etmək, çap etmək, sayını çoxaltmaq mümkündürsə, əmtəə nişanı kimi qeydə alına bilər. Bu baxımdan səslər (mellodiyalar) musiqi notalarında yazıldığı halda, ətir və dadaların kimyəvi formulları yazıldığı halda, həmin nişanı təsviri incəsənət yolu ilə çəkmək, oxşar şəkildə ifadə etmək, çap etmək, sayını artırmaq mümkün olacaqdır. Buna görə də kompüterdə Windows proqramı açılarkən səslənən mellodiyanı, bir bəstəni və ya aslan nərəsini və digərlərini notlarda yazmaq şərti ilə, ipək əl-üz sabunlarının xüsusi ətrinin və ya şəki pitisi, beyti kababı, urfa lahmacunu, şəki paxlavası dadının kimyəvi formulunu yazmaq şərti ilə əmtəə nişanı kimi seçmək mümkündür. Səslərin, dadların, ətirlərin marka ola biləcəyi fikirini dəstəkləyən başqa bir fikirə görə, fərqləndirici xarakterə malik olması və istehlakçıları aldatmaması şərti ilə bütün nişanlar əmtəə nişanı olaraq seçilə bilər. Bu mövzuda irəli sürələn qadağan edici fikirin Prais Konvensiyası qarşısında əhəmiyyəti yoxdur 17. Bu bir həqiqətdir. Çünki, qanunvericiliyə görə, Beynəlxaq Konvensiyalar ölkəmizin qanunlarından üstündür. Yəni ƏNQ-un normaları Konvensiyanın normalarından fərqlidirsə, Konvensiyanın normaları tətbiq edlir. Məsələn, hesab edək ki, ölkəmizdə ƏNQ-unda səslərin, dadların və ətirlərin əmtəə nişanı olması qadağan edilib. Almaniyada səs, dad və ya ətir nişanını əmtəə nişanı kimi qeydə aldıran şəxs, Paris Konvensiyasının 6-cı təkrar maddəsinə əsasən, ölkəmizdə də həmin nişanın qeydə alınmasını tələb edə bilər. Hesab edək ki bu reallaşdı. Ölkəmizin qanunvericiliyi səslərin, dadların, ətirlərin əmtəə nişanı qabilyyətini qadağan etsə də, bu halda Konvensiya qaydalarını tətbiq etməli olacayıq. Yəni, Almaniyada qeydə alınan bir nişanı ölkəmizdə də qeydiyyata almalı olacayıq. Həmin nişanın qeydə alınması üçün müvafiq icra orqanın qəbul etdiyi qərar bir nümunə təşkil edəcək və artıq digər sahibkarlar da səs, ətir, dad nişanlarının qeydə alınmasını tələb edə biləcəklər. Buna görə də, qadağan edici normanın Paris Konvensiyası qarşısında heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Yəni, səs,dad, ətir nişanları qanuvericiliyimizdə nəzərdə tutulmasa belə əmətə nişanı olaraq qeydə alına bilər. Nəticə Ticarət hüququnun əsas anlayışlarından bri olan əmətəə nişanı, bir sahibkarın istehsal etdiyi Tekinalp, s.335. Karahan. s.141. Karayalçın, s Reha Poroy, Ticari Đşletme Hukuku, 5.B., Đstanbul 1990; Arkan, s

263 II International Congress məhsul və (və ya) göstərdiyi xidmətləri başqa bir sahibkarın istehsal etdiyi məhsul və (və ya) göstərdiyi xidmətlərdən fərqləndirən nişandır. Qeyd olunan tərif əmətəə nişanı məfhumunun iki əsas elementi olduğunu təsdiqləyir. Bunalardan birincisi nişan elementi olub, sözləri, şəxs adlarını, hərfləri, rəqəmləri, təsviri elementləri (şəkilləri), əmtəələrin forması və ya onların qablaşdırılmasını (yəni üç həcimili şəkilləri), rənqlər və yuxarıda sayılan nişanların uzlaşmasını əhatə edir. Đkinci element isə seçilən nişanın fərqlənmə qabiliyyətinə malik olmasıdır. Başqa bir sözlə, yuxarıda sayılan nişanların əmtəə nişanı kimi qeydə alına bilməsi üçün digər nişanlardan fərqlənməsi lazımdır. Əmtəə nişanında fərqlənmə qabiliyyətinin tələb edilməsinin məqsədi isə, istehlakçı hüquqlarını mühafizə etmək olduğu kimi, haqsız rəqabətə də mane olmaqdır. Ölkəmiz ci il tarixində 1883-ci il tarixli Paris Konvensiyasına qoşulduqdan sonra ci il tarixində Əmtəə Nişanları və Coğrafi Göstəricilər Haqqında Qanunu qəbul etdi. Bu qanun Konvensiyaya uyğun olaraq, əmətəə nişanın seçilməsi və seçilən nişanın növü baxımından sərbəstlik qaydasını gətirdi. Həmin qaydaya görə, sözlər, şəxs adları, hərflər, rəqəmlər, təsviri elementlər (şəkilllər), əmtəələrin forması və ya onların qablaşdırılması (yəni üç həcimili şəkillər), rənqlər və yuxarıda sayılan nişanların uzlaşması əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Hesab edirik ki, qanunvericiliyin imperativ normalarına, içtimai qaydaya, əxlaqa, şəxsiyyətə və mənəviyyata zidd olamayan bütün nişanlar, hətta qanunda göstərilməsə belə əmtəə nişanı kimi seçilə bilər. Bu baxımdan, səsləri (mellodiyyalar) musiqi notalarında yazaraq, ətir və dadaları kimyəvi formullarını göstərərək əmtəə nişanı kimi qeydə aldırmaq mümkündür. Ayrıca, haqsız rəqabətin meydana gəlməməsi və istehlakçıların müdafiə olunması baxımından da seçilən nişan fərqləndirmə qabiliyyətinə malik olmalı, həmçinin istehlakçını aladatmamlıdır. ƏDƏBĐYYAT ARKAN Sabih, Marka Hukuku, C I, Ankara 1997 KARAHAN Sami, Ticari Đşletme Hukuku, Konya 2003, KARAYALÇIN Yaşar, Ticaret Hukuku, I Giriş- Ticari Đşletme, Ankara 1968, POROY Reha, Ticari Đşletme Hukuku, 5.B., Đstanbul 1990; TEKINALP Ünal, Fikri Mülkiyyet Hukuku, Đstanbul 1999, YOLÇĐYEV Mübariz, Əmtəə Nişanı Məfhumunun Hüquqi Təhlili, s.243. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor Đnstitu Elmi Axtarışlar Jurnalı XXII s

264 PĐYASA EKONOMĐSĐNE GEÇĐŞ SÜRECĐNDE ORTA ASYA TÜRK CUMHURĐYETLERĐNDE YOKSULLUK Yrd.Doç.Dr. Tuncay GÜLOĞLU Kocaeli Universitesi ĐĐBF Çalışma Ekonomisi ve Endüstri Đlişkileri Bölümü. ÖZET 1990 ların başında Sovyetler Birliğinin dağılması diğer Sovyet Cumhuriyetleri gibi Orta Asya Türk cumhuriyetlerini de etkilemiştir. Piyasa ekonomisine geçiş sürecinde bu ülkeler diğer problemlerin yanında ciddi boyutta yoksulluk problemi ile de karşılaşmışlardır. Bu çalışmada da bu ülkelerde yaşanan yoksulluk sorunu değişik boyutları ile ele alınacaktır. Anahtar Kelimeler: Yoksulluk, Orta Asya, Yoksulluk Sorunu. POVERTY IN CENTRAL ASIAN TURKISH REPUBLICS DURING THE TRANSITION PERIOD TO MARKET ECONOMY ABSTRACT The disintegration of Soviet Union affected Central Asian Turkish Republish like other Soviet countries. In addition to other problems, these countries faced up poverty problem in serious dimension. In this study, we examine experiencing poverty problem with different dimensions. Keywords: Poverty, Central Asia, Poverty Problem 1. Giriş 1945 ten sonra ortaya çıkan ABD-Sovyetler Birliği merkezli dünya düzeni 1980 lerin sonunda geçerliliğini yitirmiş ve Sovyetler Birliği nin dağılması ile de tarihteki yerini almıştır. Sovyetler Birliğinin dağılması ve bu coğrafyadaki milletlerin bağımsızlığını kazanması ile beraber eski Sovyet coğrafyasında da her yönüyle yeni bir döneme girilmiş ve değişim süreci başlamıştır. Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra ortaya çıkan devletlerin hemen hepsinde başlayan siyasi değişim hareketlerinden sonra bir taraftan merkezi ekonomik model tasfiye edilirken diğer taraftan demokratik bir toplum ve ekonomik kalkınma için çeşitli programlar uygulamaya konulmuştur larda yaşanan süreçte Komünist Partinin mutlak hakimiyetine dayanan siyasi rejim yerine demokratik rejim, devlet ve yarı devlet egemenliğine dayanan mülkiyet rejimi yerine özel mülkiyete dayanan rejim ve bürokratik koordinasyon merkezli rejim yerine piyasa koordinasyonuna dayanan rejim ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda belkide 20. yüzyılın en önemli sosyo-politik ve sosyo-ekonomik olayı sosyalist sistemin çökmesidir. Bu gelişme ile Sovyetler Birliği bünyesinde bulunan birçok ülke ile yine sosyalist sistemi uygulayan diğer ülkeler yeni bir sürece girmişlerdir. Đşte bu gelişmelerden ençok etkilenen ve değişimi yaşayan ülkelerin başında Orta Asya Türk Cumhuriyetleri gelmektedir (Egeli, 2002: 38). Orta Asya olarak ifade edilen bölge tarihsel olarak olarak Batı Türkistan olarak da adlandırılmaktadır. Bu bölge 1990 öncesi dönemde Sovyetler Birliğine bağlı cumhuriyetlerden oluşurken günümüzde bağımsızlığını kazanmış beş cumhuriyet Orta Asya Türk cumhuriyetlerini oluşturmaktadır. Bunlar Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan Türkmenistan ve Tacikistan dır. Bu cumhuriyetler ayrı devletler olsalar da tarihsel ve kültürel olarak birbirine çok yakın halklardan oluşmaktadırlar. Orta Asya olarak günümüzde ifade edilen tarihi Batı Türkistan bölgesi 4 milyon km² lik bir alana yayılmıştır. Bölge Çin, Rusya, Ukrayna, Đran ve Afganistan arasında önemli bir geçiş noktası olması nedeni ile stratejik öneme sahiptir. Bölgenin diğer bir özelliği oldukça zengin petrol, doğal gaz, ve mineral yataklarına sahip olmasıdır. Orta Asya bölgesi genellikle çöllerle kaplı bir bölgedir. Buna rağmen çoğunluğu Fergana vadisi ile Amu Derya ve Siri Derya arasındaki bölgelerde olmak üzere 56 milyonun üzerinde insan bu bölgede yaşamaktadır. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri içinde en geniş yüzölçümüne sahip ülke 2.7 km² ile Kazakistandır.Bu ülkenin kapladığı alan Fransa nın 5 katıdır. Nüfus açısından en büyük ülke ise 25 milyonu aşkın nüfusu ile Özbekistandır Çarlık Döneminde ve daha sonra Sovyetler Birliği döneminde yaklaşık 140 yıllık bir dönemde bu bölge Rus hakimiyetinde kalmıştır. Bu bakımdan aynı zamanda bu ülkeler Sovyet ortak mirasına sahip olma ortak özelliğine de sahiptirler (Falkingham, 1999: 1) ların başında Sovyetler Birliğinin dağılmasının ardından başlayan transformasyon süre- 744

265 II International Congress cince Türk cumhuriyetleri üç temel hedefe yönelmiştir. Bunlar: 1. Đktisadi Yeniden Yapılanma: Burada hedef marksizimden ayrılıp pazar ekonomisine geçmektir, 2. Siyasi Yeniden Yapılanma: Azınlık oligarşisi veya diktatörlükten ayrılıp demokrasiyi benimsemek, 3. Sosyo-Kültürel Yeniden Yapılanma: Rus ağırlıklı Sovyet kültürü yerine milli dil ve kültüre dönmek. Bu hedeflere ulaşmak için bir taraftan merkezi ekonomik model tasfiye edilirken diğer taraftan demokratik bir toplum ve ekonomik kalkınma amacıyla çeşitli programlar uygulamaya konulmuştur (Zaim, 1997: 14; Egeli, 2002: 38). Orta Asya daki beş Türk Cumhuriyetinin bağımsızlığı ile sonuçlanan gelişmeler sonucunda hala etkileri kendini gösteren sıkıntılı bir geçiş dönemi başlamıştır. Sovyetler Birliği sonrası dönemde 25 civarında ülke gibi bu ülkelerde serbest piyasa ekonomisine geçişi tamamlayamadığından geçiş ekonomileri olarak adlandırılmaktadır. Đşte bu çalışmada da geçiş döneminin ortaya çıkardığı en ciddi sorunlardan birisi olan yoksulluk sorunu ele alınmaya çalışılacaktır (Balcılar, 2002:89) 2. Yoksulluk Kavramı Yoksulluk günümüz dünyasının en ciddi sorunlarından birisidir. Kişinin temel ihtiyaçlarını karşılıyamaması anlamındaki yoksulluk günümüzde yaygın olarak görülmektedir. Çoğunluğu Asya ve Afrika ülkelerinde olmak üzere 1.3 milyar insan yoksulluk sorununu yaşamaktadır. Bu bakımdan yoksulluk çözülmesi zor gibi görülen global bir problemdir. Özellikle günümüzde zengin güney ve yoksul kuzey arasındaki fark giderek büyümektedir. Günümüzde artık bölgesel yoksulluk veya yöresel yoksulluk yerine global yoksulluk sorunundan bahsedilmektedir. Yoksulluk çok ve geniş boyutlu bir problem olarak kabul edilmektedir. Geleneksel olarak yoksulluk gelir ve tüketim temelli belirlenmektedir. Yoksulluk sınırının altında ve üstünde kişilerin durmunun belirlenmesi de buna göredir (Weller and Others, 2001:5). Yoksullukla ilgili çeşitli tanımlamalar yapılmaktadır. Yaygın olan bir tanımlamaya göre yoksulluk kişinin gıda, giyim ve barınma gibi en temel ihtiyaçlarını asgari düzeyde karşılıyamaması durumudur. Bu tanıma göre barınma, giyecek ve yiyecek gibi minimum standartlar esas alınarak kişi yoksul kabul edilebilir (Falkingham, 1999: 16). Yoksulluk ülkeden ülkeye farklılıklar arz etmektedir.bir ülkede zengin sayılan bir kişi diğer bir ülkede yoksul sayılabilmektedir. Genellikle kalori üzerinden hesaplanan yoksulluk tanımına göre günlük geliri 1 doların altında olan kişiler ağır yoksulluk sınırının altında yaşamaktadırlar. Diğer yandan günlük 2 doların altında yaşayan kişilerde yoksulluk sınırının altında yaşamaktadırlar( Tilak, 2002: ). 3. Piyasa Ekonomisine Geçiş Sürecinde Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Yoksulluğun Boyutları Resmi olarak Sovyet sisteminde yoksulluğun varolduğu kabul edilmemiştir. Bu nedenle 1989 öncesi için çok sağlıklı rakamlara ulaşılamamaktadır. Ancak yoksulluğun sadece bu ülkelerin yaşadığı transformasyon dönemi için geçerli olmadığı Sovyetler Birliği döneminde de var olduğu söylenebilir. Ancak dönemini ele alırsak Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde yaygınlaşan ve derinleşen bir yoksulluk olgusu ile karşılaşmaktayız. Şurası açıktırki Sovyet döneminde diğer Cumhuriyetlerde olduğu gibi Orta Asya Cumhuriyetlerinde de herkese istihdam güvencesi sağlayan bir sosyal koruma sistemi vardı. Bu sistemde gizli işsizlik oranı yüksek olsa da geçiş sürecinde görülen kronik işsizlik hiçbir zaman görülmemiştir. Bu sistemin temel özelliklerine bakarsak kamu harcamalarının ve sübvansiyonların yüksek olduğu bir sistemdir diyebiliriz. Yine bu sistemde devlet kurumları aracılığı ile yürütülen ve geniş bir ağa sahip olan sosyal yardım ve sosyal hizmetlerin önemli bir yeri vardı (UNDP, 1998:90). Bu sistemin terk edilmesi ise 1990 larda ciddi derecede yoksulluğun ortaya çıkmasına neden olmuştur. Gerçi Sovyetler Birliği döneminde yoksul nüfusun yarısı Orta Asya bölgesinde yaşamaktaydı. Ancak yoksulluk bu kadar yaygın değildi. Nitekim Kırgızistan da 1988 yılında %37 olarak tahmin edilen yoksulluk sınırının altında yaşayan nüfus 1997 de %51 e 1999 da ise %64.1 e yükselmiştir. Gerçi 2002 itibariyle bu oran %44.4 e düşmüştür ancak hala 1988 yılının üzerindedir. Yine Tacikistan da 1988 de %59 düzeyinde tahmin edilen yoksulluk 1999 da %83 düzeyine ulaşmış ve 2003 itibariyle %68 dir. Yoksulluk bağımsızlık sonrası dönemde özellikle piyasa ekonomisine geçiş döneminde hızla yükselmiştir. Daha sonra özellikle 1990 ların ikinci yarısından itibaren kısmen düşme trendine girmiş ancak hala oransal olarak 1980 lerin üzerinde bir yoksul nüfus vardır (Amarakoon, 2004). Yaşanılan transformasyon süreci özellikle kırsal alanlarda yaşayan nüfusu etkilemiş ekonomik olarak düzelme görülse de bu durum çoğu zaman 745

266 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process geniş halk kitlelerine yansımamıştır. Nitekim Kazakistan da 2003 yılı itibariyle en zengin %10 un milli gelirden aldığı pay %40 iken en fakir %10 un milli gelirden aldığı pay sadece %3.2 dir. Yine Kırgızistan da 2002 yılı itibariyle en yoksul %10 luk kesimin milli gelirden aldığı pay sadece %3.2 iken bu ülkede en zengin %10 luk kesimin milli gelirden aldığı pay %43 e ulaşmıştır. Özbekistan da ise 2001 itibariyle en yoksul %10 luk kesim milli gelirden %3.6 oranında pay alırken en zengin %10 luk kesim milli gelirden %36.3 oranında pay almaktadır. Benzer şekilde Tacikistan - da en yoksul %10 luk kesim milli gelirden %3.3 oranında pay alırken en zengin %10 luk kesim milli gelirden %40.8 oranında pay almaktadır. Orta Asya ülkeleri içinde gelir dağılımının en bozuk ve yoksulların diğer Orta Asya ülkelerine göre daha yoksul olduğu ülke Türkmenistan dır yılı itibariyle en fakir %10 luk kesim milli gelirden %2.6 oranında pay alabilmişken en zengin %10 milli gelirden %31.7 oranında pay almıştır. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde yaşanılan yoksulluğun boyutunu Gini katsayısı da göstermektedir. Kırgızistanda 1989 da olan Gini katsayısı 1993 yılında ye yükselmiş 2002 yılı itibariyle ise dir. Yine Özbekistanda 1989 yılında olan Gini katsayısı e yükselmiştir. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri içinde Gini katsayısının en kötü olduğu ülke ise Türmenistandır 1989 da olan Gini katsayısı 1993 yılında e yükselmiştir. Yükselişi devam eden Gini katsayısı 1998 de ise ulaşmıştır bu ülkede. Bu ülkelerde görüldüğü gibi ciddi gelir dağılımı problemleri vardır bu da yoksulluğun artmasında önemli bir faktördür. (UNDP, 2005:270; Falkingham, 1999: 9-11). 4. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Yoksulluğa Etki Eden Faktörler 4.1. Piyasa Ekonomisine Geçiş 1990 ların başından itibaren Orta Asya Türk Cumhuriyetleri merkezi planlamaya dayanan marksist sistemden piyasa ekonomisine dayanan liberal ekonomik sisteme geçiş çabası içine girmişlerdir. Bu uzun süren transformasyon süreci bu ülkelerde ciddi anlamda kaos yaşanmasına neden olmuştur. Yaşanan ekonomik kaosun en önemli yansımasını enflasyon olarak görebiliriz. Türk Cumhuriyetleri ciddi manada enflasyonla karşılaşmışlardır. Kırgızistan da yılları arasında enflasyon %800 olmuştur. Kazakistan da ise 1994 te enflasyon %1900 olarak gerçekleşmiştir. Aynı zamanda Kazakistan da 1991 de 137 olan tüketici fiyat indeksi 1992 de 2984 olmuştur. Fiyat kontrollerinin kaldırılması ile yaşanan hiper enflasyon süratle geniş kitleleri yoksullaştırmıştır. ABD de 1929 yılında yaşanan ve büyük buhran ( Great Depression) adı verilen ekonomik kriz döneminde bile GSYĐH buhran öncesinin %75 - inin altında değil iken Orta Asya Cumhuriyetlerinde GSYĐH hemen hemen Sovyetler Birliği sonrası dönemde % 50 oranında düşmüştür (World Bank, 1998:9; Falkingham, 1999: 8) li yıllara geldiğimizde ise bu ülkelerin şok dönemini geride bıraktıklarını görüyoruz yılında GSYĐH Kazakistanda %10, Kırgızistanda %6, Tacikistanda %7, Türkmenistanda %16 ve Özbekistanda %4 oranında artmıştır (United Nations, 2002: 43). Ekonominin daralmasında en önemli faktörlerden birisi de Moskova kaynaklı sübvansiyonların kesilmesidir. Aynı zamanda eski Sovyet ülkeleri arası irtibat ve ticari ilişkilerin bozulması hızlı bir ekonomik daralmaya neden olmuştur. Sovyetler Birliği dönemindeki ekonomik yapının tamamen Rusya ya bağlı olması da ekonomik kaosun en önemli nedenlerinden biridir. Bağımsızlık öncesi dönemde bu ülkeler her bakımdan Rusya ya bağımlı kılınmıştır. Sovyetler Birliğinde pamuk üretiminin büyük bir kısmı Orta Asyada yapılırken üretilen pamuğun kumaş ve giyim eşyesına dönüştürüldüğü tüm tesisler hemen hemen Rusya da kurulmuştur (Zaim, 1997:22-23). Bunun yanı sıra bu ülkelerin liberal pazar ekonomisine geçişteki başarısızlıkları da yoksulluğun yaygınlaşmasına neden olmuştur. Özellikle eski Sovyet sistemi ile yeni piyasa değerlerinin bir arada götürülmesi ciddi krizlere yol açmıştır. Özelleştirme uygulamalarındaki başarısızlıklarda ekonomik sorunları arttırmıştır. Özellikle 1992 de IMF in önerdiği şok terapi özelleştirme programı özelleştirilen kurumların büyük ölçüde eski yöneticilere devredilmesi şeklinde olmuştur. Bu şekilde acele yapılan özelleştirme uygulamaları başarısızlığa uğramış ve yoksulluk artış göstermiştir Siyasi Yapılanma Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonraki süreçte siyasi açıdan da bir geçiş yaşamaktadırlar. Kısaca azınlık oligarşisi veya diktatörlükten demokrasiye geçiş olarak ifade edilebilecek bu süreç Orta Asya da uzun süren ve sorunlu bir süreç olmuş ve halen de sonuçlanmamıştır. Özellikle hala eski bürokratik yapının devamı sorunları arttırmaktadır (Linn, 2002) Liberal ekonomiye engel muhafazakar bürokratlar ve planlı ekonomiye alışmış parlementolar reformların hızını kesmiş ve bu da yoksulluğun yükselmesine neden olmuştur. Özellikle demokratik kültürle yetişmemiş bürokratların varlığı so- 746

267 II International Congress runları arttırmıştır. Artan siyasi sorunlar ve siyasi istikrarsızlığın bir yansıması da yoksulluk olarak karşımıza çıkmaktadır Đşsizliğin Artması Sovyet Sisteminde istihdam güvencesi, sistemin sosyal korumaya yönelik çok önemli bir parçasıydı. Böyle bir sistemden gelinmesi nedeni ile özellikle 1990 dan sonra Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde işsizlik patlama yapmıştır. Bağımsızlık sonrası dönemde, Sovyetler Birliği döneminde yaşanan gizli işsizlik süratle kronik işsizliğe dönüşmüştür. Resmi rakamlarda işsizlik oranı düşük görülse de yaşanan gerçek işsizlik resmi rakamların çok üstünde olmuştur. Dünya Bankası tahminlerine göre açık işsizlik Tacikistan da %30 Kırgızistan da %20 ye ulaşmıştır. Genellikle kayıtlı işsizlerin sayıca düşük olması bu ülkelerde resmi rakamlarla gerçek işsizler arasında ciddi fark ortaya çıkarmıştır (UNDP, 1998: 90). Resmi rakamların gerçeği tam olarak yansıtmamasına rağmen bu rakamlarda Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde yaygınlaşan işsizliği göstermektedir. Resmi istatistiklere göre Kazakistanda 1993 yılında 0.6 olan kayıtlı işsizlik 1997 de 4.7 ye çıkmıştır. Aynı şekilde Kırgızistanda 1993 de 0.2 olan resmi işsizlik oranı 1997 de %3.2 ye ve Tacikistanda 1993 yılında %1.2 olan işsizlik oranı % 2.9 a çıkmıştır (Falkingham, 1999: 7). Yaygınlaşan işsizlik Türk Cumhuriyetlerinde yaygınlaşan yoksulluk sorununu ortaya çıkarmıştır. Kapanan fabrikaların çalışanları veya özelleştirilen tesisilerin işten çıkarılan elemanları kentlerdeki işsiz grupları oluşturmuşlardır. Özellikle bu gruplar geniş yoksul kesimi oluşturmaktadır (World Bank, 1998:9) Kamu Sosyal Harcamalarının Azaltılması Sovyetler Birliği döneminde tüm hane halkının sosyal yardımlardan yararlandığı, kamu harcamalarının yüksek olduğu, sübvansiyonların olduğu ve devlet kurumları aracılığı ile sosyal yardım ve sosyal hizmetlerin yürütüldüğü bir sistem vardı (UNDP, 1998:90). Bu sistemde emeklilik ve istihdam garanti altına alınmıştır. Yine bu sistemde çocuk yardımları oldukça yüksektir (UNDP, 1998:92). Ayrıca Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde 9. sınıfa kadar eğitim zorunluydu yaş arası çocuklar arasında eğitim oranı %95 e ulaşmıştı (UNDP,1998:97). Geçiş dönemi ile beraber Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde GSYĐH nın düşmesi ile sosyal harcamalarda düşmüştür döneminde %5.3 olan tüm Orta Asya ülkelerindeki GSYĐH içindeki sağlık harcamaları döneminde %3.3 e kadar düşmüştür. Yine eğitim alanındaki harcamalar tüm Orta Asya ülkeleri ortalaması olarak döneminde %8.8 den %4.5 e düşmüştür (UNDP, 1998: 95). Yine geçiş döneminde emekli maaşları ciddi şekilde erimiş ve hiper enflasyon düzeyi emekli aylıklarını oldukça düşür- *müştür. Kazakistanda 1998 de 45$ olan ortalama emekli aylığı 1999 da 33.50$ inmiştir. Kırgızistanda 1998 yılında 17.74$ olan emekli aylığı 1999 da 9.82 dolara düşmüştür ( IMF,2000: 57). Orta Asya ülkelerinde 1991 ile 1996 arasında sosyal koruma ile ilgili harcamalar hızla düşmüştür. Örneğin: Kazakistan da 1991 yılında milli gelirden sosyal korumaya ayrılan pay %11.2 iken bu oran 1996 da %6.6 ya düşmüştür (Stiglitz, 2002: 164). Reform sürecinde sosyal harcamalar ciddi anlamda azalmıştır. Özellikle belirli bir sosyal güvenlik politikası olmaksızın uygulanan yeniden yapılandırma gelir dağılımında bozulma ve yoksulluk oranında ciddi artışlar ortaya çıkarmıştır. 5. Yoksulluğun Azaltılmasına Yönelik Alınması Gereken Önlemler Orta Asya Ülkelerinde yoksulluğun azaltılması öncelikle bu ülkelerin piyasa ekonomisine geçiş sürecini tamamlamasına bağlıdır. Öyle ise Orta Asya Ülkeleri hükümetleri geçiş sürecini tamamlayıcı çabaları arttırmalıdırlar. Tarım bütün Orta Asya da en önemli sektör olarak kabul edilebilir. Bu nedenle tarıma yönelik sübvansiyonlara devam edilmeli ve tarım sektörünün güçlendirilmesi yoksulluğu önlemede temel bir politika olmalıdır. Tarım kesiminde özellikle Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra ortadan kalkan dağıtım ağları yeniden kurulmalıdır. Bunun dışında depolama konusunda da yeni yatırımlara ihtiyaç vardır. Tarımsal ürünlerin pazarlara ulaşımını kolaylaştıracak yapılanmalar ihtiyaç vardır. Böylelikle güçlü bir tarım ekonomisi oluşturulabilirse neticede kırsal yoksulluk önlenmiş olacaktır (Amarakoon, 2004:9). Ayrıca tarım kesiminde teknik destek sağlanması da ihmal edilmemelidir. Ekonomik gelişme ile bir miktar gelir dağılımı bozukluklarının ortadan kalktığı görülmektedir. Ancak ekonomik kalkınmanın zaman içinde yoksul kesimlere yansımasını sağlayacak geniş perspectivli çalışmalara ihtiyaç vardır. Orta Asya ülkelerinde halen kamu sektörü büyüklüğünü korumaktadır. Bu ülkelerin süratle özelleştirmeleri tamamlaması ve güçlü bir özel sektörü ortaya çıkarmasına ihtiyaç bulunmaktadır. Özellikle güçlü bir özel sektör yeni istidam olanaklarını ortaya çıkaracak bunun sonucu 747

268 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process işsizlikte azalma ve yoksullukta düşme olacaktır (Amarakoon, 2004:9). Sovyetler Birliği döneminde eğitim alanında önemli atılımlar olsa dahi bu ülkelerde özel sektörün aradığı nitelikte eleman açığı birçok alanda devam etmektedir. Özellikle Sovyetler birliğinin dağılmasından sonra Orta Asya daki Rus yönetici ve teknik elemanların ülkelerine dönmesi bazı alanlarda ciddi eleman açığı ortaya çıkarmıştır. Bu nedenle nitelikli insan kaynaklarının oluşturulması için gerekli tedbirler süratle alınmalıdır. Bunlarla beraber yoksulluk konusunda desteklenmesi gruplar sağlıklı bir şekilde tespit edilmeli ve yeni dönemde azalan sosyal yardımlar bu gruplara yönlendirilmelidir. Özellikle hassas gruplara yönelik yeni bir sosyal yardım ve koruma programı uygulanması önemlidir. Son olarak küçük işletmeler ve küçük ve orta ölçekli sanayi desteklenmelidir. Yeni müteşebbisler için kredi imkanlarının sağlanması mülkiyet sahipliğini arttıracak ve yoksulluğun düşmesini sağlayacaktır. 6. Sonuç Günümüz Orta Asya sı bir geçiş ve yeniden yapılanma süreci içine girmiştir. Sosyalist politikaların hızla terkedildiği bu süreçte bu politikaların yerini alacak sosyal politikalar ihmal edilmiştir. Bu süreç hiç süphesiz yoksulluğun yaygınlaşmasına neden olmuştur. Bu yeniden yapılanma sürecinin özellikle 1990 lardaki döneminde ekonomide ciddi kriz ve durgunluk yaşanmış ancak 2000 lerin başlarından itibaren bu durgunluk azalmaya başlamış ve üretim artışı görülmüştür. Nitekim bir istikrar belirtisi olarak enflasyon oranları düşmeye başlamıştır. Örneğin: Kırgızistan da enflayon 2003 te %3.5 olmuştur (Dış Đlişkiler Kurulu, 2005:5).. Netice itibariyle Orta Asya ülkelerinde ekonomik sosyal ve siyasi değişim, geniş kitlelere yoksulluk olarak yansımıştır. Piyasa ekonomisine geçiş beraberinde sosyal sorunları da getirmektedir. Ancak bu ülkeler uzun dönemde şayet ekonomik büyümelerini sürdürebilirler ve aynı zamanda yoksulluğu önleyici sosyal politikalara özellikle sosyal koruma politikalarına önem verir ve sistemleştirirlerse orta vadede yoksullukta ciddi azalmalar görülecektir. KAYNAKÇA Balcılar, Mehmet (2002) Geçiş Ekonomilerinin Büyüme Etkinliklerinin Bir Değerlendirilmesi, Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri Uluslararası Sempozyumu, Manas Üniversitesi Yayınları 29, Bişkek- Kırgizistan. Amarakoon, Bandara (2004) Some Perspective on Poverty in Countries of Central Asia, Economic and Social Commission for Asia and The Pacific, October 2004, Bangkok Thailand Dış Đlişkiler Kurulu, Kırgızistan Bülteni, Şubat 2005, Đstanbul. Egeli, Haluk (2002) Geçiş Ekonomilerinde Mali Saydamlık, Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri Uluslararası Sempozyumu, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları:29. Falkingham, Jane ( 1999) Welfare in Transition: Trends in Poverty and Well-being in Central Asia, Centre for Analysis of Social Exclusion, London School of Economics, February 1999, CASE Paper, London. IMF ( 2000) Kırgiz Republic: Selected Issues and Statistical Appendix, IMF Staff Country Report No. 00/131. Linn, Johannes (2002) Central Asia: Ten Years of Transition, The World Bank Group Talking Points for Central Asia Donors Consultation Meeting, March 1, Berlin. Miynat, Mustafa (2004) Geçiş Ekonomilerinde Yeniden Dağılım ve Yoksulluk, Proceeding of First International Conference on the Fiscal Policies in Transition Economies, Manas University Department of Public Finance, Publication No:56, Bishkek-Kirgizstan Stiglitz, Joseph (2002) Küreselleşme Büyük Hayal Kırıklığı, Çeviren: Arzu Taşçıoğlu ve Deniz Vural, Plan B Yayınları, Đstanbul. Tilak, Jandhyala B. G. (2002) Education and Poverty, Journal of Human Development, Vol.3, No.2, pp United Nations (2002) World Economic Situation and Prospect, NY. UNDP (1998) Poverty in Transition, Regional Bureau for Europe and the CIS. Weller, Christian, Robert E.Scott Adam S. Hersh (2001) Economic Policy Brief, Economic Policy Institute, Washington D.C. World Bank (1998) Tajikistan: A Poverty Note, Washington D.C. Zaim, Sabahaddin (1997) Türk ve Đslam Dünyasının Yeniden Yapılanması, Nil Yayınları, Đzmir 748

269 BAĞIMSIZLIK SONRASI KAZAKĐSTAN IN SOSYO-EKONOMĐK GELĐŞĐMĐ Yrd.Doç. Dr. Muharrem ES ÖZET Orta-Asya Cumhuriyetleri küreselleşmenin de etkisiyle bağımsızlıklarını kazandıkları tarihten itibaren sürekli bir gelişim içine girmişlerdir. Farklı bir ekonomik ve sosyal sitemden yeni bir sisteme geçiş kararları bu ülkelerde sıkıntılı bir sürecinde başladığını göstermiştir. Bugün bu ülkeler hızlı kalkınan ülkeler sınıfındadırlar. Yeraltı zenginliklerinin de getirdiği artı değerlerle sermaye birikimini de gerçekleştirme ve sanayi alt yapısını da oluşturma sürecine girmişlerdir. Bu çalışmada Orta-Asya Cunhuriyetleri içinde en iyi durumda olan Kazakistan da ki bu dönüşümün etkilerini inceleyeceğiz. Bağımsızlık öncesi durumunu ortaya koyduktan sonra bugün geldiği noktayı sayısal verilerle ortaya koymaya çalışacağız. Genel bir değerlendirmeyle de sonuca varmaya çalışacağız Anahtar Kelimeler: Orta-Asya, Kazakistan Giriş 1917 yılında Çarlık Rusyası nın yıkılması ve yerine sosyalist temellere dayalı yeni bir rejimin kurulması sadece Rusya yı değil Baltıklardan Orta Asya ya kadar 14 ülkeyi (Ukrayna, Beyaz Rusya, Moldova, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, Gürcistan, Tacikistan, Ermenistan, Estonya, Letonya, Litvanya) daha köklü bir şekilde değişim sürecine sokmuş, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği (SSCB) adı altında önce 12 ülke toplanmış, 1940 yılından itibaren de bu sayı Baltık ülkelerinin (Estonya, Letonya ve Litvanya) ilhakı ile 15 e ulaşmıştır. SSCB döneminde Türk Cumhuriyetlerinin yerini incelediğimizde karşımıza çarpıcı bir tablo çıkmaktadır; Bu ülkeler başta petrol ve doğal gaz olmak üzere çok büyük yeraltı kaynaklarına sahip olmalarına, geniş ve verimli tarım arazileri bulunmasına, işgücü problemi olmamasına ve Doğudan Batıya ticari ulaşım güzergahları üzerinde yer almalarına rağmen, SSCB döneminin ekonomik ihtisaslaşma politikaları sonucunda Birliğe işlenmemiş tarım ürünleri ve pamuk sağlayan, çıkarılan yeraltı zenginlikleri ve elde edilen hammaddeleri işleyecek tesisleri bulunmadığı için bu potansiyeli olduğu gibi Rusya ya aktaran, rasyonel üretim politikalarına uygun olmayan tesislerinde ise kendi insan kaynaklarının sadece vasıfsız işgücü olarak değerlendirildiği, yönetim ve mühendislik kadrolarında Rus ve Rus asıllıların yer aldığı, kağıt üzerinde Birlik üyesi Cumhuriyetler olarak görülmekle birlikte, gerçekte sadece birer coğrafi birim olan toprak ve topluluk parçaları olmuşlardır. II. Dünya Savaşı ile birlikte Merkezi Avrupa ve Balkan ülkeleri de SSCB nin etki alanına girmiş, bu bölgede de sosyalist rejime dayalı yönetimler işbaşına getirilmiştir li yıllarda sosyalist ekonomi yapısındaki tıkanmanın önlenemez bir duruma gelmesi, üretim kalitesinin dünya standartlarının oldukça altında kalması gibi ekonomik unsurlar sonucunda merkezi planlamanın ilk dönemde ekonomiye sağladığı ivme aksine dönmüş, başka bir deyişle volontarist zihniyet iflas etmiştir. Siyasi olarak gerekli görülen bir doğrultuda toplumu değiştirmek ve yönlendirmek, iradeye öncelik vererek ekonominin tabi olması gereken kuralları yok saymak olarak ifade edilebilecek volontarist sistemin çöküşü, 1985 yılından itibaren Gorbaçov tarafından uygulamaya konulan yeni ekonomik tedbirleri kaçınılmaz hale getirmiştir. Ekonomik sistemde yaşanan önlenemez gerileme Birliği oluşturan Cumhuriyetlerde toplumsal bir uyanışın da başlangıcını teşkil etmiş, Perestroika ve Glasnost politikaları ile Birliği daha liberal ve gevşek bağlarla sürdürme çabaları da sonuç vermeyince iki kutuplu dünyanın bir ayağını oluşturan SSCB önce fiilen ve 1991 yılında da resmen dağılmıştır. Biz bu çalışmada Kazakistan ın bağımsızlık öncesi ve sonrası durumunu ele alıp ortaya çıkan sorunları ortaya koymaya çalışacağız. Bu sorunların çözümü içinde önerilerde bulunacağız I) BAĞIMSIZLIK ÖNCESĐ KAZAKĐSTAN IN SOSYO-EKONOMĐK YAPISI 1.Genel Durum 1924 tarihinden Lenin in ölümüne kadar olan dönemde Sovyet Rusya içerisinde olan Türk Halkları komünist teşkilatlanma aracılığıyla federatif cumhuriyetler haline gelmişlerdir. Lenin in ölümünden sonra gerek parti genel sekreterliği içinde gerekse devletin bütün kademelerinde yetkiyi elinde toplayan Stalin devrinde uygulanan politikalar Lenin in politikalarından birkaç yönden ayrılırlar. Bunlardan birincisi Stalin in milliyetler meselesine bakış açısı diğeri ise Đhtilâl yönetiminin de- 749

270 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process vamlılığı meselesidir. Bu politika sonucunda Stalin, Sovyet sınırları içinde bulunan bütün halk topluluklarını sosyalist düzene adapte etmeye çalışan tek tip insan yaratmaya çalışacak ve bu doğrultuda baskı ve şiddet yöntemine başvuracaktır 1 Rusya nın Türkistan da takip ettiği sömürgeci, iskan ve koloni siyasetleri her ne kadar Türkler için büyük bir tehlike arz etmekte ise de dil, din, kültür ve millî tarihleri yok etmek ve tahrif etme politikaları ondan daha büyük bir tehlike olarak görülmektedir. Ruslar, Türkleri parçalama siyasetlerini uzun vadeli bir planla Stalin döneminde şu şekilde tatbik etmeye başlamışlardır. 2 - Dil Kolunda Yapılan Faaliyetler - Kültürel Alandaki Faaliyetler: - Dinî Alandaki Faaliyetler: - Đktisadî Politikalar: 1980 lerin sonlarından itibaren dünyada hızlı bir küreselleşme olayı yaşanmaktadır. Đletişim ve haberleşme teknolojilerindeki gelişmelerle ülkelerin iç piyasalar üzerine koydukları engel ve kısıtlamaları kaldırmaları tüm piyasaları birleştirici etki yapmıştır. Küreselleşme, ticaretin serbestleştirilmesinden daha çok, üretimin küreselleşmesi de diyebileceğimiz çok uluslu şirketler tarafından üretimin dış dünya ülkelerine taşınması ve mali piyasaların serbestleşmesi biçiminde ortaya çıkmıştır. Dönüşüm sürecindeki ülkeleri genel olarak ele aldığımızda, Merkezi ve Doğu Avrupa ülkeleri ile Baltık Cumhuriyetlerinin, uyguladıkları reform hareketlerinde Avrupa Birliği ne tam üyeliğe aday konumuna ulaşacak kadar başarılı oldukları, ancak Türk Cumhuriyetlerinin uyguladıkları dönüşüm programında beklenen başarıyı gösteremediklerini görüyoruz. Dönüşüm sürecini yaşayan ülkelerin birbirlerine benzeyen özellikleri nedeniyle diğer ülkelerden farklılık gösterdikleri belirtilmektedir. Nitekim, bir Alman araştırmasına göre, 1989 yılında bugünkü Bağımsız Devletler Topluluğu na (BDT), üye devletlerin ekonomik durumları ve potansiyelleri, 10 puan üzerinden şu şekilde değerlendirilmiştir. Sanayileşme derecesi olarak Rusya 8, Ukrayna 9 ve Beyaz Rusya 8 puan alırken, Kazakistan 5, Özbekistan ve Azerbaycan 3, Türkmenistan ve Kırgızistan 1 er puan almışlardır. Sanayii malları üretiminde kendine yeterlilik derecesi açısından Rusya da 8, Ukrayna 9 ve Beyaz Rusya 8 puan alırken, Kazakistan 5, Özbekistan ve Azerbaycan 2, Diğer Türk Cumhuriyetleri ise, 1 er puan almışlardır 3 (Batmaz,2004;83-104). Rusya nın dağılması ile birlikte Orta Asya - daki Türk varlığı ve Türk Cumhuriyetleri ortaya çıkmıştır. Bunların bazıları bağımsız, bazıları ise Rusya Federasyonu içerisinde özerk cumhuriyet şeklinde varlıklarını sürdürmektedirler. Bu Cumhuriyet ve toplulukların sosyo-ekonomik yapıları şöylece belirtilebilir: 2. Demografik ve Sosyal Durum 17. ve 18. yy. larda Ruslar, Türkistan sahasında büyük işgallerde bulunmuşlardır. Buişgallerin sonucunda 1731 yılında Kazaklar da Rus hakimiyetine geçmeye başlamışlardır. Ancak, 1783 yılında Sırım Batur önderliğinde Batı Kazakistan da Ruslara karşı bir ayaklanma başlamış, beş yıl devam eden bu ayaklanmayı Ruslar güçlükle bastırmışlardır ve 1917 yıllarında yine Kazaklar, kendi bağımsızlıklarını kazanmak için Çar orduları ile savaşmışlarsa da muvaffak olamamışlar ve 1919 yılında Sovyetler, Kazaklar için bir hükümet kurarak Orenburg şehrini başkent yapmışlardır yılında otonom Kazakistan Sovyet Cumhuriyeti kurulmuş, bağımsızlığın kazanıldığı 1990 yılına kadar da bu topraklarda Sovyet hakimiyeti devam etmiştir. Tablo 1: Kazakistan da Doğum ve Ölüm Oranları (1000 Kişi Başına) Doğum Oranı Ölüm Oranı Kaynak: Uludağ (1992), a.g.e,s.279. Kazakistan da yerli-göçmen nüfusun dengesizliğinin önemli bir sebebi de Türk nüfusunda çeşitli zamanlarda görülen nüfus kayıplarıdır. Örneğin Kollektivizasyon ve sun i kıtlık nedeniyle deversinde sadece Kazakistan da civarında Kazak Türk ü ölmüştür. Yine 1937 yılında Stalin döneminde özellikle aydın sınıfı hedef alan bir yok ediş yaşanmıştır. 4 Tablo 2: Kazakistan da Nüfus Gelişimi ( )(1000 Kişi) SSCB Kazakistan Kaynak: Ahmed Raşit,Orta Asya nın Dirilişi, s Serge A. Zenkovsky (1990), Rusya da Pan Türkizm ve Müslümanlık (Çvr. Đzzet Kantemir),Đstanbul,s.35. Baymirza Hayit (1987), Sovyetler Birliğinde Türklüğün ve Đslamın Bazı Meseleleri, Đstanbul,s Nihat Batmaz (2004), Türkiye - Kazakistan Arasındaki Ticari-Ekonomik Đlişkiler, Türk Müteşebbislerinin Bu Ülkede Yaptıkları Yatırımların Boyutu ve Karşılaştıkları Sorunlar, Bilig, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yayını, Bahar / 2004 Sayı 29,s Uludağ, s

271 II International Congress Tablo 3: Kazakistan da Rus Nüfusunun Gelişimi (1000 olarak) Fark(%) Fark (%) Nüfus Kaynak: Ahmed Raşit,Orta Asya nın Dirilişi, s Ekonomik Durum Zengin doğal kaynaklara sahip bir başka Türk Cumhuriyeti olan Kazakistan, eski Sovyetler Birliği nin krom rezervlerinin %90 ına, çinko rezervlerinin %50 sine sahiptir. Eski Sovyetler Birliği - nin üçüncü büyük kömür havzasına (50 milyar ton rezerv) ve tarıma elverişli arazinin 1/5 ine sahiptir. Ülkede 7 bini aşkın akarsu vardır. Ülkenin doğusundaki 28 milyon hektarlık bir orman varlığı kağıt sanayine katkıda bulunur. Bunun dışında petrolden uranyuma kadar çok geniş maden zenginliklerine sahiptir. Ülkede 16 milyar varilden daha fazla petrol rezervi olduğu kanıtlanmıştır. Eski SSCB deki ekilebilir alanların beşte biri Kazakistan da olduğundan ülkenin tarımsal gücü kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.bunun yanında SSCB deki toplam krom cevherinin %90 Kazakistan dadır. Tablo 4: Kazakistan da Büyüme Hızı (Gsmh) (Milyar Ruble) GSMH Kaynak: Mütercimler, age. s.156 Tablo 5: Milli Gelirin Sektörlere Göre Dağılımı (Cari Fiyatlarla Milyon Ruble) Milli Gelir Sanayi Köy Ekonomisi Đnşaat Ulaştırma Nakliyat Ticaret Kaynak: Mütercimler,a.g.e, s.157 Tablo 6: Yer Altı Kaynaklarının Üretim Miktarları Petrol+Doğalgaz (milyon ton) Kömür (milyon ton) Demir (milyon ton cumhuriyetler gibi sahip olduğu bu zenginliklerinden yıllarca yeterli pay alamamıştır. SSCB döneminde ülkede 402 kolhoz ve 2118 den fazla sovhoz (devlet çiftliği) bulunmakta bu çiftliklerde 30 milyon koyun 7 milyon sığır üretilmekteydi yılları arasında SSCB de üretilen koyun yününün %53 ünü Kazakistan karşılamıştır. Kazakistanda yapılan nükleer denemeler neticesinde radyasyon geniş sahalara yayılmıştır. Dünyada radyasyondan etkilenen ülkelerin başında Kazakistan gelmektedir. Son 10 yılda ortalama ömür 4 yaş kısalmıştır. II) BAĞIMSIZLIK SONRASI KAZAKĐSTAN 1. Ekonomik Gelişmeler SSCB nin dağılışı Orta Asya da hiç beklenmiyordu ve yeni bağımsızlığına kavuşan devletler bu durum karşısında hiç hazırlıklı değildiler. Ulus devlet kurmanın zorlu sürecine ek olarak bu yeni devletler büyük şoklarla karşılaştılar lerin sonunda merkezi planlamanın sona ermesi, Doğu Avrupa da da gerçekleştiği gibi geçiş döneminde ekonomik durgunluğa yol açmıştır. SSCB nin dağılması bu durgunluğu daha da şiddetlendirdi. Çünkü yeni ortaya çıkan milli sınırlar SSCB döneminde var olan arz ve talep güzergahlarının sağlıklı bir şekilde çalışmasını bozmuşlardır. 5 Bağımsızlık sonrası dönemde merkez ile ilişkileri kesilen ve merkezden gelen yardımlardan yoksun kalan Orta Asya ülkeleri ekonomik açıdan büyük bir sıkıntı içerisine girdiler. Planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş için gerçekleştirilen ekonomik reformlar, halkın büyük çoğunluğunu önemli ölçüde yoksullaştırdı. Uygulamaya konan özelleştirme ve serbest fiyat politikaları sonucu enflasyon ve işşizlik hızla arttı ve gelir dağılımı bozuldu. Bu yeni dönemde bu ülkeler arasında yer alan ve yeraltı kaynakları açısından daha zengin olan Kazakistan daha az sıkıntı çekmiştir. 6 Pazar ekonomisine geçişte Kazak yetkililerinin takip ettikleri stratejinin beş ana prensibi vardı. Fiyatların serbest bırakılması yoluyla kaynak dağılımını ve mal arzını etkilemek, kapsamlı bir özelleştirme programı başlatmak ve serbest yatırım ortamı hazırlayarak özel sektörün gelişmesine yardımcı olmak, diğer cumhuriyetlerdekine benzer sıkı mali politikaları takip ederek fiyat Ülkenin en gelişmiş sanayi kolları metalurji, ağır makine, makine aletleri, petrokimya, işlenmiş tarım ürünleri ve tekstildir. Ülkenin ekonomik ve politik önemini arttıran iki kuruluş Baykonur Uzay merkezi ve Semiplatinsk nükleer silahları test etme istasyonudur. Fakat Kazakistan diğer 5 6 Richard Pomfret (2003), Central Asia Since 1991: The experience of the new Independent States, OECD Development Centre, Working Paper, No:212, July 2003, s.8. Pınar Akçalı (2004), Demokrasinin Yerleşmesi Sürecinde Orta Asya, ODTÜ Sosyal Demokrat Açılım Dergisi, Yıl:1, Sayı:1, Mayıs 2004, wwwsodem/13a.html 751

272 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Tablo 7 : Azerbaycan, Kazakistan Ve Kırgızistan da GSYĐH (%) Değişimi Yıllar Azerbaycan -11,7-0,7-22,1-23,1-18,1-11 1,3 5,8 10 7,4 11, ,2 10,2 13,9 Kazakistan -4,6-9,8-2,9-10,4-17,8-8,9 1,1 1,7-1,9 1, ,4 9,4 Kırgızistan 5,7-7,9-13,9-15,5-20,1-5,4 7,1 9,9 2,1 3,7 5,4 5,3-0, ,6 Kaynak: The World Bank, World Development Indicators 2005, (Asian Development Outlook 2006) Tablo 8 : Kazakistan da GSYĐH nin Sektörel Dağılımı (%) Yıllar Toplam Sanayi 28,7 29,1 23,5 21,2 21,4 24,4 28,2 33,3 30,7 Tarım 16,4 14,9 12,3 12,2 11,4 8,6 9,9 8,1 8,7 Đnşaat 8,3 9,6 6,5 4,4 4,2 4,9 4,7 5,2 5,5 Taşımacılık(a) 10,0 11,2 10,7 11,3 11,7 13,8 12,1 11,5 11,2 Diğer 57 5,23 1 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Azerbaıjan Country Report , s.35. CIS Goskomstat, IMF, Republic of Kazakhstan, Ülke Raporu No: 01/20, 25 Ocak 2001, s.40., IMF, Republic of Kazakhstan: Selected Issues and Statistical Appendix, Kazakhstan, Ülke Raporu No: 00/29, 6 Mart 2000, s.96, IMF, Kyrgyz Republic: Statistical Appendix, Ülke Raporu No:01/224,19 Aralık 2001, s.4. (a) Haberleşme sektörü de verilerin içinde yer almaktadır. Tablo 7 : Kazakistan da Yıllara Göre Enflasyon(%) Yıllar Enflasyon -4,6 79, ,6 176,2 39,1 11,3 1,9 17, Kaynak: The World Bank, World Development Indicators 2005, The Economist Intelligence Unit, Azerbaıjan Country Report , s Economist Intelligence Unit, Azerbaıjan Country Report May 2003, UNDP, Human Development Report 2000,s.203, The Economist Intelligence Unit, World Outlook 1998,s.206, The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Profile ,s.11. Tablo 9: Kazakistan da Mal ve Hizmet Đhracat Ve Đthalati (GSYĐH nin % Si) Yıllar Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Oran Kaynak: istikrarını sağlamak, eski Sovyet cumhuriyetleriyle işbirliği içinde serbest ticareti geliştirmek ve yeterli bir sosyal güvenlik ağı kurarak halk kitlelerini geçiş döneminin etkilerinden korumaktır yılları arasındaki büyümenin sektörlere ve alt sektörlere nasıl dağıldığına bakılırsa, tarımın küçülmeye devam ettiği, sanayideki büyümenin ise hammadde çıkaran alt sektörlerin sayesinde gerçekleştiği açıkça görülür yılında başlatılan özelleştirmeler Mülkiyet Hakkında Kanun ve Özelleştirme Hakkında Kanun çerçevesinde yürütülmektedir. Özelleştirmeler 1991 yılında yürürlüğe konulan özelleştirme yasası ile ülkede dört alanda yapılmaktadır. Bunlar küçük ölçekli işletmelerin özelleştirilmesi, genel özelleştirmeler, yarı özelleştirmeler ve tarım sektöründe yapılan özel- leştirmelerdir yılı sonu itibariyle ülkede 380 işyeri özel sektöre devredildi yılının ilk yarısında Almatı da bulunan kamu kuruluşlarının büyük bir kesimi açık arttırma yoluyla özelleştirildi. Bu yıl içinde gayrimenkuller halka kupon sistemiyle devredildi. Yani halk oturdukları evlerin sahibi durumuna geldiler yılları arasında Kazakistan ın gerçekleştirdiği özelleştirme gelirlerinin ekonomi üzerindeki etkisi tartışılmazdır. Tenge nin güçlenmesi, enflasyonun düşmesi, bütçe açıklarının kapatılması ve ekonominin büyümesi üzerinde esas etki eden işte bu özelleştirme gelirleridir. Ekonomik büyüme artmıştır bununla beraber yılları arasında Kazakistan ın stratejik işletmelerinin neredeyse tamamı yabancılara satılmıştır. 1 2 Đstanbul Sanayi Odası (1993), Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya Federasyonu, Ukrayna, Yayın No: 1993/2, Đstanbul,s.43. Somuncuoğlu, Anar (2002), Geçiş Döneminde Kazakistan Ekonomisi, Avrasya Dosyası, Kazakistan-Kırgızistan Özel, Kış , Cilt:7, Sayı:4, s Saadettin Gömeç (2005), Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, Tandırcıoğlu,a.g.e,

273 II International Congress 2. Sosyo Kültürel Değişmeler Kazakistan da nüfus gelişimi incelendiğinde 1990 yılında 16,6 olan nüfusun 2004 yılında 14,8 e düştüğü görülmektedir. Bağımsızlık sonrası cumhuriyetler arasında etnik göçler önemli bir yer tutmaktadır. Kazakistan da da aynı şekilde bir göç yaşanmış ve bazı etnik gruplar özellikle Ruslar Kazakistan dan göç etmeye başlamışlardır Etnik Dağılım Ve Rusya ya Bağımlılık Bağımsızlıktan önce Sovyetler Birliği nin süper ihtisaslaşma uygulaması sonucu Orta Asya ülkeleri bağımsızlıktan sonra birbirlerine ve Rusya Federasyonu na ekonomik açıdan bağımlı hale gelmişlerdir. Bu durum dış ticaret verilerine bakıldığında daha iyi anlaşılacaktır. Tablo 10 : Kazakistan da Nüfus (Milyon) Yıllar Nüfus 16,6 16,7 16,8 16,9 16,8 16,5 15,4 Yıllar Nüfus 15,1 16,3 14,9 14,9 15,5 14,8 14,9 14,8 Kaynak: World Bank, Statistical Handbook 1996 States of the Former USSR,s.56,196, 230., The Economist Intelligence Unit, Kazaakhstan Country Profile ,s.19., devdata.worldbank.org, UNDP, Human Development Report 2000,. UNDP, Human Development Report 2001, Human Development Report 2005, National Human Development Report for the Kyrgyz Republic 1999, UNDP, Azerbaijan Human Development Report 2003, UNDP, Human Development Indicator 2003, The Agency of Statıstıcs of the Republıc of Kazakhstan. Tablo 11 : Kazakistan Dış Ticaretinde Rusya nın Payı (%) Yıllar Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Pay 29,6 39,6 19,5 37,0 19,9 48,4 20,2 45,4 25,1 39,1 Kaynak: IMF, Republic Of Kazakhstan, Selected Issues and Statistical Appendix, 14 Mayıs 2004, s.101,102, IMF, Azerbaıjan Republic, Selected Issues and Statistical Appendix, Mayıs 2003, s.88 (a)imf, Kyrgyz Republic: Statistical Appendix şubat 2005 ten yararlanarak tarafımızdan hesaplanmıştır. Tablo 12 : Kazakistan Dış Ticaretinde BDT Ülkelerinin Payı(%) Yıllar Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Đhracat Đthalat Pay 42,2 48,4 29,5 44,2 27,7 54,6 31,2 52,1 33,3 46,9 Kaynak: IMF, Republic Of Kazakhstan, Selected Issues and Statistical Appendix, 14 Mayıs 2004, s.101,102, IMF, Azerbaıjan Republic, Selected Issues and Statistical Appendix, Mayıs 2003, s.88. (a)imf, Kyrgyz Republic: Statistical Appendix Şubat 2005 ten yararlanarak tarafımızdan hesaplanmıştır. Yukarıdaki tablolar incelendiğinde Kazakistan ın dış ticaretinin büyük kısmının BDT na üye ülkelerle gerçekleştiği görülecektir. Ülkeler bazında ayrı ayrı incelendiğinde özellikle Kazakistan ın dış ticaretinde Rusya nın payının bü-yük olduğu görülmektedir. Tablo 13: Kazakistan da Nüfusun Etnik Dağılımı (%) Yıllar Kazaklar 41,1 41,9 43,1 44,3 46,0 53,4 Ruslar 37,3 37,0 36,5 35,8 34,7 30 Almanlar 5,1 4,7 4,1 3,6 3,1 2,4 Ukraynalılar 5,3 5,3 5,2 5,1 4,9 3,7 Özbekler 2,1 2,1 2,2 2,2 2,3 2,5 Tatarlar 2,0 2,0 2,0 2,0 1,9 Belaruslular 1,1 1,1 1,1 1,1 1,0 Azeriler 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 Diğer Milletler 5,4 5,4 5,3 5,3 5,4 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Kazaakhstan Country Profile ,s.19. Rusya nın etkisi Kazakistan üzerinde görülmektedir. SSCB nin dağılmasıyla beraber azınlık sorunları, etnik gerilimler ve toprak anlaşmazlıkları ortaya çıkmıştır. Bağımsızlığın ilanından hemen önce tüm Cumhuriyetler dillerini ulusal dil olarak ilan etmiş ve Tacikistan dışında tüm devletler ulusal dili destekleyecek katı yasalar çıkarmışlardır. Kazakistan ve Kırgızistan da Rusça resmi dilin yanında milliyetler arasındaki iletişim dili olarak kullanılmaktadır Yoksulluk Sovyetler Birliği nden ayrılıp bağımsızlığına kavuşan bütün Cumhuriyetler gibi Kazakistan daki en önemli sorun fert başına düşen gelirin düşük olması ve nüfusun önemli bir kısmının yoksulluk sınırının altında yaşamasıdır. Adaletsiz gelir dağılımı ve yoksulluk günümüzde dünyanın karşılaştığı en ciddi sorunların başında yer almasına karşın bu sorun Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde kendisini daha şiddetli bir şekilde hissettirmektedir. 2 Zengin doğal kaynaklara sahip 1 Abazov, Ekonomik Geçiş ve Küresel Baskılar:Kırgızistan Örneği, s Yüce, Mehmet., Mehmet Ferhat Özbek, Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Sosyo-Ekonomik Boyutlarıyla Yoksulluk Olgusu Üzerine Bir Değerlendirme Akadamik Bakış (Kırgızistan Türk Dünyası Celalabad Đşletme Fakültesi e-dergisi), ( 753

274 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Kazakistan da FBDMH 1992 yılında 5411 ABD doları iken 1996 yılına kadar gittikçe azalmış, 1996 yılında 4290 ABD dolarına, 2003 yılında ise 6671 ABD dolarına yükselmiştir. Birleşmiş Milletler bünyesinde oluşturulan Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) isimli ünite tarafından 1990 yılından itibaren her yıl Đnsani Gelişme Raporu yayınlanmaktadır. Bu bağlamda UNDP Dünya Đnsani Gelişme Raporundaki saptamalara göre 1995 yılında 175 ülke arasında Azerbaycan 109., Kazakistan 93. ve Kırgızistan 113. sıradadır yılında 174 ülke arasında Azerbaycan 90., Kazakistan 73. ve Kırgızistan 97. sıraya yükselmiştir yılında ise Azerbaycan 101., Kazakistan 80. ve Kırgızistan ise 109. sırada yer almıştır. Tablo 14 : Kazakistan da FBDMH(ABD Doları) Yıllar FBDHM $ Kaynak: The World Bank, World Development Indicators 2005, UNDP, Human Development Report 2000,s.158, UNDP, Human Development Report 1999,s.135,136, National Human Development Report for the Kyrgyz Republic 1999, Human Development Indicators 2001, Human Development Indicators 2002, Human Development Indicators 2003, Human Development Indicators 2004, Human Development Indicators Tablo 15 : Kazakistan da Đnsani Gelişme Sıralaması ( ) Yıllar Gelişme Sırası Kaynak: UNDP, Human Development Indicators 1999, UNDP, Human Development Indicators 2000,UNDP, UNDP, Human Development Indicators 2001,Human Development Indicators 2002, Human Development Indicators 2003, UNDP, Human Development Report 2004, UNDP, Human Development Report 2005 UNDP tarafından geliştirilen Đnsani Yoksulluk Đndeksi ise, her ülkedeki insani yoksulluk oranının ölçülmesine bağlı bir gösterge olup, 40 yaşına kadar yaşam beklentisi olmayan nüfusun oranı, okuma yazma bilmeyen yetişkinlerin oranı, sağlık hizmetleri, sağlıklı içme suyuna ulaşma imkanı olmayan nüfus, beş yaş altı düşük ağırlıklı çocuk sayısı, GSYĐH dan en yoksul %20 ve en zengin %20 nin aldığı pay oranı ve günlük 1 ABD doları ve ulusal yoksulluk sınırının altında yaşayan nüfus esas alınarak hesaplanmaktadır. Tablo 16 : Kazakistan da Okullaşma(Đlk Orta Ve Yüksek) Oranı (%) Yıllar Okullaşma Oranı 85 Kaynak: UNDP, National Human Development Report 2005 Tablo 17: Kazakistan da Kamu Harcamalarından Eğitime Ayrılan Oran(GSYĐH nın%) Yıllar Eğitime Ayrılan Oran 4,5 3,4 4,4 4,1 3,9 3,3 3,3 Kaynak: UNDP, National Human Development Report for the Kyrgyz Republic 2001,s.60. UNDP, Human Development Report 2005, UNDP, Azerbaıjan Human Development Report 2003, IMF, Policy Framework Paper--Azerbaijan: Enhanced Structural Adjustment Facility Policy Framework Paper , IMF, Kyrgyz Republic: Statistical Appendix, Şubat 2005, IMF, Republic of Kazakhstan: Statistical Appendix, Kasım 2004, IMF, Republic of Kazakhstan: Selected Issues and Statistical Appendix, Ocak 2001, IMF, Republic of Kazakhstan: Recent Economic Developments, Ağustos 1998 Tablo 18 : Kazakistan da Kamu Harcamalarından Sağlığa Ayrılan Oran(Gsyih nın%) Yıllar Sağlığa Ayrılan Oran 3,2 3,5 1,9 Kaynak: UNDP, National Human Development Report for the Kyrgyz Republic 2001,s.60., UNDP, Human Development Report 2005, UNDP, Azerbaıjan Human Development Report 2003, UNDP, National Human Development Report for the Kyrgyz Republic 1999, UNDP, Human Development Report 2000, s.196. Tablo 19 : Kazakistan da Đşsizlik Oranı (%) Yıllar Đşsizlik Oranı 10,4 9,4 8,8 8,4 7,8 Kaynak: (Asian Development Outlook 2006) Tablo 20 : Kazakistan da Toplam Đstihdam (1000 Kişi) Yıllar Đstihdam 7,56 7,49 7,35 5,63 5,41 4,99 Yıllar Đstihdam 4,38 3,62 6,12 6,10 6,20 6,69 6,70 Kaynak: IMF, Azerbaıjan Republic: Selected Issues and Statistical Appendix, Mayıs 2003, s.69., World Bank, Statistical Handbook, s.196,230., IMF, Kyrgyz Republic: Selected Issues and Statistical Appendix, Şubat, 2003, s.71, IMF, Republic Of Kazakhstan, Selected Issues and Statistical Appendix, 14 Mayıs 2004, s.76, Yoksulluğun en önemli nedeni işsizliktir. Bağımsızlıklarına kavuşan eski SSCB ülkeleri sosyalizm döneminde, sistemin kendi dinamikleri gereği herkese hayat istihdamı da denilen iş garantisi ile tam istihdam politikası uygulanırken, istihdamın ne kadar ve nasıl olacağını piyasa faktör- 754

275 II International Congress lerinin belirlediği piyasa uygulamasına geçişle işsizlik gerçeği ile karşı karşıya kalmışlardır. Bunun dışında daha önceleri bu gibi ülkelerde hiç görülmeyen sokakta yaşayan, çöp karıştıran ve gıda ihtiyacını neredeyse hiç karşılayamayacak düzeyde olan insanların sayısında gözle görülür artış yaşanmaktadır. Bu ülkelerde artık evlerinden sokağa çıkan insanların kendisinden ısrarla para isteyen dilenci çocuklarla karşılaşma ihtimali günden güne yükselmektedir. Kazakistan da işsizlik oranı ve kayıt dışı ekonomi artmaktadır. Đstihdam her üç ülkede de tarım sektöründe yoğunlaşmıştır 1. Tablo 21 :Kazakistan da Dış Borç Oranı (Gsyih nın% Si) Yıllar Dış Borç Oranı 6,7 14,2 19,0 20,0 26,7 33,8 Kaynak: Yabancı Sermayeye Đlişkin Problemler Kazakistan a gelen doğrudan yabancı sermaye yatırım (DYSY) miktarı incelendiğinde Orta Asya ülkelerinde en fazla yabancı sermaye çektiği görülmektedir. Kazakistan sahip oldukları zengin enerji kaynaklarıyla daha avantajlı durumdadırlar. Kazakistan da doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını olumsuz yönde etkileyen bir çok faktor bulunmaktadır. Bunun en önemli nedeni ekonominin yapısıdır. Sovyet mantalitesine uygun işleyen yönetim anlayışı, zayıf ekonomik şartlar, düşük satın alma gücü, yasal çerçevenin ve vergi sisteminin tam olarak oturmamış olması, aşırı bürokrasi, rüşvet, yolsuzluk, hükümetin yabancı yatırımların az olmasına neden olan engelleri azaltma yönünde isteksiz davranmaları, zayıf bankacılık sistemi ve bunlardan dolayı yabancıların ülkeye olan güveninin tam olmaması yabancı yatırımcının ülkeye gelişini engellemektedir. 2 Tablo 22 : Kazakistan da DYSY (GSYĐH nın % Si) Yıllar DYSY 7,7 6,1 4,9 5,2 5,4 6 Yıllar DYSY 5,2 9,4 6,9 12,3 7,7 7,0 Kaynak: UNDP, Human Development Report 2005 DYSY nın sektörel dağılımına göz atıldığı zaman, tarım en büyük sektörü oluşturmasına rağmen, bu sektörde yerli üretimin ve tarımsal ürün- 1 Paul Verme (2006), Constraints to Growth and Job Creation in Low-Income Commonwealth of Independent States Countries, World Bank Working Paper, No:3893, Nisan 2006, s Mehmet Dikkaya, Osman Kadı (2005), Dönüşüm Sürecinde Kırgızistan ın Mevcut Ekonomik Sorunları:Tarihsel Bir Bakış Akademik araştırmalar Dergisi, Yıl:7, Sayı:25, Mayıs-Temmuz 2005, s lerin işlenmesinin çok düşük olduğu göze çarpmaktadır. Bunun yanında ithalatla ilgili veriler, işlenmiş tarımsal ürün dış alımının büyük bir yer tuttuğunu göstermektedir. Diğer taraftan, zayıf yatırım imkanları, Sovyet döneminde anahtar bir sektör olan madenciliğin zayıflamasına neden olmaktadır. Önemli maden rezervlerinin bulunması (kömür, altın, granit, mermer gibi) ülkeye daha fazla yatırım gelmesini sağlayabilir. Kazakistan ın ekonomileri enerji kaynaklarına aşırı derecede bağımlıdır. GSMH ın önemli bir bölümü petrol gelirlerinden oluşmaktadır. Bütçe gelirlerinin yarısı petrol ve petrolle ilgili alanlardan elde edilmektedir. Kazakistan ın ekonomik dönüşüm sürecinde bağımsızlığını kazanan bölgedeki diğer ülkelere göre ekonomik ve doğal kaynaklar bakımdan daha iyi olmasında enerji kaynakları önemli olmakla beraber, ekonomide tek bir sektöre bağımlı olması yani bütçenin petrol gelirlerine, petrol gelirlerinin ise dünya fiyatlarındaki konjonktüre bağımlı olması endişe verici bir durumdur. Petrol sektörünün tek taraflı gelişimi nedeniyle dünya piyasalarındaki fiyat değişmeleri GSMH üzerinde dalgalanmalara neden olmaktadır. 5. Bankacılık Sektöründeki Problemler Kazakistan da bankacılık sektörünün en önemli problemlerinden biri de düşük seviyedeki sermaye ve mevduat oranıdır. Bağımsızlıktan sonra yaşanan hiper-enflasyonun yanı sıra bankacılık sektöründe yaşanan krizler ve bazı bankaların kapatılması özel sektöre olan güveni zayıflattı. Bunun sonucunda genellikle döviz seklinde ellerinde nakit tutanların sayısında ve yurt dışına çıkan nakit miktarında artış meydana geldi. Hiper-enflasyon ortaya çıkınca, ulusal paraların kabul edilmesiyle beraber mücadele etmek üzere daraltıcı para politikası kullanıldı. Bu durum da bankalardan talep edilen kredi seviyesinde azalmaya neden oldu. Çoğu banka içerden ayarlanmış borçlanmalar, kasti kötü yönetim, zayıf denetim ve çıkar amaçlı verilen batık krediler nedeniyle başarısız olmuştur. Bu ülkelerde zayıf kredi kültürü, şeffaf olmayan ödünç alıcılar, ödünç vermeye ilişkin finansal sözleşmelerin zayıflığı veya bu sözleşmelerin yerine getirilmesindeki yüksek maliyetler nedeniyle banka aracılığının seviyesi çok düşüktür. Bankacılık sektöründe gelişme kaydedilmesine rağmen her üç ülkede de çek ve senet ile ödeme yaygınlaşmamış ve bu nedenle bankalararası takas sistemi oluşmamıştır. Ülkelerde faaliyette bulunan bankaların şubeleri arasında bilgisayarlı(on-line) anında işlem yapma yeteneği çok düşüktür. Bu eksiklik, sistemin etkin çalışmasını ciddi bir biçimde etkilemektedir.örneğin yüzölçümü 2. mil- 755

276 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process yon kilometre olan Kazakistanìn haritasına bakıldığında bu durumun önemi daha da iyi anlaşılacaktır. Nüfus, ülkenin güney doğusu ile kuzey doğusunda ve biraz da Hazar Denizi kıyısında yoğunlaşmış, buna karşılık orta ve güney kısımları önemli yerleşim merkezlerinden yoksun kalmıştır. Bunun nedeni bu bölgelerin, nüfusun yerleşmesini cazip kılacak unsurlar içermemesi, hatta çöl iklimine sahip olmasıdır. Oysa bu bölgelerde ülkenin mevcut ve potansiyel doğal kaynak alanları bulunmaktadır ve beklentiler doğrultusunda ülkenin ekonomik kalkınmasına büyük katkıda bulunacağı muhtemeldir. Buna karşılık bugünkü şube altyapısıyla bu gelişimi desteklemek pek mümkün gözükmemekte, şubeler arasındaki işlemlerde hızlı işlem gerçekleştirmede sorunlar yaşanmaktadır. 3 Sonuç Şartların oluşturduğu zorlamayla oluşan bağımsızlık nedeniyle merkezi planlı ekonomik sistemden piyasa ekomisine geçişe ve daha geniş bir ekonominin parçası iken ekonomik bağımsızlığa geçmeye hazırlıklı olmayan diğer Orta Asya Cumhuriyetleri gibi Kazakistan da bu iki durum ekonomik ve sosyal yapının kaçınılmaz olarak değişmesini gerektirmiştir. Bunun üç nedeni vardır. Birinci nedeni eski gelir kaynaklarının özellikle büyük girişimlerin karları ile merkezi olarak belirlenen fiyat sistemindeki dolaylı satış vergilerinin piyasa ekonomisine adapte olmuş yeni vergi sisteminin gelişmesi ve yeni gelir kaynaklarının oluşmasından önce ani bir şekilde düşmesidir. Đkinci neden merkezi planlamadan uzaklaşılmasıyla politika yapma ve uygulamada aşina olunmayan araçların devletin kontrolünü büyük bir oranda yitirdiği bir ortamda kullanılması ve uygulanan politikaların sonucunda ortaya çıkacak tepkilerin tahmin edilemez olmasıdır. Üçüncü neden ise güvenilir bilgi ve istatistiklerin bulunmamasıdır 4. Sovyetler Birliği döneminde hedeflere ulaşıldığını göstermek için var olan bilgileri gizleyip yanlış bilgi verme veya anket yapılırken kapsama alınması gereken bazı grupların kapsam dışı bırakılma eğilimleri nedeniyle istatistikler pek güvenilir değildir. Örneğin SSCB deki yaşam standartlarını ortaya koymak için kullanılmış Hane Halkı Yıllık Bütçe Anketleri devlet fabrikalarında, kol- 3 4 Elif Yüksel Oktay, Nimet Çakır,, Kazakistan, Azerbaycan ve Kırgızistan`da Bankacılık Sektörünün Sorunları ve Çözüm Yolları, Akadamik Bakış (Kırgızistan Türk Dünyası Celalabad Đşletme Fakültesi e-dergisi), Sayı:3 ( Per Ronnas, Sjöberg, Örjan (1994), The Transition from Central Planning to the Market: The Record, Economic Transformation and Employment in Central Asia, Editörler: Per Ronnas, Örjan Sjöberg, ILO, 1994, s.2. lektif çiftliklerde ve az bir oranda da olsa emekliler üzerinde yapılmıştır. Parti subaylarının, yüksek düzeyde bürokratların, KGB ve ordu mensuplarının yer aldığı haneler, işsizler ve özel sektör çalışanları kapsam dışı bırakılmıştır. 5 Piyasa ekonomisine geçiş yeni istatistiksel bilgiler toplamayı gerektiriyordu. Çünkü geçiş döneminde politika yapıcıların en çok ihtiyaç duydukları anda sahip olacakları istatistikler mevcut değildi ve belirsizlik, sonuçların tahmin edilememesi ve yetersizlik duyguları bürokraside bulunan çekirdek kadrolarda ortaya çıkması devletin esnekliğe ve yeniliğe geçmişten daha çok ihtiyaç duyulan bir dönemde açık bir tehlike olmuştur. Bu ülkelerdeki sosyal ve ekonomik problemleri çözmek için şu öneriler getirilebilir; - Ekonomik problemleri çözmek için liberal ekonominin uygulanmasını mümkün kılacak mevzuat ve hukuki alt yapının acilen oluşturulması gerekmektedir. - Devlet bankalarının özelleştirilmesi tamamlanmalı ve devlet bankacılık sektöründen çekilmelidir. - MB bütçe açıklarını finanse etmekten kaçınmalıdır. - Halkın bankalara güveninin arttırılması sağlanmalıdır. Bunun için banka mevduatlarına sınırlı ve belli süreli güvenceler getirilmelidir. - Bankacılık sektöründe rekabeti arttırmak için yabancı bankaların piyasaya girmeleri için engellerin kaldırılması gereklidir. - Yüksek vergi oranları düşürülmalidir. Özellikle yatırım yapacaklara yönelik vergi muafiyetleri getirilmelidir. - Teşvik politikalarının uygulanması lazımdır. BU teşvik politikalarını uygularken sektör farklılığı yapılmamalıdır. - Ekonomik sistem değişikliğinde dolayı toplumun zarar görmemesi için gerekli sosyal politikalar uygulanmalıdır. - Đstihdamı arttırıcı önlemler acilen ele alınmalıdır. - Nitelikli eleman sağlanması yönünde eğitim kurumları yeniden dizayn edilmelidir. - Orta-Asya Türk Cumhuriyetleri arasında bir ekonomik birlik oluşturulmalıdır. - Eğitim ve sağlık politikaları yeniden dizayn edilerek toplumun yoksul kesimlerininde bu imkanlardan ücretsiz yaralanması sağlanmalıdır. 5 Richard Pomfret, Anderson, Kathryn (1998)., Transition And Poverty In Central Asia, International Conference on Communist and Post-Communist Societies, 7-10 July 1998, p

277 II International Congress KAYNAKÇA Abazov Rafis (2001), Bağımsız Kırgızistan: Đpek Yolunda 10 Zor Yıl, Avrasya Etüdleri Dergisi, Yaz Abazov, Rafis (Sonbahar-Kış 2000), Ekonomik Geçiş ve Küresel Baskılar:Kırgızistan Örneği, Avrasya Etüdleri Dergisi,. Adem, Đsmail (2005), Kırgızistan Cumhuriyeti Ülke Raporu, KOSGEB Yayını, Şubat ( Akiner, Shirin (2002), Sovyet Sonrası Orta Asya Cumhuriyetlerinde Modernleşme, Siyaset ve Đslam, Yeni Türkiye Dergisi, Türkler Türk Dünyası Sayısı,. Aleksander Bennigsen- C. Quelguejay, Lemercier (1994), Step te Ezan Sesleri (Çvr. Nezih Uzel), Đstanbul. Aras, Osman Nuri (2004), Azerbaycan Ekonomisi ve Dönüşüm Süreci, Akademik Araştırmalar Dergisi, Kasım 2003-Ocak 2004, Yıl:5, Sayı:19. Avşar, B. Zakir ve Ferruh Solak (1998), Türkiye ve Türk Cumhuriyetleri, Vadi Yayınları. Bahadır, Şefik Alp, Azerbaycan: Geçiş Döneminin Đlk On Yılında Sosyo-Ekonomik ve Siyasal Gelişmeler, Yeni Türkiye Dergisi. Batmaz, Nihat (2004), Türkiye - Kazakistan Arasındaki Ticari-Ekonomik Đlişkiler, Türk Müteşebbislerinin Bu Ülkede Yaptıkları Yatırımların Boyutu ve Karşılaştıkları Sorunlar, Bilig, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yayını, Bahar / 2004 Sayı 29. Canbay, Tülin (2004), Kırgızistan'da Dış Borç ve Borç Yönetimi Sorunu, Akadamik Bakış (Kırgızistan Türk Dünyası Celalabad Đşletme Fakültesi e-dergisi), Sayı:2 ( Dikkaya, Mehmet., Kadı, Osman (2005), Dönüşüm Sürecinde Kırgızistan ın Mevcut Ekonomik Sorunları:Tarihsel Bir Bakış Akademik araştırmalar Dergisi, Yıl:7, Sayı:25, Mayıs-Temmuz 2005, ss Gömeç, Saadettin (2005), Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara. Hatipoğlu, Esra., Yeltsin ( ) ve Putin (2000-) Döneminde Rusya Federasyonu nun Orta Asya Politikası, Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri, ss.192, Hayit, Baymirza (1987), Sovyetler Birliğinde Türklüğün ve Đslamın Bazı Meseleleri, Đstanbul. IMF (Mayıs 2003), Azerbaıjan Republic: Selected Issues and Statistical Appendix IMF (Şubat, 2003), Kyrgyz Republic: Selected Issues and Statistical Appendix IMF (2001), Kyrgyz Republic: Statistical Appendix, Ülke Raporu No:01/224. Đstanbul Sanayi Odası (1993), Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya Federasyonu, Ukrayna, Yayın No: 1993/2, Đstanbul. Kayabal, Đsmail - Arslanoğlu, Cemender (1978), Orta Asya Türklüğünün Tarihî ve Bugünkü Durumu, Ankara. Kesici, Kayyum.(2003), Dün, Bugün ve Hedefteki Kazakistan, IQ Kültür Sanat ve Yayıncılık, Đstanbul, ss Mütercimler, Erol (1993), Türkiye-Türk Cumhuriyetleri Đlişkiler Modeli, Anahtar Yayınları, Đstanbul. Pınar Akçalı (2004), Demokrasinin Yerleşmesi Sürecinde Orta Asya, ODTÜ Sosyal Demokrat Açılım Dergisi, Yıl:1, Sayı:1, Mayıs 2004, /home/wwwsodem/13a.html Pomfret, Richard (2003), Central Asia Since 1991: The experience of the new Independent States, OECD Development Centre, Working Paper No:212, July Pomfret, Richard., Anderson, Kathryn (1998)., Transition And Poverty In Central Asia, International Conference on Communist and Post-Communist Societies, 7-10 July 1998 Raşit, Ahmet (1996), Orta Asya nın Dirilişi Đslam mı? Milliyetçilik mi? (Çev: Osman Deviştekin), Cep Kitapları A.Ş, Regıonals Surveys of The World, Eastern Europe, Russia and Central Asia 2002, 2nd Edition, Europa Publications Ronnas, Per, Sjöberg, Örjan (1994), The Transition from Central Planning to the Market: The Record, Economic Transformation and Employment in Central Asia, Editörler: Per Ronnas, Örjan Sjöberg, ILO, 1994, p.2. Sancak, Ercan (2002), Azerbaycan da Uygulanan Đstikrar Politikası ve Enflasyon,Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri, (Editörler: Emine Gürsoy-Naskali, Erdal Şahin), Sota Yayınları, Haarlem, Hollanda, 2002, ss Somuncuoğlu, Anar (2002), Geçiş Döneminde Kazakistan Ekonomisi, Avrasya Dosyası, Kazakistan-Kırgızistan Özel, Kış , Cilt:7, Sayı:4. Soyak, Alkan., Nesirova, Zenfira., Küreselleşme Sürecinde IMF Politikalarının Sonuçları: Azerbaycan Deneyimi, Şahin, Erdal, Türk Cumhuriyetlerinde Latin Alfabesine Geçiş Çalışmaları ve Sonuçlar, Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri, Tandırcıoğlu, Haluk (2002), Geçiş Ekonomilerinde Özelleştirme, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:4, Sayı:3, s The Economist Intelligence Unit, Azerbaıjan Country Report The World Bank, World Development Indicators 2005 Uludağ, Đlhan (1992), Sovyetler Birliği Sonrası Bağımsız Türk Cumhuriyetleri ve Türk Gruplarının Sosyo- Ekonomik Analizi Türkiye Đle Đlişkileri, TOBB Yayınları, Đstanbul. UNDP (2001), National Human Development Report, Democratic Governance:Alternative Approaches to Kyrgyzstan s Future Development. UNDP, Human Development Report 2005 UNDP, Human Development Report 2004 Verme, Paul. (2006), Constraints to Growth and Job Creation in Low-Income Commonwealth of Independent States Countries, World Bank Working Paper, No:3893, Nisan Yüce, Mehmet., Mehmet Ferhat Özbek, Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Sosyo-Ekonomik Boyutlarıyla Yoksulluk Olgusu Üzerine Bir Değerlendirme Akadamik Bakış (Kırgızistan Türk Dünyası Celalabad Đşletme Fakültesi e-dergisi), ( Yüksel Oktay,Elif., Çakır, Nimet, Kazakistan, Azerbaycan ve Kırgızistan`da Bankacılık Sektörünün Sorunları ve Çözüm Yolları, Akadamik Bakış (Kırgızistan Türk Dünyası Celalabad Đşletme Fakültesi e-dergisi), Sayı:3 ( Zenkovsky Serge A. (1990), Rusya da Pan Türkizm ve Müslümanlık (Çvr. Đzzet Kantemir),Đstanbul. 757

278 STOCK MARKET RETURNS ĐN TURKEY Saziye GAZIOGLU Department of Economics And nstitute for Applied Mathematics (IAM) Middle East Technical University Ankara, Turkey & University of Aberdeen, ABSTRACT Increased globalisation in financial markets implies that the percentage of all shares under foreign ownership in domestic stock markets has been rising. The recent speculative attacks on the foreign exchange market in November 2000, followed by February 2001, led Turkey into a deep economic crisis. Real stock returns as an important indicator for a forthcoming or pending financial crisis, using net capital flows have already been established in Gazioglu (2003). In this paper we explore the effects of capital inflows and outflows to real exchange rates and the real stock market returns, before, and after the financial crisis. We investigate the relationship between real exchange rate, real stock returns and capital flows. We decompose the foreign flows into real assets and liabilities, in order to investigate the possible long-term effect of inflows and outflows. Empirical investigation shows that the long-term relationship only appears between the real exchange rates and the real bank liabilities owned by the foreigners. The first half of the sub-period, which is the pre-crisis period, is dominated by capital inflows and outflows. These affect the real exchange rate whereas the second sub-period, which is the post crisis period, is dominated by unstable the capital inflow and outflows causing the decline of real stock market returns and the depreciation of the currency. The post financial crisis period demonstrates a long-lasting effect on lowering the stock market returns. This confirms the theoretical findings of this paper. Key words: stock market, international debt, real exchange rate, financial crisis, Istanbul stock Market (ISM) J. E. Lit. Nos.: E60, F32, F34, F36, F40, G15 Stockm Introduction A financial crisis in one part of the world is very likely to be felt by other financial markets via the domino effect. This transmission of foreign exogenous shocks to other economies, through financial markets, became a serious concern to emerging financial markets (EFMs). The electronic revolution assisted the high speed of capital flows, an important cause of economic volatility. Kaminsky and Schumukler (1999), Collines and Gavron (2004) referred to common factors affecting all countries as contagion. Turkey, as a newly emerging financial market, was influen-ced by international financial turbulence e.g. the negative influence created by the Russian crisis. However, the Asian crisis of 1997 had negligible contagion effect on Turkey. None of these models relate short-term capital flows to stock market structure and price index during the crisis period. These theories apply to some countries but not others. Turkey was advised by the IMF to introduce a Managed Float from January 2000 until June 2001, despite having introduced currency convertibility in This was similar to other emerging markets, e.g. Mexico, Thailand and Korea. However, foreign exchange attacks in November 2000 and February 2001 prevented this plan. There has been empirical investigation into whether the crisis was caused by financial panic or by the weakness of economic fundamentals. Johnson et. al. (2000) created a vulnerability matrix using sets of criteria including macro indicators. Berg et. al. (2000) specifically looked at macroeconomic vulnerability. Their analyses were based on flow variables, with no consideration of stock variables such as wealth effects and foreign indebtedness. Calvo (1997) points out that the financial markets of the emerging market countries are administered by central banks, which are very sensitive to bankruptcies in the domestic financial institutions. This creates a moral hazard problem due to the expectation of bail out. The markets become vulnerable to speculative attacks due to rumour of devaluation. The moral hazard model partly explains the Asian and Turkish crises in February Calvo (1998) pointed out that the Chilean, Mexican and Venezuelan crises brought about large burdens owing to large bailout packages. The structure of the banking sector played an important role in the Turkish Financial crisis (Metin-Ozcan (2004). 758

279 II International Congress Both Kaminsky and Reinhart (1998), and Forbes and Rigoban (2000) examined the effects of crisis on the stock market. Changes in stock prices have been given special attention since the stock market of a country absorbs all available information related to national and global markets. Furthermore, changes in stock prices provide a frequent form of data to investigate the market. None of these models relate short-term capital flows to stock market structure and stock price index during the crisis period. Calvo (1998) argued that the large negative swings in capital inflows -Sudden Stops- are harmful. This implies that large current account deficits are to be feared, irrespective of how they are financed, and particularly if they are financed by short-term debt. The capital inflow slowdown or reversal of capital flows could push the country into insolvency or drastically lower the productivity of its existing capital stock. This might lead to large unexpected swings in relative prices and costly bankruptcy battles. Our paper focuses on both short-term capital flows and the stock market as sources of international financial crisis. Both personal and corporate foreign investors are free to invest in the Istanbul Stock Market (ISM), as all kinds of financial controls have been abolished. In this analysis we also need to include the domestic banking and financial sectors in order to investigate the investment opportunities for short-term foreign capital. In addition to these considerations, we argue that the degree of volatility or magnitude of the financial crisis is closely related to the proportion of foreign investors in the domestic stock market. Furthermore, capital inflows and reversal outflows have asymmetric effects on real exchange rate and stock market prices. Section 2 describes the financial structure of Turkey, including the Turkish Banking sector. In Section 3 we outline the model and its policy. Section 4 presents our empirical results. We conclude in Section 5 and offer suggestions for further research. Development of the Turkish Banking Sector. Kaminsky and Reinhart (1999) investigated the link between banking and balance of payment problems. They found that there are causality between the currency crisis and Banking crisis 1 in both directions. Hahm (2004) suggested that 1 Their empirical work is a cross country analysis and includes Turkish with January 1991 beginning of the Banking crisis and March 1991 Peak of the crisis and March 1994 closest balance of payment crisis. interest and exchange rate exposure of the banking sector was measured with their sensitivity of stock market return. It has been found that the banking sector had high foreign exposure before the financial crisis. Since 1980 there has been significant expansion and development in the Turkish banking sector. Together with technological improvements and diversification of services; employment in the sector and the number of banks has been growing substantially. In 1980 there were only 43 banks. The number of banks increased to 66 in 1990 and 79 in However, this number reduced to 74 in the middle of 2001, due to the merger of 5 banks under Sumerbank, which was taken over by a foreign bank, ISBN after the 2001 crisis. 18 of these were development and investment banks and 56 were saving banks. The number of foreign banks also increased from 4 in 1980 to 18 in During this period the share of total assets of the traditional state banks decreased from 45 percent in 1980 to 34 percent in 2000 (Metin-Ozcan (2005). Figure 2 shows the number of banks during In 2005 the number of banks reduced to 48. A substantial restructuring has taken place after Figure 2: Number of Banks BANKS YEARS Figure 3. Number of Bank Branches: branches years Series1 Figure 3 shows the number of branches of bank for the period The number of branches increased from about 6000 in 1995 to 8000 in This number had fallen back to 6000 in It is clearly observed that there has been overexpansion of the banking sector, before the 2001 currency crisis. The South American 759

280 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process experience was to be repeated in Turkey. The currency crisis was coupled with banking crisis to constitute the overall financial crisis. Figure 4 suggests that as the number of branches (sube) has been steadily increasing, employment (personel) has been also increasing in the banking sector, since Hence, contraction of the banking sector started to be reversed after Figure 4. Branches (Sube) and employment (Personel): 2002/4-2005/ /4 2003/2 2003/4 2004/2 2004/4 2005/2 2005/4 Şube Personel Table 1 in the appendix reports number of banks operating, branches and employment in the banking sector. It shows that there is a reduction of the total number of banks and branches between The total number of branches has increased from 6244 to 6908 in 2001 and reduced to 6247 in The detail of these totals indicates that the number of branches of foreign banks had been increasing from 104 to 393, while the number of branches of state banks (and banks under Tassarruf Mevdut Sigorta Fonu (TMSF) from 1073 to 1) had been reducing from 2875 to 2035 between The banking sector had been taken over by the foreign banks 2 after the exchange rate and banking crisis of February Theoretical Model The model is based on Gazioglu (2001, 2002, 2003), with incorporates a profit maximising firm and a representative domestic consumer that maximises time separable utility functions Obstfeld and Rogoff (1995) and Ramsey (1928)). Following Obstfeld and Rogoff (1995), the stock market constraint is as follows: d V X& d d d d d X V& + X D (1) Equation (1) states 3 that a change in the proportion (X d ) of the value of domestic firms 4 2 Sumerbank was also taken over by foreign 3 See Obstfeld and Rogoff (1996, p.100) for a discrete time formulation. 4 We assume that there are a large number of homogeneous perfectly competitive domestic firms producing goods for both domestic and foreign consumption. It should be noted owned by domestic individuals (in other words, shares: the value of domestic claims to the total future profits of domestic firms, V d ), V d X& d, is equal to the domestic proportion of the change in the stock market valuation of these shares, X d V& d, plus their proportion of dividends, X d V d. Secondly, the balance of payments constraint: E& f H & = ΠT+ H (1+ )[ 1+ R ] (2) E The aggregate constraint of the stock market, net accumulation of foreign assets, and H &, can only be accumulated by running a trade surplus, where Π is the foreign owned share of domestic dividends minus the domestic owned share of E& f foreign dividends, and H (1+ )[ 1+ R ] is any E capital gain from holding foreign money in terms of foreign goods (a simple representation can be found in Gazioglu (1996), where external balance is also equal to internal balance.) d B& + X& + S& CH& f d d d d f = Y+ R F A G I R B R B C (3) d d d d d d d d d d + X ( V& V + D V ) + S ( P& P + Q P ) f f f f f f f f f f + X V& V + D V + S P& P + Q P ( ) ( ) Therefore the right hand side of the constraint represents net domestic income (factor earnings, net interest from asset holdings, return on shares) minus consumption (private and investment), reflected by the saving (net wealth accumulation) on the left hand side. This combines the stock market constraint, following Obstfeld and Rogoff (1995) and Net International Debt following Gazioglu (2001, 2002, 2003). If the percentage of shares under foreign ownership in the domestic stock market increases, debt in the domestic economy increases, which is analogous to selling the family silver. It would appear that the domestic economy is very sensitive to the level of foreign investment in the stock market. How severely a foreign shock affects the domestic market will be directly related to the percentage of shares under foreign ownership. The greater the share of foreign investors in the domestic stock market, the greater the vulnerability of the domestic economy is. The Asian crisis can be considered to fall into this category. Whether other emerging financial markets become similarly vulnerable will depend on the percentage of shares under foreign ownership in the domestic market. that trade in this model takes place because of comparative advantage rather than country differences in intertemporal consumption/savings behaviour. 760

281 II International Congress The dynamics of the whole system may be summarised 5 in matrix form by E& E& H& = H & V& V& E E E E& H& V& H H H E& H& V& V V V E E& H + H & V V& k k k [ k] (5) where the signs of the elements of the matrix are, from the discussion above: E & > 0, E & < 0, E & V > 0 and E & E < 0 ; H & E < 0, HH & < 0, &H V < 0 and H & k > 0 ; V & E < 0, V & H > 0, V & V < 0 and V & k > 0. Now the dynamic model is complete, empirical analysis may follow in the next section. The model has two stable equilibria and one unstable equilibrium. Gazioglu (2001, 2002, 2003) show that having a high percentage of shares under foreign ownership has an asymmetrical effect on exchange rate and on international indebtedness during inflows and outflows. The unstable equilibrium represents the Ponzi game position when a country has to borrow in order to make its debt repayments. This model also highlights the asymmetric effect of capital inflow and outflow on exchange rate and international indebtedness. The phenomenon of hysteresis is due to the nonlinearity of international debt dynamics. Initially international assets accumulate with capital inflow; later occurrences of capital outflow will push the equilibrium to unstable equilibrium in international debt and create a Debt Trap 6. We use the dynamic variables of real exchange rate, real stock market return index and foreign capital flows in our empirical work. Ghosh (2000). Tan Hui Boon and Hook (2000) used only the real exchange rate and real stock market index to find out the direction of causality. Theoretically, ordering of the variables does not mater in the co-integration method we use. So, causality test is not necessary. in this work. Disaggregating the net foreign capital into inflows and outflows gives us the opportunity to assess the asymmetric effect of the flow direction. During the empirical investigation, the focus is on unstable Eigen values, which are greater than unity. 5 Although portfolio shares dynamically adjust to flow disequilibrium, they are, of course, constant in long term equilibrium, hence X & = S& = 0. Furthermore, following Obstfeld and Rogoff (1996), to concentrate on the dynamics of domestic net international debt, real exchange rate and the stock market, we assume V & f = 0. 6 For detailed analysis see Gazioglu (2005). E H This paper argues that the percentage of shares under foreign ownership in any domestic stock market is a key indicator of vulnerability in the domestic stock market. The theoretical macromodel includes the dynamics of this important indicator. It is worth noting that liberal foreign exchange policies have applied since 1989, so foreign investors are free to buy and sell in the Istanbul Stock Market (ISM) as much as they wish. Foreign portfolio investment in the Istanbul Stock Market (ISM or IMKB) increased from $33,654 million in 1996 to $83,069 million in 1999 and to $ 111,157 million in Since 1996 foreign investment levels have been growing very rapidly 7. Furthermore, the percentage of shares owned by foreign investors is around 50 percent of the total market, which is quite high. 4. Estimation of the Structural Model: We adopted a Structural VAR model as it overcomes the identification problem of VAR estimation (Garratt A, K Lee, M.H. Pesaran, Y. Shin (1999)). The Structural VAR is our econometric model. A full macro-model was introduced behind the econometric analysis. The macro dynamic model has long-term properties for the stability of the equilibrium. Our theoretical framework suggests that several variables can identify structural macro variables. A theoretical model is important as it provides a mechanism for determining how the dynamic variables are expected to behave, both in the short and long term. Previous empirical work has only investigated the relationship between exchange rate and stock market prices and the importance of international debt has been ignored. The basis of our theoretical model is to test whether the dynamic model driven by the theory confirms the dynamic behaviour of the Turkish data. The following procedure has been applied for simplifying the estimation: a) We solve the 3 by 3 dynamic system and obtain the stability conditions. The detail of its proof can be found in Gazioglu (2005) Using unrestricted VAR estimation methods implies that ordering the variables do not matter in testing the co-integration. We imposed the following restrictions to the simultaneous estimations of the three variables: H & E = 0, H & H = 0, H & V = 0 and H & = 0 ; V & = 0, V & = 0, V & = 0 and V & = 0. The k E H Hence we estimate only E & < 0, > 0 V H k E &. 7 Teak (2003) suggested increasing daily traded volume of in stocks staring 01/03/1986 ending 06/12/98 (in US $) in Brazil. V 761

282 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process We compare the stability conditions of the theoretical model, which are signs of the coefficients, and the signs of the estimated coefficients of the empirical model. This helps to assess the stability of the system. 5. Empirical Results: The data used in this work are from the Turkish central Bank for the period 1994:02 to 2003:10. Graph 1 plots the logarithm of real values of the variables, real exchange rate, (RLEXC), real stock returns (RLV1), real foreign assets (RLFASS), and real foreign liabilities (RLFLIAB). It is noticeable that the real stock market return started to fall after the introduction of an exchange rate based stabilization programme in December 1999, supported by the Breton Wood Institution in order to tackle inflation and public debt. Appendix 1 provides the details on the definitions and the sources of data. This indicted that the confidence of investors to the Currency Board had fallen. Fall of real stock returns seems to create some of the conditions for the forthcoming crisis in November 2000 and February We also observe that the gap between the foreign liabilities and assets disappears from the beginning of 2001, as a result of the financial crisis. Between the dates 1994:1-2001:02 the real exchange rate was near constant and the nominal exchange rate was managed pegged. After the crisis there is real currency depreciation during 2001, but after 2002 the real exchange rate reaches its pre-crisis level. This implies that the crisis was followed by the declining real stock market return and exchange rate depreciation and appreciation after Our hypothesis is that foreign short-term capital inflows (real foreign assets) are invested in the stock market, increasing the foreign stock market returns and appreciates or reduces the depreciation of the foreign currency (Model 1). A shock to capital outflow (real foreign asset liabilities) has an asymmetric effect of reducing the real stock market return (Model 2). 5.1 Structured VAR Approach The estimated co-integrating equations may or may not confirm the signs of the expected stability conditions. Our aim is to do the co-integration test and compare the signs of the estimated coefficients and the signs of the stability conditions of the theoretical model. The existence of unstable equilibrium in the theoretical model corresponds to the sub-period of series. Furthermore, the normalised co-integrating coefficients are greater than unity 8, hence the possibility of instability in the theoretical model. 5.2 Stationarity and Co-integration Tests: In this section the stationarity of all variables is tested. The data was divided into sub-periods, using Romers Narrative VAR Approach. The whole period is 1994:02 to 2002:09, and the sub-periods are 1994:02 to 2000:11 and 2000:12 to 2003:10. We also put dummy to 2000M11 and 2001M2 to test structural brake for estimates of the entire period. Table 1 reports the summary of the Augmented Dicky Fuller (ADF) test of the real stock market returns (RLV1), Real Foreign Assets (RLFASS) and Real Foreign Liabilities (RLFLIAB). For the period 1994:2-2003:10 the real exchange rate, the capital inflows and outflows are I (0) and stock market return is I (1) as reported in Table 2. Table 2: Testing for Unit Roots (ADF test): Logarithm of real exchange rates (RLEXC), real stock return (RLV1), real foreign liabilities (RLFLIAB), real foreign assets (RLFASS), : 1994:M :10 (Akaike information criteria (AEC), Variables with intercept With intercept and trend Level RLEXC (3)*** (3)(**) First difference DRLEXC (4)*** (1)(***) Level RLV (1) (1) First difference DRLV (0)*** (0)*** l Level RLFLIAB (0)(***) (0) First difference DRLFLIAB (4)(***) (4)(***) Level RLFASS (2)(**) (0)(***) First difference DRLFASS (3)(***) (3)(***) Notes to Table 1: Critical values (with intercept) for 1%(***), 5%(**), 10%(*) are 3.496, and respectively. Critical values (with intercept and trend) for 1% (***), 5%(**), 10%(*) are 4.051,-3.455, and respectively. Level variables are used in the co-integration estimations 9. However, with a structural dummy both model 1 (LREXC, LRV1, LRFASS) and model 2 (REXC, LRV1, LRFLIAB) co-integrates as discussed in the next section. Level variables are used in the co-integration estimations 10. However, with a structural dummy both model 1 (LREXC, LRV1, LRFASS) and model 2 (REXC, LRV1, LRFLIAB) co-integrates as discussed in the next section Co-integrating analysis: In this section we investigate the co-integrating analysis as a long-run relationship(s) between real exchange rate (LREXC), real stock return 8 implying outside of the unit circle. 9 The first difference variables had not co-integrated. 10 The first difference variables had not co-integrated. 762

283 II International Congress (LRV1), capital inflows (real foreign assets (LRFASS) and capital outflows (LRLIAB) over the period 1994m m10. We used the Johansen multivariate technique in our cointegration analyses (Johanson (1988) and; Pesaran and Smith (1998) and others). We first performed a co-integration analysis with constant term entering un-restrictively but with a trend term restricted to lie in the co-integration space. We found that the trend term is insignificant in the cointegration relations. We also included a Dummy 11 (D0201) for the crisis date, February 2001 to account for structural break. This entered restrictively to co-integrating space. The Eigen value tests of model 1 suggests that the real exchange rate, real stock values, real foreign assets (capital inflows) are co-integrating as reported in Table 5 with the lag length of VAR=1 12. A one percent increase of LRFASS reduces the LREXC by 1.26 percent, implying appreciation of the currency, or depreciating less than it would have otherwise. Model 2, which includes real exchange rate, real stock values and real foreign liabilities (capital outflow). also cointegrates as reported in Table 6. A one percent increase of foreign outflows (LRLIAB) increases the foreign exchange by percent, implying depreciation of the domestic currency. During the outflow, the real stock markets return (LRV1) is worth more (2.5%) than during inflow (DLRFASS) case. This suggests that capital inflows increase the stock market returns as it enters into the country (with the expected increase), (0.17) and it moves out when the return is high (2.50) and is expected to fall, due to disliked government policies. The asymmetric effects of capital inflows and outflows confirm the theoretical discussion on hysteresis Gazioglu (2001,2002,2003). Though the coefficients of LRV1 in both model 1,2 are smaller than unity, the coefficients of LRFASS and LRFLĐAB are greater than unity. This indicates a greater influence of capital inflows on real exchange rates than the stock market returns. The estimated coefficients also have the theoretically expected signs. Therefore, our empirical estimates confirm our theoretical model. 11 For each model 1 and 2 we found non-normal residuals. The residual of each equation in which 2001M2 is an outlying observation. Therefore, we included impulse dummy for D0201(Hendry and Juselius (2001)). After we included D0201 in VAR(1) un-restrictively, equations perform normal distribution and showed no autocorrelation and heteroscrdicity (Pesaran and Pesaran (1997) 12 The lag lenth of VAR for each system is determined by Schwarz Bayesian Criterion Impulse responds analysis: It has been pointed out that impulse respond analysis is important in co-integrating systems (Pesaran and Pesaran (1997), Lutkpohl and Reimers (1992)). In figures 1and 2 we give the time plots of logarithms of real exchange rate, real stock market returns and capital inflows (model 1) and capital outflows (model 2) respectively. Here, we provide the general impulse response (IR) functions 13 to examine the dynamic effects; that is medium and short-run effect of a shock on a given variable on all the other variables in the system. We assess the dynamic effect of a rise in capital inflows and outflows instabilities on variables in the system by examining the generalized IRs to a positive unit (one standard error (SE) in capital in and outflows respectively; in model 1 and 2. In figure 2, as expected, short and medium run responses are negative on LRV1. A positive LREXCH shock (depreciation) leads to reduction of the value, LRV1 (Figure 2, a). One SE shock in the equation to LRV1, will increase the capital inflows, LRFASS (Figure 2.b). A generalised impulse response to one shock for LRFASS ( an increase of capital flows) increases the value of LRV1 as inflows are invested in the stock market (Figure 2.c). Figure 3 has the impulse responses of the Model 2. Figure 3a and 3c shows their similarities. One SE shock in the equation LREXC increases (LRV1) and decreases (-LRFLIAB). Appreciations increase the capital outflow (figure 3a). One SE shock in the equation LRFLIAB (outflow) will decrease (as LRFLIAB) the value of LRV1 14. Outflows (-LRFLIAB) reduce the (LRV1) from (-0.03 to -0.10) in Figure 3c. 6. Conclusions and Policy Implication: The paper investigates the contribution of capital inflows and outflows to financial crises. A theoretical model based on the behaviour of representative utility maximising agents in various intertemporal stock-flow constraints is introduced. The model suggests that an exogenous shock increases capital inflows, leading to real exchange rate appreciation (a fall) and a fall in stock market prices in the long term. Our empirical results confirm the asymmetric impact of capital inflows (foreign liabilities) and capital outflows (foreign assets). Real assets have a greater impact than real liabilities on the real 13 We used generalized IR function, because it does not depend on the ordering of the variables within the system. This is in contrast with the orthogonalized IR function which has solution depending on the order of the variables. 14 Note that I multiplied the negative values of liabilities with (-) to be able to take their logarithms. 763

284 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process exchange rates. The asymmetric impact of inflows and outflows of capital on international indebtedness creates the Debt Trap. Policy implication of asymmetry effect of capital flow is a controversial issue. Malaysia was the only country that refused to borrow from the IMF and introduced capital control on the shortterm foreign capital by restricting their re-entry if was taken out in short period in the previous period. Whether this can be applied in Turkey is the political will of the government. REFERENCES Agenor, Pierre-Richard and Montiel P. J. (1999): Development Macroeconomics, Princeton, NY: Princeton University Press. Berg, A, E Borensztein, G Milesi-Feretti and C Pattill (2000) Anticipating Balance of Payments Crisis-The role of early warning Systems, IMF Occasional Papers No. 186 (Washington, International Monetary Funds). Calvo G. (1997) Capital Flows: Emerging Issues Panel: 3 Are we in a Global Economic Crisis, Calvo G. (1998): Capital flows and Capital market Crisis: The Simple Economic of Sudden Stop Journal of Applied Economics 1, Nov. pp Celasun, M. (2002): 2001 Crisis, Before and After: Macroeconomics and A Financial Assessment (2001 Krizi, Oncesi ve Sonrasi: Makroekonomik ve Maliye Degerlendirme) In Eds. Ahmet Alpay Dikmen: Globalisation in Labour Market and Structural Adjustment (Kurelesme, Emek Surecleri ve Yapisal Uyum). Collins, D. and S Gavron (2004): Channals of financial markets contagion Applied Economics, Vol 36, No 21/Dec 10. Journal of Monetary Economics, 16, Forbes and Rigoban (2001): Contagion in Latin America: Definition, Measurement and Policy Implication NBER Working Paper Series, No: Garratt A, K Lee, M.H. Pesaran, Y. Shin (1999): A Structural Co-integrating VAR Approach to Macroeconometric Modelling mimiograph, Trinity College, Cambridge. Gazioglu, S. (2001): An Emerging Market, Volatility of Real Exchange Rate : The Turkish Case, Middle East and North African Economies, the online journal of MEEA. Gazioglu, S. (2002): A Non-Linear Currency Substitution Model of Hysterisis in Debt and Consumption, METU, Studies in Development, 3-4, Gazioglu, S.(2003): Capital Flows to an Emerging Market: Turkish Case study, International Advances in Economic Research, Vol. 9, No. 3, August (2003), St. Louis, USA. Gazioglu, S (2005): Stock Market, Financial Crisis and Capital Flows in an Emerging Market: The Turkish Case in (Eds)Gazioglu (2005): Emerging Markets in Financial Crisis: Capital Flow, Saving, Debt and Banking Reform, J-Net Publications. Ghosh, D.(2000): from Turbulence To Tranquillity: Is Restructuring The Means For Malaysia, 1st International Conference on Banking and Finance, Universityi Utara Malaysia, August 18-20, Johnston, B, J Chai, and L Schumache (2000) Assessing Financial System Vulnerabilities IMF Working Paper, WP/00/76, Washington, D.C., Kaminsky, G., S. Lizondo and C. Reinhart (1997): Leading Indicators of Currency Crisis, IMF Working Paper, WP/97/79 Kaminsky, G and Reinhart C. (1998): On Crisis, contagion, and confusion, University of Maryland, mimeo. Kaminsky G. (1998): High Real Exchange Rate in the Aftermath of stabilization: Is it a lack of Credibility, Journal of Development Economics, 35 Kaminsky, G. and S. Schmukler: (1999): What triggers Market Jitters? A Chronical of the Asian Crisis Board of Governors of the Federal Reserve System, International Financial Discussion paper No 634, April. and Journal of International Money and Finance, August, Lutkepohl, H. and Reimer, H. E. (1992): Impulse response analysis in co-interated system, Journal of Economics and Dynamic Control, 16, pp MacKinnon, J.G. (1991): Critical values for cointegration test, in Long-run Economic Relationship: Reading in Co-integration (Eds) R. F. Engle and C. W. J Granger, Oxford University Press, Oxford. Metin-Ozcan (2005): Turkish Banking Crisis and the Debt Restructuring Process: Istanbul Approach in (Eds) Gazioglu (2005) International Finance: Crisis in Emerging Markets, J-Net Publications. Obstfeld, M and Rogoff, K.(1995): Exchange Rate Dynamics Redux, Journal of Political Economy, 103, , Obstfeld, M and Rogoff, K.( 1996): Foundations of International Macroeconomics, MIT Press, Cambridge, Massachusetts and London, England, Pesaran, M. H. and Pesaran, B. (1997): Working with Microfit 4.0: Interactive Econometric Analysis, Oxford University Press, Oxford. Ramsey, Frank (1928): A Mathematical Theory of Saving, Economic Journal, 38, 152, Tabak, B. M.(2003): The Random Walk hypothesis and the behaviour of foreign capital portfolio flows: the Brazilian stock market case Applied Financial Economics, 13, Tan Hui Boon and Law Siong Hook (2000): Financial Volatility and Stock Prices: The Malaysian Experience Before and During the Asian Currency Crisis, 1st International Conference on Banking and Finance, University Utara, Malaysia, August Appendix 1 Source: Turkiye Cumuriyeti Merkez Bankasi, publications V1: TP.MK.G.Mali: (Return indices) ISE National- Financial TL ( =914 TL) CPI (100 = 1994 ) name: TK CPI NADJ, Code: TKCon PRC F EXC: Exchange rate, monthly averages Foreign Liabilities: TP. PBD.CO5: A12, Foreign liabilities of the Banking Sector, Note for Banking sector: Beginning July 2002 inflation Adjusted (negatives) Foreign Assets: TP.PBDC Foreign asset 764

285 II International Congress Table 1 Banks Operating in Turkey A. Commercial banks State banks Private banks Banks under TMSF Foreign Banks B. Investment & Development Banks State banks Private banks Foreign banks TOTAL Number of Branches in Banking Sector A. Commercial banks 6,219 7,660 7,807 6,889 6,087 5,949 6,088 6, State banks 2,875 2,865 2,834 2,725 2,019 1,971 2,149 2, Private banks 3,240 3,960 3,783 3,529 3,659 3,594 3,729 3, Banks under TMSF 714 1, Foreign Banks B. Investment & Development Banks State banks Private banks Foreign banks TOTAL 6,244 7,691 7,837 6,908 6,106 5,966 6,106 6,247 EMPLOYMENT IN BANKING SECTOR A. Commercial banks 138, , , , , , , , State banks 72,699 72,007 70,191 56,108 40,158 37,994 39,467 38, Private banks 63,010 92,366 70,954 64,380 66,869 70,614 76,880 78, Banks under TMSF 19, , Foreign Banks 2,985 4,185 3,805 5,395 5,416 5,481 5,880 10,610 B. Investment & Development Banks 6,099 5,430 5,556 5,221 4,942 4,642 4,533 4, State banks 5,245 4,336 4,456 4,322 4, Private banks 716 1,027 1, Foreign banks TOTAL 144, , , , , , , , Figure: 1 Real Foreign Liability Real Foreign Assets 8 real exchange rate Real stock returns RLEXC RLV1 RLFLIAB RLFASS 765

286 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Table 5 Co-integrating Results of Model 1: Influence of foreign Asset Inflows (LRFASS) Test of co-integrating rank LREXC LRV1 LRFASS Eigenvalues Null hypotheses r=0 r<=1 r<=2 Max statistic % critical value Trace statistic % critical value Co-integration results (r=1) (Beta) (0.128) (0.592) 2 (Alfa) Table 6 Co-integrating Results of Model 1: Influence of foreign Asset Inflows (LRFLIAB) Test of co-integrating rank LREXC LRV1 (- LRFLIAB) Eigenvalues Null hypotheses r=0 r<=1 r<=2 Max statistic % critical value Trace statistic % critical value Co-integration results (r=1) (Beta) (0.128) (0.592) 5 (Alfa) Standardized Eigen vector 2 Asymptotic standard errors are in parentheses 3 Adjustment coefficient 4 Standardized Eigen vector 5 Asymptotic standard errors are in parentheses 6 Adjustment coefficient 766

287 II International Congress Figure 2. (Model 1) Generalized Impulse Response(s) to one S.E. shock in the equation for LREXC Horizon LREXC LRV1 LRFASS Generalized Impulse Response(s) to one S.E. shock in the equation for LRV Horizon LREXC LRV1 LRFASS a) b) Generalized Impulse Response(s) to one S.E. shock in the equation for LRFASS Horizon c) LREXC LRV1 LRFASS Figure 3. (Model 2) Generalized Impulse Response(s) to one S.E. shock in the equation for LREXC Horizon LREXC LRV1 LRFLIAB Generalized Impulse Response(s) to one S.E. shock in the equation for LRV Horizon LREXC LRV1 LRFLIAB a) b) Generalized Impulse Response(s) to one S.E. shock in the equation for LRFLIAB Horizon c) LREXC LRV1 LRFLIAB 767

288 SSCB SONRASI ÖZBEKĐSTAN VE TÜRKMENĐSTAN IN SOSYAL VE EKONOMĐK SORUNLARI Elif Yüksel OKTAY Yrd. Doç.Dr., Kocaeli Üniversitesi, Kocaeli-TÜRKĐYE ÖZET Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra, bağımsızlığa kavuşan ülkeler arasında olan Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde bir yandan merkezi planlı ekonomik sistemden serbest piyasa ekonomisine geçiş için yasal düzenleme ve reformlar gerçekleştirilirken, öte yandan geri kalmışlıktan kurtulmak ve kalkınmak için çalışmalar başlamıştır. Bu ülkeler başta petrol ve doğal gaz olmak üzere çok büyük yeraltı ve yer üstü kaynaklarına sahip olmalarının yanı sıra; geniş ve verimli tarım arazilerine sahiptiler, işgücü problemleri yoktu ve Doğudan Batıya ticari ulaşım güzergahları üzerinde yer alıyorlardı. Buna rağmen SSCB döneminin ekonomik ihtisaslaşma politikaları nedeniyle bağımsızlıktan sonra sosyal ve ekonomik pek çok problem yaşamışlardır. Örneğin Sovyet döneminde bu ülkelerin yer altı ve yer üstü kaynaklarını işleyecek tesisler olmadığı için bu potansiyel olduğu gibi Rusya ya gönderiliyordu. Ekonominin kilit noktalarında Ruslar çalıştırılırken, kendi vatandaşları vasıfsız işlerde çalışıyorlardı. Dolayısıyla bu Cumhuriyetler kağıt üzerinde Birlik üyesi Cumhuriyetler olarak görülmekle birlikte, gerçekte sadece birer coğrafi birim olan toprak ve topluluk parçaları olmuşlardır. Bu çalışmada bağımsızlıklarını kazanan Türk Cumhuriyetleri arasında olan Özbekistan ve Türkmenistan da bağımsızlıktan sonra ortaya çıkan sosyal ve ekonomik problemler ile uygulanan sosyo-ekonomik politikalar ele alınmaktadır. Anahtar Kelimeler: Orta-Asya, Özbekistan, Türkmenistan, SSCB GĐRĐŞ Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla bağımsızlığına kavuşan ülkeler merkezi planlı ekonomik sistemden, serbest piyasa ekonomisine geçiş kararı aldılar. Bu kararla beraber bağımsızlığın ilk yıllarında bu ülkelerde, eski Sovyet döneminden devralınan sorunların artmasının yanı sıra, sosyal ve ekonomik pek çok sorun yaşanmıştır. Sorunları çok fazlaydı, en önemlisi bütün Cumhuriyetler bağımsızlıklarını ilan etmelerine rağmen, bağlı oldukları merkezi bir anda kaybetmenin şoku içindeydiler. Bir anda kendilerini devlet olmak, ayakta durmak ve ulusal kimliklerini tanıtmak için yoğun bir çaba içinde bulmuşlardı. Her ülke kendi ulusal tarihini, kültürünü, ortak değerlerini, dilini ve ulusal kahramanlarını ön plana çıkararak ulusal kimliklerini güçlendirmeye çalıştı. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri başkanlık sistemini tercih etmişler ve yasama, yürütme ve yargı sistemini birbirinden ayırmışlardır. Diğer bölge ülkeleri gibi Özbekistan Devlet Başkanı da, Türkmenistan Devlet Başkanı da yeni anayasaları yürürlüğe koydukları halde ülkedeki tek karar mercii olmuşlardır. Hem yetkileri, hem de devraldıkları ülkelerin sosyal ve ekonomik sorunları fazlaydı. Özbekistan ve Türkmenistan diğer ülkeler gibi Sovyetlerin Orta Asya da uyguladığı kalkınma politikalarının olumsuz izlerini yok etmeye çalıştılar. Özbekistan da ekilebilir alanların hemen hemen hepsi pamuk ekimine ayrılmıştı, sanayi neredeyse yoktu, çünkü ürünler başka Cumhuriyetlerde işleniyordu. Büyük bir bölümü çöl olan Türkmenistan da da pamuk ekonomide önemli bir yer tutuyordu. Doğal kaynakları boldu ama işlenemiyordu. Her iki ülke için de öncelikle sanayinin kurulup, kalkınmaya başlamaya ihtiyaç vardı. Serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinde işsizlik oranı, enflasyon oranı, fakirlik, rüşvet, kayıt dışı faaliyetler artmıştır. Bu çalışmada Özbekistan ve Türkmenistan ın bağımsızlık öncesi ve sonrası durumları ele alınıp, sosyal ve ekonomik sorunları ortaya konmaya çalışılmış ve öneriler getirilmiştir. I- SSCB DÖNEMĐNDE ÖZBEKĐSTAN VE TÜRKMENĐSTAN DA SOSYAL VE EKONOMĐK DURUM A- TÜRK CUMHURĐYETLERĐNDE UYGULANAN SOVYET KALKINMA POLĐTĐKALARI Bolşevik ihtilalinden sonraki ilk yıllarda Sovyetler Birliği yöneticileri genel kalkınma hedefleriyle, Orta Asya daki amaçlarını belirlediler. Bunlara ulaşmak için, sistemli bir şekilde, acımasızca sert tedbirler uyguladılar. Bu hedef ve stratejiler, Sovyetlerin ve uydularının dışındaki toplumlarda uygulanan modernleşme ve kalkınma politikalarından çok farklıydı. Sovyetlerin Orta Asya da uyguladığı politikalar ana hatlarıyla şöyleydi (Shahrani, Serin, 2000:149): Askeri ve Politik kontrolün Rusların elinde olması, Rusya ya uzun dönemli ekonomik ve teknolojik bağımlılığın sağlanması, 768

289 II International Congress Geleneksel Müslüman Orta Asya toplum ve kültürlerinin sistemli olarak kaldırılması Eskisinin yerini alacak alternatif bir Sovyet- Rus kültür ve toplumun yaratılması Devlet mekanizmaları tarafından toplumun inanılmaz bir şekilde un ufak edilmesine Stalin in tek söylediği tek ülkede sosyalizm idi. Kremlin in bir kaç odasında çalışmalar geceler boyu sürmüş, toplumu baştan yaratma, kırsal ve orta kesimin önemli bir bölümünü yok etme, milyonlarca insanı zorla istedikleri yöne çekme işlemini üstlenmiş ve dolayısıyla devlet gücünü tarihin hiç bir evresinde görülmemiş ölçüde genişletmişti (Brzezinski, 1989:25). Sömürgeci Rus Çarlık Devleti nde olduğu gibi, Bolşevik ihtilal hükümeti de Türkistan da hakimiyet kurmak istedi. Türkistan - da komünist sistemin Ruslar tarafından yönetilmesi için şehirlere ve kırsal kesimlere Ruslar yerleştirilerek sovyet otoritesi sağlandı 1924 yılında Ruslar Türkistan da büyük bir bölünme gerçekleştirdiler. Bu ulusal bölünme, bugün bağımsız olan Orta Asya ülkelerinin gerçek doğumu olarak ifade edilebilir.bir sömürgeci gücün sadece ülkeleri değil, dilleri ve ulusal tarihleri, hatta folklör ve edebiyatı şekillendirdiği tek örnek Orta Asya nın Sovyetleştirilmesidir yılında daha önce var olan tüm idari varlıklar feshedilip, Orta Asya haritası yeniden çizildi. SSCB anayasası, Rus Đmparatorluğu nu Rusya Federal Sosyalist Cumhuriyeti ile diğer Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri arasında bir birlik haline getirerek bu bölünmeyi onayladı. Bu cumhuriyetlerin içlerinde özerk cumhuriyetler, özerk bölgeler ya da ulusal topraklar bulunabiliyordu. Ancak nihai tercihin yapılabilmesi için 1936 yılını beklemek gerekti. Böylece bir gecede, bir yanda Türkmenistan ve Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri (ki Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri, Gorno-Bedehşan özerk bölgesinin de bağlı olduğu Tacikistan Özerk Cumhuriyeti ni de içermekteydi), öte yanda her ikisi de Rusya ya bağlı olan Kırgızistan (aslında Kazakistan) ve Kara Kırgızistan (aslında, bugünkü Kırgızistan) Özerk Cumhuriyetleri, son olarak da doğrudan Rusya ya bağlı Karakalpakistan Özerk Bölgesi ortaya çıkıverdi yılında Tacikistan Özbekistan dan ayrılarak tam bir Sovyet Cumhuriyeti oldu ve ekonomik açıdan güçlü hale gelebilmesi için Özbekistan ın basit bir oblastı (bölge) olan Leninabat vilayeti de ona bağlandı. Buna karşılık gerçek bir Tacik kenti olan Semerkand Özbekistan da kaldı. Aynı dönemde (1930) ortak Özbek-Tacik mirasını yıkmak için Özbekistan ın başkenti Semerkand - dan Taşkent e taşındı. Bu bölünme her iki taraf için de üzüntü yarattı, Tacikler Semerkand ın özlemini çekerken, Özbekler de Tacikistan ın bağımsızlığının kendilerine dayatılmış olduğunu düşündüler yılında statüleriyle oynanmaksızın Kırgızistan ın adı Kazakistan, Kara- Kırgızistan ın adı Kırgızistan olarak değiştirildi yılında Karakalpakistan hala Rusya içerisinde olmasına karşın özerk cumhuriyet yapıldı ve 1936 yılında bu Cumhuriyet Özbekistan a aktarıldı. Aynı yıl Kazakistan ve Kırgızistan, Sovyet cumhuriyeti statüsünü elde ettiler. Aynı dönemde Kafkaslar da Transkafkas Sovyet Cumhuriyeti de Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan diye üç Sovyet cumhuriyetine bölünmüştü.1936 yılında toprak çerçevesi kesin olarak belirlenmiş Müslüman Cumhuriyetler 1991 yılında bu çerçeve dahilinde bağımsızlıklarına kavuşacaklardı (Roy,2005:99-100). Rusların askeri ve politik kontrolü ellerinde tutmaktan sonraki en önemli ikinci amaçları Orta Asya nın ekonomik kaynaklarına el koymaktı yılından itibaren sanayileşmeyi kalkınma ile özdeş tutan Sovyet Rusya, sanayi için gerekli hammadde temini konusunda, Türk Cumhuriyetlerindeki kaynakları hızlı bir şekilde kontrolü altına almaya başlamıştır. Türk ülkelerini birbirlerine ve Sovyet Rusya ya bağımlı kılmak için yetiştirilen veya çıkarılan ürünler kaynağının olduğu yerde değil, başka bir ülkede işleniyordu. Özellikle Türkistan da modern teknolojiye dayalı hammadde işleyen çok sayıda fabrika kurulmuştur (Uludağ 1992, 259). Sovyetler Birliği pamuk ihtiyacını karşılamak için süper ihtisaslaşma denen bir uygulama başlatmıştır. Orta Asya Cumhuriyetleri ham pamuk ve pamuk ipliğinin %95 ini, bitkisel yağların %15 ini, pamuk üretme teçhizatının ve makinalarının %100 ünü, pamuk çırçırlarının %90 dan fazlasını ve sulama için gerekli teçhizatın büyük kısmını üretmiştir. Bu durum pek çok problemi de beraberinde getirmiştir. Örneğin Özbekistan da tarlalara sadece pamuk ekilmesi ve diğer ürünlere izin verilmemesi ülkede sadece tarımı değil, eğitimi ve kamu ahlakını da (resmi kurumlardaki bozulma ve rüşvet gibi) çürütmüştür (Shahrani, Serin, 2000: ). Sovyetler Birliği nin Orta Asya da izlediği politikalardan biri de kültürel ve ideolojik dönüşümle bölgede hakimiyetini sağlamaktı. Kollektivistleştirme sovyet tarımının endüstrileştirilmesi için 1930 yılında Rusya nın değişik bölgelerinden gönderilen işçiler tarafından gerçekleştirilmiştir yılında yönetim kadrosunda olan Kalinin Sovyet politikasının amacının, Kırgız steplerinin insanlarına küçük, Özbek pamuk yetiştiricilerine, Türkmen bahçıvanlarına Leningrad işçisinin ideallerinin öğretilmesi olduğunu söylemiştir. Kitle eğitimi yalnızca daha etkin bir işgücü sağlamakla kalmamış, halkı da politize etmiş ve yeni sistemle bütünleştirmiştir yılı Sovyet kayıtlarına göre 769

290 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Özbekler, Tajikler ve Türkmenler arasındaki okur yazarlık oranı %3 ten daha azdı. Kazak ve Kırgızlarda ise bu oran %6 civarındaydı. Kitle eğitim öğretim programı başlatılmış ve devlet ücretsiz ders kitapları dağıtmaya başlamıştır yılında tahminen toplumun %50 si okur yazar yapılmıştır da bu oran %70, 1970 yılında ise %99 a ulaşmıştır. Kız ve erkek tüm çocuklar için zorunlu eğitime geçilmiş, başlangıçta temel eğitim çok kısıtlıydı, ancak yavaş yavaş önce 8 yıllık, sonra 11 yıllık temel eğitim sistemine geçilmiştir. Eğitim sistemi ideolojikti, modernizasyon kampanyaları zaman zaman çok belirgin olmasa da ideolojik amaçlarla yapılmıştı. Milli resmi bir dilin, tarih ve edebiyatın yaratılması akademik davranışın çok ötesinde toplumun entellektüel bakış açısının baştan şekillendirilmesi içindi. Asıl amaç milli bir kimliği pekiştirmek ve herşeyi kapsayan bir sovyet kimliğini desteklemekti. Yeni edebi diller seçilen yerel lehçeler üzerine olup, bunların kelime hazineleri ağırlıklı olarak Rusçaydı ve uluslararası terminolojiyle genişletildi. Böylelikle Sovyet toplumuyla ilgili ideolojik materyalin anlatılabilmesi sağlandı. Türk Cumhuriyetleri 1920 yılında Arap alfabesini kullanırken, Sovyet Rusya nın zorlamasıyla 1930 larda Latin alfabesine, 1940 larda Kiril alfabesine geçilmiştir (Akiner, 1994:11-12). Kiril Alfabesinin kabulüyle bir yandan, Rusya dan ödünç alınan kelimelerle suni olarak doğan bu yeni diller zenginleşerek, Türkistanlıların birbirlerinin dillerini anlayamamasına neden olmuş, öte yandan yeni nesilin Türkçe Çağatay alfabesiyle yazılmış çok sayıdaki edebi mirastan mahrum olmalarına ve Sovyetler Birliği dışındaki diğer Müslüman ülkelerde yazılan eser ve metinleri anlayamamalarına, hatta inkar etmelerine neden olmuştur (Shahrani, Serin, 2000:155). Milletlerin milli tarihleri, Sovyet tarihine entegre olma süreçlerinden itibaren öğretilmeye başlanmıştır. Kruşçev in başa geçmesinden sonra 1954 yılında Taşkent te toplanan Sovyet Tarihçileri Konferansı nda, özellikle Türklere, daha önce milli tarihleriyle ilgili yazdıkları hususları inkar etmeleri istenmiştir. Moskova nın direktifleriyle Özbek Komünist Partisi Merkez Komitesi I. Sekreteri Reşidov, tarihçilere şu hususlara dikkat etmelerini tavsiye etmiştir: Daha önceleri Rusya da esir durumunda yaşamış olan milletlerin mutluluğu şu ki, onlar Ruslarla bir arada, Rusların kardeşçe yardımı sayesinde, dahi Lenin tarafından çizilmiş yol üzerinde yürümüşlerdir. Komünist Partisi tarafından yönetilen Rus milleti, ülkemizin bütün halklarını tek bir kardeş, aile halinde birleştiren bir kuvvet olmuştur. Rus milleti, bütün Sovyetler Birliği halklarının derin bir saygısını kazanmıştır. Bilimsel eserlerde panislamizm, pantürkizm, ceditçilik ve başka burjuva nasyonalizm ve ihtilal aleyhtarı akımların irticai mahiyetini meydana koymak gerektir demiştir (Saray, 1993:60) yılında on ciltlik Sovyetler Birliği Tarihi yazılmasına karar verildi. Komünist Partinin direktiflerine göre yazılacak bu eserde Rus olmayan milletlerin tarihlerine özel yer verilmeyecekti. Milli düşünce ve eğilimlerin yaşanmaması için olaylar tasvir edilirken bölücü değil, Sovyet milletlerinin birliğe kendilerinden katıldıkları fikri işlenecekti (Taşağıl, 2003: 306). Yukarıda yer alan tüm bu yeni normların ve çabaların entegre edilmesi çalışmalarının yanında, sovyet öncesi kültürün her türlü görünür izine karşı büyük bir katliama girişildi. En önemli hedef Đslamiyetti. Ruslar 1920 lerin sonuna kadar Müslümanlara çok da benimsemedikleri bir tolerans gösterdiler. Daha sonraki 50 yılda resmi tavır değişmez, kesin ve acımasız bir düşmanlık oldu. Sosyal ve organizasyonel Đslami alt yapı yok edilmeye çalışıldı, dini okullar, kolejler, mahkemeler ve yardım kurumları kapatıldı, dini liderlerin sesi kısıldı (öldürüldü, sürüldü veya hapse atıldılar bazıları da yeni rejimin destekçisi haline getirildi). Tüm bu uygulamaların yanında kadınlara eşit haklar verilmesi, evinin dışında çalışmaya izin verilmesi gibi çok olumlu görünen uygulamaların yanı sıra, peçe takma gibi erkek egemenliğini gösteren sembollerin ortadan kaldırılması toplumsal reform adına gerçekleştirilen ama gerçekte Đslama karşı ve geleneksel topluma karşı yürütülen kampanyanın birer parçasıydı larda yapılan temizlik harekatıyla hızlanan bu sosyal dönüşüm sadece muhtemel muhalefeti yok etmemiş, her tarafa yayılan bir korkudan dolayı tüm toplumda bir hafıza kaybına neden olmuştur. Bu baskıya dayanabilen Sovyet öncesi hemen hemen tek özellik aile ve akrabalık bağları oluştur. Dışarıdan görünmesi imkansız olan bu ilişkiler, sistemin aşırılıklarına karşı belli bir dereceye kadar koruma sağlıyordu. Özel hayatın bu kısmındaki devamlılık sosyal hayattaki dengesiz anormal değişimlere karşın daha önce de vurgulandığı gibi belli bir dereceye kadar koruma sağlıyordu (Akiner, 1994:13). B- SSCB DÖNEMĐNDE ÖZBEKĐSTAN VE TÜRKMENĐSTAN DA DEMOGRAFĐK VE SOSYAL DURUM Özbekistan ın teşekkülü sırasında 1924 yılında Tacikistan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti - nin katılımıyla nüfusu artış göstermiş, 1929 yılında da ayrılmasıyla nüfusunda tekrar azalma olmuştur yılında ülkenin nüfusu kişiden oluşurken,1939 yılında bu rakam e çıkmıştır. Türkmenistan ın 1913 yılındaki nüfusu iken, 1939 yılında e çıkmıştır. 770

291 II International Congress Tablo 1: Özbekistan ve Türkmenistan da Nüfus ( ) Özbekistan Türkmenistan Kaynak: Ahmed Raşid (1996), Orta Asya nın Dirilişi Đslam mı, Milliyetçilik mi?, Çev: Osman Ç. Deniztekin, Cep Kitapları, Kurtiş Matbaacılık, s yılında Özbekistan ın nüfusu iken, aynı yıl Türkmenistan ın nüfusu olmuştur. Bu rakamlar 1989 yılında Özbekistan da e, Türkmenistan da ise e ulaşmıştır. Tablo 2: 1980 Yılında Özbekistan ve Türkmenistan da Doğum ve Bebek Ölüm Oranları (Binde) Doğum Oranı Özbekistan Türkmenistan Bebek Ölüm Oranı Kaynak: Uludağ, Đlhan (1992), Sovyetler Birliği Sonrası Bağımsız Türk Cumhuriyetleri ve Türk gruplarının Sosyo-Ekonomik Analizi, Türkiye ile Đlişkileri, TOBB Yayınları, Đstanbul, s ,raşid (1996), s.73. Özbekistan da 1940 yılında doğum oranı binde 33.8 iken, bu oran 1970 yılında binde 33.6 ya, 1977 yılında binde 33.4 e düşmüş, 1980 yılında ise binde 33.8 e yükselmiştir.türkmenistan da ise 1979 yılında binde 34.9 olan doğum oranı, 1980 yılında binde 34.3 e inmiştir. SSCB döneminde hem Özbekistan hem de Türkmenistan daki bebek ölüm oranları çok yüksekti.1988 yılında yapılan bir araştırmada, Türkmenistan da bir yaşına gelmeden ölen çocuk oranının dünya ortalamasının iki katının üzerine çıkarak binde 55 e ulaştığı belirtilmiştir. Bu oranların yüksek olmasının sebeplerinden biri olarak, Stalin rejiminde başlatılan ve Brejnev döneminde sürdürülen, bölgede pamuk ve pirinç yetiştirme uygulaması sebebiyle yapılan sulamanın, bölgenin doğal dengesini değiştirerek ve Amu Derya nehrini adeta kurutarak, hastalık oranını son bir kaç yılda 20 kat arttırması olarak gösterilmiştir yılında bebek ölüm oranı Özbekistan da binde 47 iken, Türkmenistan da ise bu oran binde 53.6 olarak gerçekleşmiştir (Raşid, 1996 :73) yılında Rusya Federasyonunda kişiye 46.7 tane doktor düşerken, Özbekistan da 35.1 doktor, Türkmenistan da ise 34.8 doktor düşüyordu (Gumpel, 1994:19). Tablo 3: Özbekistan ve Türkmenistan da Kent Nüfusu (Toplamın Yüzdesi Olarak) Özbekistan Türkmenistan Kaynak: Raşid, a.g.e, s yılında Özbekistan da kent nüfusu yüzde 23 iken, bu oran 1970 yılında yüzde 37 ye çıkmıştır. Türkmenistan da ise yılında yüzde 33 olan kent nüfusu oranı, 1970 yılında yüzde 48 e çıkmıştır. Tablo 4: Özbekistan ve Türkmenistan da Nüfusun Etnik Dağılımı (1979) Özbekistan(%) Türkmenistan (%) Yerli Halk Ruslar Diğerleri Kaynak: Brzezinski, Zbigniew (1989), Büyük Çöküş, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, Genel Yayın No:309, Ankara, s.295. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde yerli halkların artış oranı, üçüncü dünya ülkelerine eşittir. Örneğin Özbeklerde nüfusun iki katına çıkma süresi 20 yıldan daha azdır döneminde Özbeklerin artış oranı %34 iken, aynı dönemde Türkmenlerin artış oranı da %34 tür (Avşar, Solak, 1998:205). Tablo 5: Özbekistan da Eğitim Ortaokulların Sayısı Öğrenci Sayısı Teknikumların Sayısı Öğrenci Sayısı (bin kişi) Üniversite Sayısı Öğrenci Sayısı Kaynak: Uludağ, a.g.e, s Sovyetler Birliği nin Orta Asya ülkelerinde 9. sınıfa kadar eğitim zorunluydu yaşındaki çocuklar için kayıt oranı %85-95 idi. Ev kadınları arasında çalışmak yaygın olduğu için hem kentlerde, hem de kırsal kesimlerde okul öncesi eğitim veriliyordu. Devlet kitap, okul üniforması ihtiyacını karşılıyordu. Dördüncü sınıfa kadar yemek ücretsizdi. Öğretmenlerin yemek, ulaşım, gaz ve elektrik masrafları karşılanıyordu (Turan, Güngör, 2006:83) Ülkenin eğitim, kültür ve ilimi Rusya - nın etkisinde olmasına rağmen oldukça büyük bir gelişme göstermiştir. Ülkedeki ilk üniversite 1920 yılında kurulan Taşkent Üniversitesidir yılında ülkede kişi üniversite mezunu olmuştur yılında ülkede 7800 kütüphane (90 milyon kitapla), 68 müze ve 32 tiyatro faaliyetteydi. 771

292 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Tablo 6: Türkmenistan da Eğitim Orta Derecedeki Okullar Öğrenci Sayısı Uzmanlaşmış Orta Dereceli Okullar Öğrenci Sayısı Yüksek Okullar (Üniversite dahil) 9 9 Öğrenci Sayısı Kaynak: Uludağ, a.g.e, s. 319 SSCB döneminde Türkmenistan da eğitime oldukça önem verilmiştir. Ülkede 1990 itibariyle 1600 kütüphane (19 milyon 900 bin kitapla), 27 müze ve 9 tiyatro faaliyetteydi. C- SSCB DÖNEMĐNDE ÖZBEKĐSTAN VE TÜRKMENĐSTAN DA EKONOMĐK DURUM Çarlık idaresi gibi Sovyet yönetimi de Orta Asya Cumhuriyetleri ni Rus ekonomisi için önemli bir tamamlayıcı unsur olarak görmüştür. Özbekistan ve Türkmenistan da Sovyetler döneminde bütün ekili alanlarda pamuk üretimi mecburi kılınmış, bu nedenle bu ülkelerin tarımı mono kültür nedeniyle dengesiz hale getirilmiştir. Türkmenistan 1989 yılı itibariyle Birliğin pamuk üretiminin %10.1 ini karşılamaktaydı (Mütercimler, 1993: 136). Bu topraklardan çıkarılan ürünler başka Cumhuriyetlerde işleniyordu. Çıkarılan ürünlerin işlenmesi ve değerlendirilmesiyle ilgili sanayi ve pazarlamaya yönelik hizmetlerin farklı bölgelerde gerçekleşmesi; hammadde üretiminde ve tarıma dayalı sanayide teknolojinin geriliğine, halkın sadece birincil ihtiyaçlarını karşılamasına, kalitenin ikinci plana itilmesi sonucu ülkedeki bir çok alanda üretim yetersizliğine, üretim işleme-pazarlama ve dağıtım entegrasyonunun eksikliğine ve kalite düşüklüğüne yol açmıştır (Kanbolat ve Diğerleri, 1996:34). Çıkarılan ürünlerin işlendiği ülkelerde ise sanayi, dolayısıyla gelir ve refah artmıştı. Örneğin 1988 yılında SSCB de çalışan nüfusun %12 si, Rusya Federasyonu nda %6.3 ü ve Beyaz Rusya da % 5 i 75 rubleden daha az ücret almaktaydı. 75 ruble zamanın asgari hayat şartlarını sağlamaktaydı.bu oran Özbekistan da %44.7 idi. Rusya Federasyonu nda çalışanların %22 si kişi başına 200 rubleden fazla maaş alırken, Özbekistan da bu oran %2.8 idi. Sovyet rejiminin Özbekistan ekonomisine en büyük etkisi beş yıllık planlar döneminde başlamıştır döneminde özellikle sanayi sektöründe işçi sayısı önemli bir oranda artmış ve Özbekistan ekonomisinde sanayileşme hareketi Đkinci Dünya Savaşı sırasında başlamıştır. Savaşın ilk yıllarında Sovyetlerin başarılı olamamasıyla, Avrupa cephesindeki sanayi bölgeleri boşaltılmış ve fabrikalar Orta Asya ya taşınmıştır. Bu gelişmelerin sonucunda Orta Asya da özellikle Özbekistan da işçi sayısında artış yaşanmıştır. Ülkede 1970 yılında kişi sanayide işçi olarak çalışırken, bu kişilerin i hafif sanayi, i ise ağır sanayi işçisiydi. Sanayileşme hareketi enerji problemlerini de beraberinde getirmiş, bunun üzerine yönetim enerji üretimi için hidro-elektrik ve termo-elektrik santralleri yapmıştır. Bu çalışmalar sonucunda Özbekistan da elektrik enerjisi üretimi 1960 yılında kilovat-saatken, üretim 1970 yılında kilovat-saate çıkmıştır. Bu durum Özbekistan gibi bir Orta Asya ülkesi için oldukça iyi bir gelişmedir (Saray, 1993:64). Tablo 7: 1988 Yılında Özbekistan vetürkmenistan da Net Maddi Üretim(Ruble) Net Maddi Üretim (Milyar) Kişi Başına NMÜ Kişi Başına NMÜ Özbekistan Türkmenistan Kaynak: Erol Mütercimler (1993), Türkiye-Türk Cumhuriyetleri Đlişkiler Modeli, Anahtar Yayınları, Đstanbul.,s.135, sonrasında Özbekistan ve Türkmenistan da üretim, istihdam oranı, milli gelir, tüketim ve tasarruf için kullanılan milli gelirin büyüme oranları çok düşük olarak gerçekleşmiştir yılında Net Maddi Üretim Özbekistan da milyar Ruble iken, kişi başına düşen net maddi üretim ise 1056 Ruble olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde Türkmenistan da Net Maddi Üretim 4700 milyar Ruble iken, kişi başına düşen net maddi üretim ise 1358 Ruble olarak gerçekleşmiştir. Tablo 8: 1988 Yılında Özbekistan vetürkmenistan da Net Maddi Üretimin Sektörel Dağılımı(%) Özbekistan Türkmenistan Tarım Sanayi Đnşaat Ulaştırma ve Haberleşme Diğer Kaynak: Mütercimler, a.g.e, s.135, yılında Özbekistan ın SSCB nin toplam tarım üretimine katma değer olarak katkısı %5.5 olup, Orta Asya Cumhuriyetleri arasında Türkmenistan ın tarımdaki payı ise %7.1 dir. Bu ülkeler yer altı kaynakları bakımından da zengindir. Türkmenistan 1988 yılı verilerine göre Orta Asya Cumhuriyetlerinin doğal gaz üretimindeki payı %27.5 ti. Özbekistan ın eski SSCB deki sanayi payı ise %34 tür (Mütercimler,1993:150). 772

293 II International Congress Tablo 9: Özbekistan ve Türkmenistan da Doğal Gaz çıkarımı (Milyar metre küp) Özbekistan Türkmenistan Kaynak: Gumpel, Werner (1994), Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Ekonomik ve Politik Gelişme, Avrasya Etüdleri Dergisi, Cilt:1, Sayı:2, s yılında Özbekistan da 34.6 milyar metre küp doğal gaz üretilmişken, aynı yıl Türkmenistan da doğal gaz üretimi 83.2 milyar metre küp olarak gerçekleşmiştir. Ham petrol üretimi bu yıl içinde Özbekistan da 2 milyon ton olarak gerçekleşmişken, Türkmenistan da ise 6 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Doğal gaz rezervleri yönünden Türkmenistan eski SSCB de Rusya dan sonra ikinci sıradadır. Tablo 10: Özbekistan ve Türkmenistan da Ham Petrol Üretimi (Milyon ton) Özbekistan Türkmenistan Kaynak: Gumpel, a.g.e, s. 20. II- BAĞIMSIZLIKTAN SONRA ÖZBEKĐSTAN VE TÜRKMENĐSTAN DA YAŞANAN SOSYAL VE EKONOMĐK PROBLEMLER 1990 yılında SSCB de genel olarak ekonomik koşullar kötüleşirken, sanayileri rekabetçi olmayan ve katma değeri yüksek ihraç malları üretemeyen Orta Asya Cumhuriyetlerinin durumu gittikçe kötüleşmeye başlamıştı. Rusya dan ithal edilen sınai yedek parçalar ve tarım makinaları gittikçe kıtlaştı ve çoğunluğu Rus asıllı olan teknik işgücü kilit sanayileri terkedip Rusya ya geri dönmeye başladı. SSCB nin dağılmasından çok önce Orta Asya hızlı bir ekonomik gerileme sürecine girmiş ve bölgedeki yatırım hızının azalması durumu daha da kötüleştirmişti. Bağımsızlıktan sonra diğer eski SSCB Cumhuriyetleri gibi Özbekistan ve Türkmenistan ın başlıca hedefi demokratik, laik, piyasa ekonomisine dayanan güçlü bir ekonomiye sahip ulus devletler olarak varlıklarını sürdürmekti. Hazırlıksız olarak yakalandıkları bağımsızlık sürecinin başında bir çok sorun yaşayan bu ülkeler uyguladıkları ekonomik reformlarla geçiş sorunlarını yavaş yavaş çözmeye başlamışlardır. A-PĐYASA EKONOMĐSĐNE GEÇĐŞ SÜRECĐNDE ÖZBEKĐSTAN VE TÜRKMENĐSTAN DA YAŞANAN EKONOMĐK GELĐŞMELER Sovyetler Birliği nin dağılması sırasında en fazla taraftar bulan reform stratejisi şok terapi ya da büyük patlama olarak adlandırılan eş zamanlı reform stratejisi olmuştur. Şok terapi stratejisinin arkasındaki ortak görüş, merkezi planlamadan piyasa yönlü bir ekonomiye geçişte ülkelerin makro istikrarının sağlanması, piyasa ve fiyat serbestleşmeleri, devlet teşebbüslerinin yeniden yapılandırılması ve özelleştirilmesi ile kurumsal yeniden yapılanmaya ilişkin reformların eş zamanlı olarak büyük bir patlama içinde gerçekleştirilmesiyle olabildiğince kısa sürede geçiş yapılması zorunluluğudur. Eski Sovyetler Birliği ile orta ve doğu Avrupa ülkelerinin bir çoğu büyük patlama stratejisini benimsemiş ancak sağlıklı bir özelleştirme ile birlikte bütün sektörlerde eş zamanlı bir fiyat serbestleştirilmesi gerçekleştirilememiş, yabancı sermaye ise çıktı ve gelirlerdeki keskin düşüşü ve yoksulluk artışını engelleyecek şekilde yeterli yatırım artışını sağlamada başarısız olmuşlardır. Bir başka deyişle bu ülkeler reform sürecinin başarılı olabilmesi için yukarıda sözü geçen köklü reformların gerçekleştirilmesinde ağır kalmışlardır. Eş zamanlı reform stratejisinin alternatifi, radikal reformların zamana yayılması suretiyle birbiri ardına gerçekleştirilmesine olanak sağlayan kademeli reform ya da geçiş stratejisidir. Reformların sürüncemede bırakılması ve aşamalı olarak gerçekleştirilmesini amaçlayan Adım adım yaklaşımı olarak da ifade edilen bu stratejiyi uygulayan ülkeler arasında Özbekistan ve Türkmenistan da bulunmaktadır (Turan, 2006:52-53). Özbekistan hükümetinin geçiş döneminde uyguladığı politikalar aşağıda sıralanan hedefleri içeriyordu (Mumcu, 1995:59-62): - Ekonominin ham pamuk ihracatına olan büyük bağımlılığından kurtarılarak diğer potansiyel alanların değerlendirilmesi, - Yeterli gıda ürünleri temininin sağlanması, sağlık vs. gibi sosyal hizmet alanlarında yatırımların arttırılması, - Vasıflı işgücü yaratılması amacıyla eğitim alanlarında yatırım ve yurt dışı eğitim olanaklarının yaratılması, - Hammadde ihracı yerine, mamul ihracı ve yeni iş olanakları yaratılması için sanayileşme, - Piyasa ekonomisine geçiş sürecinde alınacak önlemlerin düşük gelir düzeyindeki insanlara zarar vemeden, sosyal sebatsızlık riskinin yükselmesini önleyici yöntemlerle adım adım uygulamaya konulması. Bağımsızlığın ilanını müteakip Özbekistan da kademeli bir süreç içinde Pazar ekonomisine geçişi öngören bir dizi yasadan oluşan önlemler paketi kabul edildi. Bu pakette yer alan özel girişim yasası, SSCB vaya Özbekistan vatandaşları ile yabancı şirket veya kişilerin Özbekistan da kendi özel işletmelerini kurmalarına imkan 773

294 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process vermiştir yılından itibaren Moskova ya bağlılıktan kurtulmanın somut adımları atılmaya başlanmasına rağmen, 1993 yılına kadar ülke ruble alanı içerisinde kalmıştır. Rusya nın 1993 yılı temmuz ayında para reformuna gitmesiyle beraber Özbekistan Merkez Bankası rubleye karşı bir bağımsızlık kazanmış ve o güne kadar süren Özbekistan ın ruble alanı içerisinde kalması görüşmelerine son verilerek 15 Kasım 1993 tarihinde milli paraya geçişin ilk adımı olan kuponlar çıkarılmıştır. 1 temmuz 1994 tarihinden itibaren de Özbekistan ın milli para birimi Sum tedavüle Ekim de kabul edilen Bankacılık Yasası sonucunda bir çok uluslararası finans kuruluşu ülkeye girmiştir yılında vergi reformuna gidilmiş, işletme ve satış vergileri kaldırılarak yerine katma değer ve istihlak vergileri getirilmiştir çıkarılmıştır (Avşar, Solak, 1998:172). Aslında Özbekistan 1992 yılında IMF ve Dünya Bankası yla beraber pek çok uluslar arası kuruluşa üye olmasıyla kendi iradesi dışında yapısal değişimleri de başlatmış oldu. Sözleşme gereği kullandığı kredi dilimlerini sistem transformasyonu için kullandı (Kılıçbeyli, 2002: 527). Özbekistan da özelleştirme çalışmaları yavaş ilerlemektedir. Bunun nedeni hükümetin serbest piyasa ekonomisine geçişte kademeli bir yöntem tercih ederek, hızlı geçişte karşılaşılacak büyük üretim ve istihdam kayıplarını önlemeyi ve geçişin doğuracağı ekonomik ve sosyal zorlukları en aza indirmeyi amaçlaması yatmaktadır. Hükümetin halen kontrol ettiği ve hisselerinin sadece bir kısmı özel sektöre geçen işletmelerin, hükümet tarafından özel işletme kabul edilmesi sonucunda özel sektörün toplam üretimdeki payı yüksek görülmektedir. Özbek resmi verilerine göre 1992 yılından 2002 yılına kadar küçük ölçekli işletme özelleştirilmiştir.özelleştirilmesi öngörülen mevcut orta ve büyük ölçekli işletmelerin ise sadece %20 si özelleştirilebilmiştir. Türkmenistan da piyasa ekonomisine geçiş amacıyla uygulanan reformların üç özelliği vardır. Bunlardan birincisi ekonomik reformların aşamalı yapılması, ikincisi ekonomik süreçlerin yönetiminde hükümetin liderlik etmesi ve üçüncüsü ise nüfusun sosyal ihtiyaçları için devletin güçlü desteklemelerde bulunmasıdır. Ekonomideki yapısal dönüşümün temel hedefi ülkeyi uluslararası piyasalarda doğal kaynak tedarikçisi olmaktan çıkarıp, nihai ürünleri dünya piyasalarına sunacak bir konuma getirmektir nın başlarında ülkenin ekonomik gelişimi büyük ölçüde enerji kaynaklarının ve hammaddelerin ihracatına dayalıydı. Hükümet hammaddeleri yerine konulamaz kaynak kabul ettiği için, geçiş sürecinde bu hammaddeleri işleyecek işletmelerin kurulmasına önem vermiştir döneminde, kaynakların önemli bir bölümü ekonomik altyapının tesis edilmesine ve üretken sabit sermayenin arttırılmasına yönlendirilmiştir. Hükümet bu kararın milli geliri arttıracağını ve tüketime ayrılacak kısmı arttıracağını düşünmüştür. Bunun sonucu olarak döneminde 88 sanayi işletmesi kurulmuştur. Bağımsızlığın ilk yıllarında ülkenin ekonomik gelişimi büyük ölçüde enerji kaynaklarının ve hammaddelerin ihracatına dayalıydı. Hükümet hammaddeleri yerine konulamaz kaynak kabul ettiği için, geçiş sürecinde bu hammaddeleri işleyecek işletmelerin kurulmasına önem vermiştir döneminde, kaynakların önemli bir bölümü ekonomik altyapının tesis edilmesine ve üretken sabit sermayenin arttırılmasına yönlendirilmiştir. Hükümet bu kararın milli geliri arttıracağını ve tüketime ayrılacak kısmı arttıracağını düşünmüştür. Bunun sonucu olarak döneminde 88 sanayi işletmesi kurulmuştur. (Sasakawa Peace Foundation, 2000: 12-13). Ülkenin ekonomik bağımsızlığını güçlendirmek, bağımsız para ve kredi politikasını oluşturabilmek için ulusal para Manata geçen Türkmenistan hükümeti, giderek büyüyen bütçe açığını kapsamlı bir özelleştirme programını yürürlüğe koyarak kapatmaya çalıştı. Ocak 1992 de konutların özelleştirilmesine başlanmış, bunu özel küçük ticari işletmelerin kurulmasına izin verilmesi izlemiştir. Tarım alanındaki öncelikli uygulama boş kolhoz arazilerinin bir bölümünün 10 yıl süreyle çiftçilere kiralanması şeklinde olmuş, sanayide ise 160 fabrika işçilere kiralanmıştır döneminde 1850 si ticaret ve gıda sektöründe olmak üzere 2000 işletme özelleştirilmiştir yılının ilk yarısında 23 orta ölçekli işletme özelleştirilmiştir. Ülkede ticaret ve hizmet sektöründe faaliyet gösteren tüm küçük işyerlerinin özelleştirilmesine karşılık, ekonomide devlet sektörünün ağırlığı büyük oranda hissedilmektedir (Tandırcıoğlu, 2002: ) yılında Özbekistan da uygulamaya konan fiyat serbestisi, aşırı talep nedeniyle özellikle tüketim malları fiyatlarında ani bir tırmanışa yol açmış (Mumcu, 1995: 21) ve 1992 yılında % 493 olan enflasyon oranı, 1993 yılında enerji fiyatlarının serbest bırakılmasıyla, özellikle petrol fiyatlarının dünya ortalamasına yaklaşmasıyla % ye fırlamıştır. Uygulanan sıkı para ve maliye politikaları sonucunda 1994 yılında % 1748 e düşerek azalmaya başlayan enflasyon oranı 1997 yılında % 83.7, 2000 yılında %8.3 olarak gerçekleşmiştir yılında tekrar artmaya başlayan enflasyon oranı 2003 yılında %11 olarak gerçekleşmiştir. 774

295 Türkmenistan da yılları arasında farklı aşamalarla fiyat reformuna gidilmiştir yılından önce üretici seviyesinde tüm mallar için fiyat ve miktar kontrolleri yapılırken, 1993 yılında enerji, hububat, süt, tavuk, yumurta, saf yün, deri, koza ve pamuktan oluşan dokuz tarımsal ürün dışındaki diğer malların fiyatları serbest bırakıldı (IMF, 1994:10). Enflasyon oranı 1992 yılında % 493 iken, 1993 yılında % 3102 ye çıktı. 21 Kasımda on bir mal ve hizmetin fiyatlarıyla ilgili daha Tablo 11: Özbekistan ve Türkmenistan da Enflasyon Oranı (%) II International Congress ılımlı düzenlemelere gidildi ve enflasyon oranı %1748 e, 1996 yılında %992 ye, 1997 yılında ise %83.7 ye düştü. Bu düşüşte fiyat kontrollerinin sadece belirli sayıdaki mal üzerinde yapılması, harcamalardaki kısıtlamalar ve genişleyen devlet yönetimli kredilerin etkisini azaltmak amacıyla döviz müdahalesi yönteminin kullanılmasıdır (Özsu, 2003, 13).2000 yılında %18.6 ya düşen enflasyon oranı biraz artmış, 2003 yılında %11 olarak gerçekleşmiştir. Yıllar Özbekistan Türkmenistan Kaynak: The Economist Intelligence Unit (1997), a.g.e, s.33, Bağımsızlıktan itibaren Türkmenistan da bankacılık ve bütçe sistemlerinde önemli dönüşümler gerçekleştirilmiştir. Paranın dolaşımı ve finansmanı yeniden yapılandırılmış, mal borsası kurulmuş, basit ve pek çok açıdan piyasa ekonomisinin ihtiyaçlarını karşılayan yeni bir vergi sistemi oluşturulmuştur. Yeni vergi sistemi devletin fonksiyonlarını genişletmesiyle beraber devlet bütçesinde ortaya çıkan finansal ihtiyaçlara göre devamlı olarak geliştirilmiştir. Devletin bütçe politikasının anahtar özelliği ülkedeki devlet harcamalarının %60 ının sosyal programlarının finansmanı ve nüfusun hayat standartlarının yükseltilmesine yönelik olmasıdır. Bütçe bir takım besin malları ve ilaçların satış fiyatları ile maliyetleri arasındaki farkı sübvanse ediyordu. Bunun yanısıra devlet kamu taşımacılığı ve kamu hizmetlerinde düşük fiyatların devam etmesi ve doğal gaz, su ve elektrik masraflarını devlet üstlenmişti. Bir başka deyişle bedavaydı. Devlet aynı zamanda kamu harcamalarının piyasa koşullarında etkili bir şekilde yönetilmesi için bir Hazine Departmanı oluşturmuştu. Bu departman bütçe ve bütçe açığını kontrol etmekteydi yılında tamamı hükümete ait olmayan dan fazla işletme vardı. Bu işletmelerin i özel sektöre aitti. Hükümete ait olmayan bu işletmeler toplam işletmelerin %80 ini oluşturuyordu ve 1998 yılında GSYĐH - nın %50.4 ünü oluşturmuş olup, bu oranın % 35 - ini özel işletmeler oluşturmuştur (Sasakawa Peace Foundation, 2000:12-13). Türkmenistan da küçük ve orta ölçekli işletmelerin teşvik edilmesi ve özel sektör girişimlerinin geliştirilmesi istihdam performansının dayandığı en önemli faktörleri oluşturdu. Piyasa ekonomisi şartlarının oluşturulmasında, küçük ve orta ölçekli işletmelerin geliştirilmesi Türkmenistan gibi sanayisini geliştirmeye çalışan ülkeler için çok önemlidir. Ülke ekonomisinin yeniden şekillendirilmesi ve özel sektörün geliştirilmesine büyük önem verilen 1000 gün programında, küçük ve orta ölçekli girişimlerin desteklenmesi de yerini aldı yılı sonunda, satışa uygun işletmeler listesine giren 4300 işletmeden 1948 i, çoğu geçiş döneminin başında olmak üzere özelleştirildi. Bu gelişme son yıllarda önemli ölçüde yavaşladı yılının ilk yarısında sadece 52 işletme satıldı. Özel Mülkiyete Dayalı Özelleştirme Programı nın gerçekleştirilmesi, kamu kurum ve işletmelerinde istihdam oranının azalmasına, buna karşılık özel sektör işletmelerinde ve kayıt dışı işletmelerdeki istihdam oranının artmasına neden oldu (Turan, 2000:60-61). Özbekistan ın sosyal ve ekonomik gelişimi amacıyla dış ticaret faaliyetleri teşvik edilmektedir. Tüketim malları, gıda ürünleri, tıbbi malzeme, makina, teçhizat ve yedek parçalar, ilaç gibi önceliği olan malların piyasaya temini, modern teknoloji ve yönetim deneyimlerinin transferi, ülkenin ihracat potansiyelinin efektif kullanılması amacıyla bağımsızlıktan sonra dış ticaret alanında yeni yasal düzenleme ve kurumlaşma çabaları içine girilmiştir yılında daha önce imzalanan Cumhuriyetler arası ticaret antlaşmalarına uyulmamış, ithal edilen mal bedelinin pamuk olarak ödenmesi şeklinde barter ticareti ağırlık kazanmıştır. Ancak dış ekonomik ilişkilerde, ülke kaynaklarının hammadde olarak doğrudan ihracatı yerine, ülkeye çekilecek yabancı sermaye ile eldeki hammaddenin işlenmesi ve mamül olarak ihraç edilmesinin hükümet tarafından tercih edilmeye başlandı (Mumcu, 1995:59-62). 775

296 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Tablo 12 : Özbekistan ve Türkmenistan da Đhracatın Oranı (GSYĐH nın % si) Yıllar Özbekistan Türkmenistan Kaynak: UNDP(2001), Human Development Report, s UNDP(2002), Human Development Report, s yılında Özbekistan da GSYĐH nın % 29 unu ihracat gelirleri oluştururken, 1999 yılında bu oran %19 a düşmüş, 2001 yılında % 28 e, 2005 yılında ise %40 a çıkmıştır. Türkmenistan da GSYĐH nın büyük bölümünü ihracat gelirleri oluşturmaktadır yılında GSYĐH nın % 42 sini ihracat gelirleri oluştururken, bu oran 2005 yılında %70 e çıkmıştır yılında Özbekistan da ithalat GSYĐH nın % 48 ini oluştururken, 1999 yılında bu oran %19 a düşmüş, 2001 yılında %28, 2005 yılında ise %32 olarak gerçekleşmiştir. Türkmenistan da ithalat 1999 yılında GSYĐH nın % 62 sini oluştururken, bu oran 2004 yılında %77 ye çıkmış, 2005 yılında ise %59 0larak gerçekleşmiştir. (UNDP, 2001:187). Tablo 13 : Özbekistan ve Türkmenistan da Đthalatın Oranı (GSYĐH nın % si) 776 Yıllar Özbekistan Türkmenistan Kaynak: UNDP(2002), Human Development Report, s yılında Özbekistan da dış borçların oranı GSMH nın %11.2 sini oluştururken, bu oran 1999 yılında %3.1(UNDP, 2001:196), 2000 yılında %11.7 (UNDP, 2002:204), 2003 yılında ise %8.2 olarak(undp, 2005:281) gerçekleşmiştir.1997 yılında Türkmenistan da dış borçların oranı GSMH - nın %62.5 olarak gerçekleşmiş (UNDP, 1999:50), bu oran 1999 yılında GSYĐH nın %14.5 (UNDP, 2001:196), 2000 yılında %10.9 (UNDP, 2002: 204), 2004 yılında % 17.5, 2005 yılında ise %14.4 Tablo 14: Özbekistan ve Türkmenistan da Reel GSYĐH Değişimi (%) ( olarak gerçekleşmiştir. Türkmenistan a gelen yabancı sermaye oranı Özbekistan a göre daha fazladır. Bunda Türkmenistan ın sahip olduğu petrol ve doğal gaz gibi yer altı kaynaklarının payı çok büyüktür yılında Özbekistan a gelen yabancı sermaye miktarı 85 milyon dolar iken, aynı yıl Türkmenistan a 121 milyon dolarlık yabancı sermaye akışı gerçekleşmiştir (UNDP, 1999:50) yılında Doğrudan yabancı sermaye oranı Özbekistan da GSYĐH nın %0.6 sını oluştururken, Türkmenistan da % unu oluştururken (UNDP, 2001:196), 2000 yılında bu oran Özbekistan da %1.3, Türkmenistan da %4.5 olarak gerçekleşmiş (UNDP, 2002:204), 2003 yılında ise Özbekistan da %0.7, Türkmenistan da %1.6(UNDP, 2005:281) olarak gerçekleşmiştir. B- PĐYASA EKONOMĐSĐNE GEÇĐŞ SÜRECĐNDE YAŞANAN EKONOMĐK PROBLEMLER 1-FAKĐRLĐK 1991 yılında bağımsızlığa kavuşan Özbekistan ve Türkmenistan ın en önemli sorunu daha önce de belirtildiği gibi SSCB döneminden miras kalmış tek yönlü sanayi üretimidir. Toprakların tümünün Rus devlet adamlarının beyaz altın, Orta Asya Cumhuriyetleri halkalarının beyaz bela diye adlandırdıkları pamuk üretimine tahsis edilip, diğer tarım ürünlerinin başka ülkelerden ithal edilmesi, çıkarılan yeraltı ve yer üstü kaynaklarının başka ülkelerde işlenmesi Rusya ya ve diğer Cumhuriyetlere olan bağımlılığı iyice arttırdı. Bağımsızlık sonrası dönemde merkez ile ilişkileri kesilen ve merkezden gelen yardımlardan yoksun kalan Orta Asya ülkeleri arasında olan Özbekistan ve Türkmenistan ekonomik açıdan büyük bir sıkıntı içerisine girdiler. Bu nedenle yılları ekonomik reformdan çok, ekonomik krizle mücadele yılları olmuş, daha önce zaten iyi bir yaşam standardına sahip olmayan halk daha da fakirleşmiştir (Yüce,Özbek, 2006:9). Yıllar Özbekistan Türkmenistan Kaynak: The Economist Intelligence Unit (1997), Kyrgyz Republic, Tajikistan, Turkmenistan Country Report, 4th Quarter 1997, s.33, The World Bank (1996), Statistical Handbook 1996, States of The Former USSR, s.11, Özbekistan da satın alma gücü paritesine göre fert başına düşen gayri safi milli hasıla 1998 yılında 2053 dolar, fert başına düşen gayri safi yurt içi hasıla 2000 yılında 2441 dolar, 2001 yılında 2531 dolar, 2003 yılında ise 1744 dolar olarak gerçekleşmiştir. Türkmenistan da ise bu fert başına düşen gayri safi milli hasıla 1998 yılında 2550 dolar, fert başına düşen gayri safi yurt içi hasıla 2000 yılında 3956 dolar, 2001 yılında 4661 dolar, 2003 yılında 5938 dolar, 2004 yılında ise 4584 dolar olarak gerçekleşmiştir (UNDP, 2000: , UNDP, 2002:150, UNDP, 2005:220, 221, Görüldüğü gibi fert başına düşen milli hasıla çok düşüktür.

297 Tablo 15: Özbekistan ve Türkmenistan da GSYĐH nın Sektörel Dağılımı (%) II International Congress Yıllar Özbekistan Sanayi Tarım Đnşaat Taşımacılık Diğer Türkmenistan Sanayi Tarım Đnşaat Taşımacılık Diğer Kaynak: The World Bank (1996), a.g.e, s.11, 442, Human Development Report, s , The Economist Intelligence Unit (2005),Uzbekistan Country Profile, s.54. Sovyetler Birliği döneminde işsizlik gibi bir sorunla karşılaşmayan halkın bir kısmı, gerçekleştirilen özelleştirilmelerle işinden olmuş, çoğu da enformal sektörde yer almaya başlamıştır. Birleşmiş Milletler bünyesinde oluşturulan Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) isimli ünite tarafından 1990 yılından itibaren her yıl Đnsani Gelişme Raporu yayınlanmaktadır. Bu bağlamda UNDP Dünya Đnsani Gelişme Raporundaki saptamalara göre 2003 yılında 177 ülke içerisinde Tablo 16: Orta Asya Ülkerlinde Gelir Dağılımı Ülkeler Yıl En fakir % 10 Gelir Bölüşümü En fakir % 20 En zengin % 10 Türkmenistan 97., Özbekistan ise 111.sırada olup, orta insani gelişmişliğe sahip ülkeler arasında yer almaktadırlar. Gelir dağılımı eşitsizliğini kantitatif olarak ölçmede yaygın bir araç olarak kullanlan gini katsayısı, ne kadar büyükse gelir adaletsizliği o kadar fazla olacaktır. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri arasında gelir dağılımının en bozuk olduğu ülke Türkmenistandır. Gini katsayısı 1 e çok yakındır (0.408) (Yüce,Özbek, 2006:12). En zengin %20 En zengin %10 dan En fakir % 10 Eşitsizlik Ölçüleri En zengin %20 dan En fakir % 20 Gini Katsayısı Rusya Federasyonu Türkiye Kazakistan Türkmenistan Azerbaycan Kırgızistan Özbekistan Tacikistan Kaynak: Yüce, Mehmet., Mehmet Ferhat Özbek (1996), Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Sosyo-Ekonomik Boyutlarıyla Yoksulluk Olgusu Üzerine Bir Değerlendirme Akadamik Bakış (Kırgızistan Türk Dünyası Celalabad Đşletme Fakültesi e-dergisi), ( Tablo 17: Özbekistan ve Türkmenistan da Đstihdam Oranı (15-59 yaş arası nüfusun % si) Yıllar Özbekistan Türkmenistan Kaynak: The World Bank (1996), a.g.e, Tablo 18 : Özbekistan ve Türkmenistan da Đşsizlik Oranı (%) Yıllar Özbekistan Türkmenistan Kaynak : /stats/ trends2005/profiles/turkmenistan.pdf., Turan, Güngör (2000), Geçiş Döneminde Türkmenistan ın Đstihdam Yapısı ve Performansı, Avrasya Etüdleri Dergisi, Sonbahar-Kış., profiles/uzbekistan.pdf. 777

298 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Özbekistan da 1997 yılında %0.3 olarak gerçekleşen işsizlik oranı, 2000 yılında %0.8 e yükselmiş, 2003 yılında ise %0.4 olarak gerçekleşmiştir yılında Özbekistan da işgücünün %33.5 i tarım sektöründe, 20.4 ü sanayi sektöründe ve %46.1 ide hizmetler sektöründe istihdam edilmiştir yılında istihdamın %47 si kadınlardan, % 53 ü ise erkeklerden oluşmaktadır yılında %0.3 olarak gerçekleşen işsizlik oranı, 2000 yılında %0.6 olarak gerçekleşmiştir ( zbekistan.pdf). Türkmenistan devasa bir doğal kaynak rezervine sahiptir. Ülkenin doğal kaynakları neredeyse element tablosundaki bütün maddeleri içerdiği gibi, önemli petrol ve doğal gaz yatakları bulunur. Bazı yabancı uzmanların tahminlerine göre Amuderya bölgesi dünyanın en önemli 3. hidrokarbon deposudur. Sadece Arap, Đran ve Batı sibirya rezervleri buradan zengindir. Orta Asya daki petrol rezervlerinin %60 ına sahiptir. Ayrıca dünyanın en büyük doğal gaz rezervlerinden birine sahiptir. Ülkenin teyid edilmiş rezervleri 23 trilyon metre küp doğalgaz, 65 milyar ton petroldür. Yapılan son ekonomik değerlendirmelere göre Ülke topraklarının %80 inin altında petrol ve doğal gaz bulunmaktadır. Buna rağmen işgücünün önemli bir kısmı tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Bunun sebebi eski Sovyet politikalarıdır.1998 yılında Türkmenistan da işgücünün %48.3 ü tarım sektöründe, 18.4 ü sanayi sektöründe ve %33.3 ü de hizmetler sektöründe istihdam edilmiştir yılında istihdamın %48.2 si kadınlardan, % 58.5 u ise erkeklerden oluşmaktadır yılında %2.8 olarak gerçekleşen işsizlik oranı, 2000 yılında %4.2, 2002 yılında ise % 3.6 olarak gerçekleşmiştir. Ülkede işgücüne katılım oranı diğer geçiş ülkeleriyle kıyaslanınca üst sıralardadır. Nüfusun eğitim oranı çok yüksek olduğu için işgücü ekonominin değişik alanlarında eğitilip değerlendirilebilir. Bu ülkelerde bankacılık sistemi de tam oturmamıştır. Çoğu banka içerden ayarlanmış borçlanmalar, kasti kötü yönetim, zayıf denetim ve çıkar amaçlı verilen batık krediler nedeniyle başarısız olmuştur. Bu ülkelerde zayıf kredi kültürü, şeffaf olmayan ödünç alıcılar, ödünç vermeye ilişkin finansal sözleşmelerin zayıflığı veya bu sözleşmelerin yerine getirilmesindeki yüksek maliyetler nedeniyle banka aracılığının seviyesi çok düşüktür. 2 - SOSYAL VE KÜLTÜREL HAYATTAKĐ DEĞĐŞMELER Özbekistan ve Türkmenistan da nüfus artış oranı gittikçe azalmaktadır yılında bir önceki yıla göre nüfus artış oranı Özbekistan da %27 iken, 2001 yılında %15.9 a düşmüştür. Aynı şekilde 1989 yılında bir önceki yıla göre nüfus artış oranı Türkmenistan da da %27 iken, 2000 yılında %13 a düşmüştür. Bu ülkelerde çocuk bağımlılık oranı yüksektir. Bunun olumlu tarafı gelecekteki üretici nüfusun artacağı, olumsuz yönü ise şu andaki tüketim harcamalarındaki artış oranıdır. Tablo 19: Özbekistan ve Türkmenistan da Nüfus (Yüz bin) Yıllar Özbekistan Türkmenistan Kaynak: The World Bank (1996), a.g.e, s.440,502., UNDP (2005), a.g.e, s.233,234., UNDP(2001), a.g.e, s.155, UNDP(2000), a.g.e, s.225., The Economist Intelligence Unit (2005),a.g.e, s.14., Tablo 20 : Özbekistan ve Türkmenistan da 0-14 yaş Bağımlılık Oranı (%) Yıllar Özbekistan Türkmenistan Kaynak: Tablo 20 den de anlaşılacağı gibi Özbekistan ve Türkmenistan da 15 yaş altı nüfusun oranı fazladır. Bu durumda tüketimin üretime nazaran fazla olduğunu, şu andaki ekonomik gelişmeyi olumsuz etkilese de iyimser bir görüşle gelecekteki üretici kesime katılarak ekonomiye olumlu katkıda bulunacakları söylenebilir. Bununla beraber gerekli yatırımların yapılmaması durumunda işsizler ordusunu arttıracakları da akla gelmektedir. Tablo 21 : Özbekistan ve Türkmenistan da Kamu Harcamalarından Eğitime Ayrılan Pay (GSYĐH nın % si) Yıllar Özbekistan Türkmenistan Kaynak: Turkmenistan.pdf. stan.pdf UNDP (2001), Human Development Report, s

299 II International Congress 1990 yılında Özbekistan da hükümetin toplam harcamalarının içinde eğitime ayrılan pay %20.4 iken, Türkmenistan da bu oran % 21 idi. Kamu harcamalarından eğitime ayrılan pay Özbekistan - da GSYĐH nın %9.5 u iken, Türkmenistan da ise bu oran %4.3 tür (UNDP, 2005: ). Bununla beraber ilköğretimde okullaşma oranı azalmıştır. Okullaşma oranı (ilk öğretim) 1989 yılında Özbekistan da % 76 iken, bu oran 2000 yılında % 66 ya düşmüştür. Aynı şekilde okullaşma oranı 1989 yılında Türkmenistan da % 74 iken, bu oran 2000 yılında % 58 e düşmüştür ( Grafik 1: Geçiş Ekonomilerinde Okullaşma Oranı (%) Macaristan Estonya Slovakya Çek Cumh. Belarus Letonya Polonya Litvanya Rusya Bulgaristan Romanya Ukrayna Moldova Kazakistan Gürcistan Kırgızistan Azerbaycan Özbekistan Arnavutluk Tajikistan Ermenistan Türkmenistan Kaynak: Tablo 22 : Özbekistan ve Türkmenistan da Kamu Harcamalarından Sağlığa Ayrılan Pay ( GSYĐH nın % si) Yıllar Özbekistan Türkmenistan Kaynak: unece.org /stats/ trends2005/profiles/turkmenistan.pdf. UNDP (2001), Human Development Report, s yılından itibaren Türkmenistan da kamu harcamalarından sağlığa ayrılan pay azalmaya başlamış 1998 yılında GSYĐH nın %5 i iken, 2001 yılında bu oran %4.1 e olarak gerçekleşmiştir yılında toplam harcamalardan kişi başına düşen sağlık harcaması Özbekistan da 143 dolar, Türkmenistan da ise 182 dolardır. Bu rakam Macaristan da 1078 dolar, Çek Cumhuriyetinde 1118 dolar olup gelişmiş ülkelerde 2000 dolar ve üstüdür. Dolayısıyla her iki ülkede de insanların sağlık hizmetlerinden yeterince faydalanamadıkları söylenebilir. 3-RUSYA NĐN ETKĐSĐ Sovyet döneminde Türkistan diye adlandırılan bölgenin Stalin tarafından küçük bölgelere ayrılmasıyla, bugünkü Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin sınırları ortaya çıkmış, Sovyet yönetimince belirlenen ve bugün bile tartışma konusu oluşturan sınırlar etnik ve alt-kimlik olarak da oldukça karmaşık bir yapı arz etmektedir. Bu ülkelere Rusların yanı sıra yine Stalin tarafından Tatarlar, Koreliler ve Almanların yerleştirilmeleri etnik bir çeşitlilik sağlamıştır. Bölgeye farklı ırkların yerleştirilmesi 1950 li yıllarda Kruşçev in Bakir Topraklar projesiyle devam etmiş ve benzeri yerleşim politikaları Sovyetler Birliğinin dağılmasına kadar devam etmiştir. Bağımsızlıktan önce Sovyetler Birliği nin süper ihtisaslaşma uygulaması sonucu Orta Asya ülkeleri bağımsızlıktan sonra birbirlerine ve Rusya Federasyonu na ekonomik açıdan bağımlı hale gelmişlerdir. Özbekistan bağımsızlık sonrası ekonomik yapılanmada karşılaştığı güçlükleri aşabilmiş değildir. Halen dış ticaretinin %70 e varan bölümünü eski Sovyet Cumhuriyetleri ve Rusya ile gerçekleştirmektedir. Özbekistan da özbeklerden sonra oran olarak büyük nüfus Ruslar dır. Türkmenistan da nüfusunun %77 sini Türkmenler, %9.2 sini Özbekler, %6.7 sini Ruslar, %2 sini Kazaklar, %0.8 ini Tatarlar ve geri kalanını da farklı milletler oluşturmaktadır. 779

300 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Tablo 23: Özbekistan da Nüfusun Etnik Dağılımı(%) Özbekler Ruslar Tacikler Kazaklar Tatarlar Kırgızlar Yahudiler Almanlar Diğer Kaynak: The Economist Intelligence Unit (2005),a.g.e, s.15. Ülkenin petrol, doğal gaz gibi temel ihraç ürünlerini dünya fiyatlarından pazarlayabilmesi durumunda önemli ölçüde refaha kavuşacaktır. Ancak, halihazırdaki üretim tesislerinin iptidailiği, petrol ve doğal gaz boru hatlarının verimsizliği ülke kaynaklarının israfına yol açmaktadır. Orta Asya Cumhuriyetlerinin üzerindeki en önemli baskı belli bir bölgeye sıkışmış olmaktır. Hepsi de ürettikleri hammaddeleri döviz karşılığı ihraç edebilmek için uluslararası pazarlara doğrudan ulaşma peşindedir ve tümü bugüne kadar ihraç yollarının (petrol boru hatları, demiryolları) Rusya dan geçmesinin sıkıntısını çekmiştir. Bir diğer Rus baskısı 1993 yılından beri uygulanan eski SSCB - nin sınırlarını Rusya Federasyonu nun stratejik sınırları olarak gören askeri doktrin, hemen hemen her yerde Rus sınır muhafızlarının varlığı gibi emperyalist politikalar nedeniyledir. Bu sıkışmadan ve Rusların yörüngesinden kurtulmak isteyen bu Cumhuriyetler, yeni yolların açılması ya da eskilerinin korunması için Batılı ülkelere, özellikle de ABD ye güvenmektedir (Roy, 2005:252). Kendi başlarına sahip oldukları hammadde kaynaklarını işletemeyen bu Cumhuriyet hükümetleri ile batılı şirketler arasında hammadde bulma ve çıkartılması konusunda anlaşmalar yapıldıysa da, hala Rusya hükümetinin durumu ve Đmparatorluğun kurulma tehlikesinin var olması, Batılı yatırımcıları güvensizliğe itmektedir (Raşid, 1996:492). Rusça hala en çok konuşulan dillerdendir. Örneğin Türkmenistan Ruslara çifte vatandaşlık hakkı vermiş, Rusça devlet dili olmasa da etnik gruplar arası anlaşma dili olarak anayasal bir konuma sahiptir. Tablo 24: Özbekistan da Đhracatın Ülkelere Göre Dağılımı (Milyon Dolar) Ülkeler Rusya Çin Ukrayna Tacikistan Türkiye Kaynak: The Economist Intelligence Unit (2005),a.g.e, s.56. Tablo 25: Özbekistan da Đthalatın Ülkelere Göre Dağılımı (Milyon Dolar) Ülkeler Rusya ABD Güney Kore Almanya Türkiye Kaynak: The Economist Intelligence Unit (2005),a.g.e, s.56. Tablo 26: Türkmenistan da 2004 Yılında Đhracatın Ülkelere Göre Dağılımı (Milyon Dolar) Ukrayna 49.7 Đran 18.5 Türkiye 4.5 Đtalya 4.3 Birleşik Arap Emirlikleri 3.5 Kaynak: The Economist Intelligence Unit (2005), Turkmenistan Country Report, s.28. Tablo 27: Türkmenistan da 2004 Yılında Đthalatın Ülkelere Göre Dağılımı (Milyon Dolar) Ukrayna 15.5 Rusya 14.8 Türkiye 7.3 ABD 10 Birleşik Arap Emirlikleri 7.8 Kaynak: The Economist Intelligence Unit (2005), Turkmenistan Country Report, s.28. Bağımsızlığın ilk yıllarında ekonominin kilit noktasında istihdam edilen Ruslar Orta Asya daki Türk Cumhuriyetlerinden Rusya ya göç etmişlerdir. Bu durum da bu ülkeler için pek çok sorun doğurmuştur. Türkmenistan ve Özbekistan da sadece Ruslar değil, kendi vatandaşları da daha iyi bir hayat için Rusya ya göç etmişlerdir. Dil sorunları yoktu, eğitim düzeyleri de yüksekti. Tablo 28: Özbekistan ve Türkmenistan dan Rusya federasyonu na Göç (Yüz bin) Ülkeler Özbekistan Türkmenistan Kaynak: Öztürk, Lütfü (2006), Geçiş Ekonomilerinde Bölgeler Arası Dengesizlikler: Bir Neden Olarak Piyasa Ekonomisi, Makaleler/02_Ozturk.pdf SONUÇ Sovyetler Birliği dağıldığı zaman bağımsız Orta Asya devletlerinin, yüksek modernleşme düzeyleri göz önüne alındığında, liberal ekonomik sisteme ve sivil topluma hızlı ve sorunsuz bir şekilde gireceği düşünülüyordu. Ancak beklenen gerçekleşmedi, Sovyetler Birliği nin dağılması beraberinde psikolojik ve ekonomik bir çok değişiklik, bir çok sorun ve yoksulluk da getirdi. Eski komünist rejimle bağları olan kişiler devlet başkanlığı koltuğuna oturmuş, bütün yetkileri kendilerinde toplamışlardır, yönetim yine otoriterdir. 780

301 II International Congress Uygulamada tüm Orta Asya devletleri aslında sıkı olarak kontrol edilen monokrasilerdir. Uluslar arası kuruluşlar, sivil özgürlüklerin yaygın bir şekilde baskı altında tutulduğunu belirtmişlerdir (Akiner, 2002:43). Bağımsızlıktan önce SSCB nin uyguladığı sosyal ve ekonomik politikalar nedeniyle piyasa ekonomisine geçiş bu ülkeler için çok sancılı olmuştur. Đnsanlar bir anda işsiz kalmış, kayıt dışı faaliyetlerde artış meydana gelmiş, zengin doğal kaynaklara sahip ülkeler bir anda bunların çıkarma ve işlenme sorunlarıyla karşı karşıya kalmış, ortaya çıkan hiperenflasyonu yok etmek için daraltıcı para ve maliye politikaları kullanılmış, tüm bu uygulamalar da zaten fakir olan halkı daha da fakirleştirmiş, zengin ile fakir arasındaki uçurumu daha da derinleştirmiştir. Ekonomik ve sosyal problemlerin yanı sıra çevre problemleri de baş göstermiştir.bölgede Stalin döneminde başlatılan ve Brejnev döneminde de sürdürülen pirinç ve pamuk yetiştirme uygulaması sebebiyle yapılan suni sulama, bölgenin ekolojik dengesini değiştirmiş, Amuderya kurumanın eşiğine gelmiştir. Türkmenistan ve Özbekistan sahip oldukları kaynaklarla bölgede önemli bir rol oynamaktadırlar. Türkmenistan tüm diğer Orta Asya cumhuriyetlerinden farklı olarak sahip olduğu daimi tarafsızlık statüsü nedeniyle güç mücadelesinin olabildiğince dışında kalmaya çalıştı. Sahip olduğu enerji zenginliğini kendisi için en kârlı şekilde kullanmaya çaba gösteren Türkmenbaşı, ülkesinin dar anlamda ABD- Rusya Federasyonu ve Çin arasında yaşanan, geniş planda Türkiye ve Đran ın da dahil edilebileceği bir oyun içinde yer almasını istemedi. Üstelik 3 trilyon metreküp doğalgaz rezervine sahip olan Türkmenistan, bu özelliği ile bölgede çok önemli bir role sahip olduğunun bilincinde idi. Hazar ın statüsünde yaşanan belirsizlik, Afganistan daki durum nedeniyle kuzey-güney koridorlarının işlevsizliği ve Đran ın uluslararası arenadaki durumu gibi etkenler Türkmenistan ı, Rusya nın tekelinde kalmak zorunda bıraktı. Türkmen enerji kaynaklarının Batı pazarlarına ulaştırılması konusundaki Gazprom ağırlığı bu etkenler sayesinde devam etti. (Oğan, 2006, org.tr). Bu ülkelerin sosyal ve ekonomik problemlerini çözebilmeleri için liberal ekonominin uygulanmasını mümkün kılacak mevzuat ve hukuki alt yapının acilen oluşturulması ve yasal çerçevenin tam olarak uygulanması gerekmektedir. Halkın bankalara güveninin arttırılması sağlanmalıdır. Bunun için banka mevduatlarına sınırlı ve belli süreli güvenceler getirilmelidir. Bankacılık sektöründe rekabeti arttırmak için yabancı bankaların piyasaya girmeleri için engellerin kaldırılması gereklidir. Sektör farklılığı yapılmaksızın teşvik sistemi hayata geçirilmeli, yeralti ve yerüstü kaynakların değerlendirilip, topluma kazanç olarak dönmesi için diğer Orta Asya Cumhuriyetleriyle ekonomik işbirliğine gidilmeli, altyapı, teknolojik modernizasyon ve uluslar arası yatırımcıların bölgeye daha fazla akmasını sağlayacak yasal düzenlemelerin tamamlanmalı, ulaştırma altyapısının geliştirilmesine çalışılmalıdır. Đstatistiklerden anlaşıldığı kadarıyla okullaşma oranı gittikçe düşmektedir. Bu duruma acilen çözüm getirilip, nitelikli eleman yetiştirmek ve kalkınmış bir toplum yaratmak için eğitime önem verilmeli, istihdamı arttırıcı acil önlemler alınmalıdır KAYNAKÇA Akiner, Shirin (1994), Post-Soviet Central Asia: Past is prologue, The New Central Asia and It s Neighbours, Ed: Peter Ferdinand, Pinter Publishers Limited, United Kingdom. Akiner, Shirin (2002), Sovyet Sonrası Orta Asya Cumhuriyetlerinde Modernleşme, Siyaset ve Đslam, Yeni Türkiye Dergisi, Türkler Türk Dünyası Sayısı,.Çev: Barış Öngel, Avşar, B. Zakir ve Ferruh Solak (1998), Türkiye ve Türk Cumhuriyetleri, Vadi Yayınları. Brzezinski, Zbigniew (1989), Büyük Çöküş, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, Genel Yayın No:309, Ankara. Gumpel, Werner (1994), Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Ekonomik ve Politik Gelişme, Avrasya Etüdleri Dergisi, Cilt:1, Sayı:2. IMF (1994), Turkmenistan: Economic Reviews, March. Kanbolat, Hasan ve Diğerleri (1996), Türkmenistan Ülke Raporu, T.C. Dışişleri Bakanlığı TĐKA Yayını, No:29, Ankara. Kılıçbeyli, Elif Hatun (2002), Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri, (Editörler: Emine Gürsoy-Naskali, Erdal Şahin), Sota Yayınları, Haarlem, Hollanda. Mumcu, Zehra (1995), Özbekistan Đhracat Pazar Araştırması, ĐTO Yayınları, Yayın No: , Đstanbul. Oğan, Sinan (2006), Özsu, Bahar (2003), Türkmenistan Ülke Etüdü, ĐTO Yayını, Yayın No: , Đstanbul. Öztürk, Lütfü (2006), Geçiş Ekonomilerinde Bölgeler Arası Dengesizlikler: Bir Neden Olarak Piyasa Ekonomisi, 02_Ozturk.pdf Raşid, Ahmed (1996), Orta Asya nın Dirilişi Đslam mı, Milliyetçilik mi? Çev: Osman Ç. Deniztekin, Cep Kitapları, Kurtiş Matbaacılık. Roy, Oliver (2005), Yeni Orta Asya ya da Ulusların Đmal Edilişi, Çev: Mehmet Moralı, Metis Yayınları, Đstanbul. Saray, Mehmet (1993), Özbek Türkleri Tarihi, Nesil Matbaacılık, Đstanbul. 781

302 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Shahrani, Nazif, Vildan Serin (2000), Orta Asya ve Sovyetler Dönemi Uygulamalarını Sorgulama, Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı:6 Tandırcıoğlu, Haluk (2002), Geçiş Ekonomilerinde Özelleştirme, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:4, Sayı:3. Taşağıl, Ahmet (2003), Türk Cumhuriyetlerinde Tarih Anlayışı, Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri, Ed: Emine Gürsoy-Naskali, Erdal Şahin, SOTA Yayınları, Haarlem, Hollanda. The Economist Intelligence Unit (1997), Kyrgyz Republic, Tajikistan, Turkmenistan Country Report, 4th Quarter Turan, Güngör (2000), Geçiş Döneminde Türkmenistan ın Đstihdam Yapısı ve Performansı, Avrasya Etüdleri Dergisi, Sonbahar-Kış. Turan, Güngör (2006), Sovyet Sonrası Orta Asya, Tasam Yayını, Đstanbul. Uludağ, Đlhan (1992), Sovyetler Birliği Sonrası Bağımsız Türk Cumhuriyetleri ve Türk gruplarının Sosyo- Ekonomik Analizi, Türkiye ile Đlişkileri, TOBB Yayınları, Đstanbul. UNDP (1999), Human Development Report. UNDP(2001), Human Development Report. UNDP(2002), Human Development Report. UNDP(2005), Human Development Report. Yüce, Mehmet., Mehmet Ferhat Özbek (1996), Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Sosyo-Ekonomik Boyutlarıyla Yoksulluk Olgusu Üzerine Bir Değerlendirme Akadamik Bakış (Kırgızistan Türk Dünyası Celalabad Đşletme Fakültesi e-dergisi), ( 782

303 QLOBALLAŞMA PROSESĐNDƏ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ĐQTĐSADĐ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASĐBƏTLƏR II BEYNƏLXALQ KONQRESĐ İQTİSADİYYAT BÖLMƏSİ QAFQAZ VƏ MƏRKƏZİ ASİYA ÖLKƏLƏRİNDƏ BAZAR İQTİSADİYYATINA KEÇİD: NAİLİYYƏTLƏR, PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTİVLƏR (II HİSSƏ)

304 KÜRESELLEŞME SÜRECĐNDE ORGANĐK TARIMIN YERĐ VE AZERBAYCAN TARIM SEKTÖRÜ AÇISINDAN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ Dr. Hezi EYNALOV ÖZET Küreselleşme süreci ile beraber büyük bir ivme ile gerçekleşen teknolojik gelişmeler çok kısa bir zamanda çeşitli üretim alanlarına uygulanmaya başlanmıştır. Bu durum etkisini tarımsal sistem üzerinde de göstermiş ve en az girdi ile en fazla ürün alabilmek için gelişen teknolojiler tarıma uygulanmış, fakat bu süreç içinde pek çok dengeler göz ardı edilmiştir. Neticede küreselleşme sürecinin en önemli global problemlerinden biri olarak, tarımsal faaliyetlere bağlı ciddi çevre ve sağlık sorunları meydana gelmiştir. Günümüzde ise bu sorunları meydana getiren geleneksel tarım uygulamalarına alternatif sistemler araştırılmakta olup, çevre ve insan sağlığını önemseyen, doğayı koruyan organik tarım bir çıkış noktası olarak benimsenmektedir. Sovyet döneminde uygulanan yanlış tarım politikaları da Azerbaycan açısından ciddi olumsuz sonuçlar doğurmuştur. Merkezi planlama sistemi kapsamında uygulanan tarım politikası kimyasal girdi kullanımını ön planda tutmuş ve çevrenin korunmasını göz ardı etmiştir. Bağımsızlıktan sonraki dönemde de Azerbaycan da tarıma bağlı çevre sorunları devam etmiş, doğaya ve çevreye dost alternatif tarım üretimi olarak organik tarım üretimi fazla uygulanamamıştır. Anahtar Kelimler: Organik Tarım, Çevre Sorunları, Tarımsal Faaliyetler. SUMMARY The technologic improvements occuring with the globalization at the same time began to be applied in the different production fields. This condition affected also the agricultural system Therefore, modern technology has been applied to the agriculture to obtain the most production with the least input as possible. Consequently, this caused the serious environmental and health problems, one of the important issues of the globalization process. Contemporary science deals with the alternative systems to this traditional agricultural implementation to prevent the nature from proning to this phenomenon. Implemented agricultural politics in Azerbaijan during Soviet Union resulted in negative effects. The politics, applied within the meaning of central planning system, kept the chemical input utilization in the foreground and did not take the protection of environment into consideration. Post independent period, the environmental problems continued in Azerbaijan due to agriculture and organic agricultural production one of the alternative ways could not be applied. Key words: Organic Agriculture, Environmental Problems, Agricultural Activities Giriş Küreselleşme sürecindeki dünyada hızla artan nüfusla beraber gıda ürünlerine olan talebin arttığı gözle görülen bir gerçektir. Global ekonomik problemlerden biri olan gıda güvenliğinin sağlanılması da insanlara yeterli ve sağlıklı gıda ürünlerinin ulaştırılmasına bağlıdır. Bugün dünyanın bir sıra az gelişmiş ülkelerindeki en önemli sorunda insanların yeterli miktarda gıda elde edememesidir. Yeterli miktarda gıda elde edilen ülkelerde ise gıdaların insan sağlığını ciddi tehdit etmeye başladığı da her kes tarafından bilinen bir durumdur. Gıda ürünlerine olan talebin artması ile ikinci dünya savaşından sonra tarımda kimyasal gübrelerin kullanımı da bir hayli artmıştır. Özellikle küreselleşme sürecinde büyük bir ivme kazanan teknolojik gelişmeler çok kısa bir zamanda tüm tarımsal alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Fakat bu süreçte, birçok sahada olduğu gibi, doğanın kendi iç dengeleri de göz ardı edilmiş ve ciddi sağlık sorunları meydana gelmiştir. Gün geçtikçe tüketicilerin yeme alışkanlıklarındaki değişiklikler, gıda güvenliğine yönelmiş olan tehditler ve en önemlisi insan sağlığı ile ilgili sorunlar organik ürünlere olan talebi artırmıştır. Küresel Çevre Sorunları ve Organik Tarım Dünya genelinde 1950 lerden sonra geniş üretim alanı kazanan entensif tarım yöntemleri giderek doğal ve biyolojik dengenin bozulmasına, tarımsal ürünlerdeki kimyasal atıkların insan sağlığını tehdit edebilecek hale gelmesine, bitki ve hayvan sağlığının bozulmasına ve bütün bunlara bağlı olarak üretim maliyetlerinin her geçen gün artmasına sebep olmuştur. Bu sakıncaları gidermek amacıyla örgütlenen üreticiler ve tüketiciler doğayı tahrip etmeyen alternatif yöntemlerle üretilen ürünler tercih etmeye başlamışlardır. Ortaya çıkan bu alternatif yöntem de organik tarım adını almıştır. Son yıllarda tarımsal ilaç ve gübrelerin bilinçsizce kullanımı belirli bir bitkisel artışa neden olsa da, beraberinde ciddi çevre ve sağlık sorunları meydana getirmiştir. Bu gibi durumlar ise ilaç ve gübrelerin terkibindeki fosfor ve nitratların toprağın derinliklerindeki tatlı su kaynaklarına ulaşması ile insanların ve çevredeki canlıların yaşamları bakımından ciddi sorunlar meydana getirmektedir. Küreselleşme sürecindeki global problemlerden biri olan çevre sorunlarının meydana gelmesinde tarımdaki bilinçsiz ve kontrolsüz uygulamaların önemli rolünün olduğunu söylemek gerekir. 784

305 II International Congress Genel olarak toprak, hava ve sudan oluşan çevre kavramı, zaman içinde bu faktörlerin faydalı kullanımlarının azalmasına neden olacak şekilde mevcut olan yapılarının ve işleyişlerinin bozulması sonucunda çevre kirliliğine dönüşmüş olur (Yazgan,2006). Sanayileşme süreci ile birlikte meydana gelen olumsuzlukların çevre kirliliği bakımından önemli olduğu ifade edilmektedir. Fakat bu süreçten öncede çevreyi oluşturan faktörlerin, tarımsal üretim amaçlı müdahalelerle tahrip edildiği ve faydalı kullanımının azaldığı bilinmektedir. Yeni tarımsal alanlar elde etmek için doğanın bozulmaya başlanılması, bu dengeyi bozan tarım teknolojilerinin ve kimyasal ilaçların kullanılması, daha fazla ürün elde edilmesi amacı ile kontrolsüz ve yoğun girdi kullanımı, ürünlerin genetik yapılarına olan müdahaleler, tarımda verimliliği artırmış olsa da çevre kirliliği bakımından olumsuz sonuçlar meydana getirmiştir. Tarıma bağlı çevre sorunlarının uzun vadeli sonuçlar doğurması, ekosistemin bu sorunları bir şekilde çözebileceği düşüncesi tarımsal kaynaklı çevre kirlenmesini sanayi kirlenmesine göre daha geri plana itmiştir. Son yıllarda sanayiye bağlı çevre kirlenmeleri daha ön plana çıkarak bununla ilgili çeşitli önlemler alınmış ve belirli başarılar elde edilmiştir. Fakat tarımsal çevre kirliliği ise bir kadar dikkatlerden uzak kalmış ve olabildiğince çevre kirletmeye devam edilmiştir. Tarımsal faaliyetlerin dünyada her geçen gün geniş alanlar kapsaması, giderek gıda kaynaklı sağlık sorunların yaygınlaşmaya başlaması ile tarımsal üretim üzerinde, sanayi kirliliğine karşı verilen tepkilere benzer reaksiyonlar gösterilemeye başlanılmıştır. Tarıma bağlı çevre sorunlarının azaltılması ve insan sağlığını koruyacak tarım ürünlerinin üretilmesine ciddi katkı sağlayacak üretim metotlarından biri olarak organik tarım bu konuya duyarlı çevreler tarafından geliştirilmiştir. Temel amacı insan sağlığını tehdit etmeyen sağlıklı tarım ürünleri yetiştirmek olan organik tarımın aynı zamanda ekosistemdeki dengenin korunmasında önemli katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Genel olarak organik tarım, üretimde kimyasal girdi kullanılmadan üretimden tüketime kadar her aşaması kontrollü ve sertifikalı tarımsal üretim yöntemidir. Bu üretim metodunun asıl amacı ise, yaşamın vazgeçilmez üç unsuru olan toprak, su kaynakları ve havayı kirletmeden çevre, insan, bitki ve insan sağlığını korumaktır. Küreselleşme sürecinde çevre sorunlarının durmadan artması organik tarımın önemini ve rolünü de artırmaya başlamıştır. Uluslar arası kurumlar tarafından organik tarımda çevre ve insan sağlığı birlikte düşünülmekte, bu alternatif üretim metodunun asıl amacının tüketiciye sağlıklı ürünler sunmak olduğu kadar bu ürünlerin yetiştiği ortamın doğallığının korunması olduğu ifade edilmektedir. Tarımsal faaliyetlerin en önemli faktörlerinden biri olan toprağın korunması ve verimliliğinin artırılması son derece önemli bir mesele olarak karşımıza çıkmaktadır. Geleneksel tarım üretiminde daha fazla ürün elde edilmesi için kullanılan kimyasal girdiler uzun dönemde toprağın kalitesini azaltarak ciddi olumsuz durumlar meydana getirmektedir. Organik tarımda ise üreticiler toprağın kalitesini artırmak için her hangi bir sentetik besin elementi kullanmamaktadırlar. Toprağın verimliliğinin artırılmasına önemli katkısı olan organik tarımda kullanılan gübreler genel olarak çiftlik atıkları, bitki atıkları ve organik azotlu gübrelerden oluşmaktadır. Bu bakımdan da organik tarım yapılan toprak arazilerinin her zaman organik maddelerle zengin olduğu dikkat çekmektedir. Yapılan araştırmalara göre organik tarım yapılan topraklarda, klasik tarımsal topraklara göre daha fazla mikrobiyolojik aktivite görülmüştür. Diğer taraftan ise günümüzdeki önemli çevre sorunlarında bir olan toprak erozyonun da karşısının alınmasında organik tarımın büyük rolünün olduğu bilinmektedir. Genel olarak toprakların üst katındaki verimli tabakanın kaybolması şeklinde kendisini gösteren toprak erozyonu organik tarım vasıtası ile önlenebilmektedir. Organik tarım üretimi yapılan topraklar önemli miktarda organik maddeler içermekle toprağın yapısını iyileştirmekte ve klasik tarım yapılan topraklara göre daha az erozyona maruz kalmaktadır. Yeraltı ve yerüstü su kaynaklarının korunması günümüzde son derece önemli bir konudur. Dünyada pek çok ülkenin su sıkıntısı yaşadığı bir dönemde söz konusu su kaynaklarının korunması gide-rek önemini artırmaya başlamıştır. Özellikle yoğun kimyasal girdi kullanımının olduğu geleneksel tarım metodu bu tehlikenin boyutlarını daha da artırmıştır. Giderek artan tarım faaliyetleri sonucunda tarımsal alanlarda biriken sentetik gübreler ve diğer kalıntılar rüzgar ve sular vasıtası ile taşınır, yer altı ve yerüstü sulara karışarak bu suların kalitesini bozmaktadır. Organik tarımda ise kimyasal ve sentetik gübrelerin kullanımı olmadığı için su kaynaklarının kirlenme riski de son derece azdır. Pek çok gelişmiş ülkelerde içme su kaynaklarının kirlenmeye karşı korunabilmesi için bu alanlarda yapılan klasik tarımın organik tarıma dönüştürülmesi istenmekte ve yaygın olarak da desteklenmektedir. Tarımsal üretimin en önemli girdilerin biri olan suyun bazı zamanlarda gereksiz ve fazla kullanılması sonucunda toprakta tozluluk oranı artmış olur. Su içindeki tuzların toprakta birikmesi sonucunda meydana gelen tuzlaşmanın pek çok ülkede 785

306 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process ciddi sorun oldu bilinmektedir. Buharlaşmanın fazla olduğu kurak sahalarda, yapılan üretim için bol miktarda suyun ve inorganik gübrelerin kullanılması zaman içinde toprağın üst tabakasında tuz miktarının yoğunlaşmasına ve bu alanların kullanımının kısıtlanmasına neden olur. Fakat, organik tarımda kullanılan topraklarda bol miktarda organik maddelerin bulunması ve bu maddelerin sulama suyunu bitkilere yararlı bir şekilde koruması, bu türlü alanlarda daha az sulama ihtiyacını doğurmaktadır. Bunun dışında sentetik gübre kullanımının olmaması da topraklardaki tuz miktarının karşısını alır ve organik tarımın önemini bir kere daha meydana çıkarmış olur. Diğer bir önemli tarımsal sorun olan çölleşmede yine günümüzde dünya ülkelerinin gündeminde olan bir sorundur. Toprakların üretim için aşırı kullanılması, giderek hızlı bir şekilde doğal bitki örtüsünün yok edilmesi sonucunda verimli toprak katının kalitesinin düşmesi çölleşme olarak bilinmektedir. Çölleşme sonucunda meydana gelen toprak erozyonu ve tuzlaşmada yukarıda ifade ettiğimiz gibi ciddi olumsuz sonuçlar doğurmaktadır. Organik tarım yapılan topraklarda ise mikroorganizmaların bol miktarda bulunması üretim açısından daha iyi bir ortamın oluşmasına ve çölleşme sürecini önleyen bir toprak yapısının oluşmasına neden olmaktadır. Son dönemlerde tüm dünyayı rahatsız eden bir konuda küresel ısınma ve buna bağlı olarak gerçekleşen iklim değişikliğidir. Günümüzün önemli bir problemi olan küresel ısınma genel olarak yenilenemeyen doğal kaynakların yakılması ile oluşan sera gazlarının (CO 2, CH 4, N 2 O) atmosferde birikmesi sonucu meydana gelmektedir. Uluslararası kurumların verdiği rakamlara göre tarımsal kaynaklı sera gazlarının genel içindeki payı %20 dir (FAO, 2006). Tarımsal faaliyetlerinde katkısı ile artan küresel ısınmada, zaman içinde bu sahadaki üretimi olumsuz yönde etkiliyor. Bu bakımdan da olumsuz çevresel etkisinin az olduğu tarımsal üretim metotları da artık bir zorunluluk ifade etmektedir. Bu bakımdan sera gazlarının oluşumunu önleyen organik tarımın yaygınlaştırılması da son derece önem taşımaktadır. Organik tarımın yapılması ve daha da genişletilmesi yukarıda ifade edilmiş olan küresel sorunların giderilmesi noktasında ciddi olumlu katkılar sağlayacağı gibi, sürdürülebilir bir tarım politikası açısından da büyük önem arz etmektedir. Organik Tarımın Sosyal Boyutu Genel olarak tarımsal faaliyet olarak bilinen organik tarımın günümüzde farklı sosyal boyutlarının da olduğu bilinmektedir. Tarımsal teknolojilerdeki hızlı gelişmeler artan nüfus kaygısı ile üretimi artırmış olsa da dar gelirli çiftçiler açsından sevindirici bir durum meydana getirmemiştir. Yeni tohumların ve gübrelerin kullanımı ile dar gelirli insanlar piyasadaki rekabet güçlerini kaybederek ciddi maliyetlerle karşı karşıya kalmışlardır. Organik tarım ise yerel teknikler kullanılarak yapıldığı için çiftçi bakımından olumsuz maliyetler meydana getirmemekle beraber onlara ve ailelerine önemli gelir sağlamaktadır. Kimyasal girdilerin kullanımının artması ile azalan toprak verimliliği çiftçilerin gelirlerinin azalması sonucunu doğurmakta ve kırsal alanlardan kentlere göç kaçınılmaz bir hale gelmektedir. Bu durum ise kırsal kesimde yaşayan toplumun yaş ve cinsiyet dengesini değiştirmekle genel sosyo-ekonomik tarazlığı da bozmaktadır (Özaslan, 2006). Toprağın verimliliğini korumayı ön planda tutan organik tarım, kimyasal girdi kullanmamakla da önemli bir maliyet artışının önüne geçmektedir. Bu durum da dar gelirli çiftçilerin toprağa ve yaşadıkları yerlere bağımlılıklarını artırmaktadır. Büyük kentlerin günümüzde hızla artan sıkıntıları göz ardı edilmez ise, organik tarımın bu husustaki önemi de bir o kadar daha iyi anlaşılır. Son yıllarda organik ürünlere olan talebin artmasının altında yatan en önemli neden ürünlerin kalitesi ve sağlık bakımından güvenilirlik unsurlarıdır. Kimyasal ilaç kalıntılarının yol açmış olduğu çeşitli sağlık sorunları insanların yaşam kalitesi üzerinde olumsuz etki bırakarak, ülke ekonomisine ve aile bütçesine ciddi yük getirmektedir. Organik tarım ise tam tersine tarımsal ürün kaynaklı sağlık sorunlarının önlenmesinde, insanların daha sağlıklı ürünler elde ederek güvenli gıdalanmasında önemli rol oynamaktadır. Çevreye dost bir üretim sistemi benimseyen organik tarım zamanla çiftçilere ek gelir sağlayacak bir durum meydana getirir. Ekosistemin korunmasını temele amaç edinen organik tarım belirli dönem sonra ekolojik turizmle de bölge halkına ek gelir sağlamış olacaktır. Geliri artan çiftçiler ise sosyal durumunun iyileşmesi ile birlikte daha güclü bir toplumsal yapı oluşturuyorlar. Şehirlere göçü hızlandıran klasik tarım üretimin yerini alan ve kırsal kesime bağlılığı artıran organik tarımın gelişmiş ülkelerde büyük rağbet görmeye başlaması da bu üretimin sosyal yönünün ağırlıklı olmasından kaynaklanmaktadır. Organik Tarımın Ekonomik Boyutu Dengesiz ve kontrolsüz kullanılan kıt beşeri kaynaklar ile artan dünya nüfusunun ihtiyaçlarının karşılanamama endişesi her geçen gün kaygı ile 786

307 II International Congress izlenilmektedir. Kimyasal ilaçları kullanılması ile tarımda artan verimlilik, az gelişmiş ülkelerde gıda açığı sorununu giderememiştir. Tarımda kullanılan kimyasal atıkların besinler vasıtası ile insanlara ulaşması, toprakta de doğada biriken bu atıkların yüne aynı doğayı tehdit etmesi de bu süreçte olumsuz ekonomik sonuçlar meydana getireceği bakımından kaygı verici duruma gelmiştir. Uzun bir süre kimyasal madde kullanımına maruz kalan topraklarda ise verimliliğin giderek azalması da kaçınılmaz bir sonuçtur. Bu da tarım üreticileri ve ülke ekonomisi bakımından da çokta arzu edilen bir durum değildir. Diğer taraftan sağlıksız besin ürünlerinin meydana getirmiş olduğu sağlık sorunları ve bunlara harcanan paralarında ciddi ekonomik bir kayıp olduğunu da ifade etmek gerekiyor. Bu noktada organik tarımın önemi bir kez görünmüş oluyor ki, uzun vadede toprağın verimini artırarak sağlıklı besin ürünlerinin elde edilmesinde bu üretim biçiminin katkısının da inkar edilmesi mümkün değildir. Emek yoğun bir üretimi olan organik tarım özellikle azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki istihdama da olumlu katkılar sağlamaktadır. Yüksek kırsal nüfusun olduğu ülkeler, organik tarımın yaygınlaşması ile diğer ülkelere göre zaman içinde önemli bir rekabet avantajı sağlamaya başlayacaktır. Gelişmiş ülkelerde tarıma verilen destek neticesinde artan üretim ve meydana gelen üretim fazlalığına rağmen sanayi ürünlerine tanınan vergi indirimleri tarım ürünlerine tanınmamıştır. Fakat artan organik ürün talebinin karşılayamayan gelişmiş ülkeler bu ürünlerin dış ticaretle ilgili tüm engellerini ortadan kaldırmışlardır. Bu ise, azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki kırsal kesimlerde yapılan organik tarım üretiminin bir başa dış ticarete konu olan ürünler üretmesi ile sonuçlanarak, o bölgelerlin kalkınmasına katkı sağlamaktadır. Organik tarım pazarının son yıllarda hızla gelişerek 100 milyar dolar sınırına ulaştığı görülmektedir. Artan bu pazar payının da organik tarım üreticisi konumunda olan ülkeler bakımından olumlu ekonomik boyutları gerçekleşmektedir. Sağlıklı ürün elde etme kaygısı, başta Avrupa Birliği ülkeleri olmak üzere gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ülkelerde organik tarımın önemi artmaktadır (Olhan, 2005). Dünyadaki organik alanların %42 si Avustralya da yer alırken bunu sırası ile Latin Amerika sı ile Avrupa ülkeleri takip etmektedir. Dünyanın farklı bölgelerinde organik tarım üretimine olan rağbet artsa da ağırlıklı olarak bu ürünlerin satışı gelişmiş ve sanayileşmiş ülkelerde yapılmaktadır. Bu durum ise söz konusu ürünün ekonomik değerini artırmaktadır. Son yıllarda değişen piyasa koşulları ile birlikte karşımıza küresel tüketici tipleri çıkmaya başlamıştır. Özellikle, gelişmiş ülkelerdeki iyi eğitimli, sağlıklı besin ürünleri tüketme konusunda bilinçli, gelir seviyesi orta ve yüksek olan tüketicilerin sayı bakımından çok olması organik tarım ürünlerinin satışının gelişmiş ülkelerde yoğunlaşmasına sebep olmaktadır (Nasır, Kımıloğlu, 2006). Gelişmekte olan ülkelerde çeşitli nedenlere bağlı olarak, fazla bir varlık gösteremeyen iç organik tarımsal ürün pazarı buna karşılık önemli bir dış pazar payı kazanmıştır. Bu gibi ülkelerde üretilen organik tarım ürünlerinin tamamına yakının, iç pazardaki talebin olmamasından dolayı ihraç edildiği görülmektedir. Bu da dış ticaret gelirlerinin artması ile ülke ekonomilerine olumlu katkı sağlayacak bir durumu meydana getirmiş olur. Organik tarımın uluslararası ekonomik boyutu giderek berberinde pazarlama faaliyetlerini de genişletir. Đnternet başta olmak üzere gelişen iletişim araçları yeni pazarlama tekniklerinin oluşmasına neden olur. Organik ürünlerin ihraç imkanlarının geniş olması bu sahaya yapılan doğrudan yatırımları da ciddi teşvik etmektedir. Dünyanın bir yarımküresinde kış yaşanırken diğer yarımküresinde yaz olması buraya doğrudan yatırım yapmakla elde edilecek organik ürünlere ihraç kapısını açmaktadır. Genel olarak, istihdama olumlu katkısı, bölgesel kalkınmayı teşviki, dış ticareti geliştirmekle ülkeye dövüz girdisi sağlama, kendisine yeterli yerel ekonomi oluşturma, gelir güvenliği, düşük risk, finansal israfın azaltılması, yeni yatırım imkanlarının geliştirilmesi gibi özelliklere sahip olan organik tarımın ülke ekonomileri bakımından önemli bir yeri olduğunu ifade etmek gerekiyor. Organik Tarımın Azerbaycan Tarım Sektörü Bakımından Değerlendirilmesi 70 yıla yakın bir sürede Sovyetler Birliği içinde merkezi idare etme sisteminin bir parçası olarak kalan Azerbaycan ın bu süreçte karşılaşmış olduğu ciddi ekonomik sıkıntıları olmuştur. Özellikle, Sovyetler Birliği nin ilk dönemlerinde karşılaşılan ekonomik problemler, arkasınca ikinci dünya savaşı, daha sonra SSCB nin ABD ile girmiş olduğu soğuk savaş dönemi, uygulanan katı merkezi idare etme sistemi, 1980 li yıllardaki SSCB nin ekonomik çöküşü, girilmiş olan bağımsızlık süreci ve onun meydana getirmiş olduğu sonuçlar Azerbaycan açısından çok zor bir ekonomik dönemin geçmesine neden olmuştur. Uzun bir süre kendi kontrolünde olmayan ekonomik programlar uygulamak zorunda kalan ülkenin ekonomik üretim yapısı da bir hayli değişmiştir. Merkezin isteği doğrultusunda oluşan üretim yapısında, diğer SSCB cumhuriyetleri gibi, Azerbaycan ın da üzerine düşen tek görev verilen planları zamanında ve eksiksiz olarak yerine yetirmek olmuştur. Ekonominin tüm sahalarında olduğu gibi, 787

308 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process tarımda da kontrol tamamen merkeze ait olmuştur. Tarım alanları desen değiştirerek, kolhoz ve sovhozlar vasıtası ile istenilen üretime yönlendirilmişlerdir. Bu dönemde artan nüfusun gıda ihtiyacını karşılamak içinde tarımda kimyasal gübrelerin kullanımı da artmıştır. Bağımsızlıktan sonraki dönemde de Azerbaycan da da çeşitli tarımsal sorunlar yaşanmıştır. Çevre faktörünü fazla dikkate almadan kullanılan kimyasal girdiler ve yanlış sulama teknikleri ülkede binlerce dönümlük arazileri kullanışsız bir duruma getirmiştir. Daha sonraki yıllarda ise tarımsal ürünlere olan talebin artması ile bilinçsiz şekilde kullanılan kimyasal girdiler ciddi çevre ve sağlık sorunları meydana getirmiş ve getirmeye de devam ediyor. Geniş ve verimli tarım alanlarına sahip Azerbaycan da çevreni koruyarak yapılacak tarımsal faaliyetlere fazlası ile ihtiyaç duyulmaktadır. Küreselleşme sürecinde gelişmiş ülkelerde geniş kullanılan organik tarım sisteminin Azerbaycan da da uygulanması çevre ve insan sağlığı bakımından olumlu sonuçlar doğurabilir. Son yıllarda petrol gelirlerine bağlı olarak değişmeye başlayan sosyo-ekonomik yapı ile beraber, başta tarım sektörü olmak üzere petrol dışı sektörlerin geliştirilmesi temel politikalardan biri haline gelmiştir. Bozulmaya yüz tutan ekolojik dengeler, toprakların verimliliğinin azalması, çölleşme, erozyon, tuzlaşma, artan göç, tarımsal ürün kaynaklı sağlık sorunlarının yaygınlaşması ülkede geniş imkanları olan organik tarımın gelişmesini zaruri hale getirmektedir. Sonuç ve Öneriler Teknik ve teknolojinin gelişimi ile meydana gelen yeşil devrim tarımdaki üretimi artırmakla beraber bir sıra olumsuzlukları da beraberinde getirmiştir. Bu bakımdan, tarıma bağlı kirliliğin ve sağlıksız tarımsal ürün yetiştiriciliğine karşı alternatif olarak meydana gelen organik tarımın bir çok çevre sorununa çözüm getireceğine inanılmaktadır. Organik tarım doğada mevcut olan doğal kaynakların bozulmasını ve kullanılmaz hele gelmesini önlemekle bir sıra çevre sorununda giderilmesine neden olmaktadır. Bağımsızlıktan sonra ciddi ekonomik ve siyasi sıkıntılarla karşı karşıya kalan Azerbaycan da önemli tarım potensiyelinin olduğu bilinmektedir. Topraklarının %20 nin Ermenistan tarafından işgal edilmesine bakmayarak verimli tarımsal alanların varlığı ve elverişli iklim koşulları ülkede ihraç gücüne sahip tarımsal yapıyı meydana getirmektedir. Böyle bir tarım imkanın ise organik tarım bakımından değerlendirilmesi bu sahaya olan ilginin on yıllarda artmağa başladığını da düşünürsek büyük önem arz ettiğini görürüz. Organik tarımın Azerbaycan da pek çok tarıma bağlı çevre sorunlarını çözebileceği, çölleşme, tuzlaşma, erozyon gibi olumsuz durumlara çare olacağı, göç ve sağlıklı besin ürünleri elde etme imkanları sağlayarak bölgesel kalkınmaya katkı sağlayacağı açıkça görülen bir gerçektir. Tüm bunlarla beraber organik tarımın ülkede gelişmesi için aşağıdaki önlemlerin alınması da gerekmektedir. - Öncelikle ülkede organik tarımla ilgili hukuki altyapının hazırlanması ve gerekli kanunların parlamentoda çıkarılması gerekmektedir. - Üretici ve tüketiciler bu konuda bilinçlendirilmeli, bu konuda çeşitli akademik çalışmaların yapılması teşvik edilmelidir. - Sadece ihraca yönelik organik tarım üretimin yapılması değil, aynı zamanda iç pazarda da talebin oluşması için çaba sarf edilmelidir. - Organik tarım üretimi için gerekli altyapı çalışmalarının yapılması ve geçişin hızlandırılması düşünülmelidir. - Daha sonraki aşamalarda ise, organik tarım üreticilerini bir araya getiren birlik ve organizasyonlar kurulmalı, denetim ve kontrol şirketleri ile irtibata geçmede üreticilere yardım edecek kuruluşların faaliyete geçirilmesi sağlanmalıdır. - Üreticiler tarafından uluslararası kurumların organik tarıma vermiş olduğu maddi destek ve fırsatlar yakından takip edilmeli, bu saha ile ilgili çeşitli dernek ve kuruluşlara üye olunarak, bilgi ve tecrübe alışverişinde bulunulmalıdır. Sonuç olarak, küreselleşme sürecinde çeşitli tarımsal kaynaklı çevre sorunlarını önleyecek, farklı ve olumlu sosyo-ekonomik sonuçlar meydana getirecek organik tarımın Azerbaycan da geliştirilmesinin önemli olduğunu düşünülmektedir. Fakat bu sürecin planlı ve sistematik olması da son derece büyük önem arz etmektedir. Bununla ilgili gerekli kanunların bir an önce çıkartılarak, üreticilerin teşvik edilmesi gerekmektedir. KAYNAKÇA - Yazgan, M., Organik Tarım ve Çevre Đle Đlişkisi, Sürdürülebilir Rekabet Avantajı Elde Etmede Organik Tarım Sektörü Stratejiler ve Uygulamalar, Uluslar arası Rekabet Kurulu Derneği, Đstanbul. - Olhan, E., Avrupa Birliği nde Organik Tarıma Yönelik Yasal Düzenlemeler, Organik Tarım ve Sağlık Đlişkileri Paneli. - Niasır, A., ve Kımıloğlu, H., Organik Tarım Ürünlerinin Ekonomik Boyutu ve Pazarlanması, Sürdürülebilir Rekabet Avantajı Elde Etmede Organik Tarım Sektörü Stratejiler ve Uygulamalar, Uluslar arası Rekabet Kurulu Derneği, Đstanbul. - Food and Agriculture Organization (FAO), Organic Agriculture Website, Alıntı: /organicag - Özaslan, M., Organik Tarımın Sosyal Hayata ve Biyolojik Çeşitliliğe Katkısı, Sürdürülebilir Rekabet Avantajı Elde Etmede Organik Tarım Sektörü Stratejiler ve Uygulamalar, Uluslar arası Rekabet Kurulu Derneği, Đstanbul. 788

309 AZƏRBAYCANIN KĐMYA VƏ NEFT-KĐMYA SƏNAYESĐNDƏ ĐNVESTĐSĐYA- ĐNNOVASĐYA MEYLĐNĐN GÜCLƏNDĐRĐLMƏSĐNĐN ZƏRURĐLĐYĐ Prof. Tərbiz Nəsib oğlu ƏLĐYEV Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının kafedra midiri Bakı / AZƏRBAYCAN Bazar iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyət göstərən ölkələrin uzunmüddətli iş təcrübəsi göstərir ki, maddi istehsalın inkişafında investisiya-innovasiya fəaliyyəti mühüm rol oynayır. Bu müstəqil respublikamız üçün daha önəmlidir, çünki hələlik ölkəmizdə maddi-istehsal sahələrinin yeni texnika və mütərəqqi texnoloji proseslərlə silahlanma səviyyəsi digər inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə xeyli aşağıdır. Məhz bunun nəticəsidir ki, ölkəmizdə istehsal olunan əksəriyyət sənaye məhsullarının (o cümlədən kimya məhsullarının) keyfiyyəti dünya standartlarının tələblərinə cavab vermir. Ədalət naminə qeyd edilməlidir ki, son on ildə ölkə iqtisadiyyanına 32 mlrd. ABŞ dolları həcmində xarici investisiya və kredit yönəldilmişdir. Indi Azərbaycan MDB məkanında və Şərqi Avropa ölkələri içərisində adambaşına düşən investisiyaların həcminə görə öncül yerlərdən birini tutur. Iqtisadiyyata cəlb olunan investisiyaların əsas hissəsi yeni neft və qaz yataqlarının mənimsənilməsinə, istismarında və neftin nəqli ilə əlaqədar zəruri olan infrastruktur obyektlərinin tikintisinə sərf edilmişdir. Ölkə iqtisadiyyatının aparıcı sahələrindən olan kimya və neft-kimya sənayesində investisiya çatışmazlığı səbəbindən innovasiya prosesinin təşkili bazar iqtisadiyyatının kəskin tələbinə hələ də uyğunlaşdırılmamışdır. Uzun illər ittifaq nazirliklərinin tabeliyində olan kimya və neft-kimya müəssisələrində istehsalın texniki və texnoloji səviyyəsi ildən-ilə pisləşmiş və hazırda əsas istehsal fondlarının aşınma səviyyəsi 59,7%-zə çatmışdır ci illərdə ölkəmizin kimya və neftkimya sənayesində əsas istehsal fondlarının 10,7% -zi sıradan çıxmış və yalnız 17,4%-zi yeniləşmişdir. Həmin sənaye sektorunda istehsal edilən məhsulların nomenklaturası ildən-ilə azalır ci ildə ixrac məhsulların içərisində kimya məhsullarının xüsusi çəkisi 3,5% təşkil etmişdir. Sahədə istehsal edilən məhsulların əsas hissəsi daxili bazarda satılır. Bütün bunlar respublikamızın kimya və neft-kimya sənayesi müəssisələrində geniş miqyaslı investisiya-innovasiya tədbirlərinin həyata keçirilməsini təkidlə tələb edir. Hazırda respublikamızın kimya sənayesi hələlik idxal yönümlü sahələr sırasındadır. Lakin ölkə ərazisində mövcud olan kimya müəssisələrinin maddi-texniki bazası, yüksək ixtisaslı kadrların mövcudluğu orada hazırda idxal olunan məhsulları innovasiya prosesini genişləndirməklə istehsal etmək iqtidarındadır. Məlumdur ki, sahənin innovasion fəaliyyəti elmi-texniki, intelektual potensialı səfərbər edərək, sənaye istehsalının səmərəliliyinin və digər iqtisadi inkişafa nail olmaları əhatə edən, özündə birləşdirən kompleks təşkilati-texniki, iqtisadi və sosial tədbirlər sistemidir. Məhsuldar və prosesli olmaqla texnoloji innovasiya hər iki istiqamətdə sənayedə əhəmiyyətini nümayiş etdirə bilər. Sahə elminin vəziyyəti indiki elmi -tədqiqat, layihə-konstruktor işləmələrinə və innovasion fəaliyyətlərə olan tələblərə cavab vermir. Laborator avadanlıqların fiziki və mənəvi aşınması müasir elmi-texniki tədqiqatların aparılmasına imkan vermir. Bu baxımdan, son illərdə sənayedə prinsipal olaraq texnoloji yeniləşmə, yeni radikal məhsuldar innovasiya prosesi həyata keçirilmir və yaxud bu sahədə dinamiklik müşahidə edilmir. Innovasion fəaliyyətin təşkilinin fərqləndirici cəhəti ondan ibarətdir ki, o, elm və texnikanın hərtərəfli tətbiqinə, yeni növ məhsulların işlənib hazırlanmasına, mütərəqqi texnoloji proseslərin yaradılmasına, mövcud məhsul növlərinin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına və əmək vasitələrinin modernləşdirilməsinə, yaradıcılıq axtarışlarına və yenilikçilərə, iqtisadi artımın əldə edilməsinə və s. yönəldilmişdir. (Bax: şəkil 1.) Innovasiya fəaliyyətinin ən ümdə məqsədi daha çox mənfəət əldə etməkdirsə, onun əsas vəzifəsi və ehtiyat çıxaran, emal və istehlak edən sahələrlə investisiyalar arasındakı nisbəti yaxşılaşdırmaqdan, vəsaiti elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsini təmin edən sahələrin xeyrinə yenidən bölüşdürməkdən ibarətdir. Həmin məqsəd və vəzifələri rəhbər tutaraq, ilk növbədə sənaye sektorunda və onun tərkib hissəsi olan kimya sənayesində innovasiya fəaliyyətinin təşkilinin mövcud vəziyyətini Azərbaycan Respublikası DSK-nın məlumatları əsasında təhlil edərək, ehtiyat imkanlarını aşkara çıxarmaq və onlardan səmərəli istifadə etməklə tədqiq edilən sahədə investisiya-innovasiya fəaliyyətinin genişləndirilməsinin başlıca istiqamətlərini müəyyənləşdirməyi lazım bildik. Ölkəmizin sənaye müəssisələrinin innovasiya fəaliy- 789

310 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process yətini xarakterizə edən məlumatlar 1 saylı cədvəldə verilmişdir. Sonuncunun məlumatlarının təhlili göstərir ki, cü illərdə sənaye üzrə əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmış, və ya yeni tətbiq olunmuş məhsul istehsalına çəkilən xərc əsasən emal sənayesi üçün xarakterik olmuş və ildən-ilə azalmağa başlamışdır. Həmin dövrlərdə yalnız 2001 və 2004-cü illərdə emal sənayesində təkmilləşdirilmiş məhsula çəkilən xərc uyğun olaraq: 384,6 mln.man. və 990,6 mln.man. təşkil etmişdir. Kimya sənayesi üçün cü illərdə 1-ci istiqamət üçün cəmi 4355,9 mln. man. vəsait xərclənmişdir ki, o da həmin illərdə emal sənayesinə çəkilən xərcin 36%-ni təşkil etmişdir. I mərhələ II mərhələ III mərhələ IV mərhələ V mərhələ VI mərhələ VII mərhələ Daxil olmuş ideyaların sistemləşdirilməsi Aşkar edilmiş ideyaların seçilməsi və yeni məhsul növünün işlənib hazırlanması Yeni məhsulun iqtisadi səmərəliliyinin əsaslan-dırılması və marketinq proqramının tərtib edilməsi Yeni məhsulun yaradılması Bazarın öyrənilməsi, satış kanallarının reklam vasitələri və metodlarının seçilməsi Marketinq proqramı əsasında yeni məhsulun istehsalata tətbiqi üzrə qərarın qəbul edilməsi Bazarın öyrənilməsi, satış kanallarının reklam vasitələri və metodlarının seçilməsi Şəkil 1. Đnnovasiya prosesinin təşkilinin əsas mərhələləri Đnnovasiya meylləri Əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmış və ya yeni tətbiq olunmuş məhsul Təkmilləşdiril -miş məhsul Illər Sənaye üzrə Cəmi Emal sənayesi O cümlədən Neftayırma məhsullarının istehsalı Kimya sənayesi , , ,1 0, ,5 3662,1 0,0 1170, ,0 2093,0-1162, ,7 6334,7-2022, ,6 384,6 0,0 0, ,6 990,6 - - * ) Azərbaycanın sənayesi Statistik məcmuə. Bakı, Səda 2005 s.59 Cədvəl 1. Azərbaycanın sənaye müəssisələrinin innovasiya fəaliyyəti (mln.man.)* ) Tiplərinə görə, respublika sənayesində texnoloji innovasiyalara çəkilən xərclər haqqında məlumat 2 saylı cədvəldə verilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi, texnoloji innovasiyaya çəkilən xərc sənayedə dəyişən xətlə azalmaqdadır ci ilə qədər artan xətlə xərclər çoxalmışsa, sonrakı illərdə orada kəskin azalma baş vermişdir. Đ L L Ə R Sənaye üzrə, cəmi - onlardan: 5437, , ,8 397,6 2085,4 Məhsul innovasiyaları 4498, , ,4 366,4 1715,5 Proses innovasiyaları 939, ,5 37,4 31,2 369,9 Emal sənayesi üzrə, cəmi - 163, , ,2 138,8 1313,9 onlardan: Məhsul innovasiyaları 96, , ,8 107,6 944,0 Proses innovasiyaları 67, ,5 37,4 31,2 369,9 Kimya sənayesi üzrə, cəmi - 65,3 0,0 87,0 54,1 56,1 onlardan: Məhsul innovasiyaları 65,3 0,0 87,0 54,1 56,1 Proses innovasiyaları 0,0 0,0 0,0 - - * ) Azərbaycanın sənayesi Statistik məcmuə. Bakı, Səda 2005 s.60 Cədvəl 2. Tiplərinə görə Azərbaycan sənayesində texnoloji innovasiyalara çəkilən xərclər (mln.man.)* ) Təkcə, cü illərdə məhsul innovasiyalara çəkilən xərcin məbləği 6,2 dəfə azalmışdır. Proses innovasiyalarına çəkilən xərc 2001-ci ildən başlayaraq kəskin azalmışdır cü ildə emal sənayesi üzrə texnoloji innovasiyaya çəkilən xərc sənaye sektorunun 63%-ni təşkil etmişdir ki, onun da 71,8%-zi məhsul innovasiyası üçün xarakterik olmuşdur. Təhlilin əhatə etdiyi dövrdə kimya sənayesi üzrə texnoloji innovasiyaya cəmi 626,5 mln.man. vəsait xərclənmişdir ki, o da məhsul innovasiyalar üçün xarakterikdir. Qeyd edilən uyğunsuzluqları nəzərə alaraq, respublikamızın sənaye müəssisələrində innovasiyaya mane olan amilləri xarakterinə və əhəmiyyətlilik səviyyəsinə görə ümumiləşdirərkən, aydın oldu ki, bütünlükdə həmin amillər iqtisadi, istehsal və digər səbəblərdən təsnifləşirlər. Təhlil göstərir ki, cü illər ərzində həmin amillər içərisində iqtisadi amillər üstünlük təşkil edir cü ildə həmin amilin bütün amillər içərisindəki xüsusi çəkisi 67,6%, istehsal xarakterli amillərin xüsusi çəkisi 24%, digər səbəbləri xarakterizə edən amillər 8,4% təşkil etmişdir. Respublikamızın neft-kimya müəssisələrində istehsalın inkişafı üzrə innovasiya fəaliyyətini genişləndirmək üçün aşağıdakı bir sıra təklif və tövsiyələrin həyata keçirilməsini məqsədəuyğun hesab edirik: 1. Đlk növbədə, sahənin önəmli inkişafı üçün müvafiq investisiya-innovasiya xarakterli Dövlət 790

311 II International Congress Proqramının işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi vacibdir. 2. Qeyd edilməlidir ki, bu sənaye sahəsinin inkişafı təkcə qarışıq sahələrin deyil və həm də, bütünlükdə, ölkənin sənaye potensialının inkişafına əsaslı təkan verə bilər. Azərbaycanda neftkimya sənayesinin səmərəli inkişafı üçün müvafiq sənaye və ya sahə siyasətinin formalaşmasına zəruri ehtiyac duyulur. Bu siyasətin tərkib hissəsini ilk növbədə investisiya-innovasiya siyasəti təşkil etməlidir. 3. Neft-kimya sənayesində investisiyalardan səmərəli istifadə etmək üçün istehsal güclərinin genişləndirilməsi ilə yanaşı müəssisələrin özündə onların spesifik xüsusiyyətinə uyğun innovasiya siyasətinin formalaşması və həyata keçirilməsi vacibdir. 4. Nəzərə alsaq ki, respublikamızın iri neftkimya müəssisələri dövlət mülkiyyətindədir və onlar texnoloji cəhətdən sıx əlaqədə olmaqla biribirinin loqistik təminatında mühüm rol oynayır, onda sahənin iqtisadi-inkişaf strategiyasının həyata keçirilməsində dövlətin rolu danılmaz hesab edilməlidir. Bu kontekstə uzunmüddətli dövr üçün müvafiq Dövlət Proqramının təxirəsalınmadan həyata keçirilməsinə ciddi ehtiyac duyulur. 5. Sahənin innovasiya strategiyasının işlənib hazırlanması prosesində ardıcıl olaraq üç mühüm məsələnin həlli vacib hesab edilməlidir: a) Perspektiv dövrün ayrı-ayrı mərhələlərində investisiyaların cəlb edilməsinin müxtəlif formaları arasında nisbətin müəyyən edilməsi; b) Sahənin investisiya-innovasiya fəaliyyətinin əsas istiqamətinin müəyyən olunması; c) Neft-kimya müəssisələrinin respublika ərazisində coğrafi yerləşməsini nəzərə alaraq, investisiya-innovasiya fəaliyyətinin regional istiqamətlərinin müəyyənləşdirməsi. Ölkəmizin tədqiq edilən sənaye sahəsinin müəssisələrində səmərəli investisiya-innovasiya fəaliyyətini həyata keçirmək üçün şaquli və üfüqi mövcud idarəetmə sisteminin təkmilləşməsi və daha mütərəqqi idarəetmə formasının tətdiqinə nail olmaq vacibdir. Bu zaman əsas diqqət marketinq fəaliyyətinin səmərəli təşkili və idarə olunmasına yönəldilməlidir. 791

312 QLOBALLAŞMA ŞƏRAĐTĐNDƏ AZƏRBAYCANDA NEF GƏLĐRLƏRĐNDƏN SƏMƏRƏLĐ ĐSTĐFADƏNĐN AKTUALLIĞI Mövlud Əli oğlu CAVADOV Azərbaycan Dövlət Đqtisad Universitetinin Aspiranturasının məzunu Bakı / ZƏRBAYCAN mcavadov@inbox.ru XÜLASƏ Дцнйада эедян глобаллашма просесляри вя Азярбайъанын да бу просеслярдя тябии олараг иштиракы милли игтисадиййатын инкишаф стратеэийасында мцяййян факторларын нязяря алынмасыны шяртляндирир. Азярбайъанын дцнйа игтисадиййатына интеграсийасынын сцрятлянмяси, онун бир чох бейнялхалг сазишляря гошулмасы, хариъи тиъарятин либераллашдырылмасы ющтялийини эютцряряк Дцнйа Тиъарят Тяшкилатына цзвлцйя щазырланмасы, бунунла да милли игтисадиййатын ачыглыг дяряъясинин йцксялмякдя давам етмяси юлкядя сянайе сащяляринин, истещсал секторларынын рягабятгабилий-йятинин артырылмасынын, онларын хариъи аналоглары иля рягабятдя давамлы олмасы цчцн бейнялхалг стандартлара уйьунлашдырылмасынын актуаллаыьыны артырмышдыр. Нефт ихраъаты нятиъясиндя юлкяйя ири щяъмли хариъи валйутанын эялмяси милли игтисадиййатда мяшщур «щолланд синдрому»нун характерлярини якс етдиря биляр ки, бу да йерли истещсалын онсуз да зяиф олан рягабятгабилиййятини даща да азалдар. Буна эюря дя диэяр юлкялярдян фяргли олараг Азярбайъанда йерли истещсал вя хидмят сащяляринин рягабятгабилиййятинин артырылмасы мясяляляриня щям елм иътимаиййятиндя, щям дя щюкумятдя даща бюйцк диггят йетирилмялидир. Дцнйа базарында нефтин гиймяти йахын беш илдя индики кими 40 доллардан артыг олараг галарса Дювлят Нефт Фондунун эялири 2010-ъц иля 25 милйард доллардан артыг ола биляр (щесабламалара эюря щятта 1 баррел = 25 доллар цчцн 2010-ъу иля гядяр фонда дахил олаъаг вясаитлярин щяъми тяхминян 15,9 милйард доллар олаъаг ). Мящз бу вясаитлярин сямяряли истифадяси иля йухарыда гейд едилян проблемин уьурлу щялли мцмкцндцр. Мягалядя гейд едилян проблемлярля баьлы тящлилляр апарылмыш вя онларын ясас щялли истигамятляри эюстярилмишдир. THE ACTUALITY OF THE EFFECTIVE USE OF THE AZERBAIJAN PETROL IN THE CONDITION OF GLOBOLIZATION RESUME The process of globalization acting in the world and the attention of Azerbaijan at these process arranges to take into account some factors development strategy of national economy. The accelaration of the integration of Azerbaijan in to the world economy, its connection to international agreements, getting ready for the membership to the world Trade Organization obligating liberalization of foreign trade, so the continuation of improvement open degree of national economy increased the actuality of industrial sectors, the growth of the ability of competition in production sectors, their correspondence to international standarts for their stable competiton with foreign analogues. The income lots of foreign values to the country according to the petrol export can reflect the characters of The Holland syndrome which is popular in the national economy,and it can reduce the competition ability which is weak already. That is why unlike other countries either science organizations or government must take care of the increase of competititon abilities of the local production and service sectors. If the price of the petrol in the world market will be more than forty dollars by five years, the income of the State Petrol Fund will be more than 25 milyard dollars till 2010 (according to the accounts the volume of resources incoming to the fund will be about 15.9 milyard dollars even for 1 barrel equals 25 dollars). The successful solution of the problems that noted before only with the effecrive use of these resources. The problems noted in the article were analysed and their main solution were shown. Дцнйа игтисадиййатында сцрятли шякилдя глобаллашма просеси эедир. Щазырда ян чох мцзакиря олунан мювзулардан бири глобаллашманын дцнйа юлкяляри цчцн позитив вя негатив тяряфляридир. Глобаллашма дцнйа юлкяляринин бейнялхалг игтисади ситемя интеграсийасыны шяртляндирир, истещсалын юлкя вя реэионлар цзря ихтисаслашдырылмасыны сцрятляндирир, ян башлыъасы ися рягабятин глобал характер алмасына сябяб олур. Мящз сонунъу амил игтисадиййаты зяиф инкишаф етмиш юлкяляр цчцн глобаллашма просесинин негатив тяряфи кими гиймятляндирилир. Йяни игтисадиййатын истянилян сащясиндя зяиф инкишаф етмиш юлкяляр, щямчинин кечид игтисадиййатлы юлкяляр инкишаф етмиш юлкялярля бярабяр шяраитдя рягабят апармаг эцъцндя дейилляр, глобаллашма ися милли игтисадиййатларын ачыглыг дяряъясинин артырылмасыны, хариъи тиъарятин либераллашдырылмасыны юзцндя тяъяссцм етдиряряк беля бир рягабят мцщитини формалашдырыр. Азярбайъанын да глобаллашма просесляриндя тябии олараг иштиракы милли игтисадиййатын инкишаф стратеэийасында мцяййян факторларын нязяря алынмасыны шяртляндирир. Республикамызын дцнйа игтисадиййатына интеграсийасынын сцрятлянмяси, онун бир чох бейнялхалг сазишляря гошулмасы, хариъи тиъарятин либераллашдырылмасы ющтялийини эютцряряк Дцнйа Тиъарят Тяшкилатына цзвлцйя щазырлашмасы, бунунла да милли игтисадиййатын ачыглыг дяряъясинин йцксялмякдя давам етмяси 792

313 II International Congress юлкядя сянайе сащяляринин, истещсал секторларынын рягабят габилиййятинин артырылмасынын, онларын хариъи аналоглары иля рягабятдя давамлы олмасы цчцн бейнялхалг стандартлара уйьунлашдырылмасынын актуаллаыьыны артырмышдыр. Бу цмумиййятля глобаллашма просесинин щяр бир юлкя цчцн актуаллыьыны артырдыьы мясялядир. Лакин Азярбайъанда щяля дя базар игтисадиййаты мцнасибятляринин там бяргярар олмамасы, сянайе сащяляринин бюйцк яксяринин бющран вязиййятиндя олмасы милли игтисадиййатын ачыглыг дяряъясинин артырылмасынын ъидди проблемляря сябяб ола биляъяйини демяйя ясас верир. Азярбайъан щям дя нефт щасилатчысы вя ихраъатчысыдыр. Буну нязяря алараг дейя билярик ки, йухарыда гейд едилян мясяля юлкямиз цчцн икигат актуалдыр. Беля ки, биринъи тяряфдян глобаллашма просесинин ясас истигамяти олан бейнялхалг тиъарятин либераллашдырылмасы нятиъясиндя хариъи мящсулларын базара асанлыгла эирмяси онсуз да рягабят габилиййяти ашаьы олан йерли мящсуллары базардан сыхышдырыб чыхара биляр. Икинъиси ися, нефт ихраъаты нятиъясиндя юлкяйя ири щяъмли хариъи валйутанын эялмяси милли игтисадиййатда мяшщур «щолланд синдрому»нун характерлярини якс етдиряр ки, бу да йерли истещсалын онсуз да зяиф олан рягабят габилиййятини даща да азалдар. Буна эюря дя диэяр юлкялярдян фяргли олараг Азярбайъанда йерли истещсал вя хидмят сащяляринин рягабят габилиййятинин артырылмасы, гейри-нефт секторларынын, сянайе сащяляринин инкишафы мясяляляриня щям елм иътимаиййятиндя, щям дя щюкумятдя даща бюйцк диггят йетирилмялидир. Эюрцндцйц кими Азярбайъанын нефт сянайесиндян ири щяъмли эялирляр ялдя едяъяйини ясас эятирмякля мювъуд игтисади проблемлярин асанлыгла щялл едиляъяйиня, глобаллашма просесляри нятиъясиндя юлкямизин дцнйа игтисади системиндя юз мювгейини эцъляндиряъяйиня цмид бяслямяк аздыр. Бунун цчцн эюзлянилян ири нефт эялирляринин сямяряли истифадясинин елми ясасларынын ишляниб щазырланмасы, онун практики тятбиги имканларынын артырылмасы ваъиб вя зяруридир. Нязяря алынмалыдыр ки, нефт ихраъы нятиъясиндя ири малиййя ахынынын милли игтисадиййат цчцн ъидди проблемляр йаратмасы бир сыра нефт юлкяляринин тяърцбясиндя мцшащидя едилмиш вя щазырда да бу щямин юлкялярин гаршысында дуран ян актул проблемдир. Нобел мцкафаты алмыш игтисадчы, АБШ-ын Колумбийа Университетинин профессору Ъозеф Стиглистин фикирляри иля ифадя етсяк: «Аъынаъаглы да олса, тябии ещтийатларла зянэин дювлятлярин яксяриййяти бу ещтийатларсыз юлкяляря нисбятян йцксяк артым сцряти, йахуд диэяр щяр щансы игтисади уьурлары иля юйцня билмяз. Бу мцшащидя олунанлар щятта игтисадиййатын ясас ганунларына да зидд эюрцнцр. Беля ки, тябии ещтийатларын мювъудлуьу бюйцк игтисади цстцнлцкляр вя перспектив- ляр доьурмалыдыр. Игтисадчылар вя диэяр експертляр тябии ещтийатлары бол юлкялярин юз мянфяятлярини неъя артыра биляъяйини айдынлашдырмаьа ъящд едяряк беля аномалийанын юйрянилмясиня чох вахт сярф едибляр. Буна бахмайараг, уьурсузлуг нцмуняляри щяддян артыг чохдур. Нефтля зянэин Ниэерийа нефт эялирляриндян дюрддя бир трилйон доллар хяръляйиб вя инди бюйцк борълары вар. Венесуела ящалисинин цчдя икиси йохсуллуг ичиндя йашайыр» [1] 2003-ъц илдя Азярбайъанда сяфярдя олан профессор Ъ. Стиглист «щоллан синдрому»нун мащиййятини беля изащ етмишдир: «Бир чох юлкялярдя, - буну тяяссцфля демялийям, - нефт ещтийатлары яслиндя онларын халгларынын хошбяхтлийиня дейил, яксиня ишляйир. Бу да билдийимиз кими йерли пул ващидинин мязяннясини дяйишмяси иля баьлы олан мясялядир вя биз игтисадчылар буну «щолланд синдрому» адландырырыг. Бу гейри сабитлийи гисмян садя игтисади мцлащизялярля изащ етмяк олар. Тябии сярвят валйутанын мцбадиля курсуну гейри-сабит едя биляр. О, милли валйутанын курсунун йцксялмясиня сябяб ола биляр, бу ися игтисадиййатын тябии ещтийатларла баьлы олмайан сащяляриня тясир едяр, нятиъядя йерли истещсалын идхала нисбятян рягабят габилиййяти азалар.». Бу эцня гядяр Хязяр дянизинин Азярбайъан секторунда, щямчинин гуру яразидя йерляшян, карбощидроэен ещтийатлары иля зянэин йатагларын ишлянилмяси цзря трансмилли ширкятлярля 24 сазиш имзаланмышдыр. Бу сазишляр чярчивясиндя юлкянин нефт секторуна 13 милйард доллардан артыг (2005-ъи иля гядяр) хариъи инвестисийа йатырылмышдыр. [2] Артыг бир нечя илдир ки, республикамыз бу мцгавилялярин, хцсусиля дя 1994-ъц илдя имзаланмыш, «Ясрин мцгавиляси» адландырылан, Хязярин Азярбайъан секторунда йерляшян «Азяри», «Чыраг» вя «Эцняшли» йатагларынын ишлянилмяси цзря Щасилат Пай Бюлэцсц Сазишинин (ЩПБС) реаллашмасындан эялирляр ялдя етмяйя башламышдыр. Бу эялирляр Азярбайъан Республикасы Дювлят Нефт Фондунда (АРДНФ) топланылыр. Фонд карбощидроэен ещтийатларынын кяшфиййаты, ишлянилмяси вя щасилатын пай бюлэцсцня даир Азярбайъан Республикасы Дювлят Нефт Ширкяти (АРДНШ) иля сярмайячиляр арасында баьланылмыш сазишлярин щяйата кечирилмясиндян, щабеля Азярбайъан Республикасында (АР), о ъцмлядян Хязяр дянизинин Азярбайъан секторунда нефт-газ ещтийатларынын кяшфиййаты вя ишлянилмясиня даир баьланмыш диэяр сазишлярин щяйата кечирилмясиндян АР-ин ялдя етдийи вясаитин сямяряли идаря едилмяси мягсядиля АР Президентинин 29 декабр 1999-ъу ил тарихли фярманы иля йарадылмышдыр. [3, бянд 1.1.] 793

314 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Нефт Фондунун йарадылмасы Бейнялхалг Валйута Фондунун(БВФ) идейасыдыр. Ниэерийа, Венесуела вя диэяр юлкялярдя нефт эялирляри бющрана сябяб олдугда БВФ мцтяхяссисляри нефт сатышындан дахил олан вясаитлярин бирбаша игтисадиййата эирмямяси, кянарда сахланылмасы механизмини Нефт Фондуну тяклиф етмишляр. Артыг Алйаскада (АБШ), Норвечдя вя диэяр юлкялярдя бу механизм практики олараг юзцнц доьрултмушдур. Нефт сянайесиндя ялдя едилян эялирлярин ясас щиссяси АРДНФ-я топланылыр ъи ил йанварын 1-я бу фондун вясаити 1 267,4 милйон манат, йахуд 1 454,5 милйон АБШ доллары тяшкил етмишдир. [4] Цмумиййятля, бу фонда дахил олаъаг вясаитлярин ашаьыдакы мянбяляр щесабына формалашмасы нязярдя тутулуб: - АР пайына дцшян карбощидроэенлярин сатышындан ялдя едилян халис эялирляр; - нефт-газ сазишляринин имзаланмасы вя йа иърасы иля баьлы Азярбайъан Республикасы Дювлят Нефт Ширкятиня (АРДНШ) вя йа сялащиййятли дювлят органына сярмайячиляр тяряфиндян юдянилян бонуслар; - карбощидроэен ещтийатларынын ишлянилмяси иля ялагядар сярмайячиляр тяряфиндян АРДНШ-я вя йа сялащиййятли дювлят органына юдянилян акрщесабы юдянишляр; - нефт-газ лайищяляринин щяйата кечирилмяси иля баьлы АР-ин пайына дцшян дивидендляр вя мянфяятин бюлцшдцрцлмясиндян ялдя едилян эялирляр; - нефтин вя газын АР-ин яразиси иля Бакы- Супса, Бакы-Тбилиси-Ъейщан вя Бакы-Тбилиси- Ярзурум ихраъ бору кямярляри васитясиля ютцрцлмясиндян ялдя едилян эялирляр; - нефт-газ сазишляри чярчивясиндя АРДНШ-я вя йа сялащиййятли дювлят органына сярмайячиляр тяряфиндян верилян активлярдян ялдя едилян эялирляр; - фондун активляринин йерляшдирилмясиндян вя идаря олунмасындан ялдя едилян эялирляр, о ъцмлядян фаиз эялирляри, дивидендляр, валйута активляринин йенидян гиймятляндирилмясиндян алынан эялирляр вя саир; - грантлар вя диэяр тямяннасыз йардымлар; - ганунвериъилийя уйьун олараг диэяр эялирляр вя дахилолмалар. [3, бянд 3.1.] 2006-ъы илдя фонда мянфяят нефтинин сатышындан 896,3 милйон манат, бонус юдянишляри кими 1,8, акрщесабы юдянишляр кими 7,6 вя транзит щаглары крими 12,7 милйон манат дахил олмушдур. [4] Бу эялирляр ясасян Хязяр дянизинин Азярбайъан секторунда йерляшян «Азяри», «Чираг» вя «Эцняшли» йатагларындакы щасилат щесабына формалашыр. Прогнозлара эюря 2010-ъу илдя бу йатагларда щасилат 2007-ъи илдякиндян 2 дяфя чох олаъаг (2007-ъи илдя ися 2005-ъи илдякиня нисбятян 2,5 дяфя чох) вя тягрибян 452 милйон баррел тяшкил едяъяк ки, бу юлкяйя бюйцк щяъмдя валйута вясаитинин эялишиня сябяб олаъагдыр. [5] Ъядвял ъы иллярдя Дювлят Нефт Фондуна мухтялиф мянбялярдян вясаитлярин дахил олмасы вя фондун активляринин илин сонуна вязиййяти Мянбя 2003 млрд. АЗМ Мянфяят нефтинин сатышы Бонус юдянишляри Акрщесабы юдянишляр Валйута вясаитляринин йерляшдирилмяси Транзит щаглары Диэяр дахил олмалар Илин сонуна Фондун вясаити млн. доллар иля 2004 млрд. АЗМ млн. АЗН 2006 млн. АЗН 869, ,8 542,6 896,3 608,9 106,0 0,9 1,8 94,6 43,3 8,2 7,6 183,8 107,5 27,9-63,6 59,7 15,6 12,7 0,59 3,0 64,8 11,6 4015,0 4758,0 1280,4 1267,4 815,0 970,5 1394,0 1454,5 График 1. «Азяри», «Чираг» вя «Эцняшли» йатагларында ъу илляр цзря нефт щасилатынын прогнозу (милйон баррел иля) ,5 352,2 434, ,6 Гейд едилянляр эюстярир ки, республикамызда нефт щасилаты сцрятля, динамик шякилдя артмагдадыр. Бу, йяни щасилатын эенишлянмяси Азярбайъанын нефт эялирляринин сцрятли артымыны шяртляндирян биринъи амилдир. Нефт фондуна дахил олаъаг эялирлярин сцрятли артымыны шяртляндиряъяк диэяр амилляр дя вардыр ки, бунлары ашаьыдакы кими изащ едя билярик. «Ясрин мцгавиляси» адландырылан ЩПБС-дя нефтин подрадчы иля Азярбайъан Щюкумяти арасында бу механизмля бюлцнмяси нязярдя тутулуб: Щасилата чякилмиш ямялиййат хяръляри (бу щяр баррел цчцн йухары-ашаьы 2 доллар прогнозлашдырылыб [1]) чыхылдыгдан сонра галан дяйярин 50 %-и капитал хяръляринин юдянилмясиня йюнялдилир, 794

315 II International Congress диэяр 50%-и ися подратчы иля щюкумят арасында бюлцнцр. Бюлэц белядир: бцтювлцкдя лайищя цзря капитал хяръляринин 16,75 %-и юдяниляня гядяр щюкумятин пайы 30 %, 16,75%-дян-22,75%-я гядяр юдянилдикдя 55 %, юдянилмя 22,75%-и кечдикдя ися 80% олур. Капитал хяръляри юдянилдикдян сонра ися щасил олунмуш нефтин дяйяриндян ямялиййат хяръляри чыхылдыгдан сонра галан щамысы тяряфляр арасында бюлцнцр [6]. Щазырда бу механизмя уйьун олараг Азярбайъан мянфяят нефтинин 30%-ни алыр вя онун сатышындан ялдя олунан вясаит нефт фондуна йыьылыр. Щесабламалара эюря, 2007-ъи илдян башлайараг мянфяят нефти цзря пай 55 % олаъаг, 2010-ъу илдян ися щюкумятин беля пайы 80% тяшкил едяъякдир ки, бу да фонда дахил олан вясаитлярин йцксяк сычрайышла артмасыны шяртляндиряъяк [1]. Яэяр нефтин дцнйа базарындакы гиймяти индики кими йцксяк оларса бу просес бир нечя ил яввял ола биляр. Диэяр бир амил ися хам нефтин дцнйа базарындакы гиймятинин ъидди шякилдя артмасы просесидир. Сон ики ил ярзиндя бу гиймят ики дяфяйя гядяр йцксялмишдир. Дцнйа базарында нефтин гиймяти йахын иллярдя няинки индики кими доллар, щятта 40 доллар сявиййясиндя оларса Дювлят Нефт Фондунун эялири 2010-ъц илин сонуна гядяр 25 милйард доллардан артыг ола биляр, цмумиликдя ися мцддяти 2025-ъи иля гядяр нязярдя тутулмуш «Ясрин мцгавиляси» чярчивясиндя Азярбайъанын ялдя едяъяйи эялир милйард доллар ола биляр. Азярбайъанда нефт эялирляриндян сямяряли истифадянин актуаллыьыны артыран мясялялярдян бири дя нефт ещтийатларынын щеч дя узун илляр инсанларда тясяввцр йарадылдыьы кими чох олмамасы (ОПЕЪ цзвляринин мцвафиг эюстяриъиляри иля мцгайися буну айдын шякилдя эюстярир Ъядвял 2.), ян ясасы ися мцгавиляляр ясасында онун мянимсянилмяси мцддятинин аз олмасыдыр. Мцгайися цчцн дейяк ки, щазырда Сяудиййя Ярябистанынын нефт ещтийаты Азярбайъанын нефт ещтийатындан ян азы 45 дяфя, Иранынкы ян азы 25 дяфя, Кцвейтинки ися 17 дяфя чохдур. ОПЕЪ-ин статистик мялуматлары ясасында тядгигатларымыз эюстярир ки, щазыркы щасилат темпи иля БЯЯ-нин нефт ещтийаты 2125-ъи илдя, Кцвейтинки 2135-ъи илдя, Сяудиййя Ярябистанынки ися 2095-ъи илдя тцкяня биляр. Амма Азярбайъанда нефт ещтийатларынын тцкянмяси 2025-ъи иля прогнозлашдырылыр. Йахын беш илдя Азярбайъанда эцндялик нефт щасилаты БЯЯ, Венесуела вя Кцвейт кими юлкялярдяки щасилат сявиййясиня чата биляр. Эюрцндцйц кими диэяр нефт юлкяляриндян фяргли олараг Азярбайъанда ири нефт эялирляри или ящатя едяъяк, она эюря щямин юлкялярдян фяргли олараг республикамызда бу вясаитлярин сямяряли истифадясиня даща бюйцк диггят йетирилмялидир. Ъядвял 2. ОПЕК цзвляринин нефт вя тябии газ ещтийатлары (2003-ъц иля олан мялуматлар) [7]. Нефт ещтийаты, млрд. баррел иля Дцнйа нефтиндя чякиси, %-ля Эцндялик нефт щасилаты, млн. баррел иля С.Ярябистаны 262,7 23,0 8,41 Иран 133,2 11,7 3,74 Ираг 115,0 10,1 1,37 Кцвейт 99,0 8,7 2,10 БЯЯ 97,8 8,5 2,24 Венесуела 77, ,64 Ливийа 39,1 3,4 1,43 Ниэерийа 35,2 3, Гятяр 15,2 1,3 0,67 Ялъязаир 11,8 1,0 0,94 Индонезийа 4,7 0,4 1,14 Азярбайъан 5,5-6,0 0,5 - Азярбайъанда вя диэяр Хязярйаны дювлятлярдя нефт щасилатынын даща сцрятля артаъаьы иля баьлы фикри ОПЕЪ мцтяхяссисляринин щесабламалары да тясдиг едир. ОПЕЪ-ин щесабатына эюря щасилат темпинин сцрятли артымы нятиъясиндя ъи иллярдя дцнйа нефт тялябатынын бюйцк щиссяси Русийа вя Хязяр нефтинин щесабына юдяниляъяк. Хязяр дянизиндяки эцндялик щасилат щямин иллярдя 5,5 милйон баррелдян артыг олаъаг. Русийа вя диэяр Хязярйаны юлкялярин (Ирандан башга) бирликдя эцндялик нефт щасилаты ися 15 милйон баррели кечяъяк. График 2. Русийада вя Хязяр дянизиндя нефт щасилаты, ъи илляр [8]. млн.баррел/эцн Бир мясяляни дя нязяря алмаг лазымдыр ки, Азярбайъанын нефт эялирляри тяк АРДНФ чярчивясиндя дейил. Нефт секторунда фяалиййят эюстярян ширкятляр дювлят бцдъясиня верэи юдяйирляр (мясялян, 25 %-лик мянфяят верэиси) ки, нефтин гиймятинин вя щасилатынын артмасы бу юдянишляри дя артыраъаг. Щямчинин дювлят ширкяти олан АРДНШ дя йахын иллярдя нефт мцгавиляляриндяки пайына уйьун мянфяят нефтини алмаьа башлайаъаг. Йухарыда гейд олунанлар мцяййян гядяр дя олса Азярбайъанын эюзлянилян ири щяъмли нефт эялирляри барядя тясяввцр формалашдырыр. 795

316 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Тядгигатлар эюстярир ки, карбощидроэен ещтийатларынын реаллашдырылмасы нятиъясиндя ялдя едиляъяк ири щяъмли валйута ещтийатларынын сябяб ола биляъяйи мянфи мейллярин гаршысыны алмаг, игтисадиййатын щяртяряфли инкишафыны тямин етмяк цчцн ашаьыдакы тядбирлярин эюрцлмяси зярури вя мягсядяуйьундур: - Нефт эялирляри щесабына гейри-нефт секторунун инкишлафына дястяк верилмяси; Аграр сащянин, йунэцл, металлурэийа, машынгайырма, кимйа вя диэяр сянайе сащяляринин инкишаф истигамятляринин мцяййянляшдирилмяси вя бу истигамтяляр цзря сямяряли инвестисийа (нефт эялирляри щесабына эцзяштли кредитляр) сийасятинин щяйата кечирилмяси ваъиб вя зяруридир. - Азад игтисади зоналарын(аиз) йарадылмасы (ОПЕК цзвц олан БЯЯ-нин тяърцбяси); АИЗ-лярин бейнялхалг тяърцбяси вя цмуми принсипляриня ясасян, йарадылаъаг азад игтисади зоналарда узун мцддятя сащибкарлыг фяалиййятинин ясас верэилярдян(мянфяят, ЯДВ вя с.) азад едилмяси вя бу зоналарда щюкумятин тяклифи иля гурулаъаг истещсала (мясялян, семент истещсалы заводларынын тикилмяси, кянд тясяррцфаты мящсулларынын емалы цзря ири мцяссисялярин, агротехника истещсалынын гурулмасы вя с.) узунмцддятлиэцзяштли кредитлярин верилмяси сямяря веря биляр. - Балгчылыьын инкишаф етдирилмяси (ОПЕК цзвц Венесуеланын тяърцбяси); Бир сыра юлкялярин тяърцбясиня ясасланмагла нефт эялирляри щесабына сащилйаны бюлэялярдя ири балагчылыг вятяэяляринин тикилмяси, инфраструктурунун гурулмасы вя дювлят мцлкиййяти кими сащибкарлара узунмцддятли иъаряйя верилмяси бу сащянин инкишлафына тякан веря биляр. - Кимйа мящсуллары истещсалынын артырылмасы (ОПЕК цзвц Гятярин тяърцбяси: Гятяр Щюкумяти 1983-ъц илдян башлайараг юлкя яразисиндя нефт эялирляри щесабына ири кимйа заводлары гурмуш вя бундан бюйцк файда эютцрмцшдцр); Сумгайыт игтисади районунда йерляшян ири кимйа комплексини модернляшдирмяк вя бу сащяни лазыми гядяр хаммалла тямин етмяк юлкянин кимйа секторунун инкишлафына кюмяк едя вя гейри-нефт сектору цзря ихраъы артыра биляр. - Республика яразисиндя кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсалыны артырмаг цчцн ири мелиорасийа тядбирляринин эюрцлмяси - дювлят малиййяси щесабына стратежи суварма гурьуларынын йарадылмасы вя с. Бейнялхалг тяърцбянин тядгиги эюстярир ки, нефт эялирляриндян сямяряли истифадя етмякля гейри-нефт секторунун инкишафынын вя онун ихраъ потенсиалынын артырылмасынын тямини истигамятляриндян бири азад игтисади зоналарын йарадылмасы ола биляр. Бир сыра алимлярин тядгигатларында вя бейнялхалг малиййя институтларынын щесабатларында азад игтисади зоналар инкишаф етмякдя олан, щятта инкишаф етмиш юлкялярдя дя сянайеляшмянин, игтисади инкишафын вя бейнялхалг интеграсийанын сцрятляндирилмясинин сямяряли алятляриндян бири кими тягдим едилмишдир. Ясасландырылмышдыр ки, азад игтисади зоналар юлкяйя технолоэийаларын идхалыны, реэионларын инкишафыны вя еффектли тясяррцфат ялагяляринин формалашмасыны шяртляндирир [9]. Илк дяфя азад игтисади зона 1934-ъц илдя АБШ-да хариъи тиъарят зонасы кими йарадылмышдыр. Онун мягсяди хариъи тиъарят фяалиййятинин активляшдирилмясиндян ибарят олмуш вя ясас стимуллашдырыъы кими эюмрцк шяртляринин йцнэцлляшдирилмяси щяйата кечирилмишдир. Сонралар ися дцнйанын мцхтялиф юлкяляриндя ихраъ-истещсал тяйинатлы сярбяст зоналар да тяшкил олунмушдур. Щал щазырда ися дцнйада 25 мцхтялиф формада 2000-я гядяр азад игтисади зоналар мювъуддур. Бунлардан 400-дян чоху сярбяст тиъарят зонасы, 300-дян чоху ихраъ-тиъарят зонасы, 100-я гядяри ися еколожи-игтисади, оффшор, туризм вя галанлары диэяр тяйинатлыдыр [10]. Азярбайъан республикасында да азад игтисади зоналарын (ихраъ-истещсал формасында) йарадылмасынын бюйцк сямяря веря биляъяйини дцнйа нефт юлкяляринин тяърцбяси эюстярир. Беля ки, яксяр нефт юлкяляриндя гейри-нефт секторларынын инкишафы цчцн азад игтисади зоналардан ясас васитя кими истифадя едилмиш вя йцксяк сямяря ялдя едилмишдир. Мясялян, 1985-ъи илдя БЯЯ-нин Дубай Ямирлийиндя йерляшян «Ъябял-Яли» лиманыны вя онун ятрафыны ящатя едян бюйцк бир ярази азад игтисади зона кими елан едилмиш вя щямин вахт бурада 42 хариъи ширкят фяалиййятя башламышдыр. Щал-щазырда ися «Ъябял-Яли» азад игтисади зонасында 97 юлкянин 2000-дян чох ширкяти фяалиййят эюстярир. Щазырда Дубайын ири тиъарят вя сянайе мяркязи олмасыны мящз бу азад игтисади зона шяртляндирмишдир, азад игтисади зона йарадылдыгдан сонра Дубайын ихраъ потенсиалы дяфялярля эенишлянмишдир. Тядгигатлар эюстярир ки, республикамызда азад игтисади зоналарын йарадылмасы вя бу истигамятдя БЯЯ-нин тяърцбясиндян файдаланмаг йцксяк файда веря биляр. Азярбайъанда реэионларын зяиф инкишаф етмяси, игтисади инкишафын пайтахтда мяркязляшмяси вя юлкяйя бир чох истещсал технолоэийаларынын идхалына бюйцк ещтийаъ олмасы бунун ящямиййятини даща да артырыр. Республикамызда йарадылаъаг азад игтисади зоналарда истещсалын сцрятля инкишаф едя биляъяйини бир нечя амилля ясасландырмаг олар. Явваля, нязяря алмаг лазымдыр ки, Азярбайъанда енержи дашыйыъылары Авропа юлкяляри вя бир 796

317 II International Congress сыра Асийа юлкяляри иля мцгайисядя кифайят гядяр уъуздур. Нефтин дцнйа базарындакы гиймятинин сон вахтлар ики дяфяйя гядяр артмасы вя бунун нятиъясиндя щямин юлкялярдя енержи дашыйыъыларынын даща да бащалашмасы бурада истещсал гуран ширкятлярин мящсулларыны хейли бащалашдырыб. Бу амил трансмилли ширкятлярин Азярбайъанда йарадылаъаг азад игтисади зоналарда истещсал гурмалары цчцн ящямиййятли стимул ола биляр. Икинъиси ися, Азярбайъанын Авропа-Асийа дящлизиндя йерляшмяси, «Ипяк Йолу» лайищясинин эерчякляшдирилмяси, Эцрсцстан-Тцркийя дямир йолунун тикинтиси вя бунунла Азярбайъанын дямир йолу няглиййаты васитясиля Аралыг дянизиня чыхышы имканларынын артмасы юлкямиздя йарадылаъаг азад игтисади зоналарда истещсал олунмуш мящсулларын щям Авропа, щям дя Асийа базарларына чыхышы цчцн сямяряли транзит тарифлярини формалашдыраъаг ки, бу да трансмилли ширкятляр цчцн стимуллардан бири ола биляр вя с. Бейнялхалг тяърцбянин тядгиги эюстярир ки, азад игтисади зоналарын йарадылмасы нефт эялирляриндян сямяряли истифадянин башлыъа истигамятляриндян биридир. Беля ки, нефт фондунун вясаитляриндян йарадылмыш зонада гурулан истещсал цчцн ясасян хариъдян мцасир истещсал васитяляринин вя технолоэийаларынын алынмасына эцзяштли кредитлярин верилмяси, дювлят лизинг хидмятинин эюстярилмяси гейри-нефт секторунун инкишафы цчцн ялверишли зямин йарадыр, щямчинин йерли валйутанын мязяннясинин арзуорлунмаз бащалашмасына сябяб олмур. Азярбайъан Республикасынын да бу тяърцбядян истифадя етмяси милли игтисадиййатын инкишафы цчцн зярури олар. Тядгигатлар эюстярир ки, нефт эялирляринин сямярялилийини артырмаг мягсядиля нефт эялирляри мянбяляринин модернизасийасы вя оптималлашдырылмасы да мягсядяуйьундур. Бунун цчцн бир сыра нефт юлкяляринин тяърцбясиня ясасланмагла ашаьыдакы тядбирлярин эюрцлмяси зярури олар: - Нефт емалы заводларынын йенидян гурулмасы, бунун нятиъяси олараг иллик мящсул истещсалынын артырылмасы вя онларын майа дяйяринин ашаьы салынмасы; Щазырда Щ. Ялийев адына БНЕЗ-дя вя «Азярнефтйаь» ИБ-дя цмумиликдя илдя 6,2 милйон тон нефт емал едилир [2]. Лакин бунунла йанашы, сянайенин бир сыра сащяляриндя нефт мящсуллары иля тяъщизат(хаммал кими вя с.) лазыми сявиййядя дейил, щямчинин мювъуд ихраъ потенсиалынын да кичик бир щиссяси юдянилир. Мяшщур игтисадчыларын нязяриййяляриня ясасланараг дейя билярик ки, истянилян щалда республиканын хам нефт ихраъ етмясиндянся, бу нефтин емалындан вя тякрар емалындан алынан нефт мящсулларыны, кимйа мящсулларыны ихраъ етмяси даща файдалы олар. - Нефт емалында нефт мящсуллары структурунун вя онларын истифадя истигамятляринин оптимал сечилмяси; - Йени илкин нефт емалы заводларынын гурулмасы, тямизлянмиш-илкин емалдан кечмиш нефтин ихраъы цчцн зярури инфраструктурун формалашлдырылмасы; (ОПЕК цзвц Сяудиййя Ярябистанынын тяърцбяси ) - Нефт машынгайырмасы сянайе сащясинин йенидян гурулмасы; Бир сыра елми ясярлярдя бу сащянин модернизасийасынын игтисади сямярялилийи юз тясдигини тапмышдыр вя с. ЯДЯБИЙЙАТ 1. Светлана Тсаллик, «Хязярин нефт эялирляри: газанан ким олаъаг?», Ачыг Ъямиййят Институту Азярбайъан Республикасынын йанаъаг-енержи комплексинин инкишафы ( ъи илляр) цзря Дювлят Програмы, / «Азярбайъан» гязети, 35(3954), 15 феврал 2005-ъи ил/ 3. Азярбайъан Республикасы Дювлят Нефт Фондунун Ясаснамяси 4. АРДНФ-нин рясми Интернет сайты: 5. «АБЯШ-ин Азяри-Чыраг йатагларынын вя Эцняшли йатаьынын дярин щиссясинин там ишлянилмяси, Ятраф Мцщит вя Сосиал-Игтисади Иъмалы», БП «Хязярин Азярбайъан секторундакы Азяри, Чыраг йатагларынын вя Эцняшли йатаьынын дяниз дяринликляриндяки щиссясинин бирэя ишлянилмяси вя нефт щасилатынын пай бюлэцсц щаггында» Сазиш, 20 сентйабр 1994-ъц ил 7. ОПЕЪ, Аннуал Статистиъал Буллетин 2003, Виенна Oil outlook to OPEC, Виенна Авдокушин Е. Свободные (специалньные) экономические зоны. М., Копылов Ю.М. Свободные экономические зоны: мировой опыт и перспективы развития в России. Владивосток,

318 BAĞIMSIZLIK SONRASI KAFKAS VE BDT ÜLKELERĐNĐN SAĞLIK HĐZMETĐ ETKĐNLĐKLERĐNĐN DEA ĐLE ANALĐZĐ Yrd.Doç.Dr. Ali Đhsan ÖZDEMĐR Erciyes Üniversitesi, ĐĐBF, Đşletme Bölümü, Kayseri / TÜRKĐYE ozdemira@erciyes.edu.tr ÖZET Bu çalışmada eski Sovyetler Birliği ülkelerinin (BDT) bağımsızlıklarını kazandıktan sonraki dönemde sağlık hizmeti bakımından etkinlikleri analiz edilmektedir. Etkinlik analizlerinde sıkça kullanılan doğrusal olmayan non-parametrik matematiksel bir model olarak Veri Zarflama Analizi (DEA), çalışma kapsamında ülkelerin sağlık hizmeti etkinliklerini incelemek üzere uygulanmıştır. DEA Modeli tanımlanan girdiler ile çıktılar bakımından karar değişkenlerinin etkinliğini belirlemede kullanılmaktadır. Bu çalışmadaki karar değişkenleri Avrasya ülkeleridir. Çalışmada kullanılan girdiler: Kişi başına yapılan sağlık harcaması, kişi başına düşen doktor sayısı (binde), kişi başına düşen hastane yatak sayısı (binde), çıktılar ise; ortalama bebek canlı doğum oranı (binde), nüfus ve sağlıklı beklenen yaş olarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: BDT ülkeleri, Sağlık sektörü, Etkinlik analizi, Veri Zarflama Analizi. GĐRĐŞ Dünya nüfusunun hızla artması, diğer taraftan dünya kaynaklarının eşit şekilde kullanılmaması insanların her yerde aynı olanaklarla sağlıklı bir yaşam sürmelerini engellemektedir. Nüfus artışının en yüksek olduğu ve doğal kaynakları kullanım imkanlarının en kısıtlı olduğu ülkelerin az gelişmiş ülkeler olduğu görülmektedir. Bu sebeple ekonomik gelişmişlik düzeyine göre sağlık hizmetlerinin az gelişmiş ülkelerden başlayarak gelişme yönüne göre arttığı ve gelişmiş ülkelerde yaşayan insanların en yüksek seviyede bu hizmetten yararlandıkları görülmektedir. Gelişmiş ülkelerde kişi başına düşen sağlık harcaması tutarı diğerlerinden oldukça yüksektir. Örneğin OECD ülkeleri içinde kişi başına düşen sağlık hizmeti harcaması 1984 de 870$ iken (satın alma gücü paritesine göre) bu rakam 2000 yılında 1.983$ a yükselmiştir (Mirmirani, 2005). BDT ülkelerine bakıldığında ise arasında 12 BDT ülkesinde kişi başına düşen ortalama sağlık harcaması tutarının 39$ iken arasında 47.3 $ olduğu görülmektedir. Bu rakam yukarıda bahsettiğimiz gelişmiş ülkelerin ortalamasından çok düşüktür. Bu ve benzeri nedenlerden ötürü BDT ülkelerinde sağlıklı beklenen yaş ortalamaları 65 li yaşlar etrafında değerler alırken, gelişmiş ülkelerde sağlıklı beklenen yaş ortalamaları 75 li yaşlar etrafında değerler almaktadır. Bundan önce sağlık sektörü incelemeleri mikro seviyede sağlık işletmelerinin etkinliğini analiz etmek üzere yapıldığı gibi, makro seviyede ülkelerin (OECD ya da AB ülkeleri çalışmalarında olduğu gibi) sağlık hizmeti etkinliklerini analiz etmek amacıyla da yapılmıştır. Bu çalışmalarda Regresyon analizi gibi parametrik olan istatistiksel modeller kullanıldığı gibi, DEA gibi parametrik olmayan matematiksel modeller de kullanılmıştır. Bu çalışmada, BDT ülkelerinin sağlık hizmeti bakımından etkinliklerini incelemek amacıyla DEA kullanılmıştır. Ülkeler sağlık hizmeti etkinliği karşılaştırmalarında sıkça kullanıldığını belirlediğimiz kişi başı sağlık harcaması, kişi başına düşen ortalama doktor sayısı ve hastane yatak sayısı girdileri ve ortalama bebek canlı doğum oranı, sağlıklı beklenen yaş ve nüfus çıktıları bakımından etkinlik analizine tabi tutulmuşlardır. LĐTERATÜR TARAMASI Sağlık hizmeti alanında bu hizmetin etkin ve verimli biçimde sağlanıp sağlanmadığına dönük olarak çok sayıda çalışma yapılmıştır. Bölgesel bazda yapılan çalışmalardan birinde Mirmirani ve Li (1995) Amerika da New England bölgesindeki 6 eyaletin sağlık hizmeti bakımından etkinliğini değerlendirmek üzere DEA yöntemi uygulamışlardır. Blendon ve diğerleri (2003) tarafından yapılan çalışmada Yeni Zelanda, Đngiltere, Amerika, Kanada ve Avustralya nın sağlık sistemleri karşılaştırmalı olarak analiz edilmiş ve bu ülkelerde yaşayan vatandaşların önemli bir kısmının sağlık sisteminden memnun olmadıkları ortaya çıkmıştır. OECD ülkeleri üzerine yapılan Anell ve Willis (2000) çalışmalarında uluslararası sağlık hizmeti karşılaştırmalarında harcama ölçütleri yerine kaynak profili kullanımının daha çok istenen sonuçlar vereceğini ileri sürmektedirler. Bir başka OECD temelli çalışmada Anderson ve diğerleri (2003) Amerika ve diğer üye ülkeler arasındaki sağlık sitemi harcama modelleri arasındaki farkın Ameri- 798

319 II International Congress ka daki sağlık hizmeti fiyatlarının yüksek olması ile açıklanabileceğini ileri sürmektedirler. Etkinlik analizlerinde en sık kullanılan teknikler, oran analizi, birim maliyet analizi, stokastik tahmin analizi ve DEA olarak sayılabilir. Karşılaştırmalı bir sağlık sistemi etkinliği çalışmasında Evans ve diğerleri (2001) 191 ülkeyi örnek olarak seçmiş ve regresyon analizi yöntemi ile ülkelerin sağlık hizmeti bakımından etkinliklerini incelemiştir. Diğer taraftan son zamanlarda diğer alanlarda olduğu gibi sağlık sistemi alanında da DEA yönteminin sık kullanıldığı görülmektedir. Hollingsworth ve diğerlerinin (1999) yapmış olduğu bir çalışmada bu alanla ilgili değişik uygulamalara ait literatür taraması yapılmıştır. Makro bazda yapılan çalışmalar olduğu gibi mikro bazda da hastana etkinliğini analiz etmede DEA kullanılmıştır. Bu çalışmalara örnekleri Bhat (2001), Hofmarcher ve diğerleri (2002) ve Giokas (2002) de bulmak mümkündür. Yıldırım (2004) tarafından yapılan AB üyesi ve aday ülkeleri arasında yapılan sağlık systemlerini karşılaştırma analizinde yine DEA uygulanmıştır. Uygulama sonucunda aday ülkelerin verimlilik sonuçları tam (100) çıkmış üye ülkelerin verimlilik skorları ise daha düşük çıkmıştır. Benzer sonuçlar Kumbhakar (2004) ın yapmış olduğu çalışma sonuçları ile benzerlik göstermektedir. Kumbhakar da sağlık sistemi verimlilik performansı karşılaştırmasında genellikle gelişmekte olan ülkelerin verimlilik skorlarının gelişmiş ülkelere kıyasla daha yüksek çıktığını ileri sürmektedir. Bunun nedeni olarak da gelişmekte olan ülkelerde kullanılan girdi maliyetlerinin gelişmiş ülkelerden daha az olması nedeni ile gelişmekte olan ülkelerin teknik açıdan daha verimli olmalarının kaçınılmaz olduğunu ifade etmektedir. Tandon (2005) çalışmasında kişi başı sağlık harcamaları, kişi başına düşen hastane yatak ve sağlık personeli sayısını girdi olarak, 1000 kişide 5 yaş altı çocuk ölüm oranı ise çıktı olarak almış ve Birleşmiş Milletler Milenyum deklarasyonu kapsamında 189 ülkenin sağlık etkinliklerini karşılaştırmış ve özelde Endonezya nın durumunu incelemiştir. Başka bir çalışmada Mirmirani (2005) OECD ülkelerinin yılları arasındaki sağlık hizmeti etkinliği bakımından etkinliklerinin değişimini DEA ile analiz etmiştir. VERĐ VE YÖNTEM Çalışmada kullanılan veriler, Birleşmiş Milletler Yıllıkları ve Birleşmiş Milletlere ait internet sitesinde ( yayınlanan veri katalogları, Dünya Sağlık Örgütü internet sitesi ( ve Dünya Dağlık Göstergeleri Đstatistikleri Yayını ve Dünya Bankasına ait on-line veri tabanından ( devdata.worldbank.org/) elde edilmiştir. Ancak çalışmada Dünya Bankası verileri kullanılmıştır. Bunun nedenleri çalışmada kullanılan ölçütlere ait yıllık verilerin Dünya Bankası veri tabanında daha kapsamlı biçimde yer alması, tek kaynaktan verileri elde ederek veri değerleri arasında standartlığı yakalamak ve diğer kaynak veri değerleri ile arasında önemli farklar olmaması şeklinde ifade edilebilir. Çalışmada incelenen ülkeler (eski SSCB ülkeleri-bdt) alfabetik sıra ile şu şekildedir: 1) Azerbaycan 2) Belarus 3) Ermenistan 4) Gürcistan 5) Kazakistan 6) Kırgızistan 7) Moldova 8) Özbekistan 9) Rusya 10) Tacikistan 11) Türkmenistan 12) Ukrayna BDT ülkelerinin sağlık hizmeti etkinliğini ölçmede kullanılan girdi ve çıktılar ise şu şekildedir: Girdiler; - Kişi başı sağlık harcaması (Health expenditure per capita, $), - Doktor sayısı (Physicians number, 1000 de), - Hastane yatak sayısı (Hospital beds, 1000 de). Çıktılar; - Ortalama canlı doğum oranı (inverse infant mortality rate, 1000 de), - Sağlıklı Beklenen Yaş (Healty life expectancy, years), - Nüfus (Population, number). Elde edilen bu veriler, ilk defa Charnes, Cooper ve Rhodoes (1978) tarafından ortaya atılan ve karar birimlerinin kendileri arasındaki göreceli etkinliklerini belirlemeye çalışan ve matematiksel hali aşağıda verilen non-parametrik bir doğrusal programlama modeli olan DEA ile BDT ülkeleri (karar birimleri) kendi aralarında sağlık hizmeti etkinlikleri bakımından analiz edilmişlerdir. DEA analizleri EMS (Efficiency Measurement System) adlı paket program yardımı ile yapılmıştır. BULGULAR BDT ülkelerine ait sağlık hizmeti etkinliği karşılaştırmasında DEA modeli olarak input-girdi 799

320 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process temelli CCR modeli kullanılmış ve ölçeğe göre sabit getiri (Constant Return on Scale) varsayımı ile model çözülmüştür. Modelin girdi temelli alınmasının nedeni çıktılar arasında yer alan nüfus ve beklenen yaş gibi değişkenlerin artırılması kısa zamanda yapılabilecek değişikler değildir. Bu yüzden mevcut çıktı düzeyleri üzerinden daha az girdi kullanarak aynı çıktıyı sağlamaya dönük etkinlikleri göstermesi bakımından girdi temelli modelin kullanılması uygun görülmüştür. Bu model aşağıda verilmiştir. minθ ε ( st. n j= 1 n j= 1 λ, s j X λ + s rj ij Y λ s i j j, s + r m s si + i= 1 r= 1 i + r 0 = θx = Y ro io s + r ) i=1,2,.m; r= 1,2, s; j= 1,2, n şeklindedir. Burada n karar birimi (ülke) sayısını, m modelde kullanılan girdi sayısını, s ise çıktı sayısını ifade etmektedir. X i. girdiden j. karar biriminin ij ne kadar kullandığı, Y rj, r. çıktıdan j. karar biriminin ne kadar elde ettiğini; θ, yoğunluk faktörünü; λ j. karar biriminin ağırlığı, j s ve i s aylak değişkenleri ve ε ise çok küçük pozitif bir parametre temsil etmektedir. Bir karar değişkeninin etkin olabilmesi için θ =1 (yoğunluk faktörü yani etkinlik skoru bire eşit olmalıdır) ve aylak değişkenlerin değerinin de sıfır olması gereklidir. Bu açıklamalardan sonra çalışmada kullanılan girdi ve çıktı değerleri ve dönemleri için ortalama değerleri alınarak aşağıda Tablo 1 ve Tablo 2 de verilmiştir. + r Ülkeler Tablo 1. BDT Ülkelerinde arasında Temel Sağlık Girdileri ve % Değişimi KBSH Doktor HYatak KBSH Doktor HYatak KBSH % Doktor % Azerbaycan 27,0 4,0 9,6 28,3 4,0 8,7 4,8 0,0-9,4 Belarus 81,5 4,2 12,2 89,0 4,7 12,3 9,2 11,9 0,8 HYatak % Ermenistan 35,0 3,2 7,0 46,3 3,7 4,3 32,3 15,6-38,6 Gürcistan 19,0 4,6 6,4 31,8 4,3 4,3 67,4-6,5-32,8 Kazakistan 51,5 3,6 9,0 58,0 3,5 7,3 12,6-2,8-18,9 Kırgızistan 16,5 3,0 8,2 13,8 3,0 5,8-16,4 0,0-29,3 Moldova 23,0 3,8 11,0 26,0 3,0 7,0 13,0-21,1-36,4 Özbekistan 41,5 3,0 6,6 25,0 3,0 5,3-39,8 0,0-19,7 Rusya 96,5 4,0 11,4 132,3 4,0 11,0 37,1 0,0-3,5 Tacikistan 7,0 2,0 7,2 7,0 2,0 6,3 0,0 0,0-12,5 Türkmenistan 29,0 3,0 8,3 66,0 4,0 7,0 127,6 33,3-15,7 Ukrayna 44,5 3,2 10,0 44,5 3,0 9,0 0,0-6,3-10,0 Ortalama 39,3 3,5 8,9 47,3 3,5 7,4 Bağımsızlık sonrası BDT ülkeleri içinde ve dönemleri arasında sağlık sektörü girdilerinin ortalamalarının yüzde değişimi incelediğimizde, Kişi başı sağlık harcamalarında en fazla artışın %127 ile Türkmenistan da olduğunu ve onu %67 lik artışla Gürcistan ın izlediği görülmektedir. Özbekistan da ise bu dönemler arasında KBSH %39.8 ile en çok azalış gösterirken, onu %16 lık azalış ile Kırgızistan takip etmektedir. Tacikistan ve Ukrayna da bu dönemler arasında KBSH aynı kalırken diğer ülkelerde değişen oranlarda artış gözlenmiştir. Kişi başına düşen doktor sayısı (1000 kişide) en çok %33 ile Ukrayna da artış gösterirken, Moldova da ise doktor sayısı bu dönemde %21 azalmıştır. Hastane yatak sayısı (1000 kişide) bütün ülkelerde azalmışken yalnız Belarus ta binde 8 lik bir artış göstermiştir. En fazla azalma ise %38.6 ile Ermenistan da gerçekleşmiştir. BDT ülkeleri geneline bakıldığında arasında ortalama kişi başı sağlık harcaması 39.3 $, doktor sayısı 3.5 ve hastane yatak sayısı değeri ise 8.9 iken; döneminde bu değerler sırasıyla 47.3 $, 3.5 ve 7.4 olarak gerçekleşmiştir. 800

321 Ülkeler Tablo 2. BDT Ülkelerinde arasında Temel Sağlık Çıktıları ve % Değişimi OCDog B.Yaş Nüfus OCDog B.Yaş Nüfus II International Congress Azerbaycan , ,4 2,0 4,3 Belarus , ,5-0,3-1,9 Ermenistan ,4 1,4-3,2 Gürcistan , ,0 0,4-5,7 Kazakistan , , ,6 1,5-2,9 Kırgızistan , , ,4 2,4 5,8 Moldova ,8 1,5-1,6 Özbekistan , ,4-2,5 7,6 Rusya , OCD % Yaş % Nüfus % ,6-1,8-1,4 Tacikistan , ,3 1,3 6,1 Türkmenistan , ,6-0,3 7,1 Ukrayna , ,6 0,9-4,6 Ortalama 949,8 67, ,9 67, Bağımsızlık sonrası BDT ülkeleri içinde ve dönemleri arasında sağlık sektörü çıktı ortalamalarının yüzde değişimini incelediğimizde; bebek canlı doğum oranının iki ülke hariç diğerleri arasında en fazla %1.4 (Ermenistan) arttığını görmekteyiz. Kazakistan ve Türkmenistan da ise bu oranın diğer ülkelerin aksine binde 6 daha azaldığı görülmektedir döneminde en yüksek canlı doğum oranı 985 (binde) ile Belarus ta gözlenirken en düşük değer ise 911 ile Tacikistan da gözlenmiştir döneminde Belarus yine 990 ile en iyi değere sahip olurken, Tacikistan 923 değerine yükselirken onun son sıradaki yerini 922 ile Türkmenistan almıştır. Sağlıklı beklenen yaş ya da kısaca sağlıklı ömür diyebileceğimiz değişken bakımından döneminde en uzun ortalama ömrün 70.6 yıl ile Azerbaycan da, en düşük ömür süresinin ise 63 yıl ile Tacikistan ve Türkmenistan da yaşandığı görülmektedir yılları arasında Azerbaycan 72 yıl ile en uzun ömür yaşanan ülke olurken 62.8 yıl ile Türkmenistan halkının en az yaşayan insanlar olduğu anlaşılmaktadır. Bu dönemler arasında en fazla ömür artışı %2.4 ile Kırgızistan da gözlenirken en çok azalış ise %2.5 ile Özbekistan da gözlenmektedir. Nüfus bakımından arasında 147 milyon kişi ile Rusya sağlık hizmeti sunulan en kalabalık ülke olarak ilk sırayı alırken, 3.1 milyon kişi ile Ermenistan en az kişiye sağlık hizmeti sunulan ülke olmuştur. Bu sıralama arasında yine değişmemiştir. Bu dönemler arasında nüfusu en çok artan ülke %7.6 ile Özbekistan olurken, nüfusu azalan ülkeler içinde en çok azalma %5.7 ile Gürcistan da gerçekleşmiştir. BDT ülkeleri arasında canlı doğum genel ortalaması bakımından iken bu değer arasında a yükselmiştir. Beklenen sağlıklı ömrün aynı dönemde az da olsa 67.2 yıldan 67.5 yıla yükseldiği görülmektedir. Bu iki göstergenin aksine nüfus ise kişiden kişiye düşmüştür. Burada BDT ülkeleri arasında Türk Cumhuriyetleri dışındaki ülkelerde nüfusun azaldığı tespitini yapmak mümkündür Dönemi DEA: Bu göstergelerle dönemi için yapılan DEA analizi sonuçları aşağıda Tablo 3. de verilmiştir. Tablo Dönemi DEA Sonuçları Ülkeler Etkinlik Skorları Referans Kümesi Azerbaycan 0, (0,24) 8 (0,30) 10 (0,53) Belarus 0, (0,42) 10 (0,64) Ermenistan 0, (0,13) 8 (0,74) 10 (0,16) Gürcistan 1, Kazakistan 0, (0,72) 10 (0,29) Kırgızistan 0, (0,16) 8 (0,15) 10 (0,71) Moldova 0, (0,09) 8 (0,20) 10 (0,76) Özbekistan 1, Rusya 1, Tacikistan 1, Türkmenistan 0, (0,50) 10 (0,51) Ukrayna 0, (0,10) 9 (0,30) 10 (0,65) dönemi DEA ile etkinlik analizi sonuçlarına göre BDT ülkeleri arasında sağlık hizmetini en etkin şekilde yerine getiren ülkelerin yer aldığı Tablo 4 aşağıda verilmiştir. Tablo 4. Etkin Bulunan BDT Ülkeleri Ülkeler Etkinlik Skorları Referans Sayısı Özbekistan Tacikistan Gürcistan Rusya 1,0000 1,0000 1,0000 1,

322 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Bu sonuçlara göre döneminde Özbekistan, Tacikistan, Gürcistan ve Rusya nın sağlık hizmetini diğer BDT ülkelerine göre daha etkin biçimde yerine getirdikleri görülmektedir. Yani aynı çıktı düzeyini daha az girdi kullanarak yakaladıkları söylenebilir. Bu ülkeler arasında etkin olabilmek için kendisi en çok referans yapılan ülkeler 8 referans (etkin olmayanların tümü) ile Özbekistan ve Tacikistan dır. Onları 4 referans ile Gürcistan izlerken en az referans yapılan ülke ise tek referansla Rusya dır. Bu durum Rusya nın etkinliğinin zayıf olduğunu göstermektedir. Etkin olabilmek için Rusya yı referans alan tek ülke Ukrayna olarak görülmektedir. Sağlık hizmeti bakımından etkin olmayan ülkeler daha etkinden en az etkin olana doğru sıralanmış ve Tablo 5 de verilmiştir. Tablo 5. Etkin Olmayan Ülkeler ( ) Sıra Ülkeler Etkinlik Skorları 5 Ermenistan 0, Ukrayna 0, Kırgızistan 0, Türkmenistan 0, Kazakistan 0, Azerbaycan Moldova Belarus 0,7612 0,6692 0,6098 Bu sonuçlara göre sağlık hizmeti sunumu bakımından etkin olan ilk dört ülkeyi etkin olmayan ülkeler içinde en yüksek etkinlik değeri (0,9776) ile Ermenistan izlerken onu sırası ile, Ukrayna, Kırgızistan, Türkmenistan, Kazakistan ve Azerbaycan izlerken en düşük etkinlik değerine sahip olan Belarus (0,6098) son sırada yer almıştır. Buna göre Belarus için diğer ülkelere kıyasla aynı seviyede sağlık hizmeti verebilmek için daha çok girdi harcadığını söylemek mümkündür Dönemi DEA: yılları arasında aynı değişkenlerle yapılan veri zarflama analizi sonuçları aşağıda Tablo 6 da verilmiştir: Tablo Dönemi DEA Sonuçları Ülkeler Etkinlik Skorları Referans Kümesi Azerbaycan 0, (0,24) 6 (0,14) 8 (0,12) 10 (0,59) Belarus 0, (0,07) 8 (0,18) 10 (0,81) Ermenistan 1, Gürcistan 1, Kazakistan 0, (0,12) 8 (0,47) 10 (0,41) Kırgızistan 1, Moldova 0, (0,28) 10 (0,76) Özbekistan 1, Rusya 1, Tacikistan 1, Türkmenistan 0, (0,54) 8 (0,01) 10 (0,42) Ukrayna 1, dönemi DEA ile etkinlik analizi sonuçlarına göre BDT ülkeleri arasında sağlık hizmetini en etkin şekilde yerine getiren ülkelerin yer aldığı Tablo 7 aşağıda verilmiştir. Tablo 7. Etkin Bulunan BDT Ülkeleri ( ) Ülkeler Etkinlik Skorları Referans Sayısı Ermenistan Tacikistan Özbekistan Kırgızistan Gürcistan Rusya Ukrayna 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 Bu sonuçlara göre döneminde döneminde etkin olan ülkelere Ermenistan, Kırgızistan ve Ukrayna da eklenmiştir. Bu dönemde kendisine 5 referans yapılan Ermenistan ve Tacikistan ilk sırayı alırken onları 4 referansla Özbekistan ve 1 referansla Kırgızistan izlemektedir. Onları Gürcistan, Rusya ve Ukrayna nın izlediği görülmektedir sonrasında Ermenistan, Kırgızistan ve Ukrayna nın sağlık hizmeti etkinliklerini bağımsızlık sonrası döneme göre daha iyileştirdikleri ortaya çıkmaktadır. Sağlık hizmeti bakımından etkin olmayan ülkeler dönemi için daha etkinden en az etkin olana doğru sıralanmış ve Tablo 8 de verilmiştir. Tablo 8. Etkin Olmayan Ülkeler ( ) Sıra Ülkeler Etkinlik Skorları 8 Moldova 0, Kazakistan 0, Türkmenistan 0, Azerbaycan 0, Belarus 0,5187 Bu sonuçlara göre sağlık hizmeti sunumu bakımından etkin olan ilk 7 ülkeyi etkin olmayan ülkeler içinde en yüksek etkinlik değeri (0,8555) ile Moldova izlerken onu sırası ile, Kazakistan, Türkmenistan ve Azerbaycan izlerken en düşük etkinlik değerine sahip olan Belarus (0,5187) son sırada yer almıştır. Bu dönemde de Belaruz sağlık etkinliği en düşük olan BDT ülkesi olarak sıralamada yerini almıştır. SONUÇ BDT ülkelerinin sağlık hizmeti sunumu bakımından yapılan DEA (Veri Zarflama Analizi) ile etkinlik analizi iki dönem seçilerek yapılmıştır. Eski Sovyet Cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarını kazandıktan sonraki ilk dönem olarak yılları arası seçilmiştir. Devletleşmelerinin daha güçlendiğinin düşünüldüğü takip eden dönem ola

323 II International Congress rak da yılları alınmıştır. Đlk dönemde yeni bağımsızlığını kazanan devletlerin kamu hizmetlerini yerine getirmede güçlükler yaşamış olacaklarını beklemek yanlış olmaz. Bu sebeple bu dönemde sağlık hizmeti etkinliği diğerlerine göre yüksek olan ülkeler bağımsızlık sonrası kamu hizmetlerini yerine getirmede daha başarılı olarak değerlendirilebilir. Ancak daha olası beklenti ise, ikinci dönemde devlet kurumlarının daha etkin çalışmayı ve kendi kendini her alanda yönetmeyi daha başarılı yerine getirmesi sonucunda bu ülkelerde sağlık etkinliğinin önceki döneme göre daha iyi olmasıdır. Bu açıklamalar ışığında sonuçlar değerlendirildiği takdirde bağımsızlık sonrası ilk dönemde BDT ülkeleri arasında diğerlerine göre sağlık hizmetini en etkin biçimde yerine getiren ülkeler Özbekistan, Tacikistan, Gürcistan ve Rusya olarak ortaya çıkmaktadır. Kafkas ülkeleri arasında Gürcistan ın diğer iki ülke Ermenistan ve Azerbaycan a göre daha etkin sağlık hizmeti yürüttüğü söylenebilir. Benzer şekilde Ermenistan ile Azerbaycan ı karşılaştırdığımızda etkinlik skoru 0,9776 ile Ermenistan, etkinlik skoru 0,7612 ile Azerbaycan a göre daha iyi sağlık hizmeti yerine getirmektedir döneminde ülkelerin sağlık etkinlikleri analiz edildiğinde bağımsızlık sonrası ilk dönemde etkin olan ülkeler yine etkin ülkeler içinde yerlerini korurlarken bu dönemde etkinliklerini artıran Ermenistan, Kırgızistan ve Ukrayna da etkin ülkeler grubuna dahil olmuşlardır. Bu dönemde Kafkas ülkelerinden yalnız Azerbaycan sağlık hizmetini diğerlerine göre daha az etkin biçimde yerine getirmektedir. Bağımsızlık sonrası ilk dönemde 12 ülkeden 4 ülke sağlık hizmetini etkin biçimde yerine getirirken bu sayı ilerleyen dönemde 7 ülkeye yükselmiştir. Bu durum BDT ülkelerinde ilerleyen dönemde sağlık hizmeti etkinliğinin arttığını göstermektedir. Her iki dönemde de kendisine en çok referansta bulunularak etkin olan ülkeler Özbekistan ve Tacikistan olarak ortaya çıkmaktadır. Bu iki ülke en az sayıda doktor, en az sayıda hastane yatak sayısı hem de düşük kişi başı sağlık harcaması büyüklüğü ile eş değer çıktıyı daha az girdi ile elde etmektedirler. Bu yüzden bu iki ülke diğer ülkelerin etkin olabilmek için kendilerini referans almaları bakımından en yüksek referans değerine sahiptirler. Her iki dönemde de etkin olmayan biçimde sağlık hizmeti sağlayan ülkeler Moldova, Kazakistan, Türkmenistan, Azerbaycan ve Belarus olarak görülmektedir. Etkinlik bakımından her iki dönemde de son sırada yer alan ülke Belarus olarak ortaya çıkmaktadır. Bunun nedeninin Belarus un diğer BDT ülkelerine göre, en yüksek kişi başı sağlık harcaması, en yüksek hastane yatak sayısı ve en yüksek ikinci sırada doktor sayısı değerlerine sahip olmasına rağmen; sağlık hizmeti çıktısı olarak ve gelişmişlik göstergesi olarak ele alınan en önemli değişkenlerden ortalama yaşam süresi göstergesine göre ilk üçe dahi giremediği ve 5. sırayı aldığı görülmektedir. Ayrıca aynı girdilerle sağlık hizmeti sunulan kişi sayısı bakımından da Belarus daha çok girdi ile daha az insana hizmet vermektedir. Bu nedenle de etkinlik bakımından geri kalmış olabileceği düşünülebilir. Bebeklerde canlı doğum oranı bakımından en yüksek değeri almasına rağmen bu durum Belarus un son sıradaki yerini değiştirmeye yetmemiştir. Bu çalışma sonucunda daha önce yapılan çalışmalarda olduğu gibi gelişmiş ülkelerin sağlık etkinliği daha düşük çıkmaktadır. Diğer BDT ülkelerine göre her iki dönemde de ekonomik ve sosyal açıdan daha gelişmiş olan Rusya, Ukrayna, Belarus gibi ülkelerin sağlık etkinliklerinin daha düşük çıkması bu ülkelerde girdi maliyetlerinin daha yüksek olması nedeni ile aynı seviyedeki çıktıyı üretebilmek için daha çok girdi kullanmak gerektiği ile açıklanabilir. KAYNAKÇA Anderson G.F.; Reinhardt U; Hussey P.; and Petrosyan V. (2003) It s the prices, stupid: Why the United States is so different from other countries, Helath Affairs, Vol.22, No.3 Anell A. And Willis M. (2000) Intrenational comparision of health care system using resource profiles, Bulletin of the World Health Organization, Vol.78, No.6, pp Bhat R. (2001) Methodology note: Data Envelopment Analiysis (DEA), Journal of Health Management, Vol.3, No.2, pp Blendon, R.J.; Schonen C.; Des Roches C.; Osborn R., and Zapert K. (2003) Common concerns amid diverse systems: Health care experince in five countries, Health Affairs, Vol.22, No.3 Charnes, A., Cooper W.W., and Rhodes E. (1978) "Measuring the efficiency of decision making units." European Journal of Operations Research pp Evans D.B.; Tandon A.; Murray C.; and Lauer J. (2001) Comparative efficiency of national health system s: cross national econometric analysis, BMJ, Vlo.233, No.11, pp Giokas D, (2002) The use of goal programming, regression analysis and data envelopment analysis for estimating efficient marginal costs of hospitals, Journal of Multicriteria Decision Analysis, Vol.11, pp Hofmarcher M.M; Paterson I.; and Riedel M. (2002) Measuring hospital efficiency in Austria: A DEA approach, Health Care Management Science, Vol.5, No.1, pp

324 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Hollingsworth B.; Dawson P.J.; and Maniakadis N. (1999) Efficiency measurement of health care: a review of non-parametric methods and applications, Health Care Management Science, Vol.2, pp Mirmirani, S. And H.C. Li (1995) Health care efficiency measurement: An application of Data Envelopment Analiysis, International Review of Economics and Business, Vol. XLII, No.3 Mirmirani, S. (2005) Health Care Delivery in OECD Countries, : An Efficiency Assessment The Business Review Cambridge, Vol.3, No.2 Kumbhakar, S.C. (2004) Efficiency of World Health Systems at: /RESEARCH/SEMINAR/Visitor/kumbhaker.pdf Tandon, A., (2005) Measuring Efficiency of Macro Systems: An Application to Millennium Development Goal Attainment, Asian Development Review, Vol.22, No.2, pp Yıldırım H. (2004) AB Sağlık Politikaları Ve AB ye Üye Ve Aday Ülke Sağlık Sistemlerinin Karşılaştırmalı Teknik Verimlilik Analizi, Hacettepe Üniversitesi, Doktora Tezi. Đnternet Kaynakları: Birleşmiş Milletler. ; Dünya Sağlık Örgütü. ; Dünya Bankası. 804

325 AZERBAYCAN DA KĐ KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLĐ ĐŞLETMELERĐN GELĐŞME STRATEJĐLERĐ VE ETKĐLERĐ Dr. Sönmez ÖTKEN, Doç. Asiman GULĐYEV Azerbaycan Devlet Đktisat Üniversitesi Türk Dünyası Đşletme Fakültesi Bakü / AZERBAYCAN SUMMARY In this article, we defined to the small and medium sized entrepreneurs. And explained that how do we measure these units. What are the features of the small and medium sized entrepreneurs. How are effect to the environment and macro economic conditions in Azerbaijan respublic. In also, what are the problems of these entrepreneurs and how can grove the business in Azerbaijan. In finally, to today what are the situation of small and medium sized entrepreneurs in Azerbaijan. Key words: Small and medium sized entrepreneurs, kobi, kobi in Azerbaijan, small and medium sized entrepreneurs in Azerbaijan. GĐRĐŞ Đşletme insanların, toplumun ve ekonominin gereksinimlerini karşılayan ekonomik bir örgüttür. üretim faktörlerini bir araya getirerek mal ve hizmetler üretir. Bu yolla toplumun gereksinimlerini karşılamayı amaçlar. Bu amacına ulaşırken çevre ile sürekli iletişim ve etkileşim içerisindedir. Işletmelerin başarılı olmaları bu etkileşim ve iletişimin olumlu ve saglıklı olması ile yakından ilişkilidir. Işletmeler ortak ve ortakları için karlarını en üst seviyelere ulaştırmayı isterler. Bu isteklerine ulaşırken ait oldukları ekonominin makro ekonomik dengelerini de etkilerler. Işletmelerden beklenen bu etkilemenin, sağlıklı, sürekli ve olumlu yönde olmasıdır. Günümüzde gelişmekte olan ülkelerin gelişme süreçlerinin hızlandırılması, dengeli ve sürekli olması makro ekonomik dengelerin bu gelişmeye paralel gelişmesi için, küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin ekonomideki işletmelerin büyük bölümünü oluşturması arzu edilmekte ve amaçlanmaktadır. Çünkü bu işletmeler yapıları ve özellikleri gereği ülkelerin ekonomilerine önemli yararlar sağlamaktadırlar. Almanya, Fransa ve Japonya da küçük ve orta ölçekli işletmelerin tüm işletmeler içerisindeki payları: 0.99 ABD de 0.97 Türkiye de ise 0.92 dir. 1 Küçük ve orta ölçekli işletmeler günümüzde, litaratüre kobiler geçmiş ve bu ad ile anılmakta ve kullanılmaktadır. Bizde zaman zaman kelimesini kullanacağız. Kobilerin, işletmelerin büyüklükleri ile ilişkisi bulunmaktadır. Đşletmeler büyüklükleri açısından ayrımlanarak, küçük ve orta ölçekli işletmelerin yeri ve tanımı daha kolay yapılacaktır. 1 http,kosgeb,kos,htm 1-ĐŞLETMELERĐN BÜYÜKLÜKLERĐNE GÖRE AYRIMLANMASI Đşletmelerin büyüklüklerine göre ayrımlanmasında farklı ölçütler kullanılmaktadır. Bunlardan temel olanları, niteliksel ölçütler ve niceliksel ölçütlerdir. Niteliksel ölçütler: işletmelerin yönetim, örgütlenme ve karar alma gibi konulardaki yapısını, davranışlarını ve temel politikalarını esas alan ölçütlerdir. Bunlar: işletmelerin yönetici seviyesindeki işgörenlerinin eğitimi, bilgi ve kalite düzeyi; işletme yönetiminin mal alıcıları, mal satıcıları ve iş görenler ile arasındaki kişisel ilişkilerin derecesi ve kalitesi; Bankalar ve kredi kuruluşlarındaki kredibilitesinin derecesi ve devamlılığı; kısa orta ve uzun süreli kredi kullanabilme olanaklarının seviyesi; alış ve satış piyasalarındaki rekabetin dayanıklılığı ve devamlılığı; işletmenin sahip yada sahiplerinin ve işgörenlerinin çevre ile ilişkileri ve bu ilişkinin yönü olarak özetlenebilir. Niteliksel ölçütler,işletmelerin tek tek ele alınıp incelendiği ölçütlerdir. Bu ölçütler işletmelerin başka işletmelere karşı karşılaştırılmasına olanak sağlamayan ölçütlerdir. Niceliksel ölçütler; Đşletmeler ile ilgili çeşitli büyüklükleri belirleyen ve işletmeler arası karşılaştırmaya olanak sağlayan ölçütlerdir. Bunlar; işletmelerin sermayeleri; işletmelerin karları; üretim kapasiteleri; belirli bir sürede işletmelerin kullandıkları ik madde ve malzeme tutarları; belirli bir sürede kullanılan enerji tutarı; belirli bır dönemin net satış tutarları; kullanılan sabit kıymetlerin yatırım değeri; işlenen yada yararlanılan toprağın genişliği olarak sıralanabilir. Günümüzde işletme büyüklüklerini ölçen ölçütler, farklı sektörlerde ve farklı ülkelerde birbi- 805

326 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process rinden farklı ölçütler kullanılarak saptanmaktadır. Her zaman kullanılabilen bir ölçüte rastlamak zordur. 2 Litaratürde de bu konuda belirlenmiş ve esas alınması önerilmiş bir ölçüt bulunmamaktadır. Bununla beraber, çok sık kullanılan ölçütler bulunmaktadır. Bu da doğaldır, her ülkenin sektör yapısı, işletme büyüklükleri ve üretim teknolojileri farklı farklıdır. Hatta, ülkelerin gelişmişlik düzeyleri de bu ayrımlamayı yönlendirmekte ve etkilemektedir. Đşletmeler genellikle büyüklük ayrımlamasında, küçük ölçekli işletmeler, orta ölçekli işletmeler ve büyük işletmelerdir. Işletmelerin büyüklüklerine göre ayrımlanmasında çok sık kullanılan ve uygulanmasında zorlukla karşılaşılmayan iş görenlerin sayısının ölçüt olarak alınmasına sık rastlandığından, bu çalışmada iş görenlerin sayısı ölçüt olarak kullanılacaktır. Đşletmeler çalıştırdıkları iş görenlerin sayısına göre ayrımlanmasında; 10 ile 49 iş gören çalıştıranlar küçük ölçekli; 50 ile 250 arası iş gören çalıştıranlar orta ölçekli ve 250 işgörenden fazla olan işletmeler büyük ölçekli işletmelerdir. 3 On ile ikiyüzelli işgören çalıştıran işletmeler ister tarımsal, ister ticaret veya üretim işletmesi olsun küçük ve orta ölçekli işletmelerdir. Bu işletmelerin çeşitli ülkelerdeki tanımları incelendiğinde, bu işletmelerin ortak noktalarda birbirlerine yakın oldukları görülmektedir. 4 Bu ortak noktalar; işletmenin sahibi aynı zamanda işletmenin yöneticisi olmakta ve yönetimde bağımsız oldukları görülmekte; sermaye sahibi bir yada birkaç kişi ile sınırlı olmakta; işletmeler bulundukları sektörde büyük işletmeler ile karşılaştırıldığında küçük yada orta ölçekli oldukları gözlenmektedir 5 ; işletmenin faaliyet alanı yöresel olmaktadır. Ayrıca, tanımlamalarda da daha çok nicel ölçütlerin kullanıldığı görülmektedir. 2 KOBĐLERĐN ÖZELLĐKLERĐ Kobilerin belli başlı özellikleri; daha az yatırımla daha çok üretim çeşitliliği sağlanmaktadır; daha düşük yatırım maliyetleri ile daha çok istihdam olanakları yaratılmaktadır; yapıları gereği ekonomik koşullardaki değişikliklerden daha az 2 Aypek, Nevzat, KOBI finanslama Sürecinde Yeni Finansman Teknikleri 1. Avrasya Küçük ve Orta ölçekli işletmeler kongresi Kırgızistan, 2001, sf Đsmet, Salihoğlu, Avrasya ülkelerinde Kobilerin Geliştirilmesine Đlişkin Uygulanabilir Teşvik Tedbirleri Yada Yöntemleri Çerçevesinde Türkiye Uygulamaları, 1.Avrasya küçük ve orta ölçekli işletmeler kongresi, Kırgızistan,2001 syf, Korum, Uğur, sanayii ve ölçek ekonomileri, mpm verimlilik dergisi, sayı,1,1980, syf, 71 5 ÜRER, FATĐH, Japonya da küçük ve orta ölçekli işletmelere yönelik Ekonomik ve sosyal politika ve tedbirlerin Türkiye bakımından değerlendiril-mesi, Ankara, 1985, ss,12 etkilenmektedirler;talep değişmelerine ve çeşitliliklerine daha kolay uyum gösterebilmektedirler; teknolojik yeniliklere adaptasyonları daha kolay ve çabuktur; bölgeler arası dengeli kalkınmayı sağlarlar; gelir dağılımındaki eşitliği sağlamaya etkili katkıda bulunurlar; bireysel kazanmayı teşvik eder, yönlendirir ve hareketlendirir; büyük üretim işletmelerinin destekleyicisi ve tamamlayıcısıdır ve politik,sosyal sistemlerin denge ve istikrar unsurudur. 6 Az sermaye ile çok emek kullanarak üretim faaliyetlerini sürdüren küçük ve orta ölçekli işletmeler, büyük istihdam olanakları sağlanması, kırsal alanlardan büyük kentlere nüfus göçünü durdurması ve toplumda geniş bir tabanı temsil etmesi yönü ile ülke ekonomilerinin vazgeçilmez bir unsurudur. 7 özellikle dünya ekonomisinde, ölçek ekonomisinin etkinliğini kaybetmesi ileri teknoloji kullanımı ve verimlilikte düşüş eğiliminin başlaması, hızlı değişimin bir sonucu olarak esnekliğin ortaya çıkması, sosyo- ekonomik yapılanmanın değişmesi KOBĐ lerin önemini hızlandıran hızlandıran gelişmeler olarak karşımıza çıkmaktadır. 8 Küçük ve orta ölçekli işletmelerin önemli özelliklerinden en üst seviyede yararlanabilmek için, bu işletmelerin önünde duran sorunların ortadan kaldırılması ve sürekli büyümeleri için desteklenmeleri gerekmektedir. 3. KOBĐLERĐN ÇEVREYE ETKĐLERĐ KOBĐ lerin temel amaçlarından birisi, sosyal sorumluluk bilinci ile hareket etmek, çevreye uyumlu olmaktır. Toplum işletmelerefaaliyetleri süresince büyük olanaklar sunmaktadır. Đşletmelerin özellikle KOBĐ lerin de toplumun çıkarlarına saygılı ve onların çıkarlarını gözetecek davranışlar içerisinde olması olması gereklidir. KOBĐ lerin temel amaçlarından en önemlisi, toplumun gereksinimlerini karşılayacak mal ve hizmetleri üreterek topluma yararlı faaliyetlerde bulunmak ve bu faaliyetlerden de gelir elde etmektedir. 9 Bu görev anlayışı ile hareket eden kar amaçlı müşterilerine mal ve hizmet sunarak uzun dönemde yaşamlarını sürdürebilmeleri ve rekabet üstünlüğü elde etmeleri sektördeki ortalama üzerinde olanaklıdır. 10 Đşletmelerin günümüz koşullarında faaliyetleri süresince çevreyi korumaları, güvenilir ve sağlıklı 6 Küçükçolak, Ali, KOBĐ lere yönelik sermaye piyasası yapılanması, 1. Avrasya küçük ve orta ölçekli işletmeler kongresi, Kırgızistan, 2001, syf Alpugan, Oktay, küçük işletmeler kavramı kuruluşu ve yönetimi, Trabzon, syf, 2 8 Örneği, Đstanbul,1991,syf, 96 9 Ülgen, Hayri ;Mirze, Kadri, işletmelerde stratejik yönetim, Đstanbul, syf Arif Esin, 11.yy Ekonomilerde Doğru bir kalkınma Aracı küçük ve orta boy işletmeler KOBĐ-A 806

327 II International Congress ürünler satmaları, işgörenlerine adil ve insancıl davranmaları onlara yaşayabileceklerinin üzerinde ücret ödemeleri, alıcılara ve satıcılara adil davranmaları ve dürüst yaklaşmaları, seminerler, sempozyumlar ve kurslar düzenleyerek toplumu aydınlatmaları ve bilinçlendirmeleri gerekmektedir. Toplumun geri kalmış bölgelerini ve oralardaki insanların ekonomik ve sosyal gelişmesine katkıda bulunmaları gerekmektedir. Verecekleri kararlarda bu kararın ortaya çıkaratacağı sonuçların çevreyi olumsuz etkilememesine özen göstermelidirler. Yöneticiler, işletmenin, pay sahiplerinin ve toplumun çıkarlarının karşılıklı olarak uyuştuğu ortak alanlar içerisinde olmalıdırlar. Bu nedenle, sosyal sorumluluk anlayışına ve çevreye duyarlı işletmeler işletmenin iç çevresini ve yakın çevresini değerlendirerek karar verirler. Đşletme yöneticileri yatırımcılara ve finansal çevreye karşı yükümlülüklerini zamanında yerine getirerek, ödeme zorluğu ve gecikmelere yer vermeden finansal piyasalarda kredibilitesini arttırmaya çalıştırmalıdırlar. Öte yandan resmi kurum ve kuruluşları karşısında prestijlerini arttırmaktadırlar. Mal alımlarında ve mal ve hizmet satımlarında taraflara eşit, adil ve dürüst davranmalıdır. Rakip işletmelerle olan ilişkilerinde dengeli davranışlar ortaya koymalıdırlar. KOBĐ lerin uzak ve yakın dış çevrelerine karşı da sorumlulukları bulunmaktadır. Doğal çevreyi kirletmemek için katı, sıvı ve gaz atıklarını çevreyi bozmayacak bir biçimde ortadan kaldırmaktadırlar. Çevre ve toplum sağlığını bozucu işlemlerden uzak durmaya, çevre ve toplum sağlığına olumlu katkılarda bulunmalıdırlar. 11 KOBĐ lerin bu tutum ve davranışları sonucu, çevrelerindeki ve bulundukları bölgedeki toplumun gelir düzeylerine, yaşama standartlarına, işgörenlerine, kamu kurum ve kuruluşlarına, diğer işletmelere, çevreye, ortaklarına ve bu işletmelerle iş ilişkisinde bulunanlara ekonomik, sosyal ve diğer tüm konularda olumlu katkılarda bulunarak ve bunun karşılığında KOBĐ lerde bu olumlu etkileşimden yararlanacaklar ve amaçlarına daha kolay ulaşacaklardır. 4- KOBĐLERĐN MAKRO EKONOMĐK DENGELERE ETKĐLERĐ Yüzyılımızn kaçınılmaz bir gerçeği olan küreselleşme sürecinde bir ülke ekonomisinin başarılı olması; çağdaş ekonomik gelişme düzeyine ulaşabilmesi ve bu gelişmeyi sürdürebilmesi bilişim ve iletişim çağının ortaya koyduğu teknolojik gelişmelerin yanında, araştırmacı, yenilikçi ve yaratıcı yeni gelişimcilik ruhunun geliştirilmesine, canlı yaşabilir dinamizme sahip KOBĐ lerin doğuşunu ve gelişmesini sağlayıcı bir ortam yaratmaya yönelik ekonomik politikaların uygulamaya konulmasına bağlıdır ve 1980 yıllarında gelişmiş ülkelerde istihdamı arttırmada etkin rol oynaması amacı ile, küçük işletmelerin kurulması, mevcutların güçlendirilmesi ve reorganizasyonu çalışmaları ikinci plana alınarak 1900 lü yılların başında özellikle üretim işletmelerinde, satışları, istihdamı ve girişimci gelirlerini arttırmada itici güç olarak küçük işletmeler yanında orta ölçekli işletmelerinde birlikte yeniden yapılanmalarına ve güçlendirilmelerine ilişkin yeni politikalar geliştirilmiş ve bu politikalar uygulanmaya başlanmıştır. Böylece gelişmiş ülkelerin, istihdam odaklı küçük işletme politikaları çağın gereği olarak orta ölçekli işletmeleri de içine alarak istihdam yanında gelir yaratmayı ve üretim artışı sağlamayı da hedeflemiştir. Özetleyecek olursak, küçük ve orta ölçekli işletmeler ülkenin makro ekonomik dengelerine önemli etkileri olmuştur. Bu etkiler; ekonomik büyümeyi hızlandırmak ve devamlılığını sağlamak, gelirleri arttırarak halkın ve bölgelerin gelişmesini ve zenginleşme- sini temin etmek, yeni iş imkanları yaratmak; istihdamı arttırmak; esneklik ve yenilikleri teşvik etmek ve ekonomik krizlerden daha az etkilenerek ekonomi için önemli sorunlar oluşturmamak olarak özetlenir. Kobilerin farklı ülkelerdeki farklı makro ekonomik dengelere etkilerini ortaya koyan göstericileri incelediğimizde bu işletmelerin önemini kolaylıkla anlayabiliriz. 12 AZERBAYCAN DA KĐ KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLĐ ĐŞLETMELERĐN GELĐŞME STRATEJĐLERĐ Azerbaycan Cumhuriyetinin kurucusu ve eski başkanı Haydar Aliyev 17 ağustos 2002 tarihinde KOBĐ lerin gelişmesini, yaygınlaşmasını ve bölgelere dağılımını sağlamak amacı ile bir kanun hazırlatmış ve bu kanunu yasallaştırarak uygulamaya koymuştur. 13 Bu çalışma bu alanda yapılmış olan en önemli adımlardan birisini oluşturmuştur. Bu kanun ile Azerbaycan da küçük ve orta ölçekli işletmelerin desteklenmesi, insan kaynaklarının gelişmesi, teknolojik ve mali desteklerin bu işletmelere sağlanması, işletmelerin hukuksal ve mali düzene bağlanması, bölgelerde işletmeciliğin geliştirilmesi ve bağımsız işleyen bir düzenin oluşturulması amaçlanmıştır. 11 Sarıaslan, Halil, Avrasya ve Türkiye de KOBĐ-lerin ekonomik kalkınmada yeri ve önemi, 1.Avrasya küçük ve orta ölçekli işletmeler kongresi., Kırgızistan, 2001, s http, KOSGEB, KOS, htm 13 Azerbaycan da küçük ve orta ölçekli işletmelerin gelişmesinin devlet projesi, 2002 ve 2005 yılları 807

328 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Ülkeler Tüm işletmeler içindeki yeri (%) Đstihdam içindeki payı (%) Yatırım içindeki payı (%) Katma değer içindeki payı (%) Đhracat içindeki payı (%) Kredilerden aldığı pay (%) Abd Almanya Bilgi yok Japonya Đngiltere Fransa Đtalya Bilgi yok Bilgi yok Hindistan G.kore Tayland Bilgi yok Bilgi yok Singapur Türkiye Açıklama sektörler Đşletme sayısı Çalışan sayısı Đş.hiz. Harc Ortalama Aylık Đşletme sayısı Çalışan sayısı Đş.hiz. Harc Ortalama Aylık Đşletme sayısı Çalışan sayısı Đş.hiz. Harc Ortalama Aylık Toplam Đsci sayisi Min Toplam Đsci sayisi Min Toplam Đsci sayisi Min Tarım Avcılık Ormancılık Sek. Sanayi Sekt. Đnşaat Sekt. Toptan Ve Parakende Sekt. Otel Ve restoranlar sekt Nakliye Ve iletişim sekt. Gayri Menkul Đle ilg. Sekt Tıp ile ilg Sekt Eğitim Sekt. Diğer Sekt , , , , , , ,6 1719, ,3 67,5 214,9 675,3 129,7 60,5 60,5 1263,1 313,4 247,3 199, , , , , , , , , , , , Bu kanun ile küçük ve orta ölçekli işletmelerin finansal gereksinimleri; devlet bütçesi, işletmeciliğe destek milli fonunun mali desteği, belediyelerin mali desteği, uluslar arası yabancı finansal kuruluşlarının finansal desteği, amaçlı projeler desteği ve yabancı yatırımlar ile karşılanması amaçlanmıştır. Bu yasa ile küçük ve orta ölçekli işletmelerin insanlara cazip gelerek iş adamlığına atılımları, küreselleşme ve rekabet potansiyelinin arttırılması da iş yeri sayısı ve üretim çeşitliliğini zenginleştirme, bölgelerin teknolojik ve gelir yönünden yükselmesini temin etmek, sosyal problemleri azaltmak, göçü önlemek ve ülke ihracatı ile büyük 808

329 II International Congress sanayide küçük ve orta ölçekli işletmelerin önemini arttırmak hedeflenmiştir. Bu amaçları ve hedefleri elde etmek için, KOBĐ lere sağlanabilecek destekler; nakit olmayan destekler,nakit destekler,vergi yolu ile sağlanan destekler ve diğer teşvikler olarak uygulamaya konulmuştur. Nakit olmayan destekler, Toprak, arazi ve bina tahsisleridir. Nakit olan destekler, kısa süreli, orta ve uzun süreli krediler ve başarı mükafatlarıdır. Vergi yolu ile sağlanan destekler, Düşük oranlı gelir vergisi, vergiden muafiyetler, zararların karşılanması, hızlandırılmış amortisman, yatırım indirimi, harçlarda muafiyet, vergi ödeme sürelerinin uzatılması ve mali fondan vergi yolu ile kredilendirmelerdir. Diğer teşvikler ise iktisadi ve ticari riskleri karşılayan devlet sigortası, yatırım ortamının oluşturulması, ucuz enerji desteği ve yatırım öncesi hizmetler ve yardımlardır. Azerbaycan da 2003,2004 ve 2005 yıllarında sektörler ve sektörlere ilişkin, işletme sayıları, çalışan iş gören sayısı, iş ve hizmet hacmi, ve ortalama aylık kazançlara ilişkin göstericileri incelediğimizde; tarım ve ormancılık ve avcılık sektöründe çalışan işgören sayısı 2003 yılında 0,49 iken 2004 te 0,30 ve 2005 te 0,35 olmuştur. Sanayi sektöründe 2003 yılında KOBĐ lerde çalışan toplam iş görenlerin toplam aynı sektörde çalışanlara oranı 0,23 iken 2004te 0,24 ve 2005 te 0,22 olmuştur; inşaat sektöründe KOBĐ lerde çalışan iş görenlerin sayısı aynı sektörde çalışan toplam işgörenlere oranı 2003 te 0,40 iken 2004 te 0,50 ve 2005 te 0,46 olmuştur.; toptan ve perakende sektöründe KOBĐ lerde çalışanların toplam aynı sektörde çalışanlara oranı 2003 te 0,22 iken 2004 te 0,11 ve 2005 te 0,15 olmuştur; tıp ve ilgili sektörde KOBĐ lerde çalışan iş görenlerin sayısı aynı sektörde çalışan toplam iş görenlere oranı 2003 te 0,03 iken 2004 te 0,01 ve 2005 te 0,008 olmuştur. 14 Sektörlerin incelenmesinde KOBĐ lerin çalışan iş görenleri karşılaştırıldığında 2003 yılı 2004 yılına göre daha çok işçi çalıştırmış aynı şekilde 2005 yılı da 2003 yılının gerisinde kalmıştır. Özetlenecek olursa KOBĐ ler 2003 yılındaki başarısına 2004 ve 2005 te ulaşamamış hatta gerilemiştir. Oysa ki, KOBĐ lerden beklenen, ekonomik büyüme içerisinde olan Azerbaycan ekonomisindeki bu büyümenin gerisinde kalmamış olmasıdır. KOBĐ ler ile ilgili bu sektörel gösterici sonucu KOBĐ ler ekonomide beklenen ağırlığa ulaşamadığı gibi gelişme eğilimi yerine düşüş eğilimi içerisindedir 14 Azerbaycan Deblet Statistika Komitesi, AZERBAYCAN DA KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLĐ ĐŞLETMELERĐN SORUNLARI Ekonomide önemli yeri olan ve sanayileşme çabalarında çok önemli katkıları olan küçük ve orta ölçekli işletmelerin çözümlenmesi gereken birçok sorunları bulunmaktadır. Bu sorunlar incelendiğinde, bu işletmelerin öncelikle sosyal, siyasal veya zor koşullar ile rekabet, teknolojik gelişim bölgesel farklılıklar gibi faktörlere bağlı olarak kendi kontrolleri dışında oluşan şartlardan fazlası ile etkilendiklerini görmek mümkündür. 15 sorunların bir kısmı ise, işletmelerin kendi özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Özellikle, bu işletmelerde, geleneksel kuralların ve babadan oğla geçen yönetim anlayışının hâkim olduğu gözlenmekte olup örgütlenmede başarısızdırlar. Sermaye yapılarının yetersiz olması, üretim için uygun bir yerleşim alanına sahip olmamaları, finansman sağlanmasında, üretim ve pazarlama faaliyetlerinde etkili olmamaları da, gelişmelerini etkileyen faktörler olarak sayılabilir. 16 Yönetim sorunları, küçük ve orta ölçekli işletmelerde, işletme yönetiminin bilgi, tecrübe ve eğitim yetersizlikleri bulunmakta ve bütün işletme fonksiyonları bir veya birkaç kişi tarafından yerine getirilmektedir. Bu durum işletmenin yönetim fonksiyonunun yerine getirilmesinde sakıncalar ortaya çıkarmaktadır. Özellikle işletmedeki bütün fonksiyonların tek kişi tarafından yerine getirilmeye çalışılması, bu işletmelerin değişen Pazar ve ekonomik şartlarda işletme yöneticisinin işini zorlaştırmaktadır. 17 Küçük ve orta isletmelerin önemli sorunlarindan birisi de ürettm ile ügilidir. Her seyden önce küçük ve orta ölçekli isletmelerin hammadde bulma konusunda ciddi sorunlar vardir. Özellikle bu isletmelerdeki finans zorlugu, ucuz ve kaliteli hammadde teminini kisitlamakta ve bu durum sonucu bu isletmelerde üretim düsük olmakta ve ürünlerin kalitesi etkilenmektedir. Bu etkilenme sonucu ürettigi ürünü pazarlayamayan kär saglayamayan küçük ve orta ölçekli isletmeler hammadde piyasasina giremeyecek veya hammadde alamayacak ve böylece üretim tekrar düsecektir. 18 Personel ve Egitim Sorunlari Küçük ve orta ölçekli isletmelerin önemli sorunlarindan birisi de nitelikli eleman bulamama ve egitim sorunudur. Nitelikli eleman bulmadaki sikintilar, bu isletmelerin planlama, standart, üretim, kalite kontrolü gibi evrelerde, yeterli etkiyi 15 DĐE, Türkiye Đstatistik Yıllığı, 1997, s Balak, Sedat, Küçük Sanayinin Yerleşim Sorunları, Küçük Sermayecinin sorunları Semineri; Đstanbul,1998 s Özdemir, Mahmut, Türkiye Orta ve Küçük Đşletmelerin Sorunları, TOBB Đktisat Dergisi, 1990, s DIE; a.g.e.,s

330 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process göstermemelerine ve istenilen rekabet gücüne ulasamamalarina neden olmaktadir. Personel ve egitim sorunu küçük ve orta isletmeler için ayri bir dönem tasimaktadir. Bu isletmelerin çogu k ez ayni isi yapmamalari istihdam edilecek personelin çok yönlü olmasini zorunlu kilmaktadir. 19 Söz gelimi; degisik imalat yapan bir endüstri kolunda çalisanlarin bir gün montajda, bir gün torna - tesviyede, bir gün kaynak islerinde çalisabilecek niteliklere sahip olmalari gerekmektedir. Bu isletmelerin genellikle emek yogun isletme olmasi nitelikli eleman ihtiyacini arttirmaktadir. Teknoloji Sorunlari Küçük ve orta ölçekli isletmelerin sorunlarindan bir digeri ise teknoloji sorunlaridir. KOBI'ler içinde bulunduklari finansman yetersizlikleri nedeniyle teknolojiyi takip etmekte zorluk çekmektedirler. Teknolojik düzeylerinin geri olmasi nedeniyle uluslar arasi pazarlar da siparis alamamaktadirlar. Bu nedenle fason imalat türünde imalat gerçeklestirmektedirler. 20 Pazarlama Sorunlari Bir isletmenin varligini sürdürebilmesi için ürettigi mal ve hizmetlerin satilmasi devamliliginin saglanmasi gerekir. Ancak, mevcut sartlarda bu isletmelerin çogu ürettikleri mallari satmamakta, bu nedenle genellikle atil kapas ite ile çalismaktadir. Bu durumda kit olan kaynaklari israf edilmesine neden olmaktadir. Pazarlama sorunlarının diğer bir kaynağı ise bu işletmelerin Pazar araştırmalarını gerekli şekilde yapmamalarıdır. Çünkü KOBĐ lerin Pazar araştırması yapma imkânları yok denecek kadar azdır. Bu nedenle bu işletmeler pazarda oluşan değişmelerden zamanında haberdar olmamakta ve talepteki değişmelere karşısında esnek olmadıklarından hata yapma ihtimalleri artmaktadır. Türkiye de küçük ve orta ölçekli işletmelerin pazarlama sorunları incelendiğinde bu işletmelerin pazarlama sorunlarının genel ekonomiden ve işletme bünyesinden kaynaklandığı görülmektedir. Finansman Sorunları Küçük ve orta ölçekli işletmelerin en önemli sorunlarından biri olarak kabul edilmektedir. Bu işletmelerin finansman sorunları yatırım döneminde başlamakta ve işletme döneminde devam etmektedir. Küçük ve orta ölçekli işletmelerin finansman kaynakları sınırlı, kredi temini zor ve kredi faizi bu işletmelerin gücüne oranla çok yüksektir. Bunun yanında daha çok büyük işletmelere hitap eden sermaye piyasalarından yararlanma imkânları da sınırlı kalmaktadır. 19 DIE; a.g.e.,s Kesici, Ilhan, KOS'larin Bati ülkelerindeki Yeri Önemi ve Bu Isletmelerin Uluslar arasi Pazardaki Rekabet Sartlari, ASO Dergisi 1992, s.7 Azerbaycan daki 2002 yılında kanunlaşan ve 2002 ile 2005 yıları arasında uygulanması kararlaştırılan KOBĐ lerin büyüme gelişmesini içeren yasa maalesef istenilen başarıyı elde edememiştir bu başarısızlığın en önemli nedenleri; KOBĐ lerin önünde duran sorunların ve problemlerin çözüme ulaştırılamamış olması, küçük ve orta ölçekli yatırımcıların bu sahaya ilgisi çekilmemiş olması, Azerbaycan da menkul kıymetler borsasının etkin ve verimli bir çalışma düzenine kavuşamamış olması, cumhuriyetin yeni olması ve sürekli yeniliklere koşulması bu sahaya verilen önemin ve ilginin gösterilememiş olması 21 bu iş yerlerine ilgi duyan işadamlarının güçsüz ve birikimli işadamı olmamaları, gereken ilgi, yardım ve desteği bulamamış olmaları, bölgelerin ekonomik olarak zayıf olması buralarda işyeri açacak olanları başarısız olacakları konusunda ön yargılı olmalarına neden olmakta, motivasyon noksanlığı nedeni ile küçük ve orta ölçekli işletmelere ilgi duyan müteşebbisler bu sahaya yönlendirilememekte, işyerlerinin açılış, yer bulma, işe başlama, hammadde ve malzeme alımı, üretim ve satış ile personel temini aşamalarında karşılaştıkları sorunlar, özellikle finansal gereksinimler yeterince çözüme kavuşturulmamıştır yılı veri ve bilgileri ile 2004 veri ve bilgileri karşılaştırıldığında yine 2005 ile 2003 veri ve bilgileri mukayese edildiğinde bu sonuçlara ulaşılmaktadır. 7. SONUÇ Azerbaycan ekonomisi sürekli büyüme trendin de olan, düzenli petrol ihracatını yürüten, altyapı yatırımlarını yenileyen eksiklerini gideren, yeni yatırımları gerçekleştiren, dış yatırımcıları ülkesine çeken, küreselleşen dünya ile bütünleşmeye çaba gösteren, dost ve komşu ülkeler ile iş ilişkilerini ekonomik ortaklıklarla geliştiren, fert başına düşen geliri arttırmayı amaçlayan çok yoğun çaba ve çalışmaları başarı ile yürüten bir cumhuriyettir. Bu olumlu tablo içerisinde, KOBĐ lerin petrol dışı sanayinin gelişmesi, özellikle, yan sanayinin kurulmasında önemli rollerin olduğu unutulmamalıdır. KOBĐ lerin müteşebbislerini motive etmek onları yatırıma ve çalışmaya yöneltmek için daha güncel, çekici ve teşvik edici önlemler alınmalı, devlet desteği ve kolaylıklarının, finansal çözümlerin sağlanması konusunda gerekli yasaların çıkartılması gereklidir. Tarım, turizm, sanayi de KOBĐ lerin bölgesel dağılımı esas alınarak yaygınlaştırılması ve örgütlenmesi yakın gelecekte Azerbaycan Ekonomisi için zorunlu önlemlerden en önemlisini oluşturmaktadır. 21 Zengin, Eyüp, Kemalov Nesimi, Küreselleşme sürecinde Azerbaycan da KOBĐ ler, Bakü, s,14 810

331 СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ АМОРТИЗАЦИОННОЙ ПОЛИТИКИ В НЕФТЕГАЗОДОБЫЧЕ У.Я. ГУСЕЙНОВА Сумгаитский Государственный Университет Сумгаит / АЗЕРБАЙДЖАН SUMMARY Azerbaijan Republic is experiencing transition to the market economy at the moment. In such conditions an improvement of economical mechanism of rational resources usage become very important. The main problem of the economical strategy of public production development is the cardinal speeding up the production innovations, based on modern techniques and technology. All these problems are urgent for the oil industry of the republic, because development of the oil industry has direct influence on the development of all the other industry branches. В настоящее время в Азербайджанской республике происходит процесс перехода к рыночной экономике. В этих условиях важное значение приобретает дальнейшее совершенствование экономического механизма рационального использования всех ресурсов. Коренной вопрос экономической стратегии развития общественного производства на современном этапе это кардинальное ускорение обновления производства на базе современной техники и технологии. Все эти проблемы актуальны для нефтяной промышленности республики, ведь от её развития зависит развитие всех остальных отраслей промышленности. Кроме того, около половины доходной части бюджета республики восполняется за счёт деятельности нефтяной промышленности. В настоящее время началась разработка нового плана мировой энергетической отрасли. Отметим, что переход энергетической отрасли к новым методам работы будет определяться тремя основными параметрами: глобальностью, новыми технологиями и устойчивостью развития. Нефтяная промышленность имеет ещё один специфический характер это отрасль не национальная, а скорее всего интернациональная, т.е. сегодня транснациональные нефтяные компании ведут работы в разных регионах мира. И этот процесс не обошёл и нашей республики. Сегодня в нашей республике действуют многие нефтяные компании мира, и это ставит различные задачи перед экономистами республики, одной из которых является совершенствование амортизационной политики. Повышение эффективности общественного производства на основе ускорения темпов научно-технического прогресса и применения интенсивных методов ведения хозяйства является важным моментом перехода экономики республики к рыночным отношениям. Эта задача имеет большое значение для нефтяной промышленности, так как около половины доходной части бюджета республики формируется именно деятельностью этой отрасли. Необходимо отметить, что повышение эффективности производства в нефтяной промышленности связано с дальнейшим развитием техники и технологии добычи нефти на эксплуатируемых месторождениях. При этом важное значение приобретает проектирование таких систем разработки (доразработки), которые обеспечивали бы стабилизацию или даже рост добычи нефти на новых (старых) месторождениях при высокой экономической эффективности. Нефтяная промышленность это капиталоёмкая отрасль, так как удельный вес основного капитала в производственных фондах составляет около 95-98%. И в этой связи улучшение использования основных капиталов в нефтяной промышленности приобретает важное значение. Поэтому для поддержания их в работоспособном состоянии и проведение работ по их реконструкции и модернизации требует особого исследования амортизационной политики нефтяной промышленности. Особенности формирования и использования основных фондов реализуются специфическими условиями нефтяной промышленности. Первая главная особенность нефтяной промышленности заключается в том, что в большей степени на уровень эффективности использования основных фондов в традиционной системе оценочных показателей влияет природный фактор. Вторая особенность выражается постоянным ростом трудоёмкости производства (добычи нефти) в силу прогрессирующей обводнённости её и, как следствие, снижением фондоотдачи. Третьей особен- 811

332 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process ностью нефтяной промышленности является то, что преобладающая масса основных фондов формируется не путём приобретения их со стороны, а созданием «на месте», в сфере деятельности самого объединения. Также отметим, что использование осуществляется в системе их создания. Четвертой особенностью является то, что ежегодно вводится большое количество новых объектов, и вновь вводимые основные фонды осваиваются в короткие сроки. Пятая особенность образования и использования фондов: постоянная растущая масса основных фондов и формирование их стоимости. Амортизация представляет собой плановое погашение стоимости основных капиталов по мере износа путём перенесения её на производимую продукцию или услуги. Её осуществляют с целью накопления денежных средств для последующего восстановления основных капиталов. Эти средства накопляются путём ежемесячных амортизационных отчислений, включаемых в себестоимость продукции. При реализации продукции амортизационные отчисления превращаются в денежную форму и образуют амортизационный фонд. Согласно действующей методике начисление амортизации скважин производится по норме 6,7% в год из расчёта погашения их первоначальной стоимости за 15 лет. Необходимо отметить, что в каждой стране существуют свои методики покрытия капитала, но все они сочетают один или более вид списывания затрат: равномерное списывание; суммирование цифр лет и убывающий баланс. Независимо от используемого метода, амортизация в каждом году (t) рассчитывается согласно формуле: амортизация равна коэффициенту амортизации, умноженная на амортизируемую стоимость основных средств. Все три формы амортизации отличаются по коэффициенту и по амортизируемой стоимости. Но все они по общей накопленной величине амортизации дают капитализированные инвестиции за весь проектный период [1]. Базовые уравнения для каждого метода выглядят следующим образом: 1) равномерное списывание: 1 D= ( C SV ) (1) n 2) суммирование цифр лет: Y D= ( C SV ) (2) SYD 3) убывающий баланс: DB D= BV (3) n где D - амортизация в t -ом году; C - балансовая стоимость капитальных инвестиций; SV - ликвидационная стоимость (обычно нуль); n - число лет амортизации; Y - число лет, оставшихся для амортизации; SYD - сумма цифр лет; DB - фактор убывающего баланса; BV - балансовая стоимость за вычетом начисленной амортизации, перешедшая с прошлого года. Отметим, что распределение амортизации во времени различно во всех трёх случаях. Изменение ценности денег во времени оказывает влияние на величину амортизации в каждом случае. Ускоренные начисления амортизации дают следующие методы: сумма цифр лет и убывающий баланс. В нашей экономической практике применяется равномерное списывание капитальных затрат в зависимости от срока службы оборудования. Одним из основных показателей, определяющих величину нормы амортизационных отчислений, является срок службы основных средств [2-5]. Последний может быть определен путём обследования технического состояния основных фондов, их экспертной оценки, обобщения массовых данных о выбывающих основных средствах, а также путём расчёта экономического срока работы оборудования. Сущность метода определения срока службы основных средств по их техническому состоянию заключается в установлении износа отдельных элементов оборудования и расчёта на их основе средневзвешенного процента износа в целом по объекту. Приведённый метод определения срока службы основных средств устанавливает лишь текущее состояние износа, в то время как для определения срока службы необходимо также знать и конечный процент износа, при котором прекращаются эксплуатации основных средств. Также отметим, что специальное обследование износа отдельных элементов оборудования потребует значительных затрат труда и времени, и поэтому неудобно для установления среднего срока службы по большому количеству основных средств, которые имеют место в нефтяной промышленности. Метод расчёта срока службы путём экспертной оценки базируется на нормативном 812

333 II International Congress среднем сроке службы основных фондов и предполагаемым остаточным по экспертным оценкам. Однако, в нефтепромысловой практике нормативный срок службы основных средств не установлен, а экспертная оценка затруднительна ввиду большого количества объектов, подлежащих обследованию, и субъективности такой оценки. Расчёт экономического срока службы основных средств является, по нашему мнению, наиболее правильным методом. С увеличением срока службы основных средств снижается их производительность и возрастают затраты на капитальный ремонт. Поэтому наступает такой период в использовании основных средств, при котором дальнейшее продолжение их работы становится не экономичным, и целесообразно заменить их новыми основными средствами. Обычно продолжительность работы основных средств, определяемая по экономическим показателям, меньше продолжительности их работы, устанавливаемой по физическому износу. Отметим, что амортизационные отчисления скважин имеют свои особенности: 1. Первоначальная стоимость погашается независимо от того, действует скважина или нет. 2. По скважинам, первоначальная стоимость которых уже погашена, но продолжающим действовать, амортизация в части погашение их стоимости не начисляется. 3. Скважины, из которых были добыты нефть или газ, но которые невозможно ввести в эксплуатацию, подлежат временной консервации. 4. Дополнительные затраты по углублению скважины также амортизируются на протяжении 15-летнего периода. При этом срок исчисляется с начала эксплуатации её с нового горизонта. Отметим, что по окончании бурения и испытания на приток нефти или газа они включаются в состав основных фондов нефтегазодобывающих управлений. Стоимость скважин не содержат стоимости наземного и подземного оборудования станков-качалок, фонтанной и компрессорной арматуры, насоснокомпрессорных труб и штанг. Это оборудование образует самостоятельные объекты основных средств. Действующий порядок начисления амортизации нефтяных и газовых скважин предусматривает в строгой форме восстановление первоначально затраченных средств на их сооружение. Дело в том, что при составлении финансовых планов нефтегазодобывающих предприятий и определения его ресурсов для финансирования капитальных вложений большое значение имеет расчёт предстоящего исчисления амортизации. Он должен охватить все основные фонды предприятия. Нефтегазодобывающие объединения планируют амортизационные отчисления по скважинам и отдельно по остальным основным средствам. Ускорение обновления производственного аппарата отрасли является комплексной экономической проблемой, решение, которой требует коренной перестройки инвестиционной политики с тем, чтобы концентрировать средства, прежде всего в таких приоритетных направлениях воспроизводства основных производственных фондов, как обновление их активной части. Необходимо отметить, что обновление фондов должно реализовываться на планомерной основе и быть взаимосвязано с соответствующими пропорциями воспроизводственной структуры капитальных вложений. Новый подход в инвестиционной политике (под амортизацией также понимается внутренний инвестиционный источник) заключается в совместном решении задач оптимизации воспроизводственной структуры капитальных вложений и форм воспроизводства основных производственных фондов, т.е. оптимизации пропорций между частичным возмещением основных фондов путём их капитального ремонта и модернизации и полным возмещением, путём обновления в результате замены. Заметим, что термин «производственные фонды» в западных источниках экономической литературы не употребляется, а вместо него употребляется термин «капитальные блага» или «инвестиционные товары». Сегодня в нефтяной промышленности средства, накопленные в амортизационном фонде, недостаточны для реализации воспроизводственной политики в этой отрасли и поэтому необходимо совершенствовать амортизационную политику. Для этого необходимо воспроизводственную политику увязать с себестоимостью продукции (где в некоторых статьях накапливаются денежные средства для амортизации капитальных благ), с прибылью нефтегазодобывающих предприятий, а также с привлечением местных и иностранных инвестиций. 813

334 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process ЛИТЕРАТУРА 1. Г.А.Сафаров. Экономические проблемы эффективности производства в нефтегазодобыче и методы их решения. Баку, Эльм, 1997, с. 2. Артур Томпсон, Джон Фориби. Экономика фирмы. Пер. с англ. М.: изд. «БИНОМ», 1998, с Зазовский Ф.Я. К вопросу учёта состояния износа оборудования в отрасли. М.: ВНИИОЭНГ, РНЭС. Экономика нефтяной промышленности, 1983, 8, с Пиндайк Р., Рубинфельд Д. Микроэкономика. Сокращ. пер. с англ. (науч. ред.: Борисович В.Т., Полторович В.М., Данилов В.И. и др.) М., Экономика Дело, 1992, с. 5. Стародубцова Б.А., Максимова С.Г. Определение амортизации скважин при обосновании систем доразработки нефтяных месторождений. М.: ВНИИОЭНГ, РНЭС Экономика нефтяной промышленности, 1983, 8, с

335 BAZAR ĐQTĐSADĐYYATINA KEÇĐDLƏ BAĞLI QAFQAZ VƏ MƏRKƏZĐ ASĐYA ÖLKƏLƏRĐNDƏ ƏMƏK BAZARNIN ĐNKĐŞAF ETDĐRĐLMƏSĐ PROBLEMLƏRĐ Qəzənfər Salman oğlu SÜLEYMANOV Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası, Maşınqayırma sənayesinin iqtisadiyyatı və menecment kafedrası, i.e.d., professor Bakı / AZƏRBAYCAN XÜLASƏ Təqdim edilmiş məqalədə bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrdə əmək bazarının inkişaf etdirilməsi problemləri araşdırilır. Bu problemin həlli yolları təhlil olunaraq, bazaar iqtisadiyyatına keçid ölkələrində, o cümlədən Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrində əmək bazarında həm keçid dövrünə qədər və həm də bazaar iqtisadiyyatına keçiddən sonrakı dövrlər-də mövcud problemlər tədqiq olumuşdur. Nəticədə isə, inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsini, Qaf-qaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin özünün daha qabarıq xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla əmək bazarının inkişaf etdirilməsinin əsas isiqamətləri təklif edilmişdir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki,, qloballaşma prosesində dünya təsərrüfat sisteminin və beynəlxaq iqtisadi münasibətlərin formalaşmasında əsas amillərdən biri də əmək bazarıdır. Yəni, hər bir dövlətin milli iqtisadiyyatının hərtərəflı inkişafı, onun dünya ölkələrinə iqtisadi inteqrasiyası və beynəlxalq əlaqələri həmin ölkələrdə əmək bazarının necə təşkil edilməsindən bilavasitə asılıdır. Əks halda isə, bu ölkələrdə işsizlik problemlərinin yaranması və nəticədə işçi quvvəsinin beynəlxalq hərəkəti və beyin axını baş verər. Bu isə ölkə iqtisadiyyatının zəiflənməsinə və böhran halına düşməsinə gətirib çıxarar. Bu məqsədlə təqdim edilmiş məqalədə bazaar iqtisadiyyatı inkişaf etməkdə olan və inkişaf etmiş ölkələrdə əmək bazarının problemləri araşdırilır. Bu problemin həlli yolları təhlil olunaraq, bazaar iqtisadiyyatına keçid ölkələrində, o cümlədən Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrində əmək bazarında həm keçid dövrünə qədər və həm də bazaar iqtisadiyyatına keçiddən sonrakı dövrlərdə mövcud problemlər tədqiq olumuşdur. Bu məqsədlə aparılmış təhlillər göstərdi ki, bazaar iqtisadiyyatına keçid ölkələrində əmək bazarı inkişaf etmiş ölkələrin əmək bazarından fərqlənir. Bu fərqi formalaşdıran əsas xüsusiy-ətlərdən ən başlıcası həmin ölkələrdəki dövlət siyasəti olmuşdur ki, bu siyasətlə yaradılmış adət isə bəzi ölkələrdə hətta milli mentalitetə çevrilmişdir. Bu xüsusilə, Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrində özünü daha qabarıq göstərmişdi. Digər mühüm xüsusiyyətlər peşə və ali məktəb məzunlarına müəyyən müddətə təyinat verilməsi, bəzi sahələrdətikinti, mədən, məhsul yığımı və s. olan xüsusiyyətlər idi. Lakin, zaman keçdikcə əmək bazarındakı bu siyasət insanları rüşvətxorluğa sürüklədi. Çünki, insanların daimi dəyişən tələbatı ilə dövlətin tələbi üst-üstə düşmürdü. Səbəbi isə odur ki, hər bir işçi dövlətin istəditi qədər yox, özü istədiyi yerdə, istədiyi qədər işləmək və s. arzusu idi. Digər tərəfdən bu və bir sıra amillər son nəticədə işçilərin əmək məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olurdu. Bunun müsbət tərəfi işsizlik təhlükəısinin çox az olması olsada, insan faktoruna az qiymət verilməsi idi. Bu isə, ölkələrin bazaar iqtisadiyyatına keçməsinə çətinlik törədirdi. Nəticədə isə bu ölkələrin əmək bazarında problemlər yaranırdı. Lakin, bazaar iqtisadiyyatına keçiddən sonar, digər sivil ölkələrdə olduğu kimi, Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələri də əmək bazarına sahib olmaq üçün ilk növbədə bazar iqtisadiyyatını inkişaf etdirməyi qarşısına məqsəd qoydu. Đşçi qüvvəsinin strukturunda dəyişikliklər özünü göstərdi. Bu ölkələrdə kənd təsərrüfatı və sənaye ilə yanaşı xidmət sektoru da əhəmiyyətli sahələrdən birinə çevrildi. Məhz bunun nəticəsidir ki, son illərdə bu ölkələrdə sahələr- sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət üzrə işçi qüvvəsinin xüsusi çəkisi uyğun olaraq Azərbaycanda 7%, 41% və 52% ; Gürcüstanda 20%, 40% və 40%; Qazaxıstanda 30%, 20% və 50%; Qırğızıstanda 15%, 55%, və 30%; Tacikstanda 7,5 %, 67,2%, və 25,3% və s. təşkil etmişdir (cədvəl 1). Tədqiqatlar göstərdi ki, bazaar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrdə əmək bazarının digər bir xüsusiyyəti də dövlətin müdaxiləsini tamamilə, yaxud onun müəyyən müddətdə qarışmasını inkar etmək deyildir. Yəni, ölkədəki mövcud sərvətlərdən asılı olaraq müdaxilənin növü və həcmi dəyişə bilər. Beılə ki, ölkədə işsizlik səviyyəsi böhran həddində deyilsə, dövlətin əmək bazarına müdaxiləsi arzu olunan hal deyil. Bu halda o daha çox nəzarətedici rol oynamalıdır. Əks halda isə, yəni 815

336 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process işsizlik social qarşıdurma və s. hallara gətirib çıxarsa dövlətin əhaliyə sosial qayğısı əhəmiyyətlidir və müəyyən müddətdə müxtəlif nəticələr verə bilər. Cədvəl 1. Keçid iqtisadiyyatlı bəzi Qafqaz və Asiya ölkələrində işçi qüvvəsinin strukturu Ölkələr Đşçi qüvvələri (mln. nəfər) Sənaye sahəsi üzrə işçi qüvvəsi (%) Kənd təsərrüfatı üzrə işçi qüvvəsi (%) Xidmət üzrə işçi qüvvəsi (%) Azərbaycan 3, Gürcüstan 2, Ermənistan 1, Qazaxıstan 8, Qırğızıstan 2, Rusiya 71,8 22,7 12,3 65 Tacikistan 3 7,5 67,2 25,3 Özbəkistan 11, Bu mənada keçid iqisadiyyatlı dövlətlərdə də əmək bazarına dövlətin müdaxiləsi məqbul hal hesab oluna bilər. Lakin, bu müdaxilə tədricən azaldılmalı, minimuma endirilməli və nəticədə isə bu ölkələrdə bazaar münasibətlərinin formalaşmasını sürətləndirmək lazımdır. Bununla yanaşı, əmək bazarının təkmilləşdirilməsi və əhalinin məşğulluğunun artırılması üçün sahibkarlıq fəaliyyətinin genişlənməsi, struktur islahatların həyata keçirilməsi, özəlləşdirmənin aparılması, nəticədə isə əhalinin özləri-özlərini işlə təmin etməsinə şərait yaratmaq böyük əhəmiyyətə malikdir. Bundan başqa əmək bazarının səmərəlı fəaliyyəti üçün ən mühüm amillərdən biri orada sağlam rəqabətin nə dərəcədə mövcud olmasıdır. Rəqabətin yaranması üçün isə keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə olduğu kimi, Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrində görülməsi lazım olan əsas ədalət prinsipini gözləməklə həyata keçirilən özəlləşdirmədir. Əmək bazarının səmərəli təşkili ölkədə işsizlik probleminin həllini sürətləndirər və onun səviyyəsini minimuma endirər. Tədqiqatlar göstərdi ki, digər ölkələrdə olduğu kimi, Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrində də işsizlik problemı mövcuddur və qalıcı xarakter daşıyır. Mütəxəsislər bunu əmək bazarında elastikliyin kifayət qədər olmaması ilə izah edirlər. Đşsizliyin aradan qaldırılmasında dövlət mühüm rol oynayır. Bu halda dövlət əsasən iki növ siyasətdə öz müdaxiləsini edir: passiv və aktiv siyasət. Aktiv siyasət dedikdə işsiz əhalinin yenidən işə qayıda bilməsinə yardım etmək, onların özləri-özlərini işlə təmin edə bilməsinə kömək göstərməyi başa düçülür. Ölkədə iqtisadi çətinliklərin baş qaldırdığı ilk dövrlərdə adətən passiv siyasətə üstünlük verilir. Yəni, işsiz qalmış insanlara müəyyən qədər nəğd yardımlar göstərilməklə onların gəlirlərinin çox kəskin şəkildə azaldılmasının qarşısı qismən alınmış olur. Digər tərəfdən isə nəğd yardımların göstərildiyi müddətdə fərqlər hansısa yeni bir ixtisasa sahib ola bilər, yaxud başqa bir ərazidə iş tapa bilər. Həmçinin hər bir işsiz insana öz qabiliyyəti və işləmək imkanlarını ən yaxşı onun özü bilər və necə hərəkət etməli olduğuna da bəzən ən düzgün qərarı dövlət agentlikləri yox, fərdin özü verir və dövlətin müdaxiləsi daha az olur. Lakin, bu siyasət uzun müddətdə insanların iş axtarma istəklərini azalda bilər. Nəticədə isə yardımların öz hədəflərinə çatmaması halları da baş verə bilər. Passiv siyasətin digər mənfi cəhəti də odur ki, o gizli iqtisadi fəaliyyətə zəmin yara bilər. Yəni eyni bir insanın həm qeyrirəsmi iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olub gəlir əldə etməsi, həm də işsiz kimi dövlətdən müavinət alması tamamilə mümkün haldır. Bundan fərqli olaraq aktiv siyasətdə işçi bu siyasətdə verilmiş müddəalara əsasən iş tapa bilər və ya işçi müvəqqəti işlə təmin oluna bilər və s. Digər tərəfdən isə aktiv siyasət passiv siyasətdə yaranan neqativ halların olmasına imkan vermir. Lakin bu siyasəti həyata keçirmək daha çətindir və çox xərc tələb edir. Deməli, hər bir siyasətin həm mənfi, həm də müsbət tərəfləri vardır. Bu iki siyasətin hər birindən inkişaf etmiş ölkələr istifadə edib və hal-hazırda da istifadə etməkdədir. Lakin, bu ölkələrdə də son illərin məlumatlarına görə hələdə işsizlik problemi mövcuddur (cədvəl 2). Cədvəl 2-dən görünür ki. son illərdə işsizlik səviyyəsi uyğun olaraq Fransada 9,1 %, Almaniyada 9,8 %, Đsveçdə 4 %, Đsveçrədə 1,8 %, ABŞ-da 6 %, Tükiyədə 10,8 % və s. təşkil edir. Bu mülahizələri keçid iqtisadiyyatlı ölkələr üçündə, o cümlədən Qafqaz və Asiyanın bazaar iqtisadiyyatına keçid dövlətləri üçün də söyləmək olar. Tədqiqat nəticəsində məlum oldu ki, bu ölkələrdə işsizliyin səviyyəsi çox böyük limitdə dəyişir (cədvəl 3). Cədvəl 3-dən göründüyü kimi, Azərbaycanda 16%, Gürcüstanda 17 %, Ermənistanda 20%, Qazağıstanda 8,8%, Qırğızıstanda 7,2%, Tacikstanda 40%, Özbəkistanda 10 % və s. təşkil etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, işsizliyin səviyyəsi inkişaf etmiş ölkələrdə 4-12 %, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə % təşkil edir. Beləliklə, işsizliyə qarşı aktiv və passiv üsullarla mübarizə aparılmasına baxmayaraq o dünyanın bütün ölkələrində az və ya çox dərəcədə mövcuddur və onunla daimi mübarizə aparılır. Lakin, burada daha çox problemlərin özü ilə deyil, onu doğuran səbəblərlə mübarizə aparmaq daha səmərəlı və əsaslı nəticələr verə bilər. 816

337 II İnternational Congress Cəvəl 2. Bəzi Avropa ölkələrində işsizliyin səviyyəsi Ölkələr Đşsizlik səviyyəsi (%) Ölkələr Đşsizlik səviyyəsi (%) Fransa 9,1 Đsveçrə 1,8 Almaniya 9,8 Avstriya 4,8 Böyük 5,2 Belçika 7,2 Britaniya Đtaliya 9,1 Danimarka 5,1 Đspaniya 11,3 Finlandiya 8,5 Portuqaliya 4,7 Yunanıstan 10,3 Đsveç 4 Türkiyə 10,8 Cədvəl 3. Bəzi keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə işsizliyin səviyyəsi Ölkələr Đşsizlik səviyyəsi (%) Ölkələr Đşsizlik səviyyəsi (%) Azərbaycan 16 Belorusiya 2,1 Ermənistan 20 Bolqarıstan 18 Gürcüstan 17 Ukrayna 3,8 Qazaxıstan 8,8 Macarıstan 5,8 Qırğızıstan 7,2 Latviya 7,6 Rusiya 7,9 Moldova 8 Tacikistan 40 Polşa 18,1 Özbəkistan 10 Ruminiya 8,3 Dünya təsərrüfat sisteminin iqtisadi praktikası sübut etmişdir ki, tam işsizliyi təmin etmək çətindir, daha doğrusu mümkün deyil, Buna görədə iqtisadçılar belə hesab edirlər ki, işsizliyin səviyyəsi 1-3 %-dək olduqda demək olar kı, qənaətbəxşdir, 5 %-li işsizlikdə də iqtisadiyyat normal ola bilər. Lakin, işsizliyin səviyyəsi 7 % və bundan çox olduqda, bundan qaçmaq lazımdır, Bu artıq social təhlükəli səviyyədir. Dünya təsərrüfat sistemində işsizliyin 2 halı mövcuddur: insanların işsizliyi və iş yerlərinin işsizliyi. Yəni, insanlarla birlikdə iş yerləri olmayan və iş yerləri boş olanlar nəzərdə tutulur. Adətən, bazaar iqtisadiyyatlı ölkələrdə işsiz insanların sayı onların tələbatına uyğun olmayan iş yerlərindən qat-qat çoxdur. Lakin keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə bu əksinədir. Deməli, işsizlik ümumiyyətlə iqtisadiyyatın durumu ilə şərtləndirilir. Tədqiqatlar göstərir ki, işsizliyin səbəbi 3 əsas amillə izah edilir: 1. Đşsizlik- həddindən artıq əmək haqqının aşağı olmasının nəticəsidir (Filips əyrisi); 2. Đşçi qüvvəsinə olan tələbatın aşağı olması; 3. Əmək bazarında yaranan problemlər. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (BƏT) (bu təşkilat 1919-cu ildə yaradılıb, 170-dən çox üzvü var və iqamətgahı Cenevrədir) sənədlərində göstərilir ki, işsiz sayılan şəxs işləməyi bacarır, və istəyir, sərbəst, fəal şəkildə iş axtarışı ilə məşğul olur. Lakin, hər şeydən əvvəl boş yerlərin və ya kifayət qədər peşə hazırlığı olmadığından işə düzələ bilməyənlərdir. Digər tərəfdən isə, onlar 4 həftə ərzində iş axtarırlar və ya artıq işə düzəliblər, lakin hələ işə başlamayıblar. Təhlillər göstərir işsizliyin təbii və məcburi forması mövcuddur. Đşsizliyin təbii forması özünü firiksion, könüllü və institutsional şəkildə göstərir. Firiksion işsizlik dedikdə işçi qüvvəsinin bir müəssisədən digərinə miqrasiya olması prosesi (öz bacarığını və gücünü yaxşı və daha faydalı işə qoymağa) başa düşülür. Bu inkişaf etmiş ölkələrdə iş yerlərinin strukturunda baş verən irəliləyişlərə uyğun olaraq əmək resurslarının paylanmasının təbii prosesini təcəssüm etdirir. Firiksion işsizliyin yüksək səviyyəsi əmək bazarının fəaliyyətinin yüksək effektivliyini göstərir. Buna baxmayaraq onu qeyd etmək lazımdır ki, kadrların böyük axınından milli iqtisadiyyata böyük zərər vura bilər. Bu itkilər öz növbəsində əmək resurslarının müvafiq işsizliyi üzündən iş vaxtının böyük itkiləri formasında baş verə bilər. Könüllü işsizlik dedikdə insanların o kontingentləri nəzərdə tutulur ki, öz xahişi ilə əmək fəaliyyətindən kənarlaşdırılıb və sadəcə olaraq işləmək istəmir. Təbii işsizliyin nisbəti formasına institutsional işsizlik və ya əmək bazarının infrastruk-turunu formalaşdıran işsizlik, eləcədə bu bazarda tələb və təklifi deformasiyalaşdıran amil olan işsizlik aiddir. Eyin zamanda, institutsional işsizliyə, işlə məşğul olmayan işçi qüvvəsini də aid etmək lazımdır. Məlumdur ki, işlərini itirmiş insanlar sosial yardıma ümüd edirlər və onu alırlar. Ğöstərilən yardımın səviyyəsi işsizin davranışına təsir göstərməyə bilməz. Nisbətən böyük müavinət işin axtarılma müddətinin uzaldılmasına səbəb ola bilər. Bu isə əməyin təklifinə həlledici təsir göstərə bilər. Deməli, işsizliyin səviyyəsinə müəyyən təsir göstərən amillərdən biri də təminatlı minimal əmək haqqı sistemidir ki, buda əmək bazarının çevikliyinə mənfi təsir ğöstərir. Eyni zamanda burada 2 cəhətə diqqət yetirmək lazımdır. Bir tərəfdən təminatlı minimal əmək haqqı məşğulluğun mümkün olmasını aradan qaldırır ki, buda işsizliyn artmasına səbəb olur. Digər tərəfdən isə bu cür minimal əmək haqqı səmərəsiz işləyən müəssisələrin sayının azalmasına müsbət təsir göstərir. Çünki əməyə ən az səviyyəli mümkün qiymət müəyyən etməklə dövlət dolayısı yolla müəssisələrin mənfəətli olmasının ən aşağı həddini müəyyənləşdirir. Bu müəssisələr isə istehsal amillərindən birinin- əməyin qiymətdən düşməsi hesabına mənfəət ala bilmirlər. 817

338 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Đşsizliyin digər bir növü isə məcburi işsizliyi yaradır. Bu texnoloji çevrilişlərlə əlaqədar olan, təsərrüfat fəaliyyətində baş verən dəyişikliklərlə, ictimai istehsalın sahə strukturunda irəliləyişlər və istehsal qüvvələrinin ərazi yerləşməsindəki dəyişikliklərlə izah olunur. Bu proseslərlə əlaqəda olaraq məcburi işsizliyin 3 formasını ayırırlar: texnoloji, struktur və regional. Texnoloji işsizlik bir-birini əvəzləyən istehsalın funksiyalaşdırılmasının texnoloji prinsipləri ilə bağlıdır ki, onlarında əsasını instrumentləşmə, mexanikləşmə, avtomatlaşdırma və kompüterləşdirmə təşkil edir. Struktur işsizliyin tərkibinə məşğul olmayan işçi qüvvəsinin o hissəsi daxildir ki, milli iqtisadiyyatın strukturunda baş verən dəyişikliklər nəticəsində onlar azad edilirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, ictimaiyyətdə social gərginliyin çox hissəsi bu işsizlikdən törəyir. Struktur işsizlik problemi dövlətin social-ictimai siyasətində həmişə diqqət mərkəzində olmalıdır və ilk növbədə o institutlarda ki, onlar əmək bazarına birbaşa təsir göstərir və struktur dəyişikliklərin həyata keçirilməsi ilə bilavasitə bağlıdır. Regional işsizlik bütölükdə tarixi, demoqrafiya, milli-mədəni, social-psixoloji xarakterli, kompleks faktorlarla əlaqəlidir. Buna görədə problemin həlli yerli inzibati-milli-ərazi hakimiyyət orqanlarının mərkəzlə əlaqəsinin sıx olması ilə əlaqədardır. Dörü işsizlik isə sərbəstliyə malikdir. O, təkrar istehsalın dövrü xarakterindən, istehsalın aşağı düşməsi mərhələlərindən asılı olur. Bu halda iqtisadiyyat aşağıdakı mərhələləri keçir: iqtisadi artım mərhələsində məşgulluq artır, aşağı düşmə məhələsində kəskin azalır, depresiya mərhələsində aşağı səviyyədə qalır və canlanma mərhələsində isə intensive olaraq sorulma gedir. Bu baxımdam bazaar iqtisadiyyatına keçid ölkələrində işsizliklə mübarizə problemində sahibkarlıq fəaliyyətini inkişaf etdirmək, yaxud onun səmərəli fəaliyyətinə şərait yaratmaqla (məsələn, vergi və investisiya siyasəti, vasitəsilə) bu problemin fundamental şəkildə həllinə nail olmaq olar. Burada əsas məqsəd ilk növbədə, işsizliyi azaltmaq və yeni iş yerlərinin azalmasını sürətləndirməkdir. Bütün bu təhlilləri ümumiləşdirməklə, eyni zamanda inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsini, Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin özünün daha qabarıq xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, işsizliyi doğuran təbii və məcburi səbəbləri təhlil etməklə əmək bazarının inkişaf etdirilməsinin əsas isiqamətlərini təklif etmək olar. Bu istiqamətlərə aşağıdakılar daxildir: - əmək bazarıini səmərəli təşkilində dövlətin həm aktiv (əhalinin özləri-özlərini işlə təmin etməsi), həm də passiv (işsiz qalmış insanlara müəyyən qədər nəqd yardımlar etmək) siyasətlərini işləyib hazırlamalı və həyata keçirməli; - struktur islahatlar aparmaqla sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəli təşkilinə nail olmaq üçün yeni vergi və investisiya siyasəti işlənib hazırlanmalı və həyata keçirilməli; - bütün sahələrdə sağlam rəqabət mühitini formalaşdırmaq üçün ədalətlik prinsipinə əsaslanan özəlləşdirmə siyasətini işləyib hazırlamalı və həyata keçirməli və s. Bu istiqamətlər üzrə əmək bazarının inkişaf etdirilməsinin ən mühüm və fərqli cəhəti ondan ibarətdir ki, iqtisadiyyat dövlətin üzərində deyil, insanların üzərində qurulur. Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrində əmək bazarının bu istiqamətlər üzrə inkişaf etdiril-məsi mövcud problemlərin fundamental həllinə səbəb olar. Nəticədə isə, yeni iş yerlkərinin açıl-ması sürətlənər, işsizliyin səviyyəsi azalar və Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin beynəlxalq iqtisadi münasibətlədə nüfuzu daha da artmış olar. 818

339 BAZAR MÜNASĐBƏTLƏRĐNƏ KEÇĐD ŞƏRAĐTĐNDƏ AZƏRBAYCANDA AQRAR SAHƏNĐN ĐNKĐŞAFI: NAĐLĐYYƏTLƏRĐ VƏ HƏLL EDĐLMƏSĐ PROBLEMLƏR HAQQINDA Đsa H.ALIYEV AMEA Đqtisadiyyat Đnstitutunun Aqrar münasibətlər şöbəsinin mudiri, i.e.d. Bakı / AZƏRBAYCAN XÜLASƏ Мəqаlədə bаzаr münаsibətlərinə kеçid şərаitində Аzərbаycаndа аqrаr sаhənin inkişаfı, nəzəri, iqtisаdi və sоsiаl bахımdаn ümumiləşdirilmiş, bu sаhədə əldə еdilən nаiliyyətlər yеkunlаşdırılmış və sаhə qаrşısındа durаn prоblеmlər sаdаlаnаrаq оnun həlli yоllаrı göstərilmişdir. Məqаlədə bu prоsеs gеdişi ölkəmizin mustəqillik qаzаndığı аndаn bаşlаyаrаq muаsir dövrə qədər mərhələlərlə tədqiq еdilmiş, bu sаhədə аpаrılаn iqtisаdi islаhаtlаrın gеdişi, оnlаrın nəticəsində əldə еdilən nаiliyyətlər, burахılаn nöqsаnlаr аrаşdırılаrаq аqrаr sаhənin bаzаr mехаnizminə uyğun tənzimlənməsi prinsipləri işlənilmişdir. Göstərilmişdir ki, hаzırdа аqrаr sаhə sоn оn illiklər ərzində ziddiyyətli və tədricən sаbit inkişаfа dоğru mеylli inkişаf еtmişdir. Bir sözlə аrtıq аqrаr sаhə yеni məzmunlu muhum sоsiаl-iqtisаdi bir hаdisə kimi fəаliyyətə bаşlаmışdır. Butun sаhələrdə оlduğu kimi bu sаhənin qаrşısındа durаn muhum prоblеmlər vаrdır. Bu prоblеmlər sоsiаl-iqtisаdi хаrаktеrlidirlər. Məhz məqаlədə bu prоblеmlərin həllinə dаir kоnkrеt fikirlər irəli surulmuşdur. Aqrar sahə iqtisadiyyatının elə sferasını təşkil edir ki, burada əhalinin gündəlik ərzaq və yeyinti məhsullarına olan tələbatının təmin edilməsi həyata kecirildiyindən onun daim dövlət himayəsi altında fəaliyyət göstərməsi zərurəti inkar edilməzdir. Məhz dövlətimizin müstəqilliyimizin ilk dövrlərində yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşması iqtisadiyyatın bütün sahələrində olduğu kimi, aqrar bölmədə də dərin və çoxşaxəli böhran meylləri ilə müşaiyət olunan aqrar islahatlarini özündə etiva etmişdir. Artıq ci illər ərzində aqrar sahədə islahatların birinci mərhələsi başa çatmışdır. Bu mərhələ daha çox aqrar islahatlarla bağlı qəbul edilən islahatlar paketini xarakterizə etsə də, yeni təsərrüfatçılıq formalarına yaşıl işıq yandırılması artıq özünü təsdiq etmişdir. Sonradan başlanan ikinci mərhələ isə, əslində mövcud olan dövlət və kollektiv kənd təsərrüfatı müəssisələrinin sürətli özəlləşdirilməsi ilə müşayət olunmuşdur. Sahənin nəinki özünün onun infrastrukturasında təkmilləşdirilməsi məsələlərini də özündə cəm etmişdir. Sonradan ölkədə keçirilən əsaslı islahatların gedişində aqrar sahənin və onun sahələrarası əlaqələrinin inkişaf mexanizminin bazar təsərrüfatçılığı sisteminin prinsipləri əsasında qurulması prosesləri əsasında qurulması prosesləri sürətləndi. Belə bir şəraitdə formalaşmaqda olan aqrar bazarında qərarlaşan struktur meyllərinin nəzarətdə saxlanmasına ehtiyac yarandı. Bu hər şeydən öncə aqrar sahədə bazar mexanizminin səmərəli fəaliyyətini təmin etmək üçün tənzimləmə tədbirlərinin tətbiqi ilə bağlı məsələlərin həlli zərurətindən irəli gəlmiş oldu. Əsaslı iqtisadi islahatlardan sonra iri kollektiv təsərrüfatlar formasında fəaliyyət göstərən kənd təsərrüfatı istehsalçılarınin məhsullarının alınmasını dövlət inhisarından azad etdi. Eyni zamanda, kənd təsərrüfatı məhsullarının konkret tədarükçülərə təhkimçiliyi, əsasən, aradan qaldırılmış oldu. Bu, aqrar sferada bazarın formalaşmasına və bir çox kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının tələbtəklif mexanizmi əsasında tənzimlənməsinə yol açmış oldu. Lakin bununla bərabər kənd təsərrüfatı məhsulları bazarında əlverişli rəqabət mühitinin yaradılması problemi hələ ki, gündəmdə qalır və həllini gözləyir. Aqrar sahənin keçid və iqtisadi bazar mexanizminin formalaşması şəraitində vəzifəsi mövcud iqtisadi inkişafı sabitləşdirmək (ərzaq təhlükəsizliyi, əhalinin işlə təmin olunması, kasıbçılığın aradan qaldırılması baxımından), cəmiyyətin sahə qarşısında qoyduğu məqsədə nail olmaq üçün keyfiyyət halını artırmaq, ən azı orta səviyyəli dinamik inkişaf və tarazlıq əldə etməkdir. Aqrar sahəyə son on illikdə nəzər yetirsək, ziddiyyətli və tədricən sabit inkişafa doğru meylini görmüş olarıq. Belə ki, Azərbaycanın kənd təsərrüfatı ölkənin 1991-ci il oktyabrın 18-də müstəqillik qazandıqdan sonrakı dövrdə yeni məzmunla mühüm sosial-iqtisadi şəraitdə fəaliyyət göstərməsi ilə xarakterizə edilir. 819

340 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Artıq aqrar sahə ölkədə iqtisadiyyatın bir çox sahələrinin inkişafına da ilkin zəmin yaradan sahələrdəndir. Bu sahədə 2005-ci ildə ölkənin ÜDM 9,0% istehsal olunmuş və burada iqtisadi fəal əhalinin 39,2%-i işləməkdədir. Dövlətlərarası iqtisadi əlaqələrin və beynəlxalq münasibətlərin, eləcə də xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafında bu sahə mühüm əhəmiyyətə malik olan sahələrdir. Belə ki, bu sahədə son on illikdə mühüm köklü dəyisikliklər baş vermişdir. Đqtisadiyyatın bazar münasibətləri əsasında qurulması, kənddə radikal aqrar islahatların həyata keçirilməsi, ələlxüsus ənənəvi təsərrüfat, idarəçilik forması olan sovxoz və kolxozların islahatı, onlara məxsus torpaq, malqara və əmlakın özəlləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsində mərkəzi planlaşdırma sistemi və məhsul alışı üzrə dövlət sifarişlərinin ləğv edilməsi, məhsulun alış qiymətlərinin sərbəstləşdirilməsi və s. göstərmək olar. Sovxoz və kolxozların ləğvi nəticəsində cü ildən respublikanın aqrar sahəsində 41 dövlət kənd təsərrüfatı müəssisəsi, 23 səhmdar cəmiyyəti, 125 sair dövlət təsərrüfatı, elmi-tədqiqat və tədristəcrübə təsərrüfatları, 61 sənaye və digər yardımçı kənd təsərrüfatı müəssisəsi, 49 icarə müəssisəsi, 1386 kollektiv müəssisəsi, 163 kənd təsərrüfatı istehsalı kooperativi, 397 kiçik müəssisəsi, 114 sair kənd təsərrüfatı müəssisəsi, 2665 kəndli-fermer təsərrüfatı (hüquqi şəxs yaradanlar), 29 kənd təsərrüfatına xidmət göstərən mexanikləşdirilmiş dəstə (aqroservislər) fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Aqrar islahatların aparılması nəticəsində kənd təsərrüfatı mövcud olmuş dövlət mülkiyyətinin ərsər hissəsi özəlləşdirilmiş və onun bazasında özəl və qeyri dövlət sahibkarlıq subyektləri yaradılmışdır. Bu dşvrdə kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrinin 6,0%-i dövlət kənd təsərrüfatı müəssisələrinin, 12,0%-i kəndli (fermer) təsərrüfatlarının, 7%-i kollektiv təsərrüfatların, 2%-i icarə və kiçik müəssisələrin, 3%-i istehsal kooperativlərinin payına düşmüşdür. Araşdırmalar göstərir ki, torpaqların paylanmasına müvafiq olaraq məhsul istehsalının strukturunda da dəyişikliklər baş vermişdir. Əvvəlki illərdə olduğu kimi yenə də taxıl, kartof, tərəvəz, meyvə və üzüm istehsalının 70%-dən çoxu əhalinin həyətyanı təsərrüfatlarında istehsal olunmaqdadır. Yalnız pambıq, yem bitkiləri və çay yarpağı istehsalında digər təsərrüfatçılıq formaları müəyyən rola malik olmuşlar. Heyvandarlıq sahəsi tamamilə özəlləşdirilmiş, hazırda mal-qaranın çox cüzi hissəsi 21 dövlət damazlıq müəssisəsinin tərkibində saxlanılmışdır. Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi, aqrar sektorda çoxsaylı əmtəə istehsalçılarının formalaşması və məhsul istehsalının həcminin qismən stabilləşdirilməsi ilə nəticələnmişdir. Əgər ci illərdə kənd təsərrüfatında ümumi məhsul istehsalının həcmi ildə orta hesabla 12% aşağı düşürdüsə, artıq 1996-cı ildən başlayaraq (1997-ci il istisna olmaqla) bu göstərici ilbəil artmağa başlamışdır. Əslində isə kənddə ilk növbədə köklü sosial-iqtisadi dəyişikliklər baş vermişdir. Đlk andan aqrar sahənin bazar iqtisadi münasibətlərinə uyğun qanunvericilik bazası yaradılmışdır. aqrar sahədə bazar iqtisadiyyatına keçilməsi, mülkiyyətçilər bazasının yaradılması, sahibkarlığın formalaşdırılması prosesində bərabər şərait və imkan verilmişdir; ölkənin kənd təsərrüfatı məhsullarının əksərən özəl bölmədə istehsalı təmin edilərək əvvəlki illərdən fərqlənməklə, istehsalın yeni strukturunun formalaşması bazarın tələbi əsasında mümkün olmuşdur; iqtisadi tənəzzülün qarşısı alınmış, böhran halları aradan qaldırılmış, 1996-cı ildən başlayaraq kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında dinamiklik özünü göstərmişdir; ölkədə yeni aqrar münasibətlər və iqtisadi idarəetmə mexanizmi formalaşmağa başlamışdır. Lakin aqrar sahədə baş verən struktur dəyişikliyi, bir sıra emal müəssisələrinin tamamilə işləməməsi və ya onların zəif fəaliyyət göstərməsi nəticəsində pambıq, üzüm və yaşıl çay yarpağının istehsal həcmi daha çox azalmışdır. Yalnız ölkə üzrə ət və yumurta istehsalı 1996-cı ildən, süd və yun istehsalı 1995-ci ildən başlayaraq ilbəil artmışdır. Yenicə formalaşmaqda olan yetkin olmayan raqabət şəraitində respublikanın aqrar bölməsində əmlak və torpağın özəlləşdirilməsi nəticəsində yeni yaranan özəl təsərrüfatlar bazar münasibətləri prinsiplərinə, tələblərinə heç də birdən-birə uyğunlaşa bilməmişlər. Özəl təsərrüfatlara indiyədək hələlik lazımi subsidiyaların verilməməsi, ardıcıl güzəştli kredit siyasətinin yeridilməməsi, kənd təsərrüfatının kompleks inkişafı üçün investisiyaların cüzi ayrılmasının şahidi olduğunu görərik. Mövcud aqro-sığorta şəbəkəsinin düzgün qurulmaması, aqrar iqtisadiyyatın idarə edilməsində iqtisadi üsullardan zəif istifadə edilməsi, emal və xidmət müəssisələrinin inhisarçılıq mövqeyinin hələ də güclü olması, daxili bazarın lazımi səviyyədə qorunmaması kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları istehsal etdikləri məhsulları satmaqda çətinliklərlə qarşılaşmaları istehsalın artırılmasında maddi marağı təmin etməyi əngəlləyən mühüm amillərdəndir. 820

341 II International Congress Təsərrüfatçılıq baxımından aqrar sahədə iqtisadi idarəetmə mexanizminin istehsal və bazar məzmununun formalaşmasının əsas yolları və istiqamətləri göstərir ki, əvvala respublikada çoxnövlü təsərrüfatçılıq formalarının inkişafı təmin edilmişdir. Digər tərəfdən, çoxnövlü təsərrüfatçılıq növlərinin tərkibində kəndli-fermer təsərrüfatları, kənd təsərrüfatı istehsal kooperativləri və kiçik müəssisələr, həmçinin, payi bəlli kollektiv müəssisələr daha üstün sürətlə inkişaf etməkdədirlər. Həmçinin mövcud kolxoz və sovxozları transformasiya edilməklə, onların islahatı nəticəsində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan müxtəlif növlü təsərrüfatların fəaliyyətinin genişlənməsi də sürətlə getmişdir. Aqrar sahənin bazar münasibətləri sisteminə uyğun idarə olunması, əhalinin həyat səviyyəsinin yaxıilaşması, hər şeydən əvvəl, onun milli iqtisadiyyatınin formalaşmasından və bütün mövcud olan təbii, bioloji, demoqrafik, mənəvi potensialından səmərəli istifadə etdirilməsindən bilavasitə asılıdır. Bu potensialın işə salınması isə keçid dövrü dövlətinin özünün inkişaf etdirilməsi ilə bağlı olan zəruri məsələlərdəndir. Son dövrlərdə dövlətçiliyimizin daha da möhkəmləndirilməsi və dövlət büdcəsinin sürətli artımı şübhəsiz buna imkanı təmin edəcəkdir. Belə halda şəraitə uyğun dövlət və digər iqtisadi subyektlər milli iqtisadiyyatın səmərəli fəaliyyətini yüksəltmək üçün bazarla əlaqədar istehsal və tədavülünün bütün səviyyələrdə tənzimləyici ünsürlərindən istifadə etməlidir. Bunun üçün ölkədə ilk əvvəl milli aqrar bazar formalaşmalı və milli iqtisadiyyatın yuksəlməsi tələblərinə müvafiq inkişaf etdirilməlidir. Strateji planda kənd təsərrüfatı məhsulları bazarında inhisarçılıq meyllərinin qarşısının alınması bazara giriş maneələrinin aradan qaldırılması ilə bağlıdır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı sferasına investisiya qoyuluşları üçün əlverişli şərait yaradılmalı, bu sahədə dövlət səviyyəsində xüsusi tədbirlər həyata kecirilməlidir. Müvafiq dünya təcrübəsi nəzərə alınmaqla əkinçilik və heyvandarlıq məhsullarının təşəkkülü və inkişafına çoxşaxəli dövlət köməyi sisteminin formalaşmasına xüsusi diqqət tələb olunur. Kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı sferasına kapital qoyuluşu ölkə investorlarının imkanlarının məhdud, həmçinin, bu yönümdə dövlətin maliyyə yardımı göstərmək gücünün kifayət qədər olmaması ilə əlaqədardır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının reallaşdırılması üzrə antiinhisar nəzarətinin və tənzimlənməsinin tətbiqi aktual vəzifə kimi kənd təsərrüfatı məhsulları bazarında lokal inhisarçılığın təsbit olunmasının qanunvericilik əsasında müəyyən edilməli və müvafiq normativ baza hazırlanmalıdır. Eyni zamanda, antiinhisar tənzimlənməsinin ancaq keçid dövrü üçün tətbiq edilməli olduğu və onun kənd təsərrüfatı məhsulları bazarında rəqabət üçün şərait yarandıqca zəiflədilməsi və son nəticədə aradan götürüləcəyi nəzərə alinmalıdır. Hazırda respublikanın aqrar bölməsinin inkişafında əsas maneə yeni yaranan özəl qurumlarda məhsulun səmərəli tədarükü mexanizminin bazar iqtisadiyyatı qanunlarına uyğun təşkilinin zəif olmamasıdır. Fikrimiscə, kənd təsərrüfatı istehsalı ilə emal sahələri arasında qarşılıqlı əlaqələr o vaxt real səmərə verər ki, onlar ümumi mənafelərin ödənilməsi baxımından qurulsun. Yəni emal müəssisələri, eyni zamanda, kəndli təsərrüfatlarının, ticarət, xidmət və digər müəssisələrin inkişafında eyni dərəcədə maraqlı olmalıdır. Bu isə yalnız sahələrarası miqyasda mənafe ümumiliyinin və əlaqələndirmə mexanizminin mövcudluğu şəraitində kooperasiyaya əsaslanan səhmdar cəmiyyətlərin, kooperativlərin və s. yaradılması ilə həyata keçirilə bilər. Aqrar sahədə texnoloji və sosial inkişaf barədə işlənilib hazırlanması strateji proqramların seçilməsi, həyata keçirilməsində tətbiq olunması, bu sahələrdə çevik texnologiyaların tətbiqinin sürətləndirilməsi əsas xammalın əldə edilməsində uzunmüddətli təminatın əldə olunması aqrarsənaye sahələrində bu gün üçün inkişaf məsələlərini müəyyən edən amillər kimi qəbul edilməlidir. Bu strateji məqamlara nail olunması təbii, əmək, texniki və texnoloji ehtiyatlardan bazarın tələblərinə uyğun maksimum istifadəni tələb edir ki, bunun üçün də aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi zərurəti yaranır. Beləki, bu sahədə avadanlıqların fiziki və mənəvi aşınması emal müəssisələrinin mövcud və tələb olunan istehsal gücləri ilə təminatı səviyyəsi müəyyən edilməli, müəssisələrin texniki və texnoloji təchizat məsələlərinin məqsədli proqramları işlənib hazırlanmalıdır. Aqrolizinqin daha çevik mexanizmi daha tez formalaşdırılmalıdır. Buna bahəm isə müəssisələrin yeni kadr potensialı ilə təmin edilməsinin bazar konyukturuna uyğun həyata keçirilməsi, lazımi ixtisas və sahiblərinin cəlb edilməsinə şəraiti yaradılmalıdır. Aqrar sahənin inkişafını xarakterizə edən və onun bazar strukturlarına uyğunlaşdırılmasınə əks etdirən informasiya bazasının yaradılması da bu qəbildən olan məsələlərdəndir. Respublikanın aqrar-sənaye kompleksində özəlləşdirmə yolu ilə mülkiyyət formasının dəyişdirilməsi, sahibkarlığın inkişafı, bazar münasibətlərinə əsaslanan sərbəst iqtisadiyyatın bərqərar 821

342 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process olması üçün son illər bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Belə ki, dünya təcrübəsi qismən də olsa öyrənilmiş, aqrar münasibətlərlə əlaqədar normativ, hüquqi baza yaradılmış, istehsalın azalması meylinin qarşısının alınmasına və texnologiya sahəsində xarici kapitalın respublikaya daxil olmasına şərait yaradılmışdır. Bununla əlaqədar beynəlxalq təşkilatlarla səmərəli əlaqələr yaradılması, xarici ölkələrin firma və şirkətləri ilə texniki iqtisadi əməkdaşlıq istiqamətində xeyli işlər görülmüş və görülməkdədir. Hazırda əsas vəzifələrdən biri aqrar-sənaye kompleksi üçün müasir tələblərə uyğun olan inkişaf strategiyası və investisiya proqramlarının hazırkanmasıdır. Mövcud istehsal potensialının daxili bazarın imkanlarına və xarıcı bazarın olan tələblərinə uyğunlaşdırılması istiqamətində önəmli işlər görülməlidir. Həmin bu kimi məsələlərin işlənməsi və tətbiqində beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının, xüsusən Dünya Bankının cəlb edilməsi sahəsində müvafiq iş aparılsa da gözlənilən nəticə əldə edilməmişdir. Nümunəvi özəl kənd təsərrüfatı müəssisələrinin yaradılması layihələrinin tətbiqi üçün kredit ayrılması məsələsi həll edilmişdirsə də bu öz həcminə görə mövcud tələbatları əhatə edə bilməmişdir. Eləcə də daxili bazarın qorunması və beynəlxalq əlaqələrin yaradılması və inkişaf etdirilməsi, beynəlxalq aqrar layihələrin hazırlanması, respublika cəlb edilməsi istiqamətində tədbirlər həyata keçirilməkdədir. Respublikanın özünəməxsus xüsusiyyətləri, təbii iqlim, iqtisadi və sosial amilləri nəzərə alinmaqla aqrar bölmənin inkişaf istiqamətləri müəyyən edilməsi, dövlətin keçid dövrü üçün aqrar siyasətinin formalaşdırılması, özəl qurumların fəaliyyətinin stimullaşdırılması təşkilinə şərait yaradılması, qabaqcıl nailiyyətlərin tətbiqi və elmi cəhətdən əsaslandırılmış iqtisadi mexanizmin təkmilləşdirilməsi ön plana çəkilməlidir. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmaq və əmtəə istehsalçılarını həvəsləndirmək məqsədi ilə güzəştlı kredit və diferensial vergi sisteminin tətbiq edilməsi, islahatın aparılması və yeni yaradılan özəl qurumlara maliyyə yardımı göstərilməsi, aqrar elminin inkişafına və bəzi məqsədli dövlət proqramlarının yerinə yetirilməsinə maliyyə təminatının verilməsi dövlətin tənzimləmə funksiyalarının yerinə yetirilməsinə daxil edilməlidir. Artıq bir neçə ildir ki, respublikanın aqrarsənaye sahələrində aparılan islahatların gedişi prosesində kənddə yeni iqtisadi münasibətlər formalaşmışdır. Müxtəlif mülkiyyət və sahibkarlıq formalarına əsaslanan istehsal və xidmət qurumlarının yaranması (məhsul istehsalı, emalı və infrastruktur sahələrinin tam yeni prinsiplərlə mərhələdə təşkili) həllinin gözləyən məsələlərindəndir. Digər tərəfdən kənd təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrində baş verən struktur dəyişiklikləri yeni müəssisə və təşkilatlar arasında yeni əlaqələrin formalaşmasını şübhəsiz tələb edir. Kənddə formalaşan yeni istehsal münasibətləri sahələrarası əlaqələr, texnoloji təşkilati və sosial-psixoloji amillərin təsiri altında formalaşır, təşəkkül tapır və inkişaf edir. Məhsulun qiyməti, miqdarı, keyfiyyəti, daşınması şərtləri hər iki tərəfi üçün bazar tərəfindən diktə edilən mənfəət normasının təmin edilməsi baxımından əlverişli olduqda, bu şərtlər məhsulun məhz müəyyən texnologiya əsasında emalı və satışı zamanı özünü doğrultduqda davamlı sahələrarası əlaqələr yaranır və bu iqtisadi inteqrasiya xarakteri təşkilati forma əldə etməsinə zəmin yaranır. Sahələrarası inteqrasiya prosesinə ayrı-ayrı istehsal strukturlarının qarşılıqlı əlaqəli mənafe ümumiliyi müoüm təsir göstərir. Sahə daxilində rəqabət mexanizmi və antiinhisar qanunvericiliyi istehsalın üfiqi miqyasda əenişlənməsini məhdudlaşdırdığından maliyyə mənbələri və investisiyalar xammal istehsalçıları, emal müəssisələri və infrastruktur sahələri arasında əlaqələndirici amil kimi çıxış etmiş olardı. 822

343 BAZAR ĐQTĐSADĐYYATINA KEÇĐD ŞƏRAĐTĐNDƏ EMAL SƏNAYESĐNĐN ĐNKĐŞAF PROBLEMƏRĐ Vahid H. ABBASOV Bakı Dövlət Universiteti, Dosent XÜLASƏ Emal sənayesi ölkənin əhalisinin ərzaq məhsullarına, müxtəlif geyimlərə, sənayenin isə kənd təsərrüfatı mənşəli sənaye məhsulları ilə təmin olunmasında əhəmiyyətli rola malikdir. Bazar iqtisadiyyatına keçid ilə əlaqədar olaraq bu sahədə aparılan özəlləşdirmə tam başa çatsa da, ayrı-ayrı sənaye müəssisələrinin inkişafında bir sıra problemlər vardır. Məqalədə aşağıdakı problemlərin həllinə diqqət yetirilir : - Emal sənayesinin xammal bazasınn inkişafı; - Təkrar xammallardan istifadə problemləri; - Emal sənayesi ilə xammal istehsalçıları arasında istehsal-iqtisadi əlaqələrin inkişafında inhisarçılıq problemləri; - Emal sənayesinin maliyyələşmə və xarici investisiyalardan istifadə problemləri; - Sahələrarası kooperasiya və inteqrasiya problemləri; - Emal sənayesində istehsalın sahə strukturunun təkmilləşdirilməsi məsələləri; - Emal sənayesinin regional inkişaf problemləri; - Emal sənayesinə kapital qoyuluşunun dövlət tənzimlənməsi məsələləri. ABSTRACT The processing industry has an important role in providing the people of the country with food products, different dresses and providing the industry with various agricultural products. In order to transition to the marketing industry, though the privatization process has been ended, there are some problems in the development of separate enterprises. There are some suggestions have been recommended in the article: - The development of raw materials of the processing industry. - The monopoly problem in the development of the producing economic relations between processing industry and raw material producers. - The problems of using the foreign investments and to finance the processing industry. - The cooperation and integration problems among the areas. - The regional development problems of the processing industry. - The state regulation of the capital investment to the processing industry. Aqrar sahədə emal sənayesinin inkişaf etdirilməsi geniş təkrar istehsalın əsasını təşkil edir və sahələrarası inteqrasiyanın obyektiv şəraitləri ilə müəyyən olunur. Bu inkişaf xammal istehsalı ilə emal sənayesi arasında, aralıq məhsullarla son məhsullar arasında nisbətlərə nail olunmasını tələb edir. Hal-hazırkı dövrdə kənd təsərrüfatı sahələri emal müəssisələri ilə bir sıra texnoloji sistemlərdə birgə fəaliyyət göstərirlər. Bu texnoloji sistemlər isə məhsulların saxlanılması, nəql olunması və hazir məhsulların satış sferaları ilə inteqrasiyalaşaraq, müvafiq texnoloji sistemləri formalaşdırır. Bu texnoloji sistemlərdə əsasən ərzaq və qeyri-ərzaq məhsullarının istehsalı həyata keçirilir. Hal-hazırda ayrı-ayrı bölgələrdə emal müəssisələrinin bir çoxu özəlləşdirilsə də, müxtəlif səbəblər üzündən bunlarin bir çoxunun fəaliyyət göstərməməsi nəticəsində fəaliyyətdə olan emal müəssisələrinin inhisarçılıq meyllərini sürətləndirmişdir. Yaranmış inhisarçılıq nəticəsində kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarük qiymətləri son istehlak qiymətlərindən dəfələrlə aşagı olur. Bizim apardıgımız araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, süd, tərəvəz və meyvənin emalından alınmış qida məhsullarının qiymətləri kənd təsərrüfatındakı tədarük qiymətlərindən 3-4 dəfəyə qədər yüksəkdir. Belə şəraitdə tez xarab olan ərzaq məhsullarının əhalinin istehlakına və istehsal istehlakına qönəldilməsində həm obyektiv, həm də subyektiv maneələr meydana çıxır ki, bu da fermerlərin gəlir əldə etmək üçün vacib mərhələ hesab olunan ticarət gəlirlərinin əldə edilməsi imkanlarının məhdudlaşması ilə nəticələnir. Yaranmış şəraitlərin təsirindən son on il ərzində ölkədə istehsal olunan ət və ət məhsullarının demək olar ki, hamısı şəxsi istehlaka yönəlmişdir. Istehsal istehlakına isə ət məhsulları daxil olmamışdır. Bu əsasən ət emalı sənayesi ilə kəndli təsərrüfatları arasında istehsal əlaqələrinin zəif olması ilə əlaqədardır. Nəticədə ölkədəki şəxsi istehlakın 18,9%-i idxal hesabına həyata keçirilmişdir ki, bunun da həcmi 2004-cü ilin statistik məlu- 823

344 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process matlarına görə, 1995-ci illə müqayisədə 3,8% artmışdır. Son illərdə ölkəmizdə ət istehsalının həcminin artması hesabına şəxsi istehlakda idxalın həcmi 1995-ci ildəki 28,3%-dən xeyli azalaraq 18,9%-ə düşmüşdür. Belə bir şəraitdə emal sənayesinin xammal təchizatı məsələsi kifayət qədər ciddi və çoxşaxəli problemdir. Bu problemin həlli aqrar-sənaye kompleksi sahələrinin müxtəlif bioloji, maddi, texniki və əmək amilləri ilə təmin olunmasındakı xüsusiyyətlərlə əlaqədardır. Xammal təchizatının yaxşılaşdırılması ehtiyatları müxtəlif sahələrin və iqtisadi proseslərin maraqlarının toqquşmasından ortaya çıxır. Bu maraqlar ehtiyat fondlarının yaradılması və bunlardan istifadə prinsiplərini müəyyən edir. Ət və ət məhsullarının ehtiyat fondunun yaradılması və bu fondlardan istifadəsindən fərqli olaraq, onların inkişafında real təkanverici amil kimi iştirar edən taxıl məhsullarının sahələrarası hərəkət prinsipləri bir sıra fərqləndirici cəhətlərə malikdir. Belə ki, ölkəmizdə 2004-cü ilin statistik məlumatlarına əsasən taxıl və taxıl məhsulları ehtiyatlarının 51,1%-ə qədəri ümumi yığım hesabına, 29,2%-i idxal hesabına təmin olunmuşdur. Ölkədə yaradılan mövcud taxıl ehtiyatlarının 36,7%-ə qədəri un və yarma istehsali üçün yeyinti sənayesi müəssisələrində emal olunmuş, 33,0%-ə qədəri isə qarışıq yem istehsalı üçün emal edilmişdir. Beləliklə, ölkədəki mövcud taxıl ehtiyatlarının 69,7%- i emal mərhələsindən keçmişdir ki, bu da fiziki çəkidə 1995-ci ilin müvafiq göstəricisi ilə müqayisədə 1,44 dəfə çoxdur. Ölkəmizdə dəyirman ding sənayesi müəssisələrinin inkişafı nəticəsində taxıl idxalında un məhsulunun həcmi son on il müddətində 10 dəfəyə qədər azalmış, onun əvəzində taxil xammalının idxalı 2,8 dəfə artmışdir. Bu halın mövcud olması da ölkəyə ucuz taxilin daşınması və nəticədə yerli taxıl istehsalçılarının iqtisadi maraqlarına zərbə vuran narahatedici amillərin ortaya çıxmasına səbəb olur. Təbiidir ki, ölkədə taxıl ehtiyyatlarının və emalının artırılması ən vacib heyvandarlıq məhsullarından olan süd və süd məhsullarının artırılmasında mühüm rol oynamışdır. Son 10 illik bir dövrdə ölkədəki süd istehsalının həcmi 826,5 min tondan 2004-cü ildəki 1213,7 min tona, yaxud da 46,8% artmasına baxmayaraq, emala verilən südün həcmi müqayisədə olunan dövrdə 24,3% azalaraq, 21,8 min ton təşkil etmişdir. Təbiidir ki, bu da öz növbəsində şəxsi istehlaka yönələn südün həcminin 30,6% artmasına səbəb olmuşdur. Bütün bunlar başqa istehsal sahələrində olduğu kimi süd istehsalında da südün ilkin emalı sahələrinin zəif inkişaf etməsi nəticəsində xammalların səmərəsiz istifadə olunmasına şərait yaradır. Kənd təsərrüfatı xammallarından səmərəli istifadə edilməsi məsələsi ən mürəkkəb sahələrarası problemlərdən biridir. Bu problemin həlli üçün aqrar sənaye kompleksinin bütün istehsal və infrastruktur sahələrinin inkişaf etdirilməsinə çalışmalıdır. Mövcud ehtiyatların reallaşdırılması üçün, bir tərəfdən kənd təsərrüfatı xammallarının istehsalının artirilmasını təmin edən sahələrin balanslaşdırılmış inkişafının təmin edilməsi tələb olunarsa, digər bir tərəfdən də istehsal olunmuş məhsullarin daşınmasını, saxlanmasını, emalını və istehlakçılara çatdırılmasını təmin edən topdan və pərakəndə ticarət şəbəkələrinin inkişaf etdirilməsi zərurətləri meydana çıxmışdır. Yeyinti və yüngül sənaye sahələrindən ibarət olan emal sənayesi özündə spesifik daxili və xarici iqtisadi əlaqələrin formalaşdırılmasını tələb edir. Bu iqtisadi əlaqələrin isə inkişaf səviyyəsi emal müəssisələrinin soyuducularla, anbarlarla, elevatorlarla, xüsusi nəqliyyat vasitələri ilə, tədarük məntəqələri ilə, firma mağazaları və s. ilə təminat səviyyəsindən asılıdır. Emal müəssisələri ilə infrasturuktur sahələri arasında iqtisadi əlaqələr halhazırda təkmil olmasa da, çox intensiv və ahəngdar xarakterə malikdir. Məhz ərzaq və qida məhsullarının əsas hissəsi şəxsi və istehsal istehlakına emal mərhələsini keçməklə daxil olur. Emal müəssisələrinin bir qismi və infrasturuktur sahələri faktiki olaraq kənd təsərrüfatından başlanan istehsal proseslərində iştirak etməyə başlayır və istehsal olunan məhsulların istehlakçılara çatdırılması, onlardan daha çox gəlir əldə edilməsi proseslərində iştirak edirlər. Müxtəlif kənd təsərrüfatı xammallarının istehsal edilməsində və istehlakçılara çatdırılmasında bütün emal və infrastruktur sahələri eyni dərəcədə iştirak etmirlər. Ona görə də bazar iqtisadiyyatı şəraitində bu sferaların hər birinin istehlak tələbatlarının ödənilməsindəki funksional rolu aydınlaşdırılmalı və əldə olunan maliyə nəticələrinə görə gəlirlərin bölüşdürülməsindəki iştirak mexanizmləri müəyyənləşdirilməlidir. Hal-hazırda emal müəssisələri hüquqi əsaslarla, kənd təsərrüfatı istehsalçılarını maddi kreditləşmə yolu ilə toxumlarla, gübrələrlə, əkin materialları ilə və digər xidmətlər göstərməklə xammal istehsalında iştirak edirlər. Təbiidir ki, bu iştirak istehsal proseslərində müşahidəçi kimi deyil, həm də istehsalın təşkilatiiqtisadi məsələlərində də prinsipial cəhətləri üzə çıxarmışdır. Bu tip texnoloji sistemlər əsasən texniki bitkilər istehsalını əhatə edir. Pambığın, tütünün, texniki üzümün, çayın və s. kənd təsərrüfatı bitkilərinin istehsal və emalının ardıcıl texnoloji proseslərlə şətləşməsi bu iki sahə arasında əlaqələrin 824

345 II International Congress möhkəmliliyini zəruri edir. Digər kənd təsərrüfatı məhsullarının birbaşa şəxsi istehlaka yönəldilməsi imkanlarının geniş olmasından və ancaq zəruri hallarda emala göndərilməsi tələb olunursa, yuxarıda sadalanan texniki bitkilər yıgımdan sonra ancaq ilkin emala daxil olmaq məcburiyyətində qalırlar. Çünki bu məhsullar kənd təsərrüfatı mənşəli sənaye xammalları hesab olunduğundan, bunlar ancaq ilkin emaldan keçəndən sonra öz bioloji keyfiyyətlərini dəyişdirərək əmtəəlik keyfiyyətlərinə malik olurlar. Emal sənayesinin kənd təsərrüfatında əhəmiyyətinin artması kənd təsərrüfatının sənayeləşmə səviyyəsindən asılıdır. Bu ilk növbədə kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın artması, kənd təsərrüfatı məhsullarının əmtəəlik səviyyəsinin artması və nəticədə istehlakın səviyyəsinin artması üçün zəmin yaranması ilə şərtlənir. Digər kənd təsərrüfatı məhsullarından fərqli olaraq texniki bitkilər sahəsində yığımdan sonrakı texnologiyalardakı ardıcıllıqlar və əlaqələr kəskin fərqlənir. Faktiki olaraq iki istehsal sahəsi olan kənd təsərrüfatı və ilkin emal sahəsi ardıcıl fəaliyyət sferasında bir-birini tamamlayır. Bu proses istehsalin texnoloji zərurətlərindən irəli gəlsə də, istehsalın iqtisadi nəticələrində mənafe prinsipiallıqları gözlənilmir. Kənd təsərrüfatı istehsalçıları təsərrüfat subyektləri kimi, müstəqil fəaliyyət göstərən fiziki və hüquqi şəxs statusuna malik olsalar da ilkin emal texnologiyalarına malik olmadıqlarından emal müəssisələrindən həm texnoloji asılılıqda, həm də iqtisadi asılılıqda fəaliyyət göstərmək məcburiyyətindədirlər. Đstehsal və emal müəssisələri arasında təkmil kooperasiya və inteqrasiya əlaqələri olmadığından, bu sahələr arasında qarşılıqlı maraqlara əsaslanan iqtisadi münasibətlər qurulmamışdır. Bu baxımdan kənd təsərrüfatı üçün gəlirli və sosialiqtisadi mahiyyətinə görə xüsusi maraq doğuran sahə kimi pambıqçılıqda təsərrüfat subyektləri ilə emal sənayesi müəssisələri arasındakı təsərüfatçılıq münasibətlərini nəzərdən keçirmək maraqlı olardı. Hal-hazırda xam pambıq istehsalında və ilkin emalında üçtərəfli müqavilə əsasında üç hüquqi şəxs iştirak edir. Bunlardan birincisi xampambığın bilavasitə istehsalçısı, yəni tam yaradıcı əmək, maddi və maliyə vəsaitləri sərf etməklə istehsal prosesi nəticəsində 70-80% yeni dəyər yaradılmasına nail olan təsərrüfat subyektləridirlər. Bunlar həm fiziki şəxslər, həm də hüquqi şəxs kimi fəaliyyət göstərən kəndli təsərrüfatları, kiçik müəssisələr, istehsal kooperativləri və s. müəssisələri də ola bilərlər. Istehsalçı üç tərəfli müqavilədə iştirak etmək üçün onun torpaqdan istifadəyə dair dövlət torpaq aktı olmalıdır. Pambıq əkməyi öhdəsinə götürən hər bir təsərrüfatın 10 hektara qədər əkin yeri olmalıdır ki, onlar bunun 10 hektarında pambıq əkməklə, minimum məhsuldarlığın hər hektardan 20 sentnerə çatdırılması nəzərdə tutulur ki, bunu da nəzərdə tutulan qiymətlərlə təqarükçülərə təhvil verdikdən sonra, əldə etdikləri gəlirlər hesabına öz xərclərini ödəyə bilsinlər. Mövcud reallıqlar isə bu şəraitlərin təmin olunmasına uyğun deyildir və təsərrüfatları müəyyən obyektiv və subyektiv maneələr qarşısında qoyur. Ölkədə mövcud olan 860 mindən çox fərdi kəndli təsərrüfatının orta hesabla hər birinə 2-3 hektar torpaq sahəsi düşür ki, bu da təsərrüfatların mövcud müqavilə şərtlərinə qoşulmasına şərait yaratmır. Hüquqi şəxs kimi fəaliyyət göstərən kəndli (fermer) təsərrüfatlarının hər birinə isə orta hesabla 9,6 hektara qədər kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi düşür ki, bunlar da gələcəkdə növbəli əkin sistemini gözləməklə kənd təsərrüfatı istehsalını davam etdirməkdə problemlərlə qarşılaşa bilərlər. Müqavilənin bu şərtlərindəki məqbul cəhətlərdən biri ondan ibarətdir ki, kəndli təsərrüfatının həddən artıq xırdalanması Azərbaycanın özünəməxsus olan kənd təsərrüfatı istehsalı üçün əlverişli sayıla bilməz. Ümumiyyətlə, istehsalın təmərküzləşməsi dövründə iqtisadi nəticələrin yüksək olmasının bu kimi obyektiv qanunauyğunluqlara söykəndiyi barədə söylənən arqumentlərin heç kimdə şübhə doğurmaması məlumdur. Azərbaycanın kənd təsərrüfatındakı reallıqlar isə ondan ibarətdir ki, hər bir istehsal sahəsinə uyğun olaraq kənd təsərrüfatı müəssisələri müvafiq təmərküzləşmə səviyyəsinə malik olmalıdırlar. Bu bütövlükdə texniki bitkilər istehsalında maşınlı istehsal texnologiyalarının genişlənməsinə və istehsalın rəqabətliliyinin təmin olunmasında önəmliliyə malikdir. Müqavilənin bu şərtində barışmazlıq ondan ibarətdir ki, xam-pambığın yığım üsulunda maşınla yığım müstəsnalıq təşkil edir, ancaq əllə yığım dəstəklənir. Yığılacaq pambığın hamısının əllə yığılması və bunun da 90%-ni birinci və ikinci növlərlə təhvil verilməsi tələbləri heç də kənd təsərrüfatının səmərəliliyinin artırılmasında yeganə vasitə olan istehsalın intensivləşdirilməsinə şərait yaradan amilə çevrilməyə şərait yaratmır. Hamıya yaxşı məlumdur ki, maşınla yığımın həcmi 60-65%-ə çatan hallarda istehsalın iqtisadi səmərəliliyini müəyyən səviyəyə çatdırmaq mümkündür. Hələ bunlar azmış kimi yığımdan sonrakı texnologiyaya aid olan xam pambığın qurudulması və təmizlənməsinə sərf olunan xərclər də təsərrüfatın öhdəsinə buraxılır. Əslində bu proseslər tədarük mərhələsində baş verdiyindən, müvafiq xərcləri də tədarükçü rolunda çıxış edən pambıqtəmizləmə zavodu həyata keçirməlidir. 825

346 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Xammal istesalçıları ilə ilkin emal müəssisələri arasında baş verən bu istehsal və iqtisadi münasibətlər təsərrüfatçılıq subyektlərinin sərbəstlik prinsiplərinə uyğun olmayan inhisarçalıq meyllərini daha da gücləndirir. Belə təsərrüfatçalıq əlaqələri emal müəssisələrini kapital yığmaları dövrünə təsadüf edən və şaquli inteqrasiyalar şəklində fəaliyyət göstərən trest formalı təşkilatlara çevirir ki, bu da bazar iqtisadiyyatı prinsiplərində keçmiş mərhələlər və istehsalın marağına uyğun deyildir. Xam-pambığın alqı-satqısı adlanan bu müqavilə şərtləri təsərrüfat subyektlərini bütün sərbəstliklərdən mərhum edir, onların iqtisadi maraqlar baxımdan emal müəssisələri içərisində sərfəli tərəfdaşlar tapmağa imkan vermir. Müqavilənin şərtlərində torpağın şumlanmasından başlamış səpinin optimal müddətə aparılmasına qədər bütün fəaliyyətlərə nəzarətin həyata keçirilməsinə yol verən bəndlərə də rast gəlinir. Müqavilənin şərtlərinə görə, tədarükçü olaraq pambıqtəmizləmə zavodları mövcud standartların tələblərinə uyğun olaraq təsərrüfatlardan xampambığı qəbul edir və onun kondisiya kütləsinin dəyərini müqavilədə müəyyən edilmiş qaydada «MKT» tərəfindən təsərrüfatlara ödənilməsini təşkil edir. Aqrotexniki tələblərin normalarına uyğun olaraq tədarükçü kimi pambıqtəmizləmə zavodları təsərrüfatlara razılaşdırılmış qaydada və miqdarda toxumluq çiyid, yanacaq və onun hər hansı şəkildə təminatını, gübrələr və zəhərli kimyəvi pereparatlarla təmin etməyi avans qaydasında həyata keçirir. Təbii fəlakətlər nəticəsində təsərrüfatların təkrar səpin üçün toxuma ehtiyacı yaranarsa, tədarükçünün səlahiyyətli nümayəndələrinin iştirakı ilə tərtib olunmuş akt əsasında zəruri miqdarda toxumluq çiyidin verilməsi avans formasında verilməsini də tədarükçü təşkilat öz üzərinə götürür. Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanmasının olmadığı şəraitdə təbii fəlakətlərdən deyə biləcək zərərlər də təsərrüfatların öhdəsinə düşür. Müqavilədə üçüncü tərəf kimi iştirak edən «MKT» Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətin isə konkret olaraq öhdəlikləri və məsuliyyətləri məlum deyildir. Bu müqavilədə nəzərdə tutulan təsərrüfat fəaliyyətlərinin yerinə yetirilməsi üçün lazım olan mal və matetialların, pul vəsaitlərinin verilməsini tədarükçü öz öhdəsinə aldığı şəraitdə, üçüncü tərəfin də eyni funksiyaları icra etməsində bizim zənnimizcə heç bir məntiq yoxdur. Çoxpilləli tabeçiliklər inhisarçılığa şərait yaradır, təsəbüskarlıqlar və geniş bazar fəaliyyətinin inkişafına təminat yaradan rəqabətin məhdudlaşdırılmasına səbəb olur. Təssüflə qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə ölkəmizdə kənd təsərrüfatı xammalları ilə emal müəssisələri arasında inteqrasiya əlaqələrinin müasir təşkilat formaları hesab olunan aqrokombinatların, aqrofirmaların və digər qurumların fəaliyyət təcrübəsinin olmasına baxmayaraq, inhisarçılığa daha çox meylli olan trest formalarindan istifadəyə üstünlük verilir. Müasir inteqrasiya formalarının inkişafı xammal istehsalçılarının son nəticələrə görə iqtisadi maraqları üzərində qurulduğuna görə, belə təsərrüfatçılıq əlaqələri Avropanın inkişaf etmiş ölkələrində, Şərqi Avropa ölkələrində və bir sıra MDB ölkələrində yüksək səmərəlilik şəraitində formalaşır və inkişaf edir. Đstehsalçı ilə emal müəssisələri arasında xampambığın alqı-satqısı zamanı qiymət və hesablaşma formalarının müəyyənləşdirilməsi də mühüm əhəmiyyət və maraq doğurur. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən Respublika üzrə xam-pambığın bir kiloqramın satınalma qiyməti 1176,3 manatdır. Ayrı-ayrı pambıq əkən rayonlarda xam-pambığın satınalma qiymətləri 1010,0 manatdan 1536,4 manata qədər dəyişir. Satınalma qiymətlərinin diferensiallaşma səviyyəsi (həddi) 52,1% təşkil etməsi ayri-ayrı bölgələrdəki maya dəyəri və ona adekvat məsrəfləri ilə müqayisədə heç də uyğunluq təşkil etmir (cədvəl 1). Xam-pambığın maya dəyərinin ayri-ayrı bölgələrdə differensiallaşma səviyyəsi isə 127,1% təşkil edir ki, bu da Respublikada pambığın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün hələ də istifadə olunmamış xeyli imkanların mövcud olduğundan xəbər verir. Xam-pambığın hər sentnerinə çəkilən əmək məsrəflərinin dəyişməsindəki diferensiallaşma səviyyəsi 60,2% təşkil edir ki, bu da bütövlükdə istehsal, yığım, tədarük, ilkin emal və s. mərhələlərində təsərrüfatçılıq xərclərindəki əsaslandırılmamış kənarlaşmanın olmasından xəbər verir. Bunun nəticəsidir ki, satılmış xam-pambığın rentabellik səviyyəsi isə daha kəskin dəyişmişdir. Dövlət Statistika Komitəsinin 2004-cü il məlumatlarına əsasən Respublika üzrə satılmış xam-pambığın rentabellik səviyyəsi 50,9% təşkil etdiyi halda, ayrı-ayrı iqtisadi rayonlarda bu göstəricilərdə kəskin diferensiallaşma müşahidə olunur. Məsələn, Biləsuvar rayonunda rentabellik səviyyəsi 96,5% olub, ən yüksək göstərici hesab olunursa, Kürdəmir rayonunda bu göstərici 7,6%, Đmişli rayonunda 22,7% təşkil etmişdir. Statistik məlumatların təhlili göstərir ki, xampambığın istehsal xərclərinin azaldılması üçün geniş imkanlar vardır. Bəzi fəaliyyət sahələrində inhisarçılıq fəaliyyətləri tənzimlənmədiyindən istehsal xərcləri süni sürətdə şişirdilir və nəticədə gəlirlərin əldə olunmasına maraq göstərilmir. Maliyyələşdirmə üçün yeganə stimul sayılan devident siyasətinə lazımi diqqət göstərilmir və istehsalın artımı üçün nəzərdə tutulan maddi-texniki baza təmin edilmir. 826

347 Cədvəl 1. Azərbaycan Respublikasında xam-pambığın satışı və rentabelliyin regional xüsusiyyətləri Rayonlar Xam-pambığın sentnerinə əmək sərfi, Adam-saat Xam-pambığın 1 sentnerinin maya dəyəri, manatla Xam-pambığın 1 sentnerinin satınalma qiyməti, manatla II International Congress Satılmış xampambığın rentabellik səviyyəsi, % Beyləqan 64,6 60, ,7 29,2 Bərdə 64,0 66, ,6 28,9 Biləsuvar 64,7 54, ,6 96,5 Hacıqabul 63,9 68, ,0 23,5 Đmişli 64,0 64, ,0 22,7 Kürdəmir 64,2 59, ,5 7,6 Neftçala 63,7 75, ,7 92,7 34,1 Saatlı 63,8 69, ,9 85,2 Sabirabad - 64, ,9 63,1 Salyan 64,0 42, ,8 61,1 Zərdab 59,2 57, ,5 87,3 Ucar 65,0 58, ,4 1,2 Respublika üzrə cəmi 64,1 62, ,1 50,9 Cədvəl 2. Emal sənaye müəssisələrinin işçilərinin sayına görə qruplaşdırılması, vahid Cəmi müəssisələrin sayı O cümlədən: Kiçik müəssisələr Orta Iri Illər O cümlədən Cəmi Onlardan emal Qida məhsullarının Toxuculuq və müəssisələr müəssisələri istehsalı tikiş sənayesi Mövcud problemlərin yaranması bir tərəfdən məhz emal müəssisələrinin maliyyələşdirmə funksiyalarının məqsədli şəkildə qura bilməməsi ilə əlaqədardırsa, digər bir tərəfdən emal sənayesi müəssisələrinin özlərinin təmərküzləşmə və ixtisaslaşma sahəsində qarşılaşdıqları problemlərlə bağlıdır. Iqtisadi islahatlara başlanmasından 15 ildən artıq vaxt keçsə də, hələ də sənaye müəssisələrində, o cümlədən, emal müəssisələrində davam etməkdə olan tənəzzül prosesinin qarşısı alınmamışdır. Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən ölkədə mövcud olan cəmi sənaye müəssisələrinin sayı son səkkiz ildə 4189 vahiddən 2439 vahidə, yaxud da 41,8%-ə qədər azalmışdır (cədvəl 2). Əgər nəzəzrə alsaq ki, ci illər ərzində cəmi sənaye müəssisələrinin 827

348 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process sayı 15,4 artsa da, sonrakı beş ildə bu müəssisələrin sayı 2 dəfəyə qədər azalmışdır. Qeyd olunan tendensiyalar bir az fərqli olsa da emal müəssisələrində də bu azalmalar müşahidə edilmişdir. Belə ki, müqayisə olunan dövrdə emal müəssisələrinin sayı 1,96 dəfəyə qədər azalmış, 2000-ci illə müqayisədə isə bu azalma 2,24 dəfəyə enmişdir. Əgər 1997-ci ildə cəmi müəssisələrin tərkibində emal müəssisələrinin xüsusi çəkisi 88,3% təşkil etmişdirsə, 2004-cü ildə bu göstərici 77,5%-ə azalmışdır. Cəmi emal müəssisələrinin tərkibində qida sənayesi müəssisələri üstünlük təşkil edir. Cəmi emal sənayesi müəssisələrində qida sanayesinin xüsusi çəkisi 2004-cü ildə 34,2% təşkil edir ki, bu da 1997-ci ilin müvafiq göstəricisindən 8,2% çoxdur. Bunun başlıca səbəbi isə ölkə əhalisinin qida sənayesi məhsullarına olan tələbatlarının artması ilə əlaqədardır. Bütövlükdə emal sənayesi müəssisələrinin 45,7%-i kənd təsəsrrüfatı xammallarının emalı ilə məşğul olurlar ki, bu da son 8 illik dövrdə 3%-ə qədər artmışdır. Başqa emal sənayesi sahələrində olduğu kimi qida sənayesində də müəssisələrin sayı ci illərdə 29,9% artsa da, sonrakı beş ildə bu göstərici 2 dəfəyə qədər azalmışdır. Dəri və dəri məmulatlarını emal edən sənaye müəssisələrində də əvvəlki 4 ildə say artımı 3,2 dəfə təşkil etsə də, sonrakı illərdə bu müəssisələrin sayı 13 dəfədən də çox azalmışdır. Kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edən sənaye müəssisələrinin sayının son illərdə kəskin azalması bir tərəfdən bu sahədə özəlləşdirmənin gecikdirilməsi ilə əlaqədar müəssisələrin bir çoxunun siradan çıxması ilə, digər bir tərəfdən də xırda sənaye sahələrinin təmərküzləşməsi nəticəsində iri və orta həcmli müəssisələrin sayının nisbətən stabil qalması ilə izah olunur. Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində aqrar sahənin dayanıqlı inkişaf etdirilməsində kiçik və orta həcmli emal sənayesi müəssisələrinin rolu əvzedilməz dərəcədə əhəmiyyətlidir. Bunun üçün isə kiçik və orta həcmli emal müəssisələrinin inkişafında stabillik gözlənilməlidir. Statistik məlumatların təhlilindən göründüyü kimi 2001-ci ildən başlayaraq bu stabilləşmə müşahidə olunmağa başlamışdır. Kənd təsərrüfatı xammallarını emal edən sənaye müəssisələrinin sayının artması ilə yanaşı, bu müəssisələrin sənaye məhsulunun həcmində də müvafiq artımlar müşahidə olunmaqdadır. Son 6 ildə Respublikada sənaye məhsulun satış həcminin artımı 2,2 dəfə olmuşdursa, hasilat sənayesinin satış həcminin artımı 3,7 dəfəyə çatmışdır ki, bu da əsasən son illərdə dünya bazarına ixrac edilən xam neftin həcminin artması ilə əlaqədardır (cədvəl 3). Hasilat sənayesindən fərqli olaraq emal sənayesinin faktiki qiymətlərlə satış həcmi müqayisə olunan dövrdə 1,8 dəfəyə qədər, onun əsas tərkib hissəsi hesab olunan kənd təsərrüfatı xammallarını emal edən sənaye müəssisələrinin satış həcmləri isə ən aşağı artım tempi ilə, daha doğrusu 1,5 dəfə artmışdır. Əgər nəzərə alsaq ki, emal sənayesinin satış həcmləri bütün sənaye üzrə satış həcmlərinin 46,1%-ə qədədrini və bunun da 41,9%-i təkcə kənd təsərrüfatı xammalarını emal edən sənaye müəssisələrinin payına düşür, onda gələcəkdə bu sənaye sahəsinin inkişaf etdirilməsinin nə dərəcədə əhəhmiyyət kəsb etməsini təsəvvür etmək heç də o qədər çətin deyildir. Kənd təsərrüfatı xammallarının emal edən sənaye müəssisələrinin satış həcmlərində qida sənayesi məhsullarının satışı 95,1% təşkil edir, yerdə qalan 4,9%-i isə tütün məmulatları, toxuculuq, geyim və dəri məmulatları sənayesinin payına düşür. Ancaq bunlara baxmayaraq emal sənayesi müəssisələrinin həcmində kənd təsərrüfatı xammallarının emal edən sənaye müəssisələrinin xüsusi çəkisi 2004-cü ildə cu illə müqayisədə 52,7%-dən 41,9%-ə qədər azalmışdır. Əgər nəzərə alsaq ki, natura ifadəsində kənd təsərrüfatı xammallarının emal həcmləri azalmışdır, onda bu azalmanın səbəbini emal sənayesi məhsulları içərisində qeyri kənd təsərrüfatı xammallarının qiymət indekslərindəki yüksək artımlarla izah etmək olar (cədvəl 3). Bəzi məhsullar istisna olmaqla ən mühüm kənd təsərrüfatı mənşəli sənayesi məhsullarının natura ifadəsində istehsalı artmışdır. Son 8 ildə heynandarlığın inkişafına müvafiq olaraq sənaye müəssisələrində istehsal olunan ət 39,9%, kolbasa məmulatları 2 dəfə, kərə yağı 31,5%, pendir və kəsmik 28,3%, yağlılıq dərəcəsi 3%-ə qədər olan süd istehsalı 27,1% artmışdır. Xarici şirkətlərlə birgə investisiyalar hesabına yenidən qurulan yağpiy emalı müəssisələrinin fəaliyyəti nəticəsində Respublikamızda bitki yağlarının istehsalı müqayisə olunan dövrdə 9,2 dəfə artaraq 2004-cü ildə 46 min tona çatmışdır ki, bunun da 23,3 min tonu xarici ölkələrə ixrac edilmişdir. Müqayisə olunan dövrdə müxtəlif növ konservlərin istehsalı da 2 dəfəyə qədər artmışdır. Bu konservlərin çox hissəsi meyvə və tərəvəz xammallarindan hazırlanmış məhsullardır və bu artıma əsasən müvafiq iqtisadi rayonlarda yenidən işə salınmış, müasir texnologiyalara əsaslanan konserv zavodlarının işə başlaması nəticəsində nail olunmuşdur. Bunlardan başqa Respublikada qənnadı məhsullarının, təbii çayın, alkoqulsuz içkilərin, marqarin məhsullarının istehsalında da nəzərə çarpacaq artımlar müşahidə olunmaqdadır. 828

349 Cədvəl 3. Sənaye məhsulunun satış həcmi, faktiki qiymətlərlə, mlrd manat II International Congress Məhsulların adı Sənaye üzrə, cəmi 13093, , , , , ,4 o cümlədən: Hasilat sənayesi 3750,2 7274,1 8735,8 9751, , ,6 Emal sənayesi 7070,1 8520,2 8027,0 8539, , ,3 Ondan: - qida məhsulları 3575,1 3408,7 3648,1 3858,1 4988,7 5249,7 - tütün məhsulları 23,1 65,9 122,2 155,4 104,3 111,3 - toxuculuq sənayesi 106,0 138,0 82,3 93,0 83,6 110,0 - geyim istehsalı 19,8 25,1 36,8 41,7 47,5 26,1 - dəri və dəri məmulatları 8,7 12,1 15,8 17,4 15,7 21,4 Cəmi kənd təsərrüfatı xammallarının emalı 3732,7 3649,8 3905,2 4165,6 5239,8 5518,5 Hamıya yaxşı məlumdur ki, əhalinin qida məhsullarına olan tələbatında ət və süd məhsulları mühüm əhəmiyyət kəsb edir və bu məhsulların sənaye istehsalı da son illərdə artmaqda davam edir. Bu vacib heyvandarlıq məhsullarının istehsalında yem bazasının xüsusi rolu vardır. Ancaq ölkədə qarışıq yem istehsal edən sənaye müəssisələrinin qeyri qənaətbəxş fəaliyyəti nəticəsində son illərdə məhsul istehsalı 26,5 min tondan 0,2 min tona qədər azalmışdır ki, bu da müqayisə olunan dövrlə müqayisədə 132,5 dəfə aşağıdır. Qarışıq yemlərin istehsalının artırılması həm südçülük, həm də ətçilik heyvandarlığının inkişafında önəmli amillərdən biridir. Son illərdə ölkədə geniş inkişafa nail olunmuş quşçuluğun inkişafında da qarışıq yem istehsalı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əks halda qarışıq yemlərə olan tələbatlar idxal məhsulları hesabına həyata keçirilmək zərurəti ilə üzləşir ki, bu heyvanlar və quşlar arasında müxtəlif kütləvi yoluxucu xəstəliklərin yayılma risklərini artırır. Respublikada taxılçılığın son illərdə artımına uyğun olaraq qarışıq yemlərin istehsalında təbii artımların olmaması da təssüf doğurur. Ölkədə emal sənayesinin inkişafında əyricilik, toxuculuq, gön-dəri, ayaqqabı və s. sənaye sahələrindən ibarət olan yüngül sənaye sahələrinin də müstəsna əhəmiyyəti vardır. Bu sənaye sahələrinin istehsal etdiyi məhsullar əhalinin təkcə geyimə olan tələbatlarına deyil, avtomobil, yeyinti, səhiyyə, mebel və s. kimi sahələrdə də geniş istifadə olunur ki, bu da milli iqtisadiyyatın ahəngdar inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir ki, bu da kənd təsərrüfatında yüksək gəlir əldə etmək imkanları yarada bilən baramaçılığın inkişafı ilə sıx əlaqədardır. Yüngül sənayenin bu sahələri iqtisadiyyatın başqa sahələri ilə iqtisadi əlaqələri ən sıx olan sahələr hesab olunur. Belə ki, toxuculuq, tikiş, gön-dəri məmulatları kənd təsərrüfatı xammallarından alınır. Bu məmulatların hazılanmasında birbaşa kimya sənayesinin iştirakı tələb olunur ki, bu da yüngül sənayedə digər problemlərin ortaya çıxmasına gətirib çıxarır. Geyim məhsullarının keyfiyyətinin müəyyənləşməsində bir çox ciddi gigiyenik tələblər qoyulur ki, bu da xammalların kimyəvi emalındakı məsələlərlə bağlıdır. Belə xammallar içərisində ayaqqabı sənayesində istifadə olunan dəri xammallarının emalına ciddi tələblər irəli sürülür. Ayaqqabı sənayesində istifadə olunan gön xammalını əldə etmək üçün müxtəlif heyvan mənşəli dərilər yüksək səviyyəli kimyəvi və termik emal mərhələlərindən keçməlidir. Müxtəlif çeşidli, əhalinin yaş qruplarına uyğun müxtəlif formalı və keyfiyyətli mövsümü ayaqqabıların istehsalı üçün yüksək keyfiyyətli gön istehsalına başlanmalıdır ki, hələ bu günə qədər bu cür xammallar başqa qonşu ölkələrdən alınır. Məlum səbəblərdən də ölkə ərazisində mövcud olan ən müasir avadanlıqlarla təchiz edilmiş ayaqqabı fabriklərində məhsul istehsalının artımına nail olmaq mümkün olmamışdır. Odur ki, son illərdə başqa sahələrdə olduğu kimi ayaqqabı istehsalında da artımlar müşahidə olunmamışdır. Statistik məlumatların təhlili göstərir ki, ayrı-ayrı illərdə müəyyən azalmalar müşahidə olunsa da, son illərdə 1997-ci ildə olduğu kimi ayaqqabı istehsalı 300 min cütdən çox olmamışdır. Halbuki, 1990-cı illərə qədər Azərbaycanda ildə 23,5 milyon cüt ayaqqabı istehsal edilirdi ki, bu da indiki səviyyədən 78,3 dəfə çoxdur. Əgər 1990-cı ildə hər bir nəfər əhaliyə düşən ayaqqabı istehsalı 3,2 cüt təşkil edirdisə, indi hər 100 nəfərə 4 cüt ayaqqabı istehsal olunur. Xatırladaq ki, son illərdə ölkəmizdə 1990-cı illərdə istehsal olundugu qədər ayaqqabı məhsulları hal-hazırda idxal olunmuşdur ki, bunun da 72,5%-i Çindən, 23,7%-i Đrandan, qalan 3,8%-i isə digər qonşu ölkələrin payına düşür. Təkcə idxal olunan ayaqqabı məmulatlarının dəyəri 14,1 milyon dollar təşkil edir ki, bu da ci il üzrə cəmi kənd təsərrüfatındakı məhsul istehsalı və xidmətlərinin 4,7%-ə qədərini təşkil edir. Həmin dövrdə toxuculuq sənayesi dəri məmulatları və ayaqqabı istehsalından əldə olunan gəlirlərdən 24,8% çoxdur. Respublikada yüngül sənayenin inkişaf etdirilməsi üçün maliyyə mənbələri müəyyənləşdirmək- 829

350 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process lə yeni texniki və texnoloji avadanlıqların alınmasına diqqət yetirilməlidir. Bunun üçün yanacaqenerji mənbələrinin iqtisadi inkişafı ilə yanaşı əmək ehtiyatlarının da müvafiq istiqamətlərinin inkişaf etdirilməsinə diqqəti artırmaq lazımdır. Hal-hazırda yüngül sənaye məhsullarının əsas hissəsi regionlarda cəmləşdiyindən gələcəkdə bu regionların sosial-iqtisadi inkişafına ciddi qayğı göstərilməli, aradakı infrastruktur sferaların inkişafına diqqət artırılmalıdır. Yüngül sənayenin inkişaf etdirilməsində texnoloji avadanlıqların ölkəyə gətirilməsini asanlaşdırmaq məqsədi ilə xarici ölkə sahibkarları ilə birgə sahibkarlıq fəaliyyətlərinin yaradılması işləri də genişləndirilməlidir. Ölkəmizdə yerli xammalların kifayət həddə olması, zəruri işçi qüvvəsinin vəelmi bazasının olması, yeni fəaliyyət sahələrinin yaranmasına imkan verir. Iri nəqliyyat dəhlizinin bizim ölkəmizdən keçməsi də bu məsələlərinin həllində əsas şərtlərdən birinə çevrilə bilər. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, emal sənayesi müəssisələrinin maliyyə imkanlarının zəif olduğu şəraitdə bunların artımı ancaq kiçik emal bazasında mövcud olan müəssisələr hesabına artmalıdır. Yeni texnologiyaların cəlb edilməsi əsasən iri sənaye sahələrini əhatə etməklə yanaşı kiçik və orta həcmli emal müəssisələrini də əhatə etməli və eyni zamanda kənd təsərrüfatı istehsalı istehsalı ilə yeni kooperasiyaların yaradılmasına əsaslanmalıdır. Inkişaf etmiş dünya ölkələrinin mövcud istehsal sahələrində kooperasiya və inteqrasiya münasibətləri sənaye emalının ən səmərəli təşkilat formaları kimi özünəməxsus yer tutur. Mülkiyyətin özəlləşdirilməsindəki bəzi boşluqlarla əlaqədar olaraq istehsal, emal, xidmətlər və digər sahələrdə mənafe uygunsuzluqlarının yaranması nəticəsində, uzun illərdən bəri formalaşmış sahələrarası əlaqələrdə pərakəndəliklər meydana gəlmiş, hətta istehsal kooperasiyaları belə texnoloji-istehsal birliklərini qoruyub saxlaya bilməmişlər. Bir tərəfdən kooperasiya birliklərinin müvafiq mənafelərə uyğun özəlləşmə proqramının olmaması, digər tərəfdən regional kooperasiyalarda iştirak edən istehsalçıların və istehlakçıların fəal iştirakının təmin olunmaması zəruri iqtisadi əlaqələrin yaranmasına mane olurş Sahələrarası əlaqələrdə baş verən obyektiv və subyektiv proseslər hazır məhsullar bazarında tələbatların diametral qaydada kəskin yeniləşməsinə səbəb olmuşdur. Emal sənayesinin inkişafı təkcə istehsalın sahə strukturunun dəyişməsindən ibarət olmayıb, ayrıayrı sahələrin istehsaltexnoloji xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq texnoloji yeniləşmələrə əsaslanmalıdır. Yeyinti və yüngül sənayenin gələcək inkişafı daxili və kənardan cəlb olunan investisiyalar hesabına, yeni və müasir bazar konyukturuna cavab verən məhsuldar texnologiyalara əsaslanan iri və orta həcmli emal sahələrinin yaranılması əsasında yenidən qurulmalıdır. Emal sənayesində istehsalın təşkili yeni mülkiyyət prinsipləri əsasında müxtəlif sahibkarlıq sahələrinin kooperasiyası və təşkilatı birliyinə əsaslanaraq formalaşdırıla bilər. Emal müəssisələri ilə istehsal sahələrinin sonrakı kooperasiyalaşmasında dövlətin maliyyə imkanlarından istifadəyə geniş imkanlar yaranmışdır. Yeni yaradılacaq emal müəssisələrində dövlətin iştirakı bir tərəfdən dünyada geniş yayılmış qarışıq mülkiyyət formalarının inkişaf etdirilməsinə, digər bir tərəfdən də ölkədə maliyyə şəffaflığının təmin edilməsinə şərait yaratmaqla sahibkarlıq fəaliyyətlərində ümummilli mənafelərin gözlənilməsində dövlətin bu müəssisələrə təsir etmə imkanlarını yaratmış olardı. Son illərdə sənaye müəssisələrinin inkişafında baş verən dəyişikliklər istehsal xərclərinin tərkibinə də öz təsirini göstərmişdir. Belə ki, bütövlükdə sənaye müəssisələrinin xərclərinin tərkibində material xərclərinin xüsusi çəkisi son səkkiz ildə 69,1%-dən 67,5%-ə qədər azalmışdır. Sənaye təyinatlı məhsulların qiymətlərinin artım templərinini sürətlə artması sənaye sahələrində cəmi xərclərin strukturunda amartizasiya ayırmalarının müvafiq dövrdə 2,6%-ə qədər artmasına səbəb olmuşdur (cədvəl 4). Son illərdə sosial sahələrdə diqqətin artırılması nəticəsində sənaye müəssisələrinin istehsal xərclərinin tərkibində əmək haqqlarının və sosial sığortaya ayırmaların xüsusi çəkisi 5,2-dən 9,9%-ə qədər artmışdır ki, bu da təqribən müqayisə olunan dövrdəkindən təqribən 2 dəfəyə qədər çoxdur. Emal sənayesi müəssisələri üzrə cəmi xərclərin tərkibində material xərclərinin xüsusi çəkisi 10,2% azalmışdır ki, bu da sənaye xammallarının qiymətlərinin aşagı artım templəri ilə davam etməsindən ibarətdir. Bütövlükdə sənaye müəssisələrindən fərqli olaraq emal sənayesi müəssisələrində xərc elementlərinin strukturu fərqlənir. Statistik məlumatların təhlili göstərir ki, emal sənayesinin bəzi sahələrində əsas fondların amartizasiyasına ayrılan xərclər çox aşağıdır. Bu əsasən mövcud sahələrdə yeni texnika və texnologiyaların hələ də yeniləşdirilməməsi ilə əlaqədardır. Qida və toxuculuq sənayesi müəssisələrində əsas fondların amartizasiya ayırmaları isə başqa sahələrlə müqayisədə nisbətən yüksək olsa da, qida sənayesi müəssisələrində son illərdə azalmalar müşahidələr olunmuşdur. Amartizasiya ayırmalarında müşahidə olunan artımlar son zamanlar müvafiq sahələrdə yeni emal müəssisələrinin yaradılması ilə əlaqədardır. 830

351 II International Congress Cədvəl 4. Sənaye sahələri üzrə məhsul istehsalına sərf edilmiş xərclərin qurulrşu, %-lə Göstəricilərin adı Sənaye sahələri üzrə cəmi xərclər O cümlədən: - material xərcləri - əsas fondların amartizasiyası - əmək haqqı və sosial ayirmalar - sair xərclər Emal sənayesi üzrə cəmi xərclər O cümlədən: - material xərcləri - əsas fondların amartizasiyası - əmək haqqı və sosial ayirmalar - sair xərclər Qida məhsulları sənayesi üzrə cəmi xərclər O cümlədən: - material xərcləri - əsas fondların amartizasiyası - əmək haqqı və sosial ayirmalar - sair xərclər Toxuculuq sənayesi üzrə cəmi xərclər O cümlədən: - material xərcləri - əsas fondların amartizasiyası - əmək haqqı və sosial ayirmalar - sair xərclər Dəri və dəri məmulatları sənayesi üzrə cəmi xərclər O cümlədən: - material xərcləri - əsas fondların amartizasiyası - əmək haqqı və sosial ayirmalar - sair xərclər 69,1 6,5 5,2 19, ,1 3,2 5,2 3, ,4 8,4 6,0 6, ,9 3,1 8,5 7, ,4 4,6 8,4 5,6 65,5 9,0 9,6 15, ,0 5,5 7,8 6, ,1 9,1 4,8 8, ,8 10,6 13,8 6, ,0 4,3 20 8,7 57,6 10,3 9,9 22, ,8 7,0 7,7 7, ,1 9,2 5,1 10, ,7 15,7 12,8 7, ,3 7,3 9,4 8,0 63,5 9,8 9,0 17, ,5 8,5 8,2 5, ,5 6,9 5,3 8, ,6 12,6 11,5 7, ,8 1,6 7,1 8,5 67,5 8,1 9,9 14, ,9 5,6 7,9 8, ,5 4,8 4,5 7, ,4 10,1 13,4 9, ,3 28,1 6,5 6,1 Bütövlükdə, emal sənayesində müşahidə olunan əmək haqqlarındakı artımlar son illərdə ölkədəki minimum əmək haqqlarının səviyyəsinin artması ilə əlaqədar olsa da, toxuculuq, dəri və dəri məmulatları sənayesi müəssisələrində istehsalın mexanikləşmə və avtolaşma səviyyələrinin ümumi sahəsinin geri qalması kimi obyektiv səbəblər də mövcuddur. Bütün bu qeyd olunanlar onu deməyə əsas verir ki, emal sənayesinin bütün sahələrindən fərqli olaraq, kənd təsəsrrüfatı məhsullarını emal edən sənaye sahələrində istehsal və xidmət infrastrukturlarının zəif inkişafı nəticəsində əmək haqqlarına və digər sosial ehtiyaclara ayrılan xərclər bütövlükdə sənaye sahələrinin xərclərindən aşağı olmuşdur. Bu da son nəticədə emal müəssisələrinin gəlirliliyinin artmasına, kəndli təsəsrrüfatlarının isə sahələr arası kooperasiyalarda iştirakına mənfi təsir göstərməklə yanaşı, sahələrarası gəlirdəki diferensiallaşmaya da təsir edən amillərdən biridir. Qeyd olunan bu uyğunsuzluqların aradan qaldırılması üçün kənd təsəsrrüfatı xammallarının emallıq səviyyəsinin daimi yüksəltməklə, yeni emal sahələrinin yaradılmasına doğru məqsədyönlü tədbirlər sistemi həyata keçirilməlidir. 831

352 AZƏRBAYCANDA BAZAR ĐQTĐSADĐYYATINA KEÇĐD ŞƏRAĐTĐNDƏ AQRAR SAHƏNĐN ĐDARƏOLUNMASININ TƏŞKĐLĐ Xanlar HEYDƏROV ETKTĐ və II, Qafqaz Universiteti Bakı / AZƏRBAYCAN XÜLASƏ Bazar iqtisadiyyatına keçidlə bağlı olaraq aqrar sahədə də bir sıra islahatların aparılması zəruri olmuşdur. Aqrar sahəyə aid istər qanunvericilik bazası, istərsə də idarəetmə münasibətləri bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verə biləcək səviyyədə yenidən formalaşdırılmağa başlanılmışdır. Biz bu məqalədə müstəqillikdən sonra bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində aqrar sahədə yeni formalaşan idarəetmə münasibətlərini araşdırmağı məqsəd kimi götürmüşük. ABSTRACT In accordance with the transition to the market economy it became necessary to reform within the agricultural domain. The legislative database able to respond the demands of market economy in the fields of either agrarian sector and management attitudes had begun to reform. In this article we have set purpose of researching new formed management relations in agriculture area during period of transforming to market economy after independence. Giriş Aqrar sahə qeyri-neft sektorları arasında Azərbaycanın sosyal-iqtisadi inkişafına təkan verə biləcək ən əhəmiyyətli sahələrdən biridir. 1 Mövcud 11 iqlimdən 9-na sahib olan Azərbaycan həm iqlim şəraiti, həm də torpaqlarının münbitliyi baxımından kənd təsərrüfatı üçün əlvərişlı ölkədir. Azərbaycanın geniş torpaq sahələri və müxtəlif iqlimə sahib olan regionları müxtəlif çeşidli və keyfiyyətli məhsul istehsalı üçün geniş imkanlar yaradır. Sovet Đttifaqının parçalanmasından sonra müstəqilliyini əldə edən Azərbaycan, ictimai mülkiyyətə əsaslanan iqtisadi sistemdən özəl mülkiyyətə əsaslanan bazar iqtisadiyyatına döğru sürətli addimlar atmış və 12 noyabr 1995 ci ildə qəbul edilən konstitusiya ilə xüsusi mülkiyyəti və bazar iqtisadiyyatı anlayışını qəbul etmişdir. 2 Bu kontekstdə köhnə sistemə aid qurumların bir çoxu ləğv edilmiş, bir hissəsi də yeni sistemə uyğunlaşdırılmağa başlınılmışdır. Bazar iqtisadiyyatına keçidlə bağlı olaraq aqrar sahədə də bir sıra islahatların aparılması zəruri olmuşdur. Aqrar sahəyə aid istər qanunvericilik bazası, istərsə də idarəetmə münasibətləri bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verə biləcək səviyyədə yenidən formalaşdırılmağa başlanılmışdır. Biz bu məqalədə müstəqillikdən sonra bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində aqrar sahədə yeni formalaşan idarəetmə münasibətlərini araşdırmağı məqsəd kimi götürmüşük. 1 Osman Nuru Aras, Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım Đmkanları, TUSĐAB yayınınları, Bakı, s.87 2 Ömer Faruk Ünal, Azerbaycanda Tarım Reformu, Qafqaz Üniversitesi Haftalık seminerleri, Bakı, 1998, s. 83 Aqrar Münasibətlərin Hüquqi Bazasının Formalaşdırılması Azərbaycan dövləti öz müstəqilliyini əldə etməsi ilə ölkədə dövlət quruculuğu prosesinin uğurla aparılmasına əlverişli şərait yarandı. Xüsusilə də 1995-ci il noyabrın 12-də müstəqil respublikamızın konstitusiyası qəbul olunduqdan sonra başlanan dövrü dövlət quruculuğu baxımından məhsuldar dövr hesab etmək olar. Həmin dövrdən sonra Azərbaycanın dövlətçiliyinin möhkəmlənməsi, demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğunun yaradılması, insanların hüquq və azadlıqlarının qorunması istiqamətində uğurlu addımlar atılmışdır. 90-cı illərdə postsosialist ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və sosial mühitində baş verən dəyişikliklər bir çox sahələrdə olduğu kimi dövlət idarəçiliyi sahəsində də mühüm problemləri aşkara çıxardı. O dövrdə dövlət idarəetməsinin inkişafı artıq ictimai özünüdərkin inkişafından geri qalir və çox vaxt dövlət hakimiyyəti cəmiyyətin tələbatkarının ödənilməsi sahəsindəki funksiyalarının yerinə yetirilməsini təmin edə bilmirdi. Artıq obyektiv şərait yeni düşüncə tərzi, insanların davranışının və əməkdaşlığının yeni formalarını və buna uyğun olaraq subyektiv amilin də yeni qaydada inkişaf etməsini və təşkil olunmasını tələb edirdi. Đnzibati amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçid aqrar sektorda da islahatların olmasını və yeni idarəetmə münasibətlərinin yaranmasını tələb edirdi. Bu münasibətlərin formalaşmasının əsas şərtlərindən biri bu sahədə formalaşan yeni münasibətləri tənzimləyən qanunların qəbul olunmasıdır. 832

353 II International Congress Đnkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi tərəqqi tarixi və təcrübəsi göstərir ki, insanların mütərəqqi və yaradıcı əməyə cəlb olunmasının, eləcə də iqtisadi dirçəlişə nail olmağın başlıca yolu qanunvericilik əsasında sahələr üzrə islahatların həyata keçirilməsindən ibarətdir. 3 Bunu nəzərə alaraq müstəqillik qazandıqdan sonra respublikamız dünya iqtisadi sisteminə qəşulmaq üçün bazar iqtisadiyyatı qanunlarına uyğun olaraq iqtisadi islahatların, o cümlədən iqtisadiyyatın önəmli sahələrindən sayılan aqrar islahatların həyata keçirilməsinə başladı ci illərdə bu sahəyə dair bir sıra qanunların və digər normativ-hüquqi aktların qəbul edilməsi ilə islahatların gedişi xeyli sürətləndi. Qanunvericilik aktlarının qəbulu prosesi hazırda da davam edir cü illərdə respublikanın kənd təsərrüfatının düşdüyü acınacaqlı vəziyyətdən çıxış yolu köklü islahatların aparılması, islahatlar vasitəsilə istehsalın artırılması, inkişaf etdirilməsi, dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi, özəl bölmənin inkişafına şərait yaradılması, bazar iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən sahibkarlıq və təşəbbüskarlıq mühitinin yaradılması hesab edilirdi. Đslahatların ilkin mərhələsində dünya təcrübəsi sınağından keçmiş, səmərəli təsərrüfatçılıq forması hesab edilən fermer təsərrüfatının yaradılması bu barədə müvafiq qanunun qəbul edilməsi zərurətini ortaya qoydu və 1992-ci ilin aprelində Kəndli (fermer) təsərrüfatı haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu qəbul olundu. Kollektiv mülkiyyətə əsaslanan inzibati amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatı şəraitində özəl mülkiyyətə əsaslanan fermer təsərrüfatına keçidin hüquqi bazasının yaradılması baxımından bu qanun əhəmiyyətli idi. Lakin bu qanun təsərrüfatçılığın yalniz bir sahəsini tənzimlədiyi üçün səmərəli ola bilməzdi. Torpaqların vətəndaşlara verilməsi prosesi də yerlərdə təsərrüfatçılığın müxtəlif formalarının yaradılması zərurətini meydana çıxarmışdı. Bu baxımdan 1995-ci ildə "Aqrar islahatının əsasları haqqında" və "Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanunları qəbul edilmişdir. Respublikanın aqrar bölməsində islahatların hüquqi təminatını müəyyən edən Aqrar islahatların əsasları haqqında qanunda aqrar islahatların aparılması məqsədi, onun əsas istiqamətləri, bu sahədə yeni mülkiyyət münasibətlərinin formalaşdırılması, torpaq, meliorasiya və su təsərrüfatının islahatı, istehsal və emal müəsissələrinin özəlləş- dirilməsi, müxtəlif növlü təsərrüfatların yaradılması, həmçinin aqrar bölmənin dövlət təminatı məsələləri açıqlanmışdır. Bu qanun həm də aqrar islahatları sahəsində digər hüquqi-normativ aktlar üçün əsas hesab olunur. 5 Aqrar sahənin əsas təsərrüfat bazası sayılan sovxoz və kolxozlarda islahatın aparılması məqsədi ilə islahatı aparan orqanların, onu həyata keçirən komissiyaların yaradılması, təsərrüfatların əmlakı, əmlakın inventarlaşdırılması və özəlləşdirilməsi qaydaları, kənd təsərrüfatında müxtəlif növlü müəssisələrin yaradılması, xidmət sahələrinin yenidən təşkili, islahatın dövlət təminatı və s. məsələlərin həlli Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında qanunla təmin edilir. Aqrar islahatlar ərəfəsində torpaq münasibətlərinin hüquqi həlli əsasən 1996-ci ilin iyulunda qəbul edilmiş Torpaq islahatı haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu ilə həyata keçirilir. Qanunda torpaq üzərində mülkiyyət formaları, torpaq islahatının aparılması şərtləri, vətəndaşların qanuni istifadəsində olan torpaqların özəlləşdirilməsi qaydaları, sovxoz və kolxozların istifadəsindəki torpaqların özəlləşdirilməsinin əsasları, torpaq payı almaq hüququ, payların müəyyən edilməsi, torpaqların normativ qiyməti, onun alqısatqısı qaydaları, yerquruluşu işlərinin aparılması, mülkiyyət hüququnun sənədləşdirilməsi, islahatın dövlət təminatı və s. məsələlər əhatə olunur. Həmçinin işğal altında olan torpaqların azad olunmasından sonra aparılacaq islahat barədə də keçid və yekun müddəaları qanunda öz əksini tapmışdır. Torpaq islahatı haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununun əsas məqsədi Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq sosial ədalət prinsipləri əsasında torpaq üzərində yeni mülkiyyət münasibətləri yaratmaq, mülkiyyətçilərin torpağa sahiblik, istifadə və sərəncam hüquqlarını təmin etmək, bazar iqtisadiyyatını və sahibkarlıq təşəbbüsünü inkişaf etdirmək, ölkənin iqtisadi müstəqilliyinə, o cümlədən ərzaq təminatına nail olmaq idi. 6 Torpaq mülkiyyətçiləri və istifadəçiləri ilə dövlət arasında münasibətlər 1996-cı ilin dekabrında qəbul edilən Torpaq vergisi haqqında qanunla həll edilir. Qanunda torpaq vergisinin dərəcələri, vergi üzrə güzəştlərin edilməsi, torpaq vergisinin müəyyənləşdirilməsi qaydaları açıqlanır cu ilin martında torpaq işlərinin nizama salınmasının hüquqi əsaslarını təmin edən Dövlət Torpaq Kadastrı, Torpaqların Monitorinqi və Yer- 3 Akif Vəliyev, Kənd Təsərrüfatında Đslahatların Qanunvericilik Təminatı, Məşvərət Jurnalı, No: 3(27), May-2000, səh E.a.ə, səh E.a.ə, səh Eldar Đbrahimov, Aqrar Đslahatlar Və Onun Nəticələri, 833

354 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process quruluşu haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu qəbul edildi. Qanun sahə üzrə ümumi müddəaları, dövlət torpaq kadastrı, torpaqların monitorinqi və yerquruluşu işlərinin aparılması qaydalarını, onların maliyyələşdirilməsi və dövlət nəzarəti məsələlərini əhatə edir. Nəhayət, 1999-cu ilin avqustunda respublikanın ümumi torpaq fondu üzrə bütün torpaq münasibətlərinin tənzimlənməsinin hüquqi həllini təmin edən ana qanun - Torpaq Məcəlləsi qəbul edildi. 7 Aqrar Sahənin Đdarə Edilməsinin Đnkişafi Və Formalaşdırılması Son illərdə aqrar sahənin vahid idarəetmə və planlaşdırma obyekti kimi ayrılmasına baxmayaraq yeni idarəetmə sistemində nəzərdə tutulan üstünlük və imkanlardan aqrar sahənin təşkilati və iqtisadi mexanizmindəki qüsurlar nəticəsində tam istifadə etmək mümkün olmamışdır. Həmin nöqsanlar əsasən aşağıdakılardır: yuxarı idarəetmə mərhələlərində təşkilati quruluşun mürəkkəbliyi və iriliyi, ona bərabər, artıq və biri digərini təkrar edən idarəetmə mərhələlərinin mövcudluğu. 8 Đdarəetmə orqanlarının fəaliyyətində sahələrarası məsələlər həll olunarkən sahəçilik prinsipi saxlanılırdı və əsasən inzibati idarəetmə üsullarından istifadə edilirdi ki, bu da iqtisadi üsulların tətbiqinə ziyan vururdu. Yeni idarəetmə orqanlarının səmərəli fəaliyyət göstərməsinin başlıca şərtlərindən biri də bütün mərhələlərdə onların dəqiq hüquq, vəzifə və səlahiyyətlərinin müəyyən edilməsidir. Belə istiqamətin əhəmiyyətini qiymətləndirmək çətindir, belə ki, idarəetmə obyektinə hər hansı təsir müəyyən formada həyata keçirilir, konkret xarakter daşıyır, istehsal texniki və sosial-iqtisadi problemləri nizamladıqda məqsədyönlü istiqaməti olur. Đdarəetmə funksiyalarında səmərəli bölgü və məqsədə çatmaq üçün idarəetmə işçilərinin fəaliyyətinin məzmunu öz əksini tapır. 9 Bölgü zamanı çalışmaq lazımdır ki, bir neçə funksiyanın yerinə yetirilməsi bir quruluş vahidində cəmləşsin. Məsələn, aqronomluq funksiyasından müstəqil yarımfunksiya-aqrokimyəvi xidmət ayrılmışdır. Bununla bərabər, bu cür həllin məqsədəuyğunluğu barədə müxtəlif fikirlər söylənilmişdir. Vahid idarəetmə sisteminin yaradılması ideyası ondan irəli gəlir ki, rəhbərliyin vahidliyi iqtisadi cəhətdən səmərəlidir. Bu halda aqrokimyəvi xidmətin bir quruluş bölməsi aparatında 7 E.a.ə, səh Đsa Əhmədov, Kənd Təsərrüfatının Idarə Edilməsi, Bakı 2006, səh A.k.ə, səh. 227 cəmlənməsi, istehsalın yüksək səmərəliliyinin şərtidir. Belə üsul imkan verir ki, idarə aparatının formalaşması mərhələsində sistemin bütün səviyyələri üzrə funksiyalar dəqiq sərhədləndirilsin, işçilərin məşğul olacağı spesifik fəaliyyət dairəsi müəyyənləşdirilsin və keçmiş rayon kəndtextəminat birliyinin təmir bazalarından tam istifadə edilsin, bütün istehsal ehtiyatlarına bu cür inteqrasiya olunmuş xidmət vahidi vasitəsilə təsir etmək imkanı yaranır vahid plan, vahid rəhbərlik, vahid icraya nəzarət və işçilərin maraqlandırma sxemi və s. Đdarəetmə funksiyaları konkret işçilər tərəfindən yerinə yetirilir. Đdarəetmə sisteminin normal fəaliyyətini təmin etmək, onun qarşısında qoyulan məqsəd və vəzifələrin etibarlı, dəqiq və vaxtında yerinə yetirilməsi üçün vəzifə, hüquq və məsuliyyətin bölgüsü aparılmalıdır. Bununla yanaşı, həm idarəetmə mərhələlərində və həm də ayrı-ayrı işçilər arasında funksiyalar, vəzifələr və məsuliyyət arasında düzgün nisbət yaradılması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Đdarəetmə aparatını formalaşdırarkən, onun qarşısına qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsini istiqamətləndirərkən, belə bir qayda rəhbər tutulmalıdır ki, məsələnin həllinə dair səlahiyyətlər o idarəetmə orqanına vəya işçiyə verilməlidir ki, bu məsələyə dair o daha tam məlumata malik olmaqla, idarəetmə obyektində baş verən dəyişikliklərə dair keyfiyyətli operativ qərar çıxarmaq səriştəsinə malik olsun. Məlumdur ki, təbii iqlim, torpaq şəraiti hətta bir təsərrüfat daxilində kəskin fərqlənir, belə şəraitdə qərarların qəbul edilməsində sərbəstliyin, təşəbbüskarlığın rəhbər işçi və mütəxəssislərlə yanaşı, hər bir işçinin təsərrüfatçılıq və vərdişlərindən istifadə edilməsinin inkişafı-müasir mərhələdə aqrar siyasətin həyata keçirilməsinin başlıca yolu olmaqla demək olar ki, bu amillərin tətbiqi əlavə vəsait tələb etmir, lakin onlar bütün ictimai istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsində həlledici mövqe tuturlar. Idarə aparatını formalaşdırarkən,onun qarşısına qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsini istiqamətləndirərkən,belə bir qayda tutulmalıdır ki, məsələnin həllinə dair səlahiyyət o idarəetmə orqanına və ya işçiyə verilməlidir ki, idarəetmə obyektində baş verən dəyişikliklərə dair keyfiyyətli operativ qərar çıxarmaq səriştəsinə malik olmaq. Mərkəzləşdirmə ümumi siyasət məsələləri (ixtisaslaşmanın perspektivi, elmi-texniki tərəqqinin istiqamətini seçilməsi, kapital qoyuluşu siyasətinin və onların istehsal sahələri üzrə quruluşunun, mü- 834

355 II International Congress tərəqqi əmək təçkili formasının müəyyən edilməsi, torpaq mülkiyyətçilərinə, fermerlərə və digər sahibkarlara xidmət sisteminin inkişafı) üzrə qərar qəbul etdikdə qeyri-mərkəzləşdirmə isə operativ məsələlərin həlli,istehsal proseslərinin bilavasitə nizamlanması üçün sərfəlidir. Lakin təcrübələr göstərir ki,əgər əvvələr (yəni aqrar islahatlar keçrilməmişdən əvvəl) qərarların 70-80%-i yuxarı təşkilatların, yalnız 20-30%-isə müəssisə işçilərinin təşəbbüsü ilə qəbul edilirdisə, hal-hazırda qərarların 85-92%-i torpaq mülkiyyətçiləri, fermerlər və digər sahibkarlar tərəfindən və yalnız 8-15%- isə müxtəlif pillədə yerləşən idarəetmə orqanları tərəfindən qəbul edilir. Məlumdur ki, təbii iqlim,torpaq şəraiti hətta bir təsərrüfat daxilində kəskin fərqlənir,belə bir şəraitdə qərarların qəbul edilməsində sərbəstliyin, təşəbbüskarlığın, rəhbər işçi və mütəxəssislərlə yanaşı, hər bir işçinin təsərrüfatçılıq vərdişlərindən istifadə edilməsinin inkişafı-müasir mərhələdə aqrar siyasətin həyata keçrilməsinin başlıca yolu olmaqla, emək olar ki, bu amillərin tətbiqi əlavə vəsait tələb etmir, lakin onlar bütün ictimai istehsalın səmərələliyinin yüksəldilməsində həlledici mövqe tuturlar. Dövlət xırda himayəçilik və inzibatçılığa, sahibkarların səlahiyyətinin əvəz edilməsi hallarına yol verməməyi, özəl və dövlət təsərrüfatlarının işçilərinin sabitliyinə nail olmağı, onlara yaradıcı fəaliyyət üçün şərait yaradılması, qanunlara və hüquqi-normativ aktlara əməl edilməsi üçün yüksək məsuliyyət hissinin tərbiyə olunmasını mühüm məsələ kimi yeni idarəetmə orqanları qarşısın-da qoymuşdur. Đdarəetmə sisteminin bu prisip əsasında təkmilləşdirilməsi mühüm sayılmaqla, onun həyata keçirilməsi-aqrar sahənin səmərələliyinin yüksəld ilməsinin mühüm ehtiyat mənbəyidir. Aqrar sahə mürəkkəb istehsal,sosial-iqtisadi sistem olmaqla, hələlik onun elementlərinin kifayət dərəcədə sıx qarılıqlı əlaqəsi yoxdur, onların mənafeləri arasında ziddiyyətlər mövcuddur, bununla əlaqədar olaraq onun xüsusiyyətlərini əks etdirən və işdə bütün elementlər arasında qarşılıqlı əlaqə və fəaliyyəti nizamlaya bilən təşkilati quruluşun hazırlanması və tətbiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.đdarəetmənin təşkilati quruluşunun inkişafını həlledici dərəcədə istehsalın obyektiv amilləri və şərtləri müəyyən edir. Onlar aşağıdaılardır: - sosial-iqtisadi və siyasi (istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətin xarakteri; təsərrüfat quruculuğunun indiki mərhələsində qarşıda duran spesifik məqsəd və vəzifələr; rəhbərlik prinsipləri və üsulları milli dövlət quruluşu və ölkənin inzibati bölgüsü; regionların milli və tarixi inkişafı və layihələşdirilən quruluşu nəzərən lazımsız sayılan amillər); - təşkilati-texniki və iqtisadi (ictimai əmək bölgüsünün səviyyəsi, istehsalın ixtisaslaşdırılması, təmərküzləşdirilməsi və kooperasiyası; istehsal tipi və onun həcmi; istehsal və təşkilati quruluş; istehsal və idarəetməni mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırma səviyyəsi; ərazi üzrə istehsalın yerləşdirilməsi; təbii iqlim şəraiti; xarici iqtisadi əlaqələr, kooperasiya və inteqrasiya əlaqələri); - idarəetmə (funksiyalarının mərkəzləşdirmə səviyyəsi; idarə olunma, sahəvi və ərazi idarəetmə prinsiplərinin nisbəti; mövcud idarəetmə mexanizmi;) - fərdlərdə, qruplarda və kollektivlərdə sosioloji-psixoloji münasibətlər və s. Đstehsal amilləri idarəetmə funksiyalarının tərkibinə, həcminə, əmək tutumuna, bunlar isə öz növbəsində həmin funksiyaların yerinə yetirilməsi ilə məşğul olan içilərin sayına, idarəetmə mərhələlərinin formalaşmasına təsir göstərir. Buna görə də səmərəli idarəetmə quruluşu layihəlaşdirmək və ya mövcud idarəetmə quruluşunu təkmilləşdirdikdə istehsal amillərini, iqtisadiyyatını, xüsusən məhsuldar qüvvələrin inkişafındakı meylləri, dərin və ətraflı təhlil etmək vacibdir. Respublikamızda istehsal amilləri hətta eyni zona daxilində kəskin fərqlənir. Bununla əlaqədar olaraq, belə nəticə çıxarmaq olar ki, istehsal amillərini və şərtlərini özündə tam əks etdirən və birləşdirən idarəetmə qurluşu ən səmərəli sayılır. Buna görə də idarəetmə orqanlarının idarəetmə qurluşunu müəyyən edərkən istinad edilən vahid, səmərəli quruluş mövcud deyil və ola bilməz. Lakin etiraf edilməlidirki, ayrı-ayrı yerli orqanların fəaliyyətində mühüm yaradıcılıq tələb edən bu prosesin həyata keçrilməsində şablonçuluğa yol verilirdi. Məsələn, respublikamızın bir çox təsərrüfatlarında sex (sahəvi) idarəetmə quruluşunun tətbiqi, onun səmərəli fəaliyyəti üçün şəraitin olub olmamasından aslı olmayaraq, kənd təsərrüfatı müəssisələri tərəfindən məcburi olaraq qəbul edilirdi. Aqrar sahənin idarə edilməsinin əsas prinsipi məsuliyyət, elmilik, maddi və mənəvi amillərin uzlaşdırılması və s. ASK-də idarəetmə sistemini formalaşdırarkən göstərilən ümumi prinsiplərə əməl edilməsi onun səmərəli fəaliyyətinin başlanğıc şərtidir. Bununla yanaşı, mürəkkəb, çoxfunksiyalı idarəetmə obyekti olmaqla ASK-nin xarakteri onun xüsusiyyətlərini əks etdirən xüsusi, spesifik, təşkilati prinsiplərin meydana gəlməsinə səbəb olur ki, onların idarəetməetmə quruluşunun tərtibində 835

356 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process və idarəetmə prosesində nəzərə alınması səmərə verir. Aqrar sahədə idarəetmə quruluşunun tərtib edilməsinin təşkilati-texniki prinsipi (qaydası) aşağıdakılardır; - təşkilati və iqtisadi vahidlik, aparatın bütün mərhələləri qarşılıqlı surətdə bir-biri ilə əlaqədardır və son nəticələrə nail olmaq üçün bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərirlər; - hər bir orqanın mərhələnin və vəzifəli şəxsin məqsədyönlü fəaliyyəti, yəni onlara konkret vəzifə, hüquq və məsuliyyət müəyyən edilməsi; - quruluş uyğunluğu, yəni idarəetmə orqanlarının quruluşu bütün mərhələlərdə oxşar olmalı, idarəetmə obyektlərinin quruluşuna və idarəetmə normalarına uyğun gəlməlidir; - sistemin bütün pillələrində idarəetmə orqanlarının və vahidlərinin funksional vahidliyi, yəni onların funksiyaları oxşar, tabeçilik sistemi ilə eyni tipli olmalıdır. Onların qurulmasında eyni tiplilik yüksəldikcə, sistemin nizamlığı yüksəlir, qarşılıqlı fəaliyyət sadələşir, qərarların qəbul edilmə operativliyi yüksəlir; - aqrar sahənin idarəetmə sistemində mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş idarəetmə funksiyalarının optimal uzlaşdırılması. Bu prinsipin məzmunu ondan ibarətdir ki, sistemin inkişafına dair strateji xarakterli perspetiv məqsədlərinin mərkəzləşdirilmiş qaydada tərtibi, həyata keçrilməsi, nəzarət edilməsi ilə yanaşı aşağı mərhələlərə cari operativ təsərrüfat məsələlərinin yerinə yetirilməsində geniş səlahiyyət verilməsindən ibarətdir. Aqrar sahənin idarəetmə sistemini və quruluşunu formalaşdırarkən dəyanətlilik və çeviklik prinsiplərinin uzlaşmasını da nəzərə almaq lazımdır. Bu sistemin elementləri arasında yaranan yeni əlaqə və qarşılıqlı münasibətlərin nizamlanması, onların müəyyən dövr üçün sabitləşdirilməsi, sistemin əsas xüsusiyyətlərini saxlamaq mühitin dəyişən parametirlərinə uyğunlaşdırılması tələblərindən irəli gəlir. Təcrübə göstərir ki,həm sistemin qurluşunun tez-tez əsaslandırılmamış dəyişdirilməsi və həm də vaxtında onun tərkibində dəyişiklik aparılmaması eyni tərzdə istehsal potensialından və idarəetmə əməyindən istifadəni aşağı salır. Quruluşun qənaətciliyi prinsipi idaeəetmə pilləsi və mərhələsi az olan idarəetmə quruluşu eyni şərtlər daxilində daha faydalıdır: idarəetmə mərhələsinin artması qərarların qəbul olunmasını gecikdirir, idarə aparatı işçilərin sayının artmasına səbəb olur; mərhələnin çoxalması əlaqələrin miqdarını artırır, idarəetmə funksiyalarının təkrarlanmasını gücləndirir və s. Aqrar sahədə idarəetmə sistemi əsasən formalaşdırılmışdır. Lakin onun fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması, bütün orqanların, mərhələlərin və hər bir işçinin fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi mühüm vəzifə olaraq qalır.kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin bu sahə üzrə vəzifəsi ondan elmi tədqiqat və qabaqcıl təcrübə məmulatlarının ümümiləşdirilməsi əsasında idarəetmə qurluşunda nümunəvi cəhətləri aşkar etməklə, konkret vəziyyətin həlli zamanı onlardan istifadə edilməsi üzrə tövsiyələr verməkdən ibarətdir. Çünli fəaliyyət dövründə idarəetmə obyektləerin xarakteri, onların arasında kooperasiya, inteqrasiya və digər əlaqələr tam aşkar edilir, hər bir mərhələdə formalaşdırılmış qurluşa verilən funksiyaların uyğunsuzluğu, ayrı-ayrı idarəetmə orqanları, mərhələləri arasında fəaliyyət növlərinin dəqiq sərhədlənməməsi, qərarın qəbulu prosesində onlar arasında qarşılıqlı təsirin düzgün olmaması, bir mərhələdə kifayət qədər eyni tipli funksiyaların toplanılmaması, işçinin ixtisas dərəcəsinin həvalə edilən içə uyğun olmaması və s özünü daha tam büruzə verir. Bütün bunlar qüsurları aşkar etmək və onların aradan qaldırılma yollarını müəyyən etmək üçün mövcud idarəetmə qurluşunun təhlil olunmasını tələb edir.belə ki, idarə aparatı funksiyaların tərkibi və məzmunu istehsalın obyektiv amilləri, idarəetmə obyetinin xarakteri, müvafiq direktiv orqan sənədləri ilə onlar qarşısında qoyulmuş məsələləri və s fəaliyyət üçün zəruri sayılan obyektiv əsasları müəyyən etmək və hərtərəfli xarakterzə etmək, sonra isə bu məsələlərin idarəetmə orqanı (mərhələ) haqqında əsasnamələrdə, vəzifə təlimatlarında, sərəncamlarda və işin bu və ya digər tərəfini açan sənədlərdə bu məsələlərin hansı formada şərh edilməsini aşkar etmək, əməkdaşlarla söhbət aparmaq və səlahiyyət, hüquq və məsuliyyətin bölüşdürülməsi sistemini tərtib etmək, seçmə yolu ilə iş gününün fotoqrafiya və öz-özünə fotoqrafiyasını aparmaq əsasında müəyyən edilir. Bu cür informasiya çatışmazlıqlarının, buraxılmış səhvlərin aradan qaldırılması üçün tədbirlər hazırlanmasına, idarə aparatı mərhələləri arasında funksiyaların, habelə idarəetmə orqanı və mərhələlərində səlahiyyət, hüquq və vəzifələrin düzgün bölüşdürülməsinə imkan verir. Bu materiallardan idarəetmə quruluşunun təhlilində də istifadə etmək olar. Bu təhlil prosesində bütün növ xüsusən də xətti, funksional və koordinasiya əlaqələrinin müəyyən edilməsinə xüsusi fikir verilməli, onların geniş xarakteristikasını verməli, orqan və mərhələlərin həm şaquli və üfüqi qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı təsirlərini müəyyən etmək, informasiya əlaqələrini aydınlaşdırmaq, işlənilən məlumatın həcmini müəyyən etmək vacibdir. Alınmış məlumata və yuxarıda göstərilən əsas təşkilati-texniki prinsip- 836

357 II International Congress lərə uyğun olaraq idarəetmə qurluşunu səmərələşdirmək, təşkilati məhdudlaşdırma sənədlərini yenidən işləmək və bununla da sistemin dəyanətli və bütövlüyünə nail olmaq zəruridir. Đdarəetmə sisteminin,xüsusən də aqrar sahə kimi mürəkkəb və çoxfunksiyalı sistemin idarəetmə qurluşunu tərtib edərkən qarşıya çıxan problemlər aşağıdakılardır: - idarəetmə pillələrinin optimal sayının müəyyən edilməsi; onlardan hər birinin dəqiq məqsədinin və onların öz aralarında əlaqələndirilməsi üsullarını; mərhələlər arasında səlahiyyətin və məsuliyyətin bölüşdürülməsi, düzgün qarşılıqlı münasibət və fəaliyyətlərin həvəsləndirmə üsulları; konkret idarəetmə sisteminin seçilməsi; optimal məlumat axınlarının təşkili və müvafiq quruluşa uyğun gələn idarəetmənin texniki vasitələrinin seçilməsi. Təskilati quruluşda baş verən bütün dəyişikliklər yalnız ciddi hazırlıq, təhlil və bu dəyişiklilkər nəticəsində alınacaq səmərənin hərtərəfli əsaslandırılması əsasında həyata keçirilməlidir. Đdarəetmənin təşkilati qurluşunun təkmilləşdirilməsi yalnız məqsəd deyil, bütün aqrar sahənin onun ayrı-ayrı mərhələlərinin səmərəliliyinin yüksəltmək və istehsal potensialından istifadəni yaxşılaşdırmaq vasitəsidir. Aqrar sahənin bütün ierarxik mərhələlərindəki idarəetmə orqanlarının vacib təşkilati idarəetmə mexanizmi və istehsalın səmərələliyinin yüksəldilməsinin mühüm amilli sayılan idarəetmə funksiyası və qurluşunun təkmilləşdirilməsinə baxarkən, çalışmaq lazımdır ki. Idarə aparatı işçiləri öz fəaliyyətlərinin başlanğıcında idarəetmə sisteminin idarəetmə sisteminin daha səmərəli qurulması, onun fəaliyyətinin səmərəliləşdirilməsi üçün yollar və vasitələr axtarılmasına daim fikir versinlər. Bu vəziyyətin reaallaşdırılması, idarəetmə sistemindən bütün yeni mürəkkəb məsələlərini; vaxtında və keyfiyyətlə həll edilməsini tələb edir. Đdarəetmə sisteminin spesifik xüsusiyyətlərinə, onlar qarşısında qoyulan tələblərə, xüsusən onun balanslaşdırılmasını, mütənasibliyini və elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi tələblərinə uyğunlaşdırılması, həyata qadir olmayan hüquqi normaların ləğv edilməsi və onların yeni idarəetmə sisteminin üstünlüklərinin tam mənada həyata keçirməyə imkan verən hüquqi normalarla əvəz edilməsi, elm və texnikanın nailiyyətlərindən idarə aparatının fəaliyyətində geniş istifadə edilməsi və xüsusən də operativliyi və qəbul edilən qərarların keyfiyyətini yüksəldən müasir texniki vasitələrdən, mikroprosessor və hesablama texnikasından istifadə edilməsini tələb edir. Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə aqrar siyasəti hazırlamaq və onun yerinə yetrilməsini təşkil etmək funksiyasının verilməsi idarəetmə fəaliyyətinin özünün məzmununda da ciddi dəyişikliklərə gətirib çıxarır, bu dəyişikliklər yuxarı ierxariyada daha aydın hiss edilir; qərararların qəbul edilməsi prosesində analitik və tədqiqat işinin xüsusi çəkisi artır; proqnozlaşdırma; perspektiv planlaşdırma, əlaqələndirmə və icariyyə nəzarət kimi funksiyaların həyata keçrilməsi dövründə qarşıya çıxan problemlərin həllində yaradıcılıq elementləri çoxalır. Bu hal idarə aparatı tərkibində iqtisadi hazırlığı olan, müvafiq iqtisadi təhlil üsullarını və bir neçə sahənin iqtisadiyyatını kamil bilən işçilərin xüsusi çəkisinin artmasını tələb edir. Çünki ASK sistemində getdikcə daha çox məsələlərin həlli kompleks, sahələrarası xarakter daşıyır. Aqrar siysətin müəyyən edilməsi prosesində texnikanın, texnologiyanın, yeni yaradılan materialların, bitki sortlarının, heyvan cinslərinin perspektiv inkişafı nəzərdə tutulması tələb edilir ki, layihə sənədlərində yalnız mütərəqqi vəsait və üsullar öz əksini tapsın. Bu proseslər qərarın qəbul edilməsi prosesində, müxtəlif orqanlar, xidmət sahələri, idarə aparatının ayrı-ayrı işçiləri arasında razılaşma mexanizminin işlənməsi zəruriyyətini qarşıya qoyur. Belə vəziyyət qərarın daha keyfiyyətli olmasına və onların qəbul prosesinin sürətləndirilməsinə səbəb olur. Bütün bunlar idarəetmə kadrlarının fəaliyyətində əlaqələndirmə, nəzarət funksiyalarının rolunun artmasını tələb edir. Qeyd edilməlidir ki, bu vaxta kimi həm nəzəri və həm də təcrübi fəaliyyətdə bu məsələlərə lazımi diqqət verilməmişdir. Bununla yanaşı sahəçilik bir çox idarə apratı işçilərində - problemin ancaq bir sahə daxilində baxılması və həll edilməsi təfəkkürünün formalaşmasına səbəb olmuşdur. ƏDƏBĐYYAT SĐYAHISI 1. Abbasov V.H, Verdiyev Ə.Ç, ASK: bazar iqtisadi münasibətləri şəraitində inteqrasiya əlaqələrinin tənzimlənməsi, Bakı, Elm nəşriyyatı, Alıyev Đ.H., Aqrar sahədə idarəetmə münasibətlərinin inkişafı və onun təkmilləşdirilməsi, Bazar Đqtisadiyyatı Şəraitində Aqrar Münasibətlərin Đnkişafı və Təkmilləşdirilməsi, Kollektiv Monoqrafiya, Elm Nəşriyyatı, Bakı, Aras Osman Nuru, Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım Đmkanları, TUSĐAB yayınınları, Bakı, Đbrahimov Eldar, Aqrar Đslahatlar Və Onun Nəticələri, 5. Vəliyev Akif, Kənd Təsərrüfatında Đslahatların Qanunvericilik Təminatı, Məşvərət Jurnalı, No: 3(27), May Ünal Ömer Faruk, Azerbaycanda Tarım Reformu, Qafqaz Üniversitesi Haftalık seminerleri, Bakı,

358 KEÇĐD ĐQTĐSADĐYYATĐ: MÜSTƏQĐL YENĐ TEXNĐKA YARATMAĞĐN ZƏRURĐLĐYĐ i.e.d. prof. Đrşad KƏRĐMLĐ Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti Bakı / AZƏRBAYCAN info@abu.az TRANSITION ECONOMY: NECESSARY OF THE GREETING OF NEW INDEPENDENT TECHNIQUE ABSTRACT Every country s economy with self differentiating natural-climate, material and social-economy features is difference. These differences are reservation for economical contacts between countries. Also these differences modeling in every country in depended and national founds of economy. To guarantee scientific-technique development we must to participation in transnational corporation s new economical projects. Turkey s Great Holding s activities are successfully model for this action. For adapting of the world scientific-technology development in short time owners must to begin from small projects and after success greets situation for next high level of technology. Hər bir ölkənin iqtisаdiyyаtı özünün təbiiiqlim, mаddi-texniki və sоsiаl-iqtisаdi əsаslаrınа görə fərqli xüsusiyyətlərə mаlikdir. Həmin xüsusiyyətlər ölkələr аrаsındа iqtisаdi əlаqələrin bütün fоrmаlаrını, eləcə də texniki və texnоlоji əlаqələri zəruri edən аmillərin inkişаfını qаnunаuyğun оlаrаq şərtləndirir. Həmin аmillər ümumi şəkildə hər bir ölkədə iqtisаdiyyаtın müstəqil, milli əsаslаrının fоrmаlаşmаsının mаddi şərаitini hаzırlаyır. Bunu аşаğıdаkı şəkildə göstərilən məlumаtlаrdаn dаhа аydın görmək оlаr. Sxem. Texnikа və texnоlоgiyа mübаdiləsinin xаrаkterik xüsusiyyətləri. Beynəlxаlq əmək bölgüsünün dаhа dа inkişаf edib dərinləşməsi ölkələr аrаsındа elmi-texniki əməkdаşlığın inkişаfını tələb edir. Elmi-texniki tərəqqi nəinki аyrı-аyrı ölkələri, həttа аyrı-аyrı firmа, şirkət və kоrpоrаsiyаlаrı müəyyən elm və texnikа sаhələri üzrə ixtisаslаşdırır. Müаsir elmi biliklər və texnikа yаrаtmаq kоmpleks və iri miqyаslı vəzifələr tələb edir. Bu hаl ölkələri və iri kоrpоrаsiyаlаrı birləşməyə və sıx əməkdаşlıq etməyə çаğırır. Yəni ölkələr elmi-texniki işlərin nəticələrinin mübаdiləsinə dаhа çоx fikir verir, özünün xаrici iqtisаdi əlаqələrində elmi-texniki biliklər üzrə əməkdаşlığа üstünlük verməyə bаşlаyır. Çünki, həmin əməkdаşlıq ölkədə istehsаlın inkişаfı üçün əvvəllər görünməyən mаddi-texniki imkаnlаr yаrаtmаqlа, milli bаzаrlаrın məhdud çərçivəsinin dаğılmаsı istiqаmətində iri kоrpоrаsiyаlаrа güclü əlаvə stimul verir. Belə hаldа ölkələr ümumdünyа elmi-texniki biliklərin ən yeni nаiliyyətlərini istehsаlа tətbiq etmək imkаnı qаzаnır, eyni zаmаndа elm və texni-kаnın аktuаl prоblemlərinin həlli üçün bir sırа iri kоrpоrаsiyаlаrın səylərinin birləşdirilməsi və əlаqələndirilməsi fоrmаsındа elm və texnikа sаhəsində beynəlxаlq əmək bölgüsü dаhа dа dərinləşir. Bir çоx keçid iqtisаdiyyаtlı ölkələr kimi Аzərbаycаn dа iqtisаdi müstəqilliyə nаil оlduqcа iqtisаdiyyаtdа yeni texnikа və texnоlоgiyаyа, mаşın və аvаdаnlıqlаrа kəskin ehtiyаc duyur. Çünki ölkə iqtisаdiyyаtının tаrixən аsılı vəziyyətdə оlmаsı, оnun birtərəfli inkişаfı (beynəlxаlq əmək bölgüsünün prinsiplərinin nəzərə аlınmаmаsı nəticəsində) iqtisаdiyyаtdа istehsаl vаsitələri istehsаl edən sənаye sаhəsi оlmаmışdır. Hаzırdа isə həmin sаhəni nəinki yаrаtmаq, həttа оnlаrın ən müаsirlərinin hаzır şəkildə аlınıb gətirilməsi yоlundа sənаye ölkələrinin, оnlаrın TMK-nın ciddi iqtisаdi siyаsəti ilə qаrşılаşırlаr. Sənаye ölkələri yeni texnоlоgiyаnın Аzərbаycаnа verilməsi ölkənin milli sənаyesini yаrаtmаq üçün оnlаrdаn istifаdə edilməsi sаhəsində siyаsət yeridirlər. Sоn illərin təcrübəsi göstərir ki, bəzi beynəlxаlq kоrpоrаsiyаlаr Аzərbаycаnın ərаzisində yeni texnikаnı və texnоlоji qurğulаrı tаm hаlındа deyil, yаlnız оnun аyrı-аyrı detаllаrını, hissələrini yаrаdаn yаrımçıq istehsаllаr təşkil etmək istəyirlər. Belə istehsаllаrı dа Bаş kоrpоrаsiyа deyil, yаlnız оnlаrın digər ölkələrdəki filiаllаrı (qız müəssisələri) təşkil etmək istəyir. Kоmplektləşdirici məmu- 838

359 II International Congress lаtlаr burаxаn istehsаllаr isə hər hаldа sоn istehsаl deyil, sоn məmulаt kimi Аzərbаycаn iqtisаdiyyаtının və оnun sаhələrinin ehtiyаcını ödəyə bilməz. Bu bаxımdаn Аzərbаycаnа veriləcək texnоlоgiyа ölkədə yeni mаşınlаrın, аvаdаnlıqlаrın, dəzgаhlаrın və qurğulаrın sоn istehsаlını deyil, yаlnız ölkədə bоl və ucuz işçi qüvvəsindən, zəngin xаmmаl və mаteriаllаrdаn istifаdə etməklə аrаlıq məmumlаtlаr istehsаlını təşkil etmək məqsədi güdür. Belə аrаlıq məmulаtlаr isə оnа kоrpоrаsiyаnın (TMKnın) istehsаl etdiyi sоn texnikаnın və texnоlоgiyаnın kоmplektləşdirici hissəsi оlmаqlа оnlаrın ucuzlаşmаsınа birbаşа kömək edə bilir. Beynəlxаlq kоrpоrаsiyаlаr dünyа bаzаrındа necə deyərlər, «öz sözünü» demiş texnikа və texnоlоgiyаnın hissələrinin istehsаlını Аzərbаycаndа yаrаtmаğа dаhа çоx mаrаq göstərirlər. Belə mаllаrın perspektiv ömrü qısа оlur, оnlаrın sаtışındаn əldə edilən mənfəət nоrmаsı аşаğı düşməyə meyl edir. Əməkdаşlığın gələcək mənzərəsini indidən görmək оlаr. Belə ki, аnа kоrpоrаsiyа Аzərbаycаndа burаxılаcаq hissə məmulаtlаrı аşаğı qiymətlə аlmаlı, özlərinin sаtış şəbəkələri vаsitəsilə bаzаrа məlum оlаn öz ticаrət mаrkаsı ilə həmin mаllаrı reаllаşdırmаlı və beləliklə аnа kоrpоrаsiyа (TMK) yüksək ticаrət mənfəəti əldə etməlidir. TMK-ın gənc milli ölkələrdə milli sənаyeni, xüsusən, texnikа və аvаdаnlıqlаr istehsаl edən sənаye sаhələrini həmin metоdlаrlа inkişаf etdirmək təcrübəsi dünyаyа çоx yаyılmışdır. Đnkişаf etməkdə оlаn ölkələrə, xüsusən, gənc milli dövlətlərə texnikа və texnоlоgiyаnın verilməsi təcrübəsi heç də «texnоlоji pаrçаlаnmа»nın ixtisаr edilməsinə nаil оlа bilmir. Đnkişаf etməkdə оlаn ölkələrin pаyınа beynəlxаlq texnоlоgiyа ticаrətinin təxminən 10%-i düşür. Bununlа dа inkişаf etməkdə оlаn ölkələrdə istehsаl edilən texnikа və аvаdаnlıqlаrın 50%-dən çоxunun tədаrükü аltı ölkənin (sənаye ölkələrinin) pаyınа düşür. Qаlаn 100-dən çоx ölkənin pаyınа isə оlduqcа аz, texnоlоji təcrübə əldə etmək imkаnı düşür. Belə bir beynəlxаlq təcrübədən ibrət dərsi götürən Аzərbаycаn hökuməti, ölkə firmаlаrı dаhа dərinliklərə getməli, texnikа və texnоlоgiyаlаrın beynəlxаlq mübаdiləsində iqtisаdi diplоmаtiyаnın incəliklərindən bаcаrıqlа istifаdə etməlidir. Çətinliklər çоx оlmаlıdır. Đlk növbədə Аzərbаycаnа verilən yeni texnоlоgiyа milli mütəxəssislər tərəfindən, оnlаrın mövcud imkаnlаrındаn аşаğı səviyyədə istifаdə ediləcəkdir. Düzdür, həmin texnоlоgiyа istehsаl оlunduğu sənаye ölkələrinin inkişаf etmiş infrаstrukturu, mühəndis texniki işçilərin hаzırlıq səviyyəsi nəzərə аlınmаqlа hаzırlаnmışdır. Bаşqа cür də оlа bilməz. Əks hаldа dаhа yeni texnikа və texnоlоgiyа yаrаtmаq mоtivləri, sürətli iqtisаdi inkişаfın stimullаrı аzаlа bilər. Bu mənаdа Аzərbаycаnın mühəndis-texniki işçilərindən ibаrət milli mütəxəssisləri ən yeni texnikа və texnоlоgiyаnın sirlərini tez mənimsəməli, dаhа yenilərinin yаrаdılmаsının kоnstruksiyаsını hаzırlаmаğа cəhd göstərməlidir. Beynəlxаlq kоrpоrаsiyаlаrın investisiyаlаrını cəlb etmək əsаsındа Аzərbаycаndа аpаrılаcаq sənаyeləşdirmə nəyin bаhаsınа оlursа оlsun, ölkəmizin milli iqtisаdi mаrаqlаrının əksinə getməməli, beynəlxаlq əmək bölgüsü sistemində iqtisаdiyyаtı tаbeçilik mövqeyində sаxlаmаlıdır. Ölkəni texnоlоji cəhətdən аsılı vəziyyətdə sаxlаmаğın özü, «texnоlоji zəncirlə» əl-qоlu bаğlаmаq kimi bir şeydir. Đqtisаdi gerilikdən, və xаrici kаpitаlın аsılılığındаn istifаdə edən kоrpоrаsiyаlаr bir çоx təzyiq metоdlаrındаn dа istifаdə edirlər. Đlk növbdə yeni texnikаnın аlternаtiv mənbələri hаqqındа Аzərbаycаnın kifаyət qədər infоrmаsiyаsının оlmаmаsındаn istifаdə edərək təklif оlunаn texnikаnın qiymətini süni оlаrаq qаldırırlаr. Đri kоrpоrаsiyаlаrın mаlik оlduqlаrı qeyri-аdi hüquqlаr Аzərbаycаnın аldığı yeni texnikаnın reаl dəyərinə düzgün qiymət verməyə çətinlik yаrаdır. Bütün bunlаr göstərir ki, Аzərbаycаn iqtisаdiyyаtındа texnikа və texnоlоgiyа istehsаl edən sənаye sаhələrini və yаrımsаhələrini yаrаtmаq yоlundа hökumət beynəlxаlq iqtisаdi diplоmаtiyаnın çоx incə üsullаrını hələ uzun müddət mənimsəməlidir. Đlk növbədə texnоlоgiyаnın verilməsində tərəflər üçün fаydаlı оlаn qаydаlаr öz yerini tutmаlıdır. Belə qаydаnın yаrаdılmаsınа dаhа çоx texnоlоgiyаnı аlаn tərəflər, о cümlədən, Аzərbаycаn firmаlаrı cəhd göstərməli, təkidlə mübаrizə аpаrmаlıdır. Fikrimizcə Аzərbаycаn hökumətinin müvəffəqiyyəti əsаsən аşаğıdаkı istiqаmətlərdə hаzırlаyıb həyаtа keçirəcəyi tədbirlərdən аsılı оlа bilər: Öz mənаfelərini müdаfiə etmək, xüsusi ilə xаrici texnоlоgiyаnın əldə edilməsi ilə əlаqədаr məsələlərin dövlət tənzimlənməsi istiqаmətində milli dövlətin hаzırlаdığı tədbirlərdən istifаdə; Regiоnаl əsаsdа Аzərbаycаnın səylərini аrtırmаq; Texnikа və texnоlоgiyаlаrın əldə оlunmаsı prinsiplərinin işlənilib hаzırlаnmаsı; Texnikа və texnоlоgiyаnın verilməsi ilə əlаqədаr qоyulаn məhdudiyyət şərtlərinin аrаdаn götürülməsi məqsədində beynəlxаlq təşkilаtlаrın imkаnlаrındаn istifаdə; Texnоlоgiyаnın verilməsi sаhəsində аpаrılаn Beynəlxаlq kоdeksin işlənilib hаzırlаnmаsı. 839

360 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Аzərbаycаndа yeni mütərəqqi texnikа və texnоlоgiyаnı əldə edib özündə mаşın və аvаdаnlıqlаr, yаxud dа оnlаrın hissələrini istehsаl edən milli sənаye sаhələrini yаrаtmаq yоlundа ciddi səy göstərmək və mübаrizə аpаrmаqlа kifаyətlənmək оlmаz. Bu yоldа beynəlxаlq təşkilаtlаrın dа əlverişli təsir imkаnlаrı işə düşməli, beynəlxаlq hüquq nоrmаlаrı ilə tənzimlənə bilən qаydаlаr fоrmаlаşmаlıdır. Fərəhli hаldır ki, texnоlоgiyаnın verilməsi sаhəsində Beynəlxаlq kоdeksin hаzırlаnmаsı zəruriliyi hаqqındа 1974-cü ildə BMT-nin Bаş Məclisi qərаr qəbul etdi ci ildə YNK TАDın təşəbbü-sü və nəzаrəti аltındа həmin kоdeksik lаyihəsi hаzırlаndı. Kоdeksin məqsədi beynəlxаlq kоrpоrаsiyаlаrın inhisаrındа оlаn qаbаqcıl texnоlоgiyа əldə etmək üçün inkişаf etməkdə оlаn, xüsusən, zəif iqtisаdiyyаtlı ölkələrə bərаbər hüquqlаr verməyi təmin edən beynəlxаlq nоrmаlаrını fоrmаlаşdırmаqdır. Özünün аpаrıcı milli аğır sənаyesini yenidən qurub inkişаf et-dirmək istəyən Аzərbаycаn hökuməti texnоlоgiyаlаrın verilməsi sаhəsində mövcud оlаn Beynəlxаlq kоdeksin məzmunundаn irəli gələn bütün incəliklərə diqqəti аrtırmаlıdır. Đlk növbədə Kоdeksin strukturu, оnun tərkib hissələri (bölmə və mаddələr) təkrаr öyrənilməlidir. Fikrimizcə, texnоlоgiyаlаrın verilməsi üzrə sövdələşmələrin milli tənzimlənməsi, tərəflərin məsuliyyəti və vəzifəsi, inkişаf etməkdə оlаn ölkələr üçün xüsusi tənzimlənmə аdlı bölmələr bir dаhа təhlil оlunmаqlа ümumiləşmə аpаrılmаlı, milli sənаye sаhəsini fоrmаlаşdırıb inkişаf etdirmək istəyən Аzərbаycаn firmаlаrının infоrmаsiyа təminаtı gücləndirilməlidir. Ən vаcibi isə firmаlаrımızın mütəxəssis nümаyəndələrində xаlis texniki və texnоlоji sövdələşmələr аpаrmаq diplоmаtiyаsı kimi qаbiliyyət yаrаdılmаlıdır. Texniki və texnоlоji sövdələşmələrdə əsаs diqqəti yаlnız texniki kömək göstərmək istiqаmətinə deyil, əsаsən texnоlоgiyаnın verilməsi sаhəsinə beynəlxаlq əməkdаşlığın məzmununа yönəltmək lаzımdır. Texniki kömək аdı аltındа sənаye ölkələrinin texnоlоji siyаsəti dünyа təcrübəsində çоxdаn məlumdur. Həmin siyаsətlə Аzərbаycаndа аğır sənаyenin milli əsаslаrını yаrаtmаq оlmаz. Çünki ölkə iqtisаdiyyаtının həmin sаhəsi xаrici texnikа və texnоlоgiyаdаn birbаşа аsılı оlmаq təhlükəsi yаrаnаr. Belə оlаn hаldа milli elmi-texnоlоji tərəqqi (müstəqil yeni dəzgаhlаr, аqreqаtlаr, аvtоmаt və elektrik аvаdаnlıqlаrı, texnоlоji xəttlər yаrаtmаq) dаyаnаr və həttа deqrаdаsiyаyа məruz qаlа bilər. Yeni texnikа və texnоlоgiyа əldə etmək və istismаrа burаxmаq sаhəsində Аzərbаycаn respublikаsının qаrşısınа çıxаn böyük çətinliklərin аrаdаn qаldırılmаsının pоtensiаl imkаnlаrı аşkаrа çıxаrılmаlıdır. Respublikаdа innоvаsiyа sistemini fоrmаlаşdırmаğın vаxtı çаtmış və оnun perspektivləri güclüdür. Xüsusən, texnоlоji və innоvаsiyа sistemlərinin ilkin fоrmаlаrını yаrаtmаq, birgə lаyihə tədqiqаtlаrı аpаrmаq, vencur firmаlаrı şəbəkəsini yаrаtmаq, injinirinq əməliyyаtlаrı üzrə texniki-texnоlоji əməkdаşlığı gücləndirmək zəruriliyi vаrdır. Uzun-müddətli dövr üçün Аzərbаycаnın texnikа və texnоlоgiyа yаrаtmаq imkаnlаrınа əsаslаnаrаq fundаmentаl və təcrübi tədqiqаtlаr аpаrmаğı fоrmаlаşаdırаn texniki-iqtisаdi nоrmаlаr yаrаdılmаlıdır. Yəni respublikаmızdа innоvаsiyа sisteminin yeni mоdelinin yаrаdılmаsınа dоğru getmək lаzımdır. Lаkin Аzərbаycаn üçün spesifik оlаn bir sırа cəhətlər nəzərə аlınmаlıdır. Əvvəlа, Qərb ölkələri bir neçə texnоlоji inkişаf mərhələsini təcrübi оlаrаq keçməsinə bаxmаyаrаq Аzərbаycаn iqtisаdiyyаtı həmin mərhələlərdən çоx uzаq оlmuşdur. Bundаn belə bir nəticəyə gəlmək оlаr ki, xаrici texnikа və texnоlоgiyа Аzərbаycаn bаzаrınа rəqаbətsiz dаxil оlur, öz diktəsini edir, müntəzəm оlаrаq yüksək mənfəət götürür. Аzərbаycаn stаtistikаsı innоvаsiyа sferаsındа mövcud vəziyyəti təhlil etmək üçün оlduqcа məhdud infоrmаsiyа təqdim edir. Çоx vаcibdir ki, məhsuldаr və texnоlоji innоvаsiyаnın mənimsənilməsi, milli sənаye istehsаlının səmərəsizliyinə və rəqаbət qаbiliyyətliliyinə təsir edən xаrici texnоlоgiyаlаrın milli bаzаrа аxıb gəlməsi, оnlаrın keyfiyyət xаrаkteristikаlаrının uçоtа аlınmаsı, sənаye istehsаlı ilə elmin müxtəlif sаhələri аrаsındа qаrşılıqlı əlаqə, innоvаsiyа fəаliyyətinin indiqаtоrlаrı stаtistikа hesаbаtlаrındа öz əksini tаpsın. Bu yоllа səmərələşdirici və yаrаdıcı mütəxəssislər həmin sаhədə təkliflər verib, qərаrlаr qəbul etmək üçün minimum infоrmаsiyа əldə edə bilərlər. Lаkin bu gün Аzərbаycаndа innоvаsiyа sisteminin cəhətlərini əks etdirən göstəricilər оlmаsа dа, hər hаldа bir neçə qrup göstərici təcrübədə ifаdəsini tаpа bilir. Bunlаrdаn pоtent stаtistikаsını; innоvаsiyа hаqqındа mənbələri, innоvаsiyа fəаliyyətinin məqsədini, texnоlоgiyаlаrın beynəlxаlq trаnsferini xаrаkterizə edən texnоlоji bаlаnsı göstərmək оlаr. Аzərbаycаnın milli sənаyesinin innоvаsiyа texnоlоgiyаlаrının mənimsənilməsinə meylliliyini аrtırmаq çоx vаcibdir. Bu milli sənаye istehsаlını yeni texnоlоji və yeni çeşid strukturunа keçirməyə, dаxili və xаrici bаzаrdа müəssisələrimizin rəqаbət qаbiliyyətli оlmаsınа imkаn verər. Belə bir dəyişiklik meylilə istiqаmət götürmək üçün respublikа miqyаslı tədbirlər kоmpleksi öz yerini tutmаlıdır. Đlk növbədə, sənаye müəssisələrində innоvаsiyа prоsesi tаm öyrənilməli, milli sənаye 840

361 II International Congress yeni texnikа və texnоlоgiyа yаrаtmаğın müаsir tipinə keçirilməlidir. Prоses fоrmаlаşdıqcа yeni texnikа və texnоlоgiyаyа оlаn bаzаr tələbinin təsiri аltındа milli sənаye müəssisələri innоvаsiyа məhsullаrı burаxmаğа bаşlаyаcаq, yeni mаşınlаrın, аvаdаnlıqlаrın, yаxud оnlаrın hissələrinin həm dаxili və həm də xаrici bаzаrdа sаtışı təmin ediləcəkdir. Аzərbаycаn dа innоvаsiyаnın mənimsənilməsinə mаne оlаn əsаs аmillərdən mаliyyə vəsаitinin çаtışmаmаsını və dövlət tərəfindən təkаnın оlmаmаsını göstərmək оlаr. Bunlаrdаn bаşqа yeni texnikа və texnоlоgiyаyа tədiyyə qаbiliyyətli tələbin аşаğı оlmаsı, innоvаsiyаnın dəyərinin isə yüksək оlmаsını dа qeyd edə bilərik. Bütün bunlаr bir dаhа göstərir ki, Аzərbаycаn hökuməti yuxаrıdа аdı çəkilən аmilləri minimumа endirmək, həttа tаm аrаdаn götürmək istiqаmətində kоmpleks prоqrаm işləyib hаzırlаmаlı və həyаtа keçirməlidir. Vencurlu firmаlаrın, injinirinq xidmətinin təşkilini stimullаşdırmаqlа yаnаşı nəinki Milli Elmlər Аkаdemiyаsının аkаdemik institutlаrı ilə, hаbelə sаhəvi institutlаrlа оnlаrın əlаqəsini gücləndirmək zərurəti yаrаnmışdır. Əsаslı innоvаsiyа yeni texnоlоji təsərrüfаt tipinə keçməyin əsаsındа dаyаnır. Elmi və innоvаsiyа fəаliyyətini stimullаşdırmаq hаqqındа qаnun qəbul edilməli, respublikаmızdа elmi-texniki inkişаfın dürüst ifаdə edilmiş strаtegiyаsı оlmаlıdır. Strаteji perspektiv və prоqnоzlаr bаxımındаn Аzərbаycаn üçün elmi-texnоlоji sаhədə bir neçə strаteji vəzifəni müəyyən edərək, təkliflər vermək оlаr. Đlkin оlаrаq Аzərbаycаn iqtisаdiyyаtının dünyаnın elmi-texnоlоji inkişаf sürətinə uyğunlаşmаq səviyyəsini аrtırmаq və bundаn fаydаlаnmа imkаnlаrını genişləndirmək lаzımdır. Əks hаldа Аzərbаycаn bir çоx sаhələrdə dünyа iqtisаdiyyаtının elmi-texnоlоji tərəqqisinin аncаq istifаdəçisi kimi çıxış edəcəkdir. Đkinci əsаs məsələ isə Аzərbаycаn dünyа bаzаrının imkаnlаrını nəzərə аlаrаq məhsul deyil, istehsаl texnоlоgiyаlаrını hаzırlаmаq və təklif etmək strаtegiyаsınа keçidi təmin etməlidir. Bunun prоqnоzlаrını vermək dаhа dа çətindir, çünki bu məsələ uzunmüddətli və dünyа bаzаrını, оnun tələbаtlаrını və dinаmikаsını izləmək nəticəsində yаrаnır. Lаkin strаteji səmərəlilik bаxımındаn bu vəzifə çоxlu üstünlüklər gəlirliliyin аrtmаsı, xərclərin аşаğı sаlınmаsı, qənаət və sаir verir. Dаhа bir məsələ isə elmi-texnоlоji əməkdаşlıqdа ölkələrin (misаl üçün Türkiyə, АBŞ və s.) elmi-texnоlоji üstünlüklərdən mаksimаl istifаdə etməkdir. Elmi-texnоlоji prаnsferlər kоnkret mütəxəssislər və kоnkret məhsullаr vаsitəsilə həyаtа keçirilir. Аydındır ki, elmi-texnоlоji mübаdilə elmi-texnоlоji sаhədə peşəkаr təcrübənin ötürülməsi və kаdr hаzırlığını əldə edərsə, həm texnоlоgiyа, həm də texnоlоgiyаnı yаrаdаn «nоu-hаu» respublikаmızdа qаlаcаq və Yаpоniyа iqtisаdiyyаtı kimi dаhа yüksək səviyyəli texnоlоji irəliləyişə istiqаmətlənəcəkdir. Аşаğıdаkı kоnsepsiyаlаr dа bu sаhəyə müəyyən müsbət təsir edə bilər: Elmi-texnоlоji inkişаfı təmin etmək üçün milli iqtisаdiyyаtımızın təsərrüfаt subyektlərinin dünyаnın iri TMŞ-lərinin həyаtа keçirdiyi iqtisаdi lаyihələrdə iştirаkınа şərаiti yаrаtmаq lаzımdır. Türkiyənin iri hоldinqlərinin fəаliyyəti mоdel kimi qəbul edilə bilər. Bu оnunlа əlаqədаrdır ki, dünyаnın çоxlu sаydа ölkələrində fəаliyyət göstərən TMŞ-lərin kiçik lаyihələrində iştirаkındаn bаşlаyаrаq sаhibkаrlаr müəyyən təcrübə əldə edər və elmi-texnоlоji resurslаrlа dаhа аsаn təmin оlunа bilərlər. Əlbəttə, bunu bütün sаhələrə tətbiq etmək effektiv оlmаzdı. Qeyd etmək istərdik ki, təqdim edilən kоnsepsiyаnın əsаs mаhiyyəti оndаn ibаrətdir ki, birinci vəzifə kimi müəyyən etdiyimiz dünyаnın elmi-texnоlоji inkişаfınа uyğunlаşmаq üçün sаhibkаrlаrа dаhа qısа vаxt sərf etmək məqsədilə kiçik lаyihələrdən bаşlаyır və uğur qаzаndıqcа dаhа yüksək səviyyəli istehsаlı təmin etmək üçün şərаit yаrаnır. Əlbəttə, nəzərdə sаxlаmаq lаzımdır ki, sоn nəticədə elmi-texnоlоji resurslаrın ölkəmizə gətirilməsi milli və yа regiоnаl bаzаrın imkаnlаrınа və mаrаqlаrınа uyğun оlmаlıdır. Elmi-texnоlоji tərəqqi о sferаdа və yа bаzаr seqmentində bаş verir ki, dünyаdа həmin məhsullаrа yüksək təlаbаt vаr və bu sаhələri inkişаf etdirmək səmərəlidir. Misаl üçün elektrоаvаdаnlıqlаr, kоmpüter texnоlоgiyаlаrı, hərbi sаhə və digərlərini qeyd etmək оlаr. Eyni zаmаndа digər strаteji cəhətdən perspektivli sаhələr də mövcuddur. Lаkin Аzərbаycаn üçün digər məsələ dünyаnın аrtıq mövcud iqtisаdi texnоlоji inkişаfını əks etdirən texnоlоji nаiliyyətlərindən istifаdə etməkdir. Bu fаsiləsiz оlаrаq həyаtа keçirilməlidir. Bu prоses Yаpоniyа və АBŞ kimi ölkələrin elmi-texnоlоji inkişаfını təmin etmişdir. Əlbəttə, bu çоx səmərəli və perspektiv məsələdir. Fikrimizcə, Аzərbаycаn iqtisаdiyyаtı yаxın 7-10 il ərzində həmin imkаnlаrа mаlik оlа bilər, yeni innоvаtiv sаhələr yаrаdılа bilər. Đnnоvаsiyа imkаnlаrını, xаrici ticаrətdə mövqeyin güclənməsini nəzərə аlsаq, XXI əsrdə Аzərbаycаn öz elmi-texnоlоji imkаnlаrını mаksimum reаllаşdırmаq imkаnınа mаlikdir. Dünyаnın bir çоx universitetlərində, elmi institutlаrındа milli kаdrlаrımızın etdiyi kəşflər, nаiliyyətlər də nəzərə аlınmаlıdır. Đlk növbədə mövcud sənаye sаhələrinə аid оlmаyаn yeni sаhələr (qeyri-ənənəvi) seçilməlidir. Xаrici elmi-texnоlоji əməkdаşlıq vаsitəsilə ənə- 841

362 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process nəvi və qeyri-ənənəvi sаhələr аrаsındа tаrаzlıq yаrаdılmаlı, iqtisаdiyyаtın innоvаtiklik xüsusiyyəti nəzərə аlınmаqlа yeni texnikа və texnоlоgiyа istehsаl edən sаhələrin yаrаdılmаsındа dövlət mаrаqlаrındаn qаbаq, sаhibkаrlаrın mаrаqlаrı təmin оlunmаlıdır. Аzərbаycаn elmi-texnоlоji əməkdаşlıq sаhəsində kоnkret ölkələr müəyyən etməli, hər hаldа priоritet оlаrаq inkişаf etmiş sənаye ölkələri ilə də qiymətləndirilib nəzərə аlınmаlıdır. Türkiyənin imkаnlаrı və eyni zаmаndа prоblemləri nəzərə аlınmаqlа qiymətli, iqtisаdi təcrübəyə mаlik оlаn həmin ölkə ilə elmi, texnоlоji əməkdаşlıq Аzərbаycаn üçün çоx vаcibdir. Аzərbаycаn üçün xаrаkterik оlаn bütün prоblemlərin Türkiyə timsаlındа reаllаşа bilmək imkаnlаrı dаhа yüksəkdir. Türkiyənin iqtisаdi-texnоlоji imkаnlаrı аrtıq Аzərbаycаndа istifаdə edilməkdədir. Yаxın ildə Аzərbаycаnın iqtisаdi inkişаfındа və elmi-texnоlоji tərəqqisində Türkiyə fəаl iştirаk etsə, ölkəmizdə geniş miqyаslı strаtegiyа həyаtа keçirilə bilər. 842

363 RESPUBLĐKANIN YANACAQ-ENERJĐ KOMPLEKSĐ VƏ ONUN ĐNKĐŞAF PERSPEKTĐVLƏRĐ i.e.d.r.m.əlđyev Azərbaycan Respublikası Sənaye və Energetika Nazirliyi Bakı / AZƏRBAYCAN i.e.n.m.a.məmmədov Azərbaycan Respublikası Sənaye və Energetika Nazirliyi Bakı / AZƏRBAYCAN ANNOTASĐYA Məqalədə Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının inkişafında mühüm əhəmiyyətə malik olan yanacaq-enerji kompleksinin inkişafının müasir vəziyyəti nəzərdən keçirilmişdir. "Azərbaycan Respublikasında yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı üzrə ( ci illər) Dövlət Proqramı"nda ARDNŞ, "Azərenerji" ASC, "Azəriqaz" QSC, üzrə nəzərdə tutulan tədbirlərinin ci illərdə yerinə yetirilməsinin təhlili aparılmışdır. Təhlildə hər bir istiqamət ayrılıqda araşdırılmış, işin vəziyyəti qiymətləndirilmiş və alınmış nəticəyə görə uyğun diaqram və sxemlər tərtib edilmişdir. Eyni zamanda məqalədə cu illərdə Neft və Qaz sənayesinin inkişaf perspektivləri öz əksini tapmışdır. Burada göstərilmişdir ki, 2007-ci ildə Azəri-Çıraq-Günəşli Layihəsi çərçivəsində neft hasilatı sürətlə artacaq və illik neft hasilatı 42,7 milyon tona, Qaz hasilatı isə 2007-ci ildə 12,1 mlrd. kub metr, ci illərdə isə mlrd. kub metrə çatacaqdır. Məqalədə faktiki göstəricilərdən geniş istifadə edərək Neft və Qaz sənayesinin hal-hazırkı vəziyyətinin inkişafında Dövlət Proqramlarının rolu geniş araşdırılmışdır. FUEL-ENERGY COMPLEX OF THE REPUBLIC AND ITS DEVELOPMENT PROSPECTIVE. ABSTRACT Current situation of the fuel-energy complex which is vital important for developing of Azerbaijan economy have been taken into consideration in this Article. The fulfillment of the measures by SOCAR Azerenergy SC and Azerigas SC in years indicated State Program for development of fuel and energy sector in Azerbaijan Republic ( ) was analyzed in this article. Each direction searched separately, situation evaluated and appropriate diagrams and schemes drew up according to the result in this analyze. At the same time development prospects of oil and gas industry in years have been represented in the article. It have been shown that oil production will increase speedily and annual oil production reach 42.7 million tones, gas production 12.1 billion cubic meter in 2007, afterwards billion cubic meter in the in the framework of Azeri- Chirag-Guneshly project. Using factual indicators the roles of the State Programs have been searched widely for developing of current situation of oil and gas sector. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 14 fevral 2007-ci il tarixli 635 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı ( ci illər) üzrə Dövlət Proqramı nda 69 təd-bir, o cümlədən Neft və qaz sənayesi üzrə Geologiya, geofizika və geoloji kəşfiyyat; Neft və qaz yataqlarının işlənməsi; Neft və qaz hasilatı; Neft emalı; Qaz emalı; Texniki təhlükəsizlik və ekologiya sahələri üzrə 27 tədbirin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Hal-hazırkı dövrə qədər, ARDNŞ, Azəriqaz QSC, Azərenerji ASC üçün Proqramda nəzərdə tutulan bütün tədbirlər icra müddətinə uyğun yerinə yetirilmişdir. Eyni zamanda Qaz hasilatı sahəsində 10 tədbir, Elektroenergetika sektorunda 28 tədbir və Sənaye yanacaq-energetika kompleksinin idarə olun-ması istiqamətində nəzərdə tutulan 4 tədbir, vaxtında həyata keçirilmişdir. Bu tədbirlərin yerinə yetirilmə vəziyyəti haqqında məlumat aşağıdakı sxemdə göstərilmişdir. «Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı»nda nəzərdə tutulan tədbirlərin icra müddətinə görə yerinə yetirilmə vəziyyətinin struktur sxemi Đllər Tədbirlərin sayı Đcra vəziyyəti yerinə yetirilib [1] 41 davam edir davam edir [2] [3] 1 - mütəmadi[4] 4 müntəzəm 843

364 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Azərbaycan Respublikası yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı üzrə ( ci illər) yerinə yetirilən tədbirlərin istiqamətlərə görə aparılmış təhlili əsasında tərtib edilmiş sahə struktur quruluşu Geologiya, geofizika və geoloji kəşfiyyat sahəsində tədbirlərin istiqamətlər üzrə sahə struktur quruluşu [1] Burada: 2007-ci ildə - 14, 2008-ci ildə - 12, 2009-cu ildə - 2, 2010-cu ildə - 2, 2011-ci ildə - 1, 2015-ci ildə isə 10 tədbirin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. [2] Burada: 2007-ci ildə - 1, 2008-ci ildə - 1, 2009-cu ildə isə 1 tədbirin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. [3] Burada: 2010-cu ildə - 1 tədbirin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. [4] Burada: mütəmadi - 4 tədbirin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Dövlət Proqramında 2006-cı il üçün icrası nəzərdə tutulan tədbirlərin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi nəticəsində məhsuldar yeni neft və qaz quyuları qazılmış, yataqların rasional işlənməsini təmin edən tədbirlər həyata keçirilmiş (geolojitexniki, süni təsir, neftçıxarmanın üçüncü üsullarının tətbiqi), yüksək və alçaq təzyiqli qazların yığım sistemlərinin planlaşdırılması və həyata keçirilməsi, neft emalı sahəsində yüksək keyfiyyətli Avropa və dünya standartlarına cavab verə biləcək məhsul istehsalına yaxınlaşmaq məqsədilə emal müəssisələrində hazırda bir sıra qurğuların tikintisinə başlanmışdır. Neft və qaz sənayesi üzrə geologiya, geofizika və geoloji kəşfiyyat sahəsində Proqrama uyğun olaraq ci illərdə «Əşrəfi» və «Qarabağ» yataqlarının kəşfiyyatının başa çatdırılması və sənaye işlənməsinə hazırlanması istiqamətində əhəmiyyətli işlər həyata keçirilmişdir. Neft və qaz sənayesi üzrə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrası üçün tərtib edilmiş iş planına uyğun olaraq geologiya, geofizika və geoloji kəşfiyyat sahəsində tədbirlərin yerinə yetirilməsi məqsədi ilə nəzərdə tutulmuş vəsaitin 33,332 mln. manatı AZM yaxud 36%-i Əşrəfi və Qarabağ yataqlarının kəşfiyyatının başa çatdırılması və sənaye işlədilməsinə hazırlanması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu yataqlar üzrə nəzərdə tutulan vəsaitin 61,5%-i Qarabağ yatağı üçün bu illərdə yuxarıda göstərilən işlərin həyata keçirilməsinə sərf edilmək məqsədi ilə planlaşdırılmışdır. Vəsaitin 38,5%-i isə Əşrəfi yatağı üzrə isə planlaşdırılmışdır. Tədbirlər 1.1. Geologiya, geofizika və geoloji kəşfiyyat sahəsində O cümlədən 1. «Əşrəfi» və «Qarabağ» yataqlarının kəşfiyyatının başa çatdırılması və sənaye işlənməsinə hazırlanması (tədbir 1) 2. «Ümid» və «Babək» perspektiv strukturlarında axtarış-kəşfiyyat işlərinin bərpa edilməsi (tədbir 2) Tədbirləri n həcmi % 100 Sxemdən göründüyü kimi, Geologiya, geofizika və geoloji kəşfiyyat sahəsi üzrə nəzərdə tutulan tədbirlərə ayrılan vəsaitin 64%-i Ümid və Babək perspektiv strukturlarında axtarış kəşfiyyat işlərinin ci illərdə bərpa edilməsinə sərf olunması nəzərdə tutulmuşdur. Neft və qaz yataqlarının işlənməsi sahəsində Günəşli yatağının rasional işlənməsini təmin edən tədbirə uyğun olaraq ci illəri əhatə edən proqram hazırlanmışdır. Hazırlanmış Proqram əsasında indiyədək şama atılan alçaq təzyiqli qazın yığım-nəql sisteminin, həmin dövrdə 23 ədəd yeni qaz quyularının qazılması və yüksək təzyiqli qazın yığım-nəql sisteminin yaradılması istiqamətində tədbirlər həyata keçirilir. Hesab edirik ki, onların vaxtında həyata keçirilməsi imkan verəcək ki, 2010-cu ildə Günəşli yatağında qaz hasilatını indiki 2,2 mlrd. kub metr həcmindən tədricən artırılaraq 4,8 mlrd. kub metrə çatdıracaq. Hal-hazırda bu işlər davam etdirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, ən zəruri layihələrdən biri də Günəşli yatağında 72 quyuda əsaslı təmir işlərinin aparılması və 60 quyuda qaz-lift klapanlarının və paketlərin quraşdırılmasıdır. Bu layihənin həyata keçirilməsi nəticəsində həmin quyulardan gündə 4200 ton neft və 1,0 milyon kub metr qaz hasil ediləcəyi gözlənilir. Hal-hazırda Günəşli yatağında 11 saylı platformanı genişləndirmək məqsədilə yeni blok tikilib. Bunun istifadəyə verilməsi nəticəsində yataqda neft hasilatı 1,5 dəfə artacaqdır

365 II International Congress Bu tədbirin həyata keçirilməsi üçün tələb olunan vəsaitin 63,9% cu illərdə 23 qaz quyusunun qazılmasına, 9,1% ci illərdə yataqda 4 neft quyusunun qazılmasına, 13,7% ci illərdə 445 geoloji tədbirin həyata keçirilməsi və əlavə ton neftin alınmasına, 10,1% su vurma prosesinin aparılmasına, 0,5% layların neft veriminin artırılmasının müasir metodlarının tətbiqinə və 2,7% isə Günəşli yatağının rasional işlənməsi məqsədilə istismarda olan quyularda geofiziki nəzarət işlərinin aparılmasına sərf edilməlidir. «Azərbaycan Respublikası yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı üzrə ( ci illər) Dövlət Proqramı»nda Neft və qaz yataqlarının işlənməsi sahəsində tədbirlərin istiqamətlər üzrə sahə struktur quruluşu Tədbirlərin həcmi Tədbirlər % Cəmi Əşrəfi və Qarabağ yataqlarının 0,0 işlənməyə cəlb edilməsi (tədbir 3) 2. «Günəşli» yatağının rasional işlənməsinin təmin edilməsi məqsədilə 78,6 xüsusi tədbirlər proqramının hazırlanması (tədbir 4) 3. Đşlənmədə olan yataqların yenidən hesablanması (E.H.), işlənmədə layihəsinin 14,9 (Đ.L.) hazırlanması və müəllif nəzarətinin (M.N.) həyata keçirilməsi (tədbir 5) 4. Horizontal quyuların qazılması istiqamətində işlərin aparılması (tədbir 6) 5. Layların neftveriminin artırılması üçün lay və quyudibi zonaya mütərəqqi təsir üsullarının tətbiqi (tədbir 7) 0,0 6,6 Bu tədbirlər proqramına uyğun olaraq 6 qaz və 4 neft quyusu qazılaraq istismara daxil edilib ci ildə 38 tədbir həyata keçirilərək ton və 2006-cı ildə 46 geoloji tədbir həyata keçirilərək ton əlavə neft alınmışdır ci ildə 1227,1 min m 3 su vurulmuş, 109,2 min ton əlavə neft və 2006-cı ildə 851,2 min m 3 su vurularaq əlavə 101 min ton neft alınmışdır ci illər üzrə işlənmədə olan yataqların ehtiyatlarının dəqiqləşdirilməsi, işlənmə layihələrinin hazırlanması və müəllif nəzarətinin həyata keçirilməsi tədbirinə uyğun olaraq 2005-ci ildə yataqlar üzrə ehtiyatlar hesablanıb, dəqiqləşdirilmiş və struktur xəritələr tərtib edilmişdir cı ildə isə Günəşli və Qərbi Abşeron yataqları üzrə işlənmə layihəsi hazırlanıb, Korgöz- Qızıltəpə yatağı üzrə ehtiyatlar hesablanmışdır. Proqrama uyğun olaraq 2005-ci ildə perspektivdə Balaxanı-Sabunçu-Ramanı, Səngəçal-Duvannı- Xərə-Zirə adası və Qum dəniz yataqları üzrə zəruri tədqiqat və hesabat işləri tədbirlərə uyğun həyata keçirilmişdir. Dövlət Proqramına əsasən tərtib edilmiş Đş planında ci illər üçün bu tədbirin həyata keçirilməsinə 1,98 mln. man. AZM vəsaitin sərf edilməsi planlaşdırılmışdır. Bu vəsaitin 0,12 mln. man. AZM (6,1%), 2005-ci ildə Günəşli, Qərbi Abşeron, Korgöz-Qızıltəpə və 0,18 mln. man. AZM (9,1%) isə 2006-cı ildə Günəşli, Qərbi Abşeron, Buzovna-Maştağa və Korgöz -Qızıltəpə də qeyd olunan tədbirin həyata keçirilməsinə sərf edilmişdir. Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı çərçivəsində Horizontal quyuların qazılması işlərinin aparılması tədbirlərinə uyğun olaraq ci illərdə bu sahənin yüksək ixtisaslı mütəxəssislər ilə təmin etmək üçün onların hazırlanmasını təmin etmək 2006-cı ildə nəzərdə tutulan mütəxəssis hazırlığı müvəffəqiyyətlə aparılmışdır. Dəniz yataqlarından neft-qaz hasilatının təminatı üçün hidrotexniki qurğuların tikintisi, təmiri və yenidən qurulması tədbirinin ci illərdə həyata keçirilməsi çox əhəmiyyətli məsələ olduğuna görə bu istiqamətdə müntəzəm işlərin aparılması çox vacibdir. Ona görə də, cı illərdə Günəşli yatağında 6 quyunun qazılması üçün 11 saylı özülün genişləndirilməsi məqsədilə 2005-ci il üçün 10,8 mln. man. AZM və cı il üçün 11,0 mln. man. AZM vəsait planlaşdırılıb. Bu illər ərzində platformada modullar arası arakəsmələrin polad vərəqlərlə bağlanması işləri aparılıb. Müxtəlif təyinatlı boru xətləri və digər tikinti-quraşdırma işləri yerinə yetirilmişdir. DB-1 dayaq bloku dənizə nəql edilərək, dayaqların bərkidilməsi işi davam etdirilir ci illərdə Dəniz yataqlarından neft-qaz hasilatının təminatı üçün hidrotexniki qurğuların tikintisi, təmiri və yenidən qurulması üzrə xərclərin struktur quruluşu Tikinti və yenidənqurma işləri; 149,44 mln.man ; 37,9% Əsalı təmir işləri; 245,06 mln.man; 62,1% 845

366 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process ci illərdə Dəniz yataqlarından neft-qaz hasilatının təminatı üçün hidrotexniki qurğuların tikintisi, təmiri və yenidən qurulması üzrə xərclərin dinamikası Đllər Vəsait qoyuluşu mln.man. % ,58 18,4% ,76 18,0% ,24 7,4% ,5 8,5% ,1 7,9% ,32 6,2% ,7 6,3% ,88 7,0% ,24 6,6% ,72 5,0% ,46 8,7% cəmi 394,5 100% ,58 18,4% 70,76 18,0 % 29,24 7,4% 33,5 8,5% 31,1 7,9% 24,32 6,2 % 24,7 6,3% 27,88 7,0% 26,2 4 6,6% 19,7 2 5,0 % 3 4,46 8,7% Eyni zamanda bu istiqamətdə işləri səmərəli təşkil etmək məqsədi ilə Darvin bankası yatağında 8 quyunun qazılması üçün 340 saylı özülün genişləndirilməsi və yenidənqurulması həyata keçirilmişdir. Qum-dəniz yatağında 5 quyunun qazılması üçün 209 «a» saylı estakadayanı meydançanın yenidənqurulması cı illərdə başa çatdırılmış və Dövlət Komissiyası tərəfindən istismara qəbul edilmişdir. Neft Daşları yataqlarında iki platforma istismara veriləcək ki, onların da hər birində 48 yeni quyu qazılacaqdır və bu neft hasilatını Neft Daşlarında 25 faizə qədər artırılmasına səbəb olacaqdır. Respublikanın yanacaq-enerji kompleksinin ən prioritet sahələrindən biri də qaz təsərrüfatıdır. «Günəşli» yatağı üzrə qazlift sisteminin modernləşdirilməsi, alçaq təzyiqli qazın yığılması və sahilə nəql edilməsi sisteminin yenidənqurulması, yüksək təzyiqli qazın «Neft Daşları»na nəqli üçün boru kəmərinin tikilməsi, dərin dəniz stasionar özüllərin elektrik enerjisi ilə təchizatı sisteminin modernləşdirilməsinə inkişaf proqramında bir istiqamət kimi xüsusi əhəmiyyət verilmişdir. Bu tədbirdə özüllərarası alçaq təzyiqli qaz xətlərinin tikintisinin həyata keçirilməsi məqsədilə xətlər üçün layihədə nəzərdə tutulan miqdarda (12 kм) borular alınıb və 3 plet hazırlanmışdır. Əlavə 2 borulu (308m) və 4 borulu (130 m) seksiyalar yığılıb. Eyni zamanda 4 saylı DDSÖ-də alçaq təzyiqli kompressor stansiyasının tikintisini yerinə yetirmək üçün layihələr hazırlanmış və tələb olunan avadanlıqların istehsalına başlanılmışdır ci ildə respublikanın təbiim qazla təminatında nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişikliklər əldə olunmuşdur. Ötən ildə 5818,3 milyon kub metr qaz hasil olunmuşdur, bundan Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin 3930,6 və ABƏŞ-in 1887,7 milyon kub metr qaz payına düşür. Nəzərə alsaq ki, 2005-ci ildə respublikaya 4539,9 milyon kub metr qaz idxal olunmuşdur və yeraltı qaz anbarlarından 603,2 milyon kub metr qaz götürülmüşdür, bütövlükdə qaz resursları 10961,4 milyon kub metr həcmində olunmuşdur, bu da 2004-cü illə müqayisədə 431,3 milyon kub metr artıqdır. Ümumi qaz resurslarından elektrik enerjisinin istehsalı üçün 4287,5 milyon kub metr, əhaliyə 3012 mln. kub metr, sənayeyə 969,7 milyon kub metr, məişət və büdcə təşkilatlarına 310,9 milyon kub metr və yeraltı qaz anbarlarına 1026 milyon kub metr qaz vurulmuşdur cı ildə isə respublikamızda 32,3 mln. ton neft 6,8 mlrd. kub metr qaz hasil edilmişdir. Beləliklə, Dövlət Proqramı çərçivəsində yanacaq-enerji kompleksi üzrə nəzərdə tutulan tədbirlər səmərəli həyata keçirilmiş, bu isə Neft və qaz sənayesinin perspektiv inkişafı istiqamətində əhəmiyyətli zəminin yaradılmasını təmin etmişdir ci ildə Azəri-Çıraq-Günəşli Layihəsi çərçivəsində neft hasilatı sürətlə artacaq və gündəlik orta neft hasilatı 700 min barelə, Respublika üzrə illik neft hasilatı isə 42,7 milyon tona çatdırılacaqdır. Şah Dəniz qaz kondensat yatağının geniş miqyaslı istismara cəlb olunması həyata keçiriləcəkdir ci ildə ümumi qaz hasilatı 12,1 mlrd. kub metr təşkil edəcək. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, Azəri-Çıraq-Günəşli yataqlarından 2009-cu ildə neftin hasilatı maksimum səviyyəyə çatacaq, yəni ildə 60 milyon ton neft hasilatına nail olunacaqdır. Şah Dəniz qaz kondensat yatağından qaz hasilatı ci illərdə mlrd. kub metrə çatdırılması proqnozlaşdırılır. 846

367 II International Congress "Azərbaycan Respublikası yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı üzrə ( ci illər) Dövlət Proqramı"nda Neft və qaz hasilatı sahəsində tədbirlərin istiqamətlər üzrə sahə struktur quruluşu Tədbirlər Tədbirlərin həcmi mln.man,azn % Cəmi 1434, Dəniz yataqlarından neft-qaz hasilatının təminatı üçün hidrotexniki qurğuların tikintisi, təmiri və yenidənqurulması (tədbir 8) 394,5 27,5 Günəşli yatağı üzrə qazlift sisteminin modernləşdirilməsi, alçaq təzyiqli qazın yığılması və sahilə nəql edilməsi sisteminin yenidənqurulması, yüksək təzyiqli qazın "Neft daşları"na nəqli üçün boru kəmərinin tikilməsi, DDSÖ-in elektrik enerjisi ilə təchizatı sisteminin modernləşdirilməsi (tədbir 9) 97,78 6,8 Neft və qazın yığım-nəql proseslərinə nəzarəti optimallaşdırmaq üçün avtomatlaşdırılmış neft və qaz hesabatı qovşaqlarının qurulması və kompüterləşdirilmiş nəzarət-informasiya şəbəkəsinin təkmilləşdirilməsi (tədbir 10) Bahar yatağının yeraltı qaz anbarı kimi istifadə olunması istiqamətində işlərin aparılması (tədbir 11) Dənizin 200 metrə qədər dərinliklərində dalğıc işləri aparmaq üçün Mobil dərinlik dalğıc kompleksinin yenidənqurulması (tədbir 12) Dəniz nəqliyyatı xidmətinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi məqsədilə "Xəzərdənizneftdonanma" idarəsinin gəmilərinin modernləşdirilməsi və müasir gəmilərlə təchiz edilməsi (tədbir 13) 26,2 1,8 0 0,0 8 0,6 796,959 55,6 H.Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər zavodunun texniki-texnoloji bazasının mütərəqqi dünya standartları səviyyəsində modernləşdirilməsi (tədbir 14) 110,7896 7,7 8% 55% 27% 2% 7% 1% 0% 847

368 AZƏRBAYCAN SƏNAYESĐNDƏ KORPORATĐV ĐDARƏETMƏ Şahin Telman oglu SADIQOV b.e.i, i.e.n. AMEA-nın Đqtisadiyyat institutu, XÜLASƏ Đqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsinin əsas istiqamətlərindən biri idarəetmənin düzgün təşkil edilməsidir. Bu baxımdan korporativ idarəetmə iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə özünü doğrultmuş və respublikamızda bu idarəetmə formasından istifadə ilə əlaqədar hal-hazırda işlər görülür. Korporativ idarəetmə münasibətlərinə şirkətin menecer heyəti, idarəetmə şurası, səhmdarlar və təsisçilər arasında idarəetmə üzrə münasibətlər daxildir. Korporativ idarəetmədə əsas məqsəd ehtiyatlardan səmərəli istifadə etmək və müxtəlif səhmdar qrupların maraqları arasında bərabərlik yaratmaq, korporasiyaların işinə investisiya cəlb etməkdir. Məqalədə sənayedə korporativ idarəetmənin əsas prinsipləri açıqlanmışdır. Đşdə Azərbaycan sənayesində korporativ idarəetmə sahəsində mövcud vəziyyətlə tanış olunmuş, bir sıra sənaye müəssisələri üzrə korporativ idarəetmənin iqtisadi mexanizmilərindən istifadə səviyyəsi tədqiq edilmiş, bu sahədə olan mövcud problemlər açıqlanmış və onların həlli istiqamətində təkliflər irəli sürülmüşdür. Đşdə əsasən korporativ idarəetmənin iqtisadi məsələlərinə daha çox diqqət yetirilmiş, o cümlədən dividentlərin verilməsi, qərarların qəbul edilməsində səhmdarların iştirakı ilə əlaqədar problemlər şərh edilmişdir. Məqalənin sonunda mövcud problemlərin həlli istiqamətində təkliflər irəli sürülmüşdür. CORPORATIVE GOVERNANCE IN AZERBAIJAN INDUSTRY ABSTRACT One of the ways of increasing economic efficiency is exactly organization of governance. In this reason corporative governance has authorized itself in developed countries and works are being done to install this governance form in our republic. Corporative governance relations of company include management personal, management council, shareholders and founders. Main purpose in corporative governance is to use efficiency from resources and create equilibrium of interests groups of shareholders and attract investment to activity of company. Main principles of corporative governance in industry described in current article. Existing situation on corporative governance in industry and use economic mechanisms in governance investigated by author, existing problems shown and proposals are offered for solving of those problems. In article main attention is paid to investigate of use from economic mechanisms in corporative governance, as well as payment of dividends, participation all of shareholders in adoption of decisions. At the end proposals suggested for solving of these problems. Đqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsinin əsas elementlərindən biri korporativ idarəetmədir. Корпоратив идаряетмя дедикдя korporasiyanın идаря едилмясиндя бирэя разылашдырылмыш иштирак başa düşülür. Игтисадиййатын инкишаф сявиййяси корпортатив идаряетмянин характериня бирбаша тясиr etməklə юзцнц игтисади инкишаф сцрятиндя эюстярир. Korporativ idarəetməyə şirkətin menecer heyəti, idarəetmə şurası, səhmdarlar və təsisçilər arasında idarəetmə üzrə münasibətlər daxildir. Korporativ idarəetmə korporasiyanın və ya müəssisənin strukturuna müvafiq olaraq qurulur. Đqtisadiyyatın vəziyyəti və onun inkişaf səviyyəsi korporativ idarəetməyə təsir edir. Korporativ idarəetmənin strukturuna normativ hüquqi baza və dövlətin həyata keçirdiyi siyasət də təsir edir. Korporativ idarəetmə iqtisadi və sosial məqsədlər, fərdi və ictimai məqsədlər arasında bərabərliyi qoruyur. Korporativ idarəetmədə əsas məsələ ehtiyatlardan səmərəli istifadə etməkdir. Məqsəd mümkün qədər fərdlərin, şirkətlərin və cəmiyyətin maraqları arasında bərabərlik yaratmaqdır. Korporativ əməkdaşlıqda məqsəd korporativ maraqlara nail olmaq və korporasiyanın işinə investisiya cəlb etməkdir. Korporativ idarəetmədə dövlətin marağı iqtisadiyyatın gücləndirilməsi, cinayətkarlıq hallarının aşağı salınması və idarəetmənin düzgün təşkilinin təmin edilməsidir. Yaxşı təşkil edilmiş korporativ idarəetmə şirkətin rəqabət qabiliyyətliliyini təmin edir. Korporativ idarəetmə düzgün təşkil edildkdə menecerlər vicdanla çalışır ki, bunun nəticəsində isə vəsait itkisi riski azalır. Qloballıq baxımından səmərəli korporativ idarəetməyə nail olmaq üçün korporativ idarəetmənin dörd əsas prinsipinə rayət edilməlidir: - məsuliyyət; - hesabat vermək; - ədalətlilik; - şəffaflıq. Elə dəyərlər var ki, onların müvvəfəqiyyətli tətbiqi nəticəsində səhmdarların gəlirləri artır. Korporasiyanın əsas təsisçiləri aşağıdakılar ola bilər: 848

369 II International Congress - səhmdarlar; - direktorlar şurası/idarəetmə şurası; - icraçı menecerlər. Digər təsisçilər isə menecerlər, malgöndərənlər, işçilər, maliyyəçilər, alıcılar, şirkətin fəaliyyət göstərdiyi ərazidəki icmalar ola bilər. Korporativ idarəetmə dünyanın müxtəlif ölkələrində fərqli olur. Hətta ölkə daxilindədə korporativ idarəetmə fərqlənir. Korporativ idarəetmənin mexanizmlərinə aşağıdakılar daxildir: - nizamlayıcı sənədlərin qəbulu, rəsmi prosedurların işlənilməsi yolu ilə korporativ idarəetmənin iştirakçıları arasında münasibətlərin rəsmiləşdirilməsi; - bütün qrup səhmdarların direktorlar şurasında nümayəndəsi ilə təmsil edilməsi (o cümlədən azsaylı səhmdarların, həmkarlar təşkilatının nümayəndəsi); - menecer heyətinin direktorlar şurası qarşısında, direktor şurasının isə səhmdarların yığıncağı qarşısında ciddi hesabatlılığı; - cari idarəetmə çərçivəsinə daxil olan bütün mühüm məsələlərin direktorlar şurasının iclasında və ya səhmdarların yığıncağında həlli; - maraq münaqişələrindən yayınma və münasibətlərin şəffaflığı (məsələn, menecment iri səhmdarlar ilə açıq olan zaman). Bu məqsədlə direktorlar şurası kənardan səhmdarlarla və şirkətin menecerləri ilə əlaqəsi olmayan peşəkar müstəqil direktorları dəvət edir. Bir sıra qərb dövlətlərində müstəqil direktorlar direktorlar şurasının əsasını təşkil edir. Eyni zamanda, bu və ya digər razılaşmalarda marağı olan direktorlar qərarların qəbul edilməsində iştirak edə bilməzlər; - direktorlar şurasının üzvlərinin menecerlərdən aslılığının aradan qaldırılması. Bu məqsədlə direktorların əmək haqqı məsələsi menecmentlə deyil, direktorlar şurası yanındaki xüsusi komitədə həll edilir; - nəzarətin və nəzarət edilənin ayrılması. Audit və maliyyə hesabatları üzrə əsas məsələlər menecmentlə deyil, direktorlar şurası yanındakı xüsusi komitədə həll edilir; - şirkətin fəaliyyəti və maliyyə göstəriciləri haqqında maksimal həcmli informasiyanın çapı, menecmentin və iri səhmdarların (şirkətə münasibətdə) fəaliyyətinin şəffaflığının təmin edilməsi. Đnformasiyanın şəffaflığı korporativ idarəetmənin əsas tələblərindən biridir. Korporativ idarəetmənin bu mexanizmləri korporativ idarəetmənin bütün iştirakçılarının vicdanlı və səmərəli işini təmin edir. Əgər korporativ idarəetmənin mexanizmləri pis işləyirsə bu halda müxtəlif sui istifadə halları ola bilər. Korporativ idarəetmənin iqtisadi mexanizmləri dedikdə menecerlərin əməyinin ödənilməsi və mükafatlandırılması, səhmlər üçün dividentlərin və korporativ istiqraz vərəqələri üçün faizlərin ödənilməsi, direktorlar şurası üzvlərinin və bəzi aparıcı menecerlərin əməyinin ödənilməsi, korporativ idarəetmənin digər iştirakçılarına iqtisadi mahiyyətli müəyyən güzəştlərin edilməsi və sairə əlaqədar məsələlər başa düşülür. Аzərbaycanda mövcud vəziyyət: Azərbaycan Respublikasında korporativ idarəetmə və onun iqtisadi mexanizmlərindən istifadə sahəsində vəziyyət o qədər yaxşı deyildir. Belə ki, korporativ idarəetmə inkişaf etmədiyinə görə onun iqtisadi mexanizmlərindən də lazımi səviyyədə istifadə edilmir. Hələlik, respublikamızda korporativ idarəetmə sahəsində qanun qəbul edilməmişdir. Doğrudur özəlləşdirmə nəticəsində dövlət müəssisələrinin bazasında səhmdar cəmiyyətlər yaradılmış, eyni zamanda məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər formasında çoxsaylı müəssisələr hazırda fəaliyyət göstərir, lakin bu müəssisələrdə korporativ idarəetmə, eləcədə onun iqtisadi mexanizmlərindən istifadə sahəsində elə bir rəhbəredici sənəd yoxdur. Respublikamızda qiymətli kağızlar bazarının reytinqi Beynəlxalq Qiymətli Kağızlar Komissiyaları Təşkilatı tərəfindən həm hüquqi, həm də operativ baxımdan çox aşağı uyğunluq səviyyəsində dəyərləndirilib. Đqtisadi Əməkdaşlıq və Đnkişaf Təşkilatına üzv olan ölkələrlə müqayisə edildikdə ölkəmizdə korporativ idarəetmənin reytinqi də çox aşağı səviyyədə qiymətləndirilib. Bu qiymətləndirmələrə görə Azərbaycan region ölkələri arasında sonuncu yerlərdən birini tutur. Son illərdə digər ölkələrdə irəlləyiş olsada respublikamızda bu sahədə elə bir irəliləyiş olmayıb. Azərbaycanda 2006-cı ildə səhmlərin emissiyası sayca 25%, məbləğ etibarı ilə isə 51% artmışdır. Korporativ istiqrazların emissiyası sayca 5 dəfə, məbləğ etibarilə 11,6 dəfə artmışdır. Korporativ istiqrazların emissiyasının 80%-dən çoxu bankların payına düşmüşdür ci il yanvarın 01-dək dövlət müəssisələrinin bazasında 1389 açıq tipli səhmdar cəmiyyət yaradılıb. Onların ümumi nizamnamə kapitalı 5227,5 miliyard AZM təşkil etmişdir. Тəxminən 800 milyon dollar dəyərində dövlət əmlakı həmin bu qrup tərəfindən özəlləşdirilib cı ilin əvvəlinə 231 səhmdar cəmiyyətin səhmdarlarının sayı 100-dən çox olmuşdur. Azərbaycanda fəaliyyət ğöstərən səhmdar cəmiyyətlərin böyük əksəriyyəti birmənalı şəkildə səhmdarlarına divident ödəməkdən imtina edirlər. Səhmdar cəmiyyətlərin əksəriyyəti iri vergi ödəyicisi olduqları və daxili bazarda əhəmiyyətli yer tutduqlarını etiraf etdikləri halda səhmdarlarını 849

370 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process mənfəət götürə bilmədiklərinə inandırmağa çalışırlar ci ilin yekunlarına əsasən Azərbaycanda pivə sənayesinə liderlik edən "Baku Castel" ("Bakı-Pivə" ATSC sahibi), «European Tabaco Baku», "Şərab Nəqliyyat" SC öz səhmdarlarına divident verməyib. Ötən ilin 11 ayında 46 million 477 min маnаt dəyərində 1 million 17 min dekalitir (dal) pivə satan "Baku Castel" mənfəət əldə edə bilməyib. Qeyd edək ki, 2000-ci ildə isə bu rəqəm 16 milyon 480 min manat təşkil edib. Şirkətin baş direktoru Ksavye Cavanelli bunu yerli bazarda pivəyə olan tələbatın аşağı olması ilə izah edib. Оnun fikrincə, bu istehsalın rentabelli olmasına imkan vermir ci ilin 11 ayı ərzində müəssisədə pivə istehsalının həcmi 1 million 73 min dal təşkil edib. Halbuki, müəssisənin illik istehsal cəmi 5 million daldır. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin rəsmi rəqəmlərinə görə, daxili bazarın 90 %-nə nəzarəti əlinə alan və bazara 4 çeşiddə məhsul çıxaran "Baku Castel" 2001-ci ildə dövlət büdcəsinə 8,5 milyon manat vəsаit кöçürüb. Bu 2000-ci illə müqayisədə 6,06 milyon manat çoxdur. "European Tabaco Baku" (ЕTB) АTSC-nin səhmlərinin 92,5% sahibi "European Tabaco Baku" Bakıda tütün istehsalına 60 milyon dollar sərmayə qoyub, 2001-ci ildə 2 miliard 126 million ədəd siqaret istehsal edən müəssisə büdcəyə 37,8 milyard manat vəsait köçürüb. Ancaq Şirkət maliyyə ilini 4773,5 milyon manat zərərlə başa vurub. Bu halda səhmdarlara divident verilməsindən söhbət gedə bilməz. "Şərab Nəqliyyat" və оnun əsas tərəfdaşı оlan "Bakı Şərab-1" SC-lərinin səhmlərinin sahibi olan "WORLD WINES" şirkəri hər iki müəssisənin səhmdarlarına divident vermək niyyətində deyil. "Şərab Nəqliyyat" SC-də vəziyyət digərlərindən fərqlidir. Avtopark rəhbərliyi bildirir ki, maşınlar xeyli köhnəlib və buna görə də istismar xərcləri olduqca çoxdur. Maşınların icarəsindən daxilolmalar yalnız xərcləri kompensasiya etməyə kifayət edir. Xatırladaq ki, avtoparkda olan 43 nəqliyyat vasitəsindən yalnız 15-i icarəyə verilib. Qalanları isə istismara yararsız olduğundan icarəyə istənilməyib. Səhmdаr Cəmiyyət 2001-ci ili təqribən 4 milyon manat zərərlə başa vurub. Bu zaman müəssisənin daxilolmaları 400 milyon manat təşkil edib. Qəbələ, Şəki, Zaqatala, Balakən və Lənkaran rayonlarının əsas tütün tədarükçüləri olan "Qəbələ Tütün" SC 1999-cu ildən divident ödəməyə başlayıb. Lakin onun hər səhmə verdiyi divident manatdan yuxarı olmayıb. Halbuki, şirkət rayonun ən iri vergi ödəyicilərindən sayılır ci ildə 2,5 min ton məhsul hasil edən müəssisə bundan mənfəət əldə edə bilib. "Qəbələ Tütün" SC-nin məhsulunu əsasən "European Tobacco Baku", bir hissəsini isə Rusiyanın şirkətləri alır ci ildə SC "European Tobacco Baku" ATSC-nə 500 tona yaxın tütün göndərib cı ilin sentiyabr tarixinə "Parabank SKB, Bankstandart QTSC, MTK ĐK MMC, Siyəzən Kərpic Zavodu QSC, АzЕl QTSC, "Respublika" SКB, «Bank of Baku» АSC, "Rabitəbank" АSC, UNĐbаnк KB АSC və sairə kimi səhmdar cəmiyyətlərin korporativ istiqraz vərəqələrinin buraxılışı Qiymətli Kağızlar Üzrə Dövlət Komitəsində qeydiyyatdan keçirilmişdir cı ilin sentiyabr аyının əvvəlinə 100-dən çox müəssisənin səhm buraxılışı Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsində qeydiyyatdan keçirilmişdir ci ilin əvvəlinə 237 səhmdar cəmiyyətin səhmlərinin sayı 100 dən çox olmuşdur. Korporativ idarəetmənin normativ hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsi, bu sahədə səhmdar cəmiyyətlərin rəhbər işçiləri üçün treninqlərin keçirilməsi, müvafiq sənədlərin hazırlanması kimi işlərdə respublikamızın müəssisələrinə Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası köməklik ğöstərir. 06 sentyabr 2006-cı ildə Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası Azərbaycan Korporativ Đdarəetmə Layihəsinin (AKĐL) üçüncü pilot şirkətini Dəvəçi Broyler ASC seçmişdir. Dəvəçi Broyler ASC korporativ idarəetmənin yüksək standartlarını əks etdirən AKĐL-in açıq səhmdar cəmiyyətləri üçün model nizamnaməsini qəbul etmiş ilk Azərbaycan Şirkətidir. 16 dekabr 2006-cı ildə Dəvəçi Broyler ASC-nin Səhmdarlarının növbəti ümumi yığıncağı keçirilmişdir. Dididentlərlə bağlı yekun qərarın çıxarılmasının 2007-ci ilin mart ayında keçiriləcək növbəti yığıncağadək təxirə salınması qərara alınmışdır. Amma avans olaraq hər bir səhmdara 100 AZN ödənilməsi qərara alınmışdır. Azərbaycan Elektroniks ASC (АZEL) 12 aprel 2006-ci il tarixində seçilmiş ikinci pilot şirkətidir. Şirkət AKĐL ilə işləməkdə çox maraqlı olduğunu nümayiş etdirmişdir. AKĐL-in köməyi ilə AZEL korporativ idarəetmənin qabaqcıl təcrübələrinə əsasən Azərbaycanın mövcud qanunvericiliyinə uyğun Şirkətin yeni nizamnaməsini hazırlamışdır. Əlavə olaraq Şirkərin maliyyə hesabatları Maliyyə hesabatlarının Beynəlxalq standartlarına uyğun hazırlanmış və Şirkətin auditi beynəlxalq audit şikəti tərəfindən Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun aparılmışdır. Bundan əlavə AZEL korporativ etik normaları tətbiq etmişdir. Pilot seçilmiş şirkətlərə AKĐL tərəfindən aşağıdakı xidmətlər göstəriləcəkdir: mövcud korporativ idarəetmə təcrübələrinin qiymətləndirilməsi, korporativ idarəetmənin təkmilləşdirilməsinə dair məsləhətlərin verilməsi, korporativ sənədləri qabaqcıl təcrübələrə uyğunlaşdırmaq üçün onların yenidən baxılmasında yardım edilməsi, şəfaf və dolğun maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında köməkliyin göstərilməsi. 850

371 II International Congress Korporativ idarəetmənin iqtisadi mexanizmləri arasında menecerlərin əməyinin ödənilməsi və mükafatlandırılması sisteminin düzgün qurulması mühim əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, menecerlərin əmək haqının əsas hissəsi nisbətən aşağı səviyyədə olmalı və işin son nəticəsindən, yəni mənfəətdən aslı son hissə yüksək olmalıdır. Bu hal menecerlərdən daha çox işin son nəticəsinə fikir verməyi tələb edir və onlar korporasiyanın əsas maliyyə göstəricilərinin yaxşılaşdırılmasına çalışırlar. Korporativ idarəetmədə əsas məsələlərdən biri menecerlərin və səhmdarların maraqları arasında əlaqənin müəyyən edilməsidir. Şirkətin səhmdarları ilə menecerlərin maraqlarının əlaqələndirilməsinin əsas aləti kimi menecerlər heyətinə pul kompensasiyası, о cümlədən yüksək əmək haqqı, bonuslar və opsionlar üzrə paketlərin verilməsidir. Korporativ nəzarətin əsas aləti kimi kompensasiya paketinin əhəmiyyəti şirkətin menecerlərinin fəaliyyətinə mülkiyyətçilər tərəfindən birbaşa monitorinq mexanizminin olması və olmamasından aslı olaraq müxtəlif ölkələr üzrə fərqlənir. Tədqiqatlar göstərir ki, mülkiyyətin təmərküzləşməsi səviyyəsinin yüksək olduğu və ya direktorlar şurasında mülkiyyətçilərin nümayəndəsinin olduğu şirkətlərdə menecerlərin kompensasiya paketinin səviyyəsi daha az dərəcədə şirkətlərin səhmlərinin məzənnəsinin dinamikası ilə əlaqəli qurulur. Təcüblü deyildir ki, menecerlərin gəlirlərinin səviyyəsi və korporativ nəzarətin aləti səviyyəsində onun əhəmiyyəti korporativ nəzarətin insayder sistemi ölkələrində aşağıdır. Məlumat verək ki, 2006-cı ildə dünyanın aparıcı sənaye müəssisələrinin səhmlərindədə artım müşahidə edilmişdir. Belə ki, New York Fond Birjasında hərraca çıxarılan 30 ən iri sənaye şirkətinin orta qiymətini əks etdirən Dou Cons indeksi 14,9%, ABŞ-ın 100 ən iri yüksək texnoloji şirkətinin səhmlərinin qiymətləri əsasında hesablanmış Nasdaq indeksi 7,2%, Tokio Fond Birjasında hərraca çıxarılan 225 ən iri şirkətin qiymətləri əsasında hesablanmış Nikkey indeksi 5,3%, Avropanın 100 ən iri şirkətinin səhmlərinin qiymətləri əsasında hesablanmış FTSE eurotop 100 indeksi 10,6%, Almaniya Fond Birjasında hərraca çıxarılan 100 ən iri şirkətin səhmlərinin orta qiyməti - DAX indeksi 19,7% yüksəlmişdir. Respublikamızda səhmlərin alqı satqısı sahəsində işlər düzgün və şəffaf təşkil edilmədiyinə görə səhmlərin dəyərində dəyişiklik haqda məlumat əldə etmək mümkün olmamışdır. Azərbaycan sənayesinin korporativ idarəetmə üzrə əsas problemlərindən biri maliyyə şəffafığının olmaması və səhmdar cəmiyyətlərin illik maliyyə göstəriciləri üzrə kütləvi informasiya vasitələrində məlumatların verilməməsidir. Mütəxəssislər hesab еdirlər ki, səhmdarlara dividentlərin qaytarılmasını təmin etmık üçün, ilk növbödə, səhmdar cəmiyyətlərin fəaliyyətində şəffaflıq təmin edilməlidir. Çünki bir çox hallarda müəssisə rəhbərləri ümumi iclaslar keçirmir, bəzən isə kiçik səhmdarların payını azaltmaq məqsədilə yenidən qapalı səhmlər buraxırlar. Mövcud qanunvericiliyə əsasən 10 faizlik səhm sahibi müəyyən üstün hüquqlar qazanır. Bunun qarşısını almaq üçün yeni buraxılmış səhmlər məlum alıcılar qrupu tərəfindən alınır və nəticədə kiçik investorların səhmləri ümumi payda azalır. Eyni zamanda özəlləşdirmə, korporativ idarəetmə üzrə əhali arasında marifləndirmə işi aparılmır. Əhalinin, eləcədə əmək kollektivinin özəlləşdirmədə iştirakına müxtəlif əngəllər törədilir. Qeyd edək ki, özəlləşmənin düzgün aparılmaması və geniş əhali kütləsinin özəlləşmədə iştirakının və qanunların aliliyinin təmin edilməməsinin, eyni zamanda ayrı seçkiliyin nəticəsi olaraq iqtisadiyyatda monopoliya və qeyri təbii inkişaf hakim olmuş. Özəlləşdirilən dövlət müəssisələrin əksər hissəsi bir qrup azlığın əlində cəmlənmişdir. Faktiki olaraq dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi nəticəsində yaradılan səhmdar cəmiyyətlərdə kiçik bir azlıq rəhbərlik edir. Qərarlar bir nəfərin iradəsinə uyğun olaraq qəbul edilir. Müəssisələrdə ikili uçot tətbiq edilir. Bütün bu qeyd etdiklərimiz öz mənfi təsirini respublikamızın iqtisadi inkişafında, eləcədə korporativ idarəetmə sahəsində göstərir. Bu halların qarşısının alınması və korporativ idarəetmə sahəsində irəlləyişə nail olunması üçün mənim fikrimcə aşağıda qeyd edilən təkliflərin həyata keçirilməsi zəruridir: - dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi zamanı özəlləşmədə geniş əhali kütləsinin və kollektivin iştirakı həqiqi mənada təmin edilməli; - respublikamızda korporativ idarəetmə sahəsində qanun qəbul edilməli və bu qanun digər müvafiq hüquqi normativ sənədlər də daxil olmaqla korporativ idarəetmə sahəsində problemlər yaranan zaman əsas kimi istifadə edilməli; - maliyyə hesabatlarındakı göstəricilərin saxtalaşdırılmasının qarşısının alınması üçün həm inzibati, həm də iqtisadi vasitələrdən sistemli şəklində istifadə edilməli; - geniş əhali kütləsinin özəlləşdirmədə iştirakının təmin edilməsi üçün kütləvi informasiya vasitələrində mütəmadi olaraq məlumatlar verilməli, əhali arasında marifləndirmə aparılmalı; - məsul və aparıcı menecerlərin əsas əmək haqqı hissəsi nisbətən aşağı müəyyən edilməli və əlavə hissə isə şirkətin son maliyyə göstəriciləri əsasında müəyyən edilməli; 851

372 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process - şirkət üzrə mühim qərarların qəbul edilməsi zamanı bütün maraqlı tərəflərin iştirakı təmin edilməli; - menecerlərin direktorlar şurası qarşısında, direktorlar şurasının isə səhmdarlar qarşısında məsuliyyəti təmin edilməli və sairə. Yuxarıda qeyd edilən təkliflər sistemli xarakter daşıyır və korporativ idarəetmənin düzgün təşkili üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd etdiklərimizdən belə nəticəyə gəlirik, ki, Azərbaycan sənayesində korporativ idarəetmənin düzgün təşkili üçün korporativ idarəetmə sahəsində qəbul edilmiş beynəlxalq prinsiplərə rəayət edilməli və qeyd edilən təkliflər reallaşdırılmalıdır. Əsas məqsədimiz Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının möhkəmləndirilməsi və sürətli iqtisadi inkişafın təmin edilməsidir. 852

373 MÜSTƏQĐLLĐK ĐLLƏRĐNDƏ AZƏRBAYCANDA PENSĐYA ĐSLAHATLARI: NAĐLĐYYƏTLƏR VƏ PROBLEMLƏR R.S. ƏŞRƏFOVA böyük elmi işçi, i.e.n. AMEA Đqtisaiyyat Đnstitutu Bakı / AZƏRBAYCAN resmiyye2002@ mail.ru XÜLASƏ Bazar iqtisadiyyatına keçiddən sonra bütün sahələrdə olduğu kimi, pensiya sahəsində də islahatlar aparılmağa başlanıldı. Məqalədə son illərdə bu sahədəki islahatlar ardıcıllıqla şərh olunmuş və bir sıra uğurlar əldə olunduğu göstərilmişdir. Bununla yanaşı, aparılan islahatların pensiyaçıların sosial vəziyyətinə təsiri öyrənilmişdir. Pensiyaçıların həyat səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilər sistemi müqayisəli şəkildə təhlil olunmuşdur. Aparılan təhlil göstərir ki, tənəzzül mərhələsində əmək haqqı ilə pensiyalar arasındakı nisbət son illərə nisbətən daha yüksək olmuşdur. Belə ki, əgər 1993-cü ildə pensiyanın nisbi səviyyəsi (yəni pensiyanın orta aylıq əmək haqqında xüsusi çəkisi) 83,6% idisə, 2006-cı ildə isə 30,3% təşkil etmişdir. Lakin Beynəlxalq Əmək Təşkilatının hesablamalarına əsasən bu nisbət 40%-dən az olmamalıdır. Göründüyü kimi, əldə olunmuş nailiyyətlərlə yanaşı, bu sahədə hələ də həllini gözləyən bir sıra problemlər (pensiyaçıların həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, yığım vəsaitlərinin bölüşdürülməsi istiqamətlərinin müəyyən olunması, qeyri-dövlət pensiya təminatı sisteminin yaradılması, sosial sığorta haqlarının yığılması mexanizminin təkmilləşdirilməsi və s.) mövcuddur. Gələcəkdə bu problemlərin həlli üçün məqalədə konkret təkliflər verilmişdir. Verilən təkliflər Azərbaycanda pensiya təminatı sisteminin təkmilləşdirilməsinə müsbət təsir göstərə bilər. THE PENSION REFORMS IN AZERBAIJAN: SUCCESS AND PROBLEMS ABSTRACT After transition market economy the reforms have been made in the pension sphere as the other areas. In the article the reforms in this area have been explained and the success have been shown. At the same time, the influence to the well-being of the pensioners has been investigated. The indicators of the living standards of the pensioners have been analyzed in comprise. The analyses show, that the difference between salary and pension have been more in the last years than at the depression stage of the transition of the market economy. For example, if in 1993 year, the relative level of the pension has been 83,6%, but in 2006 year it has been 40,0%. As it known, there are many problems (like, to raise living standards of the pensioners, to determine the lines of the pension capitals, to create non-governmental pension system, to improve the mechanism of the collection of the insurance pay) in this area. The suggestions given in this article can improve the pension system in Azerbaijan. Şərqdə ilk demokratik dövlət quruluşu olan Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin varisi Azərbaycan Respublikası XX əsrin sonlarında, 18 oktyabr 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini yenidən bərpa etdi. Müstəqillik illərində bütün sahələrdə olduğu kimi, pensiya sahəsində də islahatlar aparılmağa başlanıldı. Bu sahədə əsaslı islahatların aparılması üçün ilk növbədə normativ hüquqi bazanın yaradılması tələb olunurdu. Bunu nəzərə alaraq yeni iqtisadi münasibətlərə keçidin ilk illərində bir sıra normativ-hüquqi sənədlər: «Hərbi qulluqçuların pensiya təminatı haqqında» (29 aprel 1992-ci il), «Əlillərin sosial müdafiəsi haqqında» (25 avqust 1992-ci il), «Vətəndaşların pensiya təminatı haqqında» (23 sentyabr 1992-ci il) və s. Qanunlar qəbul edildi. Sonrakı illərdə aparılan islahatlar nəticəsində həmin qanunlara müvafiq dəyişikliklər və əlavələr edilmiş və ya yenisi işlənib hazırlanmışdır. Bunların sırasına «Sosial sığorta haqqında» (18 fevral 1997-ci il), «Sosial sığorta haqqında Azərbaycan Respublikası Qanuna dəyişikliklər və əlavələr edilməsi barədə» (16 noyabr 2001-ci il), «Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçot haqqında» (27 noyabr 2001-ci il), «Ahıllara sosial xidmət haqqında» (30 aprel 2002-ci il) və s. Azərbaycan Respublikası Qanunları aid etmək olar. Qeyd olunan bu qanunlarla yanaşı, Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (BƏT) ratifikasiya olunmuş konvensiya və tövsiyələrinə, «Avropa Sosial Xartiyası»na, «Đnsan Hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamə»yə, «Đqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt»a əsaslanan dövlətin sosial siyasətinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində də müvafiq tədbirlər həyata keçirilmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, bəzi hallarda tədbirlər kompleks şəkildə həyata keçirilmədiyindən əhalinin sosial müdafiəsi sahəsində daha ciddi məsələlər meydana çıxırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, pensiya təminatının əsas funksiyası vətəndaşların minimum yaşayış 853

374 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process səviyyəsini və ödənilən sosial sığorta haqları ilə pensiya məbləği arasındakı əlaqəni təmin etməkdən ibarətdir. 01 yanvar 1992-ci il tarixindən pensiyaların minimum istehlak büdcəsi dəyərində (317 rubl) ödənilməsi həyata keçirildi ki, bu da pensiya təminatı sisteminin əsas məqsədlərinə zidd olaraq iqtisadiyyatda məşğul olanların əmək stajları və ödədikləri sosial sığorta üzvlük haqları ilə onların aldıqları pensiyalar arasındakı bağlılığı aradan qaldırdı. Həyata keçirilən dəyişiklik pensiyaçılar arasında sosial ədalətsizliyə səbəb oldu. Bu və digər mənfi halların aradan qaldırılması üçün əvvəldə qeyd olunduğu kimi, 23 sentyabr 1992-ci ildə «Vətəndaşların pensiya təminatı haqqında» Qanun qəbul olundu. Məlumat üçün bildirək ki, 17 iyun 1992-ci ildə qəbul edilən «Azərbaycan Respublikasında vətəndaşların pul gəlirlərinin indeksləşdirilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanuna əsasən pensiyaların indeksləşdirilməsi nəzərdə tutulsa da, lakin qanunun tətbiq edilməməsi «Vətəndaşların pensiya təminatı haqqında» Qanuna yenidən baxılmasını zəruri etdi. Bununla yanaşı, «Vətəndaşların pensiya təminatı haqqında» Qanun qüvvəyə minəndən əvvəl pensiyaya çıxanlarla yeni pensiyaya çıxanların pensiyaları arasında kəskin fərq yarandığından 1994-cü ildə pensiyaların təyin olunmasının yeni qaydası - ölkə üzrə müəyyən olunan minimum əmək haqqına uyğun olaraq hesablanması tətbiq edildi. Milli Məclisin 1997-ci il iyunun 13-də qəbul etdiyi «Vətəndaşların pensiya təminatı haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununa dəyişikliklər və əlavələr edilməsi barədə» Qanun pensiya təminatı sistemində islahatlar aparılmasında ilk ciddi addımlardan biri oldu. Bu qanun, 1993-cü ilə qədər və sonrakı illərdə pensiyaya çıxan, eyni göstəricilərə malik adamların pensiya məbləğində yaranmış və getdikcə daha da dərinləşən fərqləri, 1993-cü ildən əvvəlki illərdə pensiyaya çıxanların əmək haqqının müasirləşdirilməsinin yeni əmsallarını tətbiq etməklə aradan qaldırdı və nəticədə pensiyaçıların orta aylıq pensiyası 1997-ci ilin axırında əvvəlinə nisbətən 73,3 faiz artdı. Həmin qanuna görə pensiya təyin olunması üçün yaş həddi mərhələlərlə iki il artırılaraq kişilər üçün 62-yə, qadınlar üçün 57-ə çatdırıldı. Bundan başqa, «Vətəndaşların pensiya təminatı haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununa dəyişikliklər və əlavələr edilməsi barədə» Qanuna görə 1998-ci il avqust ayının 1-dən etibarən pensiyalar ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi nəzərə alınmaqla Nazirlər Kabinetinin pensiyaları hesablamaq üçün təsdiq etdiyi orta aylıq əmək haqqının məbləğinə müvafiq olaraq daha mütərəqqi qaydada hesablandı ki, nəticədə həmin ildə pensiyaların orta aylıq məbləği bir daha 28,5 faiz artdı. Qeyd etmək lazımdır ki, statistik materialların təhlili son illərdə pensiyaların nominal dəyərinin artdığını göstərir. Belə ki, 2005-ci ildə pensiyaların məbləği 1995-ci ilə nisbətən təxminən 10 dəfə artaraq 123,6 manat olmuşdur. Bununla yanaşı, son illərdə ölkə üzrə orta aylıq nominal əmək haqqı da yüksəlmişdir. Lakin pensiyanın orta aylıq nominal əmək haqqına nisbəti isə əksinə, azalmışdır. Maraqlı cəhət burasındadır ki, tənəzzül mərhələsində əmək haqqı ilə pensiyalar arasındakı nisbət sabitlik mərhələsinə nisbətən daha yüksək olmuşdur. Əgər 1993-cü ildə pensiyanın nisbi səviyyəsi (yəni pensiyanın orta aylıq əmək haqqında xüsusi çəkisi) 83,6% idisə, 1996-cı ildə 28,6%, 2005-ci ildə isə 24,2% təşkil etmişdir. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının hesablamalarına əsasən bu nisbət 40%-dən az olmamalıdır. Son illərdə pensiya hesablanması üçün müəyyən olunan orta aylıq əmək haqqının artmasına baxmayaraq, bu artım ölkə üzrə orta aylıq nominal əmək haqqının artım teminə uyğun olmamışdır. Pensiya hesablanması üçün müəyyən olunan orta aylıq əmək haqqının ölkə üzrə orta aylıq əmək haqqının artım tempinə uyğun olaraq dəyişdirilməməsi nəticəsində pensiya hesablanması üçün orta aylıq əmək haqqı 1998-ci ildə ölkə üzrə orta aylıq nominal əmək haqqının 34,5%-ni təşkil edirdisə, 2005-ci ildə isə 13,7%-ədək azalmışdır. Bununla yanaşı, ölkədəki demoqrafik proseslər də pensiya təminatı sisteminə öz təsirini göstərmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, 80-ci illərin axırlarından etibarən Azərbaycanda demoqrafik proseslərdə mənfi meyllər müşahidə olunmağa başlamışdır. Buna birinci səbəb 1988-ci ildən başlayaraq Ermənistanın həyata keçirdiyi soyqırım və işğalçılıq siyasəti nəticəsində təxminən bir milyon insanın doğma torpaqlarını tərk etməsi, onların əksəriyyətinin dəmir vaqonlarda, çadır şəhərciklərində və yataqxanalarda çox ağır şəraitdə yaşaması, ikinci əsas səbəb isə bazar iqtisadiyyatına keçdikdən sonra ölkədə yaranmış dərin iqtisadi və sosial böhranın baş verməsi olmuşdur. Təbii ki, bu və digər amillər ölkəmizdə əhalinin təkrar istehsalı prosesinə öz mənfi təsirini göstərmişdir. Statistik rəqəmlərin təhlili göstərir ki, XX əsrin 70-ci və 80-ci illərinə nisbətən 90-cı illərində ölkə əhalisinin orta illik artım sürəti aşağı düşmüşdür. Belə ki, ci illərdə əhalinin sayı orta hesabla ildə 99,7 min nəfər artdığı halda, cı illərdə bu 98,9 min nəfər, ci illərdə isə 90,2 min nəfər olmuşdur. 854

375 II International Congress Hazırda Azərbaycanın əhalisi qocalma ərəfəsində olan hesab edilir. Çünki BMT-nin ekspertlərinin təsnifatına görə ölkə əhalisinin tərkibində 65 və yuxarı yaşda olanların xüsusi çəkisi 4%-dən aşağıdırsa bu ölkənin əhalisi cavan, 4%-dən 7%-ə qədər olduqda qocalma ərəfəsində olan, 7% və ondan yuxarı olduqda qocalmış əhali hesab edilir. Bu metodologiyaya əsasən, Azərbaycan Respublikasının əhalisi qocalma ərəfəsində olan ölkələr sırasına daxildir. Çünki 65 və yuxarı yaşda olanların xüsusi çəkisi 2004-cü ilin əvvəlində ümumi əhalinin tərkibində 6,9% təşkil etmişdir. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin PROST modeli əsasında verdiyi proqnoza görə isə respublikamızda 60 yaşından yuxarı olan şəxslərin sayı 2015-ci ildə 2001-ci illə müqayisədə 0,6 faiz bəndi artaraq 10,1% olacaqdır. Baş verən sosial-demoqrafik dəyişikliklər doğulanda gözlənilən ömür müddətinin, həmçinin əhalinin orta yaşının da artmasına təsir göstərmişdir. Respublikamızda əhalinin orta yaşı 1990-cı ildə 28, 2005-ci ildə isə 31 yaş olmuşdur. Apardığımız araşdırmalara əsasən, 2030-cu ildə isə ölkəmizin əhalisinin orta yaşının təxminən 36 yaşa yüksələcəyi gözlənilir. Beləliklə, Azərbaycanda baş verən sosial-demoqrafik dəyişikliklər gələcəkdə ölkədəki demoqrafik yükü ağırlaşdıraraq pensiya təminatı sistemində çox ciddi probemlər yaradacaqdır. Pensiya təminatı sistemində mövcud vəziyyətin və gələcəkdə yaranacaq gərginliyin aradan qaldırılması üçün 17 iyul 2001-ci il tarixdə «Azərbaycan Respublikasında Pensiya Đslahatı Konsepsiyası» qəbul edilmişdir. Konsepsiyada əvvəlcə üçnövlü pensiya təminatı sisteminin (əmək, sosial və qeyri-dövlət pensiyaları) yaradılması öz əksini tapmışdı. Lakin sonrakı illərdə aparılan islahatlarda müəyyən dəyişikliklər oldu. Pensiya sistemində idarəçiliyi təkmilləşdirmək məqsədilə «Azərbaycan Respublikasında dövlət pensiya sisteminin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 04 avqust 2003-cü il tarixli Fərmanında sosial sığorta sistemi ilə sosial yardım sistemlərinin ayrılması nəzərdə tutulurdu. Odur ki, «Sosial müavinətlər haqqında» (7 fevral 2006-cı il), «Əmək pensiyaları haqqında» (7 fevral 2006-cı il) Qanunların tətbiqindən sonra, ölkəmizdə sosial sığorta və sosial yardım sistemlərinin ayrılması baş verdi, bunun da nəticəsində sosial pensiya alanlar sosial müavinət alanlar kateqoriyasına aid edildilər. Bu konsepsiyada, həmçinin fərdi uçotun yaradılması nəzərdə tutulurdu. Fərdi uçot-azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğun pensiya və digər sosial müdafiə hüquqlarının təmin edilməsi üçün hər bir sığorta olunan haqqında məlumatların uçotunun təşkili və aparılmasıdır. Fərdi uçot sisteminin tətbiq olunmasında əsas məqsəd ödənilən məcburi dövlət sosial sığorta üzvlük haqları ilə pensiya məbləği arasında birbaşa qarşılıqlı əlaqənin yaradılmasıdır. Bundan başqa, fərdi uçotun qəbulu pensiya təyin olunması zamanı qeyri-qanuni halları aradan qaldırır. «Əmək pensiyaları haqqında» Qanunun qüvvəyə minməsi ilə əlaqədar ölkədə 01 yanvar cı ildən yeni, yığım sisteminin tətbiqi başlamışdır. Bu qanuna görə əmək pensiyaları üç: baza, sığorta və yığım hissələrindən ibarətdir. Əmək pensiyalarının baza hissəsi - əmək pensiyalarının birinci hissəsi olmaqla əmək pensiyaçılarının sosial müdafiəsinin dövlət təminatıdır. Əmək pensiyasının sığorta hissəsi - əmək pensiyalarının ikinci hissəsi olmaqla, fərdi hesabın sığorta hissəsində qeydə alınmış pensiya kapitalının gözlənilən pensiya ödənişi müddətinin aylarının sayına nisbəti şəklində hesablanan məbləğdir. Əmək pensiyasının yığım hissəsi - əmək pensiyalarının üçüncü pilləsi olmaqla, fərdi hesabın yığım hissəsində toplanan pensiya kapitalının gözlənilən pensiya ödənişi müddətinin aylarının sayına nisbəti şəklində hesablanan məbləğdir. Yaşa görə əmək pensiyasının baza hissəsinin məbləği müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir və ildə bir dəfədən və müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən olunan istehlak qiymətləri indeksinin illik səviyyəsindən az olmamaqla artırılmalıdır. Əmək pensiyalarının digər növlərinin (əlilliyə, ailə başçısını itirməyə görə) baza hissəsi yaşa görə əmək pensiyasının baza hissəsi əsasında hesablandığı üçün onun məbləği pensiyaçıların sosial vəziyyətinin müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynayır. Hazırda respublikamızda yaşa görə əmək pensiyasının baza hissəsi 1 fevral 2007-ci il tarixdən isə Ölkə Prezidentinin fərmanı ilə 50 manata çatdırılmışdır. Lakin bu məbləğ də pensiyaçıların yaşayış minimumunun dəyərindən aşağıdır. Pensiyaların baza hissəsi ölkədəki orta aylıq nominal əmək haqqının təxminən 31%-ni, orta aylıq pensiya orta aylıq nominal əmək haqqının isə təxminən 23%-ni (2005- ci ildə) təşkil etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, yeni sistemin tətbiqi ilə əlaqədar olaraq pensiya sahəsində bir sıra problemlər mövcuddur və onların aradan qaldırılması üçün islahatlar aparılır. Təsadüfi deyil ki, «Əmək pensiyaları haqqında» Qanunun qəbul edilməsindən bir neçə ay sonra, 28 noyabr 2006-cı il tarixdə «Əmək pensiyaları haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununa dəyişikliklər və əlavələr edilməsi barədə» Azərbaycan Respublikası Qanun 855

376 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process qəbul edildi. Bu qanunun qəbulu əvvəlki qanundakı müxtəlif qüsurları aradan qaldırdı. Lakin bütün qeyd olunanlarla yanaşı, bu sahədə hələ də bir sıra problemlər mövcuddur. Belə ki, konsepsiyada qeyri-dövlət pensiya təminatının yaradılması nəzərdə tutulsa da, bu istiqamətdə görülən işlər nəzər çarpmır. Məlumat üçün bildirək ki, qeyri-dövlət pensiya sisteminin fəaliyyəti keçmiş SSRĐ-nin bir çox ölkələrində nəzərəçarpacaq dərəcədə geniş yayılmışdır. Belə ki, Rusiyada bu fondların fəaliyyəti artıq öz müsbət nəticələrini verir cü ilin birinci rübündə Rusiyada 286 qeyri-dövlət pensiya fondunun fəaliyyəti qeydə alınmışdır. Hazırda Rusiyada iqtisadi fəal əhalinin 6,3% -i, (4,97 milyon nəfər), pensiyaçıların isə 1,15%-i (392 min nəfər) qeyri-dövlət pensiya fondlarının xidmətlərindən istifadə edirlər. Fikrimizcə, yeni pensiya sisteminin tətbiqi gələcəkdə pensiya təminatı sahəsində vəziyyəti yaxşılaşdırmaqla, pensiyaçıların həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində, sosial ədalətin təmin olunmasında, dövlətin sosial yükünün yüngülləşdirilməsində əhəmiyyətli rol oynayacaqdır. 856

377 ĐNTELLEKTUAL POTENSĐALIN FORMALAŞMASINDA SAHĐBKARLIQ FƏALĐYYƏTĐNĐN ROLUNUN ARTIRILMASINA DAĐR Allahyar MURADOV АМЕА Игтисадиййат Институту, апарыжы елми ишчи, игтисад елмляри намизяди ХÜLASƏ Məqalədə bazar münasibətləri şəraitində Qafqazın güclü ölkəsi sayılan Azərbaycanda baş verən sosial-iqtisadi dəyişikliklər təhlil edilir və ölkənin dünya bazarına çıxması imkanları qiymətləndirilir. Đndiki şəraitdə dünya bazarına çıxışında həlli vacib olan ən ciddi problemlərdən biri də intellektual potensialın formalaşmasıdır. Đntellektual potensialın formalaşdırılmasına yalnız dövlətin funksiyası kimi baxılmamalı, sahibkarlıq subyektlərinin də bu məsələyə diqqət artırmalıdır. Məlum olduğu kimi sahibkarlıq fəaliyyəti əhalinin məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsində əmək tutumlu yeni texnika və texnologiyaların mənimsənilməsində, yeni iş yerlərinin açılması və məşğulluğun təmin olunmasında, xarici bazara rəqabət qabiliyyətli məhsulların ixrac edilməsində mühüm yer tutur. Məqalədə inkişaf etmiş ölkələrdə sahibkarlıq fəaliyyətinin ölkənin intellektual potensialının formalaşması və inkişafına təsiri qiymətləndirilir və Azərbaycanda sahibkarlıq subyektlərinin elmə və təhsilə ayırdığı vəsaitlərlə bağlı statistik təhlil aparılır. Qeyd etmək lazımdır ki, inkişaf etmiş ölkələrdə sahibkarlıq fəaliyyətinin xüsusi formalarından biri də innovasiya sahibkarlığıdır. Đnnovasiya sahibkarlığının əsasını yeni texnoloji metodların, avadanlıqların, yeni rəqabətqabiliyyətli məhsul növlərinin işlənib hazırlanması, məhsulların keyfiyyətinin yüksəldilməsi, istehlakçılara yeni xidmət təklifi və əvvəlkilərin də keyfiyyətinin yüksəldilməsi və s. təkil edir. Bu öz növbəsində ölkədə intellektual potensialın formalaşmasına, istehsal olunan məhsul və xidmətlərin dünya bazarında layiqli mövqe tutmasına əhəmiyyətli təsir göstərə bilər. ON STRENGTHENING ENTREPRENEURSHIP S CONTRIBUTION TO THE FORMATION OF INTELLIGENCE POTENTIAL ABSTRACT In the article, socio- economic changes occurring in the leading state of the Caucasus, Azerbaijan under conditions of market economy are analyzed and possibilities of country s accessibility to world s market are evaluated. At present, one of the most critic issues of getting access to world s market is formation of intelligence potential. Not only is formation of intelligence potential considered government s commitment, but also business entities should pay more attention to this issues. As it s well known, entrepreneurship plays important role in increasing employment level, introduction of labour -content new equipment and technologies, jobs creation and ensuring employment, export of competitive goods abroad. In the article, impact of entrepreneurship at formation and development of developed country s intelligence potential and statistical analysis of business entities assignments to science and education. It s worth stating, in developed countries innovative activity is one of particular forms of entrepreneurship innovative activity contributes to new techniques and equipment application, development of new competitive goods, improvement of quality of production rendering new services to consumers and improvement of their quality. That, in turn, has a strong impact at formation of intelligence potential, supporting local goods and services at world s market. Đnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi intellektual potensialı müasir cəmiyyətin ən dəyərli sərvəti olduğunu göstərir. Məhz bu amil intellektual potensialı iqtisadi artımın və həyat səviyyəsinin yüksəlməsinin hərəkətverici qüvvəsinə çevirmişdir. XX sonu XXI əsrin əvvəlləri iqtisadiyyatın bilik və informasiyalara, elm və təhsilə əsaslanan sürətli inkişafı da bizə bunu deməyə əsas verir. Məhz bu gün hər bir müəssisənin, təşkilatın, firmanın, ümumilikdə cəmiyyətin gücü və uğuru onun intellektual potensialı ilə müəyyən olunur. Đntellektual potensialın formalaşması və inkişafı həmçinin ölkənin milli təhlükəsizliyi baxımından da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məlum olduğu kimi intellektual potensialın formalaşması və inkişafı həm dövlət, həm sahibkar, həm də fərdlər (ailə) tərəfindən böyük miqdarda xərc tələb edir. Onu da qeyd edək ki, bu xərclərin iqtisadi, sosial və mənəvi effekti də yüksək olur. Xüsusilə son ildə insanların (fərdlərin) inkişafının bilik və peşəkarlıq səviyyəsindən, müəssisənin, firmanın və s. bazarda uğur qazanmasının (rəqabət qabiliyyətliliyinin), gəlirlərin artmasının yüksək ixtisaslı kadrlardan asılılığı artmağa başlamışdır. Bu sahibkarların elmə və təhsilə (kadr hazırlığına) investisiya qoymağa marağını artırmışdır. Təsadüfi deyil ki, inkişaf etmiş ölkələrdə sahibkarlıq subyektləri elmi tədqiqatlara və kadr hazırlığına milyardlarla dollar vəsait xərcləyirlər. Bütün bunlar XXI əsrdə intellektual əmək işçisinə və ya intellektual əməyə tələbatın daha 857

378 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process sürətli artmasının baş verəcəyini göstərir ki, bu da indiki şəraitdə Azərbaycanda intellektual potensialın formalaşması və inkişafını müasir dövrün ən aktual problemlərindən birinə çevirir. Đnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, cəmiyyətdə intellektual potensialın formalaşması və inkişafında, eləcə də insan resurslarından səmərəli istifadə olunmasında sahibkarlıq strukturlarının böyük rolu vardır. Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olanlar yenilikçi olmaqla iqtisadiyyatda məhsul istehsalı, yeni texnologiya, hətta biznesin yeni formalarını gətirir ki, bu da ümumilikdə iqtisadiyyatın inkişafına, yeni ixtisas və peşələrin yaranmasına, ixtisaslı kadrlara tələbin artmasına yol açır. Avstriya iqtisadçısı Đ.Şumpeterə görə «sahibkarlıq fəaliyyəti göstərmək başqalarının etmədiyini etməkdir. O sahibkarın funksiyasına aşağıdakılar daxil edirdi: 1) istehlakçılara məlum olmayan və ya əvvəlkindən fərqli olan yeni keyfiyyətdə maddi sərvətin yaradılması; 2) sənaye sahəsində hələ məlum olmayan yeni istehsal üsulunun tətbiq edilməsi; 3) yeni bazarın əldə edilməsi və əvvəlki bazardan daha geniş istifadə edilməsi; 4) yeni xammal və yarımfabrikat növündən istifadə edilməsi; 5) inhisar vəziyyətində və ondan kənarda yeni təşkilati işin tətbiqi». Bütün hallarda sahibkar öz ixtiyarında olan əmlakdan və insan resurslarından səmərəli istifadə etməklə daha çox gəlir əldə etmək məqsədini qarşıya qoysa da dolayısı ilə cəmiyyətin tələbatının ödənilməsinə intellektual potensialın formalaşmasına ciddi təsir göstərir. Əgər hər hansı cəmiyyətdə azad sahibkarlıq üçün mühit olmazsa həmin cəmiyyətdə intellektual potensialın formalaşması və istifadəsi də çətinləşir. Bu zaman bütün yük dövlətin üzərinə düşür ki, bu da çox vaxt çətinliklər yaradır. Bunu nəzərə alaraq dövlət istehsal (xidmət) müəssisələr ilə elm və təhsil müəssisələri arasında sıx əməkdaşlıq üçün əlverişli mühit yaratmalıdır. Yalnız bu halda ölkədə intellektual potensialın formalaşması və inkişafı reallaşa bilər. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, sahibkarlıq fəaliyyəti bazar iqtisadi sistemin əsas atributlarından biri hesab olunur. Çünki, yeni bazar strukturlarının yaradılması, formalaşması və inkişafı sahibkarlıq fəaliyyətinə yaradılan mühitlə sıx bağlıdır. Sahibkarlığın inkişafı öz növbəsində elmin və təhsilin inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərə bilər. Burada əks proses ondan ibarətdir ki, elmin və təhsilin inkişafı birbaşa və dolayısı ilə istehsalın və gəlirlərin artmasına zəmin yaradır. Bu baxımdan sahibkarlıq fəaliyyətinə iqtisadi inkişafın reallaşması və intellektual potensialın formalaşmasının hərəkətverici qüvvə rolunu oynayan fəaliyyət kimi baxmaq olar. Đndiki şəraitdə istehsal və xidmət müəssisələri (sahibkarlıq subyektləri) ilə elm və təhsil müəssisələri arasında əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi vacibdir. Lakin təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, hazırda Azərbaycanda bu sahədə çox ciddi problemlər vardır. Bunun səbəbi həm elm və təhsil, həm də azad sahibkarlıq (sahibkarlıq mühiti) sahəsində olan çatışmazlıqlardır. Sahibkarlıq subyektlərinin kadr hazırlığı prosesinin maliyyələşdirilməsində iştirakının aşağı səviyyədə olmasına təsi göstərən amillərdən biri bu istiqamətdə birbaşa stimullaşdırıcı mexanizmin olmamasııdır. Düzdür Vergi Məcəlləsində kadr hazırlığına çəkilmiş xərclərin məbləği gəlirdən çıxılması ilə bağlı maddə vardır. Lakin buna baxmayaraq müəssisələrin kadr hazırlığına və elmi tədqiqat işlərinə çəkdikləri xərclər olduqca aşağı səviyyədədir. Bunun əsas səbəblərindən biri də Azərbaycanda kadr hazırlığının əmək bazarının tələbləri ilə uyğunlaşmaması və elmi maddi texniki bazasının zəif olmasıdır. Ümumilikdə isə belə demək olar ki, əgər kadr hazırlığı ilə əmək bazarının tələbləri arasında ciddi şəkildə uyğunsuzluq varsa, deməli ölkədə həyata keçirilən kadr hazırlığı siyasətində ciddi çatışmazlıqlar vardır. Bunlara: ali təhsilin məzmununun müasir standartlara tam cavab verməməsi, bir sıra ixtisaslar üzrə hələ də tədris planlarında qeyri-ixtisas fənlərinin mövcudluğu; təhsilin keyfiyyətinin idarə olunması ilə bağlı tətbiq olunan akkreditasiya sisteminin təhsil müəssisələrini tam əhatə etməməsi; ali təhsil müəssisələrində marketinq xidmətinin olmaması; müəllimlərin ixtisasartırma təhsilinin müasir tələblərə cavab verməməsi; elmi-pedaqoji və elmi tədqiqat əməyinin kifayət qədər stimullaşdırılmaması; kadr hazırlığının əmək bazarının tələbləri ilə hələ də uzlaşmaması; cəmiyyətin sifarişlərinə uyğun olaraq xidmət bazarının tələbatlarının uzunmüddətli elmi əsaslandırılmış proqnozlaşdırılmasının olmaması; mövcud maliyyələşmə mexanizminin kifayət qədər səmərəli olmaması; ixtisasartırma təhsili üzrə maliyyələşmə mexanizminin kifayət qədər səmərəli olmaması; təhsili müəssisələrində daha çox nəzəri biliklərə istinad edilməsi; 858

379 II International Congress ixtisasartırma və yenidənhazırlanma təhsilinin dünya təcrübəsinə uyğun hazırlanmış müasir model və mexanizmlərinin səmərəli tətbiq olunmaması və s. Bütün bunlar sahibkarlıq subyektlərini elmə və təhsilə investisiya marağını zəiflədir. Məlumdur ki, sahibkar istehsal vasitələrindən səmərəli istifadə etməyə, öz biznesini təkmilləşdirmək və genişləndirmək lazım gəldikdə hər şeyi yenidən başlamaq, özünün gələcək nailiyyətlərini görə bilmək, risk etmək, bütün işini və şəxsi həyatını qarşıya qoyduğu məqsədə çatmaq üçün birləşdirmək kimi keyfiyyətlərə də malik olmalıdır. Bu şərt sahibkarlığa təkcə cəmiyyətinin yeniləşməsinin kompleks proqramı kimi baxılmasını tələb etmir. Bu həm də sahibkarların özünü müxtəlif birliklərinin, ittifaqlarının yaradılmasına və beləliklə özlərinin işləməsi üçün ümumi şərait yaratmalarına maraqlı olmağa məcbur edir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda sahibkarlığın inkişaf perspektivləri geniş və çoxşaxəlidir. Belə ki, bir tərəfdən respublikanın bazar iqtisadiyyatına keçid mərhələsinə yeni qədəm qoyması, digər bir tərəfdən də coğrafi (xüsusilə Qafqaz regionunda) mövqeyi və zəngin təbii sərvətləri sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişaf perspektivlərini genişləndirir. Lakin indiki şəraitdə bu imkanlardan səmərəli istifadə olunmur. Ölkədə inhisarçılıq, korrupsiya və rüşvətxorluq, vəzifədən sui-istifadə hallarının olması sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafına maneə törədir. Sahibkarlığın formalaşması dövlətin təşkilati tədbirlərindən, onu düzgün istiqamətləndirməsindən də çox asılıdır. Đnkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyətində dövlət sahibkarlıq fəaliyyətinin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Azərbaycanda da kiçik və orta sahibkarlığa maliyyə dəstəyinin gücləndirilməsi və sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə 2001-ci ildən başlayaraq kiçik kreditlər verilməsinə başlanıb. Qeyd edək ki, əhalinin gəlir əldə etmə imkanlarının genişləndirilməsində və məşğulluğunun təmin olunmasında əhəmiyyətli rol oynayan sahibkarlığın, xüsusilə kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı istiqamətində son illərdə bir sıra tədbirlər həyata keçirilib. Belə ki, mənfəət vergisi 27%-dən 22%-ə endirilib ci ildən isə əmək haqqı fondundan DSMF-ə ayırmalar 27%-dən 22%-ə qədər azaldılıb. Sadələşdirilmiş verginin tətbiq dairəsi genişləndirilib və onun regionlar üzrə dərəcələri müəyyənləşdirilib. Bütün bunlar sahibkarlığın inkişafına müəyyən dərəcədə təsir göstərib. Lakin bürokratik maneələrin, inhisarçılıq fəaliyyətinin hələ də qalması sahibkarlığın inkişaf sürətini aşağı salır. Lakin sahibkarlıq subyektlıri ilə təhsil müəssisələri arasında konkret mexanizm yoxdur. Hesab edirik ki, indiki şəraitdə istehsal yönümlü kiçik sahibkarlıq subyektlərinin inkişaf etdirilməsi və bu istiqamətdə dövlət himayəsinin gücləndirilməsi vacibdir. Çünki, əhalinin məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsində əmək tutumlu qeyri-neft sektorunun inkişafı xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Qeyri-neft sektoru həm yeni iş yerlərinin açılması və məşğulluğun təmin olunması, həm də xarici bazara rəqabət qabiliyyətli məhsulların ixrac edilməsi baxımından əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına dövlət köməyi sisteminin formalaşması Azərbaycan Respublikasının sosial iqtisadi inkişaf strategiyasının reallaşmasının aparıcı istiqamətlərindəndir. Son illər bu sistemin mühüm tərkib hissələrindən olan sahibkarlıq strukturlarının formalaşması istiqamətində bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirilsə də, kiçik və orta sahibkarlığın infrastruktur təminatı tam reallaşmamışdır. Bu isə özəl sektorun fəaliyyətinin bazar iqtisadiyyatının tələbləri səviyyəsində həyata keçirilməsinə öz mənfi təsirini göstərir. Sahibkarlıq subyektlərinin dövlət yardımına ehtiyacını nəzərə alaraq indiki şəraitdə, sahibkarlar ordusunun formalaşması və inkişafı tempinin aşağı düşməsinin qarşısının alınması, onların azad (qanun çərçivəsində) fəaliyyətinə şərait yaradılması, ölkənin makroiqtisadi göstəricilərinin artımında sahibkarlıq fəaliyyətinin rolunun artırılması istiqamətində işlərin daha da sürətləndirilməsi və onların fəaliyyət mexanizminin təkmilləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müasir dövrdə respublikamızda özəl sektorun, o cümlədən sahibkarlığın inkişafı ön plana çəkilməlidir. Bu həm də mülkiyyət münasibətlərinin bazar iqtisadi sisteminə transformasiyasının sürətləndirilməsinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilər. Bu sırada dövlətin əsas funksiyası cəmiyyətin üzvlərinin sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmasına maneə törədən əngəlliklərin aradan qaldırılmasından, hər kəsə təşkilatçılıq qabilyyiti və istəyini, öz qüvvəsini və intellektual potensialını hər hansı fəaliyyət sahəsinə qoymağa şərait yaradılmasından ibarət olmalıdır. Bunun üçün aşağıdakı tədbirlər planının həyata keçirilməsi vacibdir. Sahibkarlığın inkişafına (xüsusilə kiçik sahibkarlığın) kömək məqsədilə dövlət tərəfindən belə müəssisələrə güzəştli şərtlərlə kredit verilməsi həyata keçirilməlidir; Bilavasitə istehsalla məşğul olan sahibkarlıq subyektlərinə xidmət sahibkalığından fərqli vergi güzəştləri tətəbiq olunmalıdır; 859

380 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process Đnvestisiyaların əsas hissəsinin istehsal təyinatlı sahibkarlığın inkişafına yönəldilməsinə maraq oyadan tədbirlər həyata keçirməlidir; Milli sahibkarlığın inkişafı üçün respublikamızda hazırlanmış dövlət proqramından səmərəli istifadə olunmalıdır; Dövlətin himayəsi altında innovasiya sahibkarlığı formalaşdırılmalıdır; Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, inkişaf etmiş ölkələrdə sahibkarlıq fəaliyyətinin xüsusi formalarından biri də innovasiya sahibkarlığıdır. Đnnovasiya sahibkarlığının əsasını yeni texnoloji metodların, avadanlıqların, yeni rəqabətqabiliyyətli məhsul növlələrinin işlənib hazırlanması, məhsulların keyfiyyətinin yüksəldilməsi, istehlakçılara yeni xidmət təklifi və əvvəlkilərin də keyfiyyətinin yüksəldilməsi və s. təkil edir. Göründüyü kimi bütün bunlar müasir bazar şəraitində rəqabət mübarizəsində üstün gəlməyin mühüm istiqamətləridir. Hazırda respublikamızda daxili bazar əsasən xaricdən gətirilən mallarla doldurulmuş və əhalinin tələbatı bu mallar hesabına ödənilir. Bu isə ölkəmizdə kiçik və orta sahibkarlığın inkişafını və eyni zamanda ölkənin iqtisadi inkişafını ləngidir. Bunun üçün də təşkil edilən istehsalat sahələri innovasiya sahibkarlığı ilə sıx əlaqədə olmalıdır. Azərbaycanda innovasiya sahibkarlığının inkişaf etdirilməsini təmin etmək üçün kifayət qədər elmi-texniki potensial formalaşmışdır. Respublikada çoxlu sayda laboratoriyalar, elmi-tədqiqat institutları vardır. Bu potensialı hərəkətə gətirmək mövcud kadr potensialından səmərəli istifadə etmək isə dövlətin üzərinə düşür. Bunun üçün ilk növbədə dövlətin innovasiya siyasəti olmalıdır. Bundan başqa başqa respublikamızda hazırkı dövrə qədər dövlət tərəfindən sahibkarlığın inkişafı üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilmiş, proqramlar tərtib edilmişdir, ən başlıcası isə zəruri hüquqi baza formalaşdırılmışdır. Respublikada məşğulluq siyasətinin formalaşmasında, əhalinin aztəminatlı təbəqələrinin sosial müdafiəsinin və işsiz vətəndaşların işlə təmin edilməsi sahəsində sahibkarlığın inkişafına doğru yönəldilmiş məqsədyönlü tədbirlər də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sahibkarlıq fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasına yalnız dövlətin səlahiyyətlərinə aid məsələlərqanunçuluğun gözlənilməsi, ölkənin və vətəndaşların təhlükəsizliyi və müdafiəsi, vergi, qiymət və antiinhisar tənzimlənməsi, sosial təminatların verilməsi, ekologiya, sanitariya, yanğından qorunma və arxitektura normalarının gözlənilməsi və tarixi abidələrin mühafizəsi məsələləri üzrə yol verilir. Sahibkar öz fəaliyyətinin genişləndirilməsi istiqamətində dövlətin rolunun aşağıdakı prinsiplər üzərində qurulması məqsədəuyğun olardı. Hər bir vətəndaşa istənilən müəssisə yaratmaq imkanının verilməsi; dövlət və digər mülkiyyət formalarına əsaslanan müəssisələrin əmlakının mənimsənilməsində əhalinin (sahibkarların) iştirakını ədalət prinsiplərinə əsaslanaraq təmin etmək; işçilərin əməyinin ödənilməsinin forma və sistemini, onların əmlakının məbləğini və gəlirinin digər növlərini müəyyənləşdirilməsi; təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini müstəqil həyata keçirmək, məhsul göndərənləri və istehsal olunan məhsulun (işlərin, xidmətlərin) istehlakçılarını seçmək, dövlət ehtiyacları üçün müqavilə əsasında iş görmək və məhsul göndərmək; Bütün bunlarla yanaşı sahibkar da dövlətin qoyduğu qanunlar çərçivəsində fəaliyyət göstərməli və ölkədə sahibkarlıq fəaliyyətinin genişlənməsinə öz təsirlərini artırmalıdırlar. Sahibkarlıq fəaliyyətinə kömək istiqamətində dövlət həmçinin maddi-texniki, maliyyə, əmək, informasiya və təbii ehtiyatlardan istifadə sahəsində, eyni zamanda mülkiyyətin reallaşması sahəsində təşkilati-hüquqi qeyri-bərabərliyə yol verməməlidir. Bu addımı atmaqla dövlət ölkədə sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsinə və beləliklə mülkiyyətin reallaşmasının daha da inkişafına münbit şərait yaratmış olar. Bundan başqa dövlət sahibkarlığın inkişafına kömək məqsədi ilə informasiya, məsləhət, elm və tədris mərkəzləri, maliyyə fondları yaradır, vergi ödənişlərinin, Azərbaycan Respublikası Milli Bankı ssudalarının faizlərinin, amortizasiya ayırmalarının güzəştli dərəcələrini və vergi tutulmayan digər ayırmaları müəyyənləşdirməlidir. Bu da öz növbəsində ölkədə innovasiya sahibkarlığının genişlənməsinə, istehsal oluinan məhsullardın elmtutumlu və rəqabətqabiliyyətli olmasına, dünya bazarında uğur qazanmasına müsbət təsir göstərər. Sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsinə və mülkiyyətin reallaşmasına xidmət edən dövlət nəzarəti orqanları onların səmərəli fəaliyyət göstərməsinə maneələr yaratmamalı, əksinə onun inkişafına yardım göstərməlidir. Lakin təssüfləndirici haldır ki, Azərbaycanda çox vaxt sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsinə maneə törədən amillər hələ də qalmaqdadır. Belə ki vergi, antiinhisar, sanitariya, ekologiya və s. dövlət nəzarət orqanlarının yoxlamalar apararkən öz vəzifə səlahiyyətlərini aşaraq sahibkarların səmərəli fəaliyyətinə mane olurlar. Bütün bunlar sahibkarların fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. Bu kimi hallarda çox vaxt sahibkarlara dəyən zərər ödənilməmiş qalır ki, bu da son nəticədə sahibkarların istehsala maraqlarını zəiflədir. 860

381 II International Congress Yeni fəaliyyətə başlayan kiçik sahibkarlıq subyektlərinə fəaliyyətinin təşkilinə və maliyyə müstəqilliyi əldə etmələrinə kömək məqsədilə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq onları müəyyən şərtlər əsasında və müəyyən müddətə, lazımı avadanlıqla təchiz edilmiş ofis və (və ya) iş yerləri ilə təmin etmək üçün, habelə kiçik sahibkarlıq subyektlərinə gələcəkdə öz fəaliyyətini inkişaf etdirməyə imkan verə biləcək yeni texnologiyaların və digər yeniliklərin hazırlanmasına şərait yaradılması sahibkarlıq fəaliyyətinin genişlənməsinə və inkişafına təsir göstərə bilər. 861

382 ÜTT VƏ AZƏRBAYCANIN AQRAR SEKTORUNUN SUBSĐDĐYALAŞDIRILMASI PROBLEMLƏRĐ Şamil Osman oğlu ĐSMAYILOV Milli Aviasiya Akafemiyasının BĐM kafedrasının dosenti, i.e.n. Đqtisadiyyatın qloballaşması prosesi nəticəsində beynəlxalq iqtisadiyyat formalaşmışdır və dinamik inkişaf edir. Dünya bazarı və dünya təsərrüfat sisteminin inkişafının məntiqi nəticəsi kimi formalaşan beynəlxalq iqtisadiyyat bir sıra əlamətlərlə xarakterizə edilir. Bu əlamətlər əsasən beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin formaları ilə müəyyən edilir: beynəlxalq ticarət (əmtəələrlə ticarət), istehsal amilləri (kapital, işçi qüvvəsi və texnologiya), maliyyə alətləri (valyuta, qiymətli kağızlar, kredit, derivativlər və s.) ilə beynəlxalq ticarət və beynəlxalq hesablaşmalar. Beynəlxalq iqtisadiyyatın ən mühüm əlamətlərindən biri də həm mikro və həm də makrosəviyyədə bütün ölkələr üçün ümumi olan eyni bir idarəetmə və koordinasiya mexanizmlərinin formalaşdırılması və tətbiqidir. Mikro səviyyədə beynəlxalq iqtisadiyyat transmilli korporasiyaların yaradılması və sürətlə inkişafı, makro səviyyədə isə bir sıra beynəlxalq təşkilatların (BMT, DB, BVF, ÜTT, BƏT və s.) yaradılması və fəaliyyəti formasında təzahür edir. Bu təşkilatlar beynəlxalq iqtisadi sistemin komponentlərinin formalaşdırılması, dövrün tələblərinə müvafiq olaraq təkmilləşdirilməsi və yeniləşdirilməsində mühüm rol oynayırlar. Hər bir ölkə özünün dövlət (milli) maraqlarını təmin etmək üçün müxtəlif iqtisadi siyasətləri təmin edən hüquqi aktlar qəbul edirlər ki, bu da beynəlxalq iqtisadiyyatın formalaşması və inkişafına mane olur. Buna görə də ayrı-ayrı ölkələrin qanunvericilik aktlarının uzlaşdırılması, yəni Qlobal Hüquq Sisteminin formalaşdırılması zərurətə çevrilir. Beynəlxalq ticarət, maliyyə, investisiya, əmək resursları və beynəlxalq iqtisadi yardım bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə və asılılıqdadır. Buna görə də beynəlxalq ticarətdə baş verən proseslər və hadisələr digər sistemlərin (maliyyə, investisiya və s.) inkişafına pozitiv və ya neqativ təsir edir. DB və BVF-dən fərqli olaraq 1 yanvar ci ildə təşkil edilmiş ÜTT məhz hüquqi müstəvi üzərində fəaliyyət ğöstərir ci ilin sonuna bu təşkilatın 150 üzvü olmuşdur və 30 ölkə üzv olmaq üçün danışıqlar aparır. ÜTT-yə üzv olan ölkələrin dünya ticarət dövriyyəsində xüsusi çəkisi 95%-dən çox təşkil edir. ÜTT-nin coğrafiyasının və ticari əmtəə və xidmətlərin nomenklaturası və həcminin dinamik olaraq artması bu təşkilatın cəlbedici olduğuna dəlalət edir. Azərbaycan bu təşkilata üzv olmaq üçün 1997-ci ildə ərizə ilə müraciət etmiş və hal-hazırda intensiv danışıqlar mərhələsindədir. ÜTT-nin dinamik inkişafını şərtləndirən əsas amillərdən biri bu təşkilatın məqsədi ilə ayrı-ayrı ölkələrin məqsədlərinin üst-üstə düşməsidir. Odur ki, ÜTT-nin əsas məqsədləri ilə tanış olmaq vacibir. ÜTT-nin əsas və qlobal məqsədi dünya üzrə yoxsulluq səviyyəsinin azaldılmasıdır. DB-nın apardığı tədqiqatlara əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə (ĐEOÖ) 1990-cı ildə 1 mlrd. 237 mln., 2000-ci ildə isə 1,1 mlrd. nəfərin gündəlik gəlirləri 1 ABŞ dolları və ya az olmuşdur (5, səh 52-53). ĐEOÖ-də yoxsulluq səviyyəsi 10 il ərzində 28,3%- dən 21,6%-ə qədər azalmışdır. Yoxsulluq səviyyəsinin azaldılmasında əsas amillərdən biri kimi ticarətin liberallaşdırılması göstərilir. DB-nin məlumatları göstərir ki, xarici ticarətin liberallaşdırılması yoxsulluq səiyyəsini Çin (13,5%), Şərqi (11,5%) və Cənubi Asiya (9,6%) ölkələrində azaltmış, lakin Şərqi və Mərkəzi Avropada (2,8%) isə artırmışdır. Bu nəticələr beynəlxalq ticarətin liberallaşdırıldığı 92 ölkənin faktiki materialları əsasında Dollar və Kraay (2000) tərəfindən aparılmış ekonometrik tədqiqatlardan əldə edilmişdir. Maliyyə və xarici ticarətin açıqlıq səviyyəsi indeksi ilə ifadə edilən ıqtisadiyyatın qloballaşması səviyyəsinin yoxsulluq səviyyəsinə təsiri inkişaf etməkdə olan 57 ödlkənin empirik materialları əsasında P.R. Agunor tərəfindən 2002-ci ildə tədqiq edilmişdir. Tədqiqat nəticəsində iqtisadiyyatın qloballaşması ilə yoxsulluq səviyyəsi arasında U formalı asılılıq olduğu müəyyən edilmişdir. Praktiki aspektdə bu o deməkdir ki, əgər iqtisadiyyat xarici ticarətə və maliyyə axınlarına qismən açıqdırsa, onda bu vəziyyət ölkədə yoxsulluq səviyyəsini artırır, qloballaşma indeksinin səviyyəsi artdıqca yoxsulların sayı azalır. Bu iki göstərici arasında qeyri-xətti asılılıq mövcuddur. Tədqiqatçı bu asılılığı qloballaşma indeksi səviyyəsinin artması ilə yanaşı, ĐEOÖ-də institutsional inkişaf, əmək və maliyyə bazarlarının liberallaşması, müvafiq tənzimləyici qanunların olması və effektiv istifadə edilməsinin zəruriliyi ilə izah edir. Bura- 862

383 II International Congress dan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, iqtisadiyyatın liberallaşdırılması xatirinə liberallaşdırma milli iqtisadiyyatların inkişafına (həmçinin BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən 2000-ci ilin sentyabrında qəbul edilmiş Minilliyin inkişaf məqsədləri ndə (MĐM) nəzərdə tutulmuş ifrat yoxsulluğu və aclığı aradan qaldırmaq məqsədi ni) neqativ təsir edə bilər. ÜTT-nin MĐM-ə nail olmasının əsas vasitəsi kimi iqtisadi inkişafın daxili hərəkətverici qüvvəsi olan rəqabətin gücləndirilməsi və ədalətli rəqabət mühitinin formalaşdırılması hesab edilir. Yalnız bu əsasda bazar mexanizmləri beynəlxalq miqyasda resursların sahələr və ölkələr üzrə düzgün bölüşdürülməsi və səmərəli istifadə edilməsini təmin edə bilər. ÜTT-nin əsas prinsipləri məhz beynəlxalq ticarət üzrə əmtəə axınlarına ayrı-ayrı ölkələrin süni surətdə yaratdığı maneələri aradan qaldırmaqla, dünya bazarının öz funksiyalarını yerinə yetirməsinə yönəldilmişdir. ÜTT-nin əsas prinsipləri (diskriminasiyaya yol verməmək prinsipi; ən əlverişli rejim prinsipi; Milli rejimin təmin edilməsi prinsipi; qarşılıqlı münasibət prinsipi; ĐEOÖ üçün preferensiya (imtiyaz) prinsipi; qoruyucu mexanizmlərin tətbiqi ilə azad ticarət prinsipi və s.) hüquqi əsaslara malikdir. ÜTT-nin əsas ticarət prinsipləri məhz ayrı-ayrı dövlətlərin istifadə etdikləri metodları və alətləri unifikasiya etmək, ticarət rejimlərini eyniləşdirməyə yönəlmişdir. Eyni zamanda xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsində istifadə edilən alətlərin milli iqtisadiyyatın inkişafına təsirinin nəzəri və praktiki cəhətdən əldə edilmiş nəticələrinə müvafiq olaraq, yeni siyasətlərin əhəmiyyətini və zəruriliyini əsaslandırmaqdan ibarətdir. ĐEOÖ üçün preferensiya (imtiyaz) prinsipi ölkələrin iqtisadi inkişaf səviyyələrindəki müxtəlifliyin nəzərə alınmasının zəruriliyini əks etdirir. Đnkişaf etmiş ölkələr (ĐEÖ) və ĐEOÖ eyni öhdəliyə malikdirlər. Lakin razılaşmaların əksəriyyətində ĐEOÖ üçün xüsusi və diferensial rejim nəzərdə tutulmuşdur: a) ĐEÖ-in bazarlarında ĐEOÖ-in əmtəələri üçün qarşılıqlı əvəzetmə olmadan, güzəştli gömrük tarifləri və digər imtiyazların verilməsi hüquqi əsasda müəyyən edilmişdir; b) ĐEOÖ, onlar arasında müəyyən edilmiş imtiyazları ĐEÖ-ə tətbiq etməmək hüququna malikdirlər; c) sosial-iqtisadi inkişaf məqsədi ilə inkişaf etməkdə olan ölkələr subsidiya, o cümlədən ixrac subsidiyası tətbiq etmək hüququna malikdirlər; d) inkişaf etmiş dövlətlər ĐEOÖ-in əmtəələrinə rüsum tətbiq etməmək və ya rüsumun dərəcəsini aşağı salmağa öhdəlik götürürlər. Enyi zamanda həmin ölkələr inkişaf etdikcə imtiyazları tədricən aradan götürmək hüququna malikdirlər; e) ĐEOÖ inkişaf etmiş dövlətlərin iqtisadiyyatının xarakterindən asılı olmayaraq, onları diskriminasiya etməməyi öhdəliyə götürürlər; f) ĐEOÖ inkişaf etdikcə tədricən ÜTT-nin beynəlxalq ticarət üzrə tələblərini ĐEÖ kimi yerinə yetirməyi öhdəlik kimi qəbul edirlər. Bu prinsiplərin tətbiqi gömrük sistemində şəffaflığın təmin edilməsi, xarici və yerli hüquqi və fiziki şəxslərin idxal zamanı diskriminasiyaya məruz qalmaması, bir sıra məhsullar üzrə idxal monopoliyasının aradan qaldırılmasına imkan verəcək. Bunun nəticəsində diskriminasiya, korrupsiya və monopoliyadan irəli gələn qiymətlərin səviyyəsinin artmasının qarşısı alınacaq. Eyni zamanda azad ticarət qiymətlərin səviyyəsinin aşağı düşməsinin real və çevik mexanizminə çevriləcək, inflyasiyanın qarşısını almağa imkan verəcək. Bütün bunlar istehlakçı artığı ilə, yəni istehlakçıların faydası və ya qazancının artması ilə nəticələnəcək. Đstehsalçılar isə rəqabətlə üzləşəcəkdir. Rəqabətin kəskinləşməsi milli iqtisadiyyat üzrə nə və necə istehsal etmək strategiyasını aktuallaşdırır. Dünya ölkələri üzrə aqrar sektora dövlət müdaxiləsi həmişə yüksək olmuşdur ki, bu da liberallaşdırmanın inkişafına mane olmaqla yanaşı, resurslardan qeyri-səmərəli istifadə edilməsi üçün şərait yaradırdı. Bu problemi həll etmək məqsədi ilə ÜTT-nin Uruqvay raundunda aqrar sektora dövlət müdaxiləsini nizamlayan ilk sənədlər toplusu qəbul olunmuşdur. ÜTT-nin kənd təsərrüfatı üzrə əsas tələblərinin əks olunduğu bu sənədlər toplusu üç razılaşmadan ibarətdir: 1) Kənd Təsərrüfatı Üzrə Razılaşma; 2) Sanitariya və Fitosanitariya Standartları haqqında Razılaşma; 3) Ticarətdə Texniki Maneələr haqqında Razılaşma. Kənd Təsərrüfatı Üzrə Razılaşma özü də üç istiqaməti əhatə edir: i) bazarlara çıxış, ii) ixrac subsidiyaları və iii) kənd təsərrüfatına daxili yardım siyasəti. Aqrar sahə üzrə qəbul edilmiş saziş, ümumilikdə, aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: üzv ölkələrin daxili bazara girişinin genişləndirilməsi; üzv ölkələrdə kənd təsərrüfatına daxili dəstəyin azaldılması; üzv ölkələr tərəfindən ixrac subsidiyasının azaldılması. Konkret olaraq isə ÜTT-nin Kənd Təsərrüfatı Üzrə Razılaşmasında kənd təsərrüfatı üzrə dövlətin himayəçəlik siyasəti ədalətli rəqabət şəraitinə 863

384 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process və xarici ticarət rejiminə mənfi (təhrifedici) təsir göstərən sarı zənbil tədbirləri və bu cür təsir göstərməyən yaşıl zənbil və mavi zənbil tədbirlərinə bölünür. Hesab olunur ki, yaşıl və mavi zənbil istehsal qiymətlərinə təsir göstərmir və buna görə də ölkələrə bu istiqamətlərdə məhdudiyyətsiz şəkildə dəstək göstərməyə icazə verilir. Sarı zənbil tədbirlərinə gəlincə, onlar özünə birbaşa subsidiyaları daxil edir və danışıqlar predmeti hesab olunur. ÜTT-nin prinsipləri və tələbləri üzv dövlətlərin yeni şəraitə adaptasiya etməsini zərurətə çevirir və yeni sosial-iqtisadi siyasətlərin işlənilməsi və tətbiqinin təşkilini tələb edir.kənd təsərrüfatı istehsalı ilə əlaqədar olaraq yeni subsidiya siyasətinin işlənilməsi sosial-iqtisadi, texniki-texnoloji və hüquqi (o cümlədən beynəlxalq hüquq) sistemlərin konteksində işlənilməli və elmi cəhətdən əsaslandırılmalıdır. «Yaşıl zənbil»ə daxil olan tədbirlər Dövlət Proqramları əsasında yerinə yetirilir və bilavasitə dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilir. Bu proqramlar istehlakçıların vəsaitlərinin yenidən bölüşdürülməsinə təsir etmir və eyni zamanda istehsalçılar üçün qiymətlərin dəstəklənməsi ilə nəticələnmir. «Yaşıl zənbil» tədbirləri aşağıdakı istiqamətldəri əhatə edir: A1. Ümumi xidmətlər. Bu qrupa kənd təsərrüfatına və ya kənd əhalisinə xidmət göstərilməsi proqramı çərçivəsində aşağıdakı xarakterli işlərə çəkilən xərclər və ya qaytarıla bilməyən (itirilmiş) gəlirlər aiddir: i) Xəstəliklər və ziyanvericilərə nəzarət üzrə tədqiqatlar; ii) Kənd təsərrüfatında çalışan işçilərin ixtisasının artırılması; iii) Təcrübələrin yayılması və məsləhət xidmətləri; iv) Marketinq və satış;vi) Đnfrastruktura xidmətləri; 2. Ərzaq təhlükəsizliyi üçün strateji ərzaq ehtiyatlarının dövlət tərəfindən saxlanılması; 3. Ehtiyac içərisində yaşayan əhaliyə daxili ərzaq yardımı; 4. Gəlirlərin sığortalanması və gəlirlər üzrə itkilərin kompensasiya proqramı; 5. Təbii fəlakət üzrə kömək; 6. Đstehsalçıların «istefası»nın ödənilməsi proqramının köməyi ilə kənd təsərrüfatı istehsalının strukturunun yenidən qurulmasına yardım göstərmək (əmtəəlik kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olan şəxslərin pensiyaya çıxmasına və ya qeyri-kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə keçməsinə yardım etmək) ; 7. Zəruriliyi əvvəlcədən müəyyən edilmiş kriteriyaya əsaslanan istehsalla əlaqədar olmayan gəlirlərin dəstəklənməsi. Bu halda kriteriya kimi gəlirlərin səviyyəsi, istehsalın və ya torpaqdan istifadəedicinin statusu və istehsal amillərindən istifadə əsas götürülə bilər; 8. Resurslardan (torpaq, mal-qara və digər resurslar) istifadə etməkdən imtina edilməsinin ödənilməsi proqramının köməyi ilə kənd təsərrüfatı istehsalının strukturunun yenidən qurulmasına yardım etmək; 9. Kənd təsərrüfatı istehsalının strukturunun yenidən qurulmasına investisiya proqramının köməyilə yardım etmək; 10. Ətraf mühit və təbiətin qorunması sahəsində proqramlar; 11. Kənd təsərrüfatı istehsalı üçün əlverişli olmayan regionlara, gəlirləri az olan istehsalçılara kömək proqramı. Ticarətə minimal mənfi təsirinə görə yaşıl zənbil tədbirləri ixtisar üzrə öhdəliklərdən azad olunur. Yəni hər bir dövlət öz büdcə imkanları çərçivəsində və zəzurətdən asılı olaraq yuxarıda göstərilən istiqamətləri istənilən həcmdə maliyyələşdirə bilər. Đstehsalın məhdudlaşdırılması məqsədinə xidmət edən proqramlar üzrə həyata keçirilən bəzi birbaşa ödənişlər də məhdudlaşdırıcı öhdəliklər sırasına daxil edilmir və mavi zənbil tədbirlərinə aid edilir.bu tədbirlərə aşağıdakılar daxil edilir: i) əvvəlcədən müəyyən edilmiş əkin sahəsi və məhsuldarlıq səviyyəsinə əməl edildiyinə görə birbaşa ödənişlər; ii) istehsalın həcmi bazis səviyyəsinin 85%-dən çox olmadıqda birbaşa ödənişlər; iii) mal-qaranın əvvəlcədən müəyyən edilmiş sayını keçmədiyinə görə birbaşa ödənişlər. Qeyd edək ki, mavi zənbil tədbirləri Azərbaycan üçün hələlik əhəmiyyət kəsb etmir. Bu tədbirlər ABŞ, Avropa Đttifaqı, Đslandiya, Hollandiya və c. Kimi ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətlərinin, təklifin tələbi qabaqlaması nəticəsində aşağı düşməsinin qarşısını almaq üçün həyata keçirilir. Bu proqramlar üzrə tədbirlər kənd təsərrüfatı istehsalçılarının istehsalçı qiymətləri - nin dəstəklənməsi siyasətidir. B. Kənd təsərrüfatına daxili yardım siyasətinin müəyyən tədbirləri istehlakçılardan əldə edilən vəsaitlərin yenidən bölüşdürməsinə əsaslanır ki, bu da ticarətə təhrifedici təsirlər göstərir və sarı zənbil ə aid edilir. Sarı zənbil ə aşağıdakı tədbirlər daxildir: i) Heyvandarlıq və bitkiçilik məhsullarına dotasiyalar; ii) Damazlıq heyvandarlığına dotasiyalar; iii) Elit toxumçuluğuna dotasiyalar; iv) Qarışıq yemə dotasiyalar; v) Mineral gübrələrin və bitkilərin kimyəvi müdafiəsi vasitələrinin alınmasına çəkilən xərclərin bir hissəsinin kompensasiya edilməsi; vi) Enerji resurslarına çəkilən xərclərin bir hissəsinin kompensasiya edilməsi; vii) Torpağın məhsuldarlığının artırıllmasına çəkilən xərclərin bir hissəsinin kompensasiya edilməsi; viii) Qarşıdan gələn kənd təsərrüfatı məhsul- 864

385 II International Congress larının satışı yolu ilə alınmış texnikanın dəyərinin kompensasiya edilməsi; ix) Meliorasiya sisteminin təmirinə və saxlanmasına çəkilən cari xərclər;x) Lizinq fondu xərcləri; xi) Mövsümi ehtiyat hissələrinin və maddi-texniki resursların yaradılmasına çəkilən xərclər;xii) Đstehsal təyinatlı kapital qoyuluşu (meliorasiya və su təsərrüfatına kapital qoyluşu istisna olmaqla); xiii) Qiymət dəstəyi kənd təsərrüfatı məhsullarının alış və bazar qiymətləri arasında fərqin kompensasiya edilməsi; xiv) Đstehsalçılara bazar qiymətlərindən aşağı qiymətlərə mal (xidmət) verilməsi; xv) Đstehsalçılardan mallların (xidmətlərin) bazar qiymətlərindən yuxarı qiymətlərə alınması; xvi) Kənd təsərrüfatı məhsullarının daşınmasına güzəştlər; xvii) Büdcə vəsaitləri hesabına kənd təsərrüfatı istehsalçılarının güzəştli kreditləşdirilməsi (borcların silinməsi və vaxtının uzadılması da). Sarı zənbil ə daxil olan tədbirləri i) Qiymət üzrə dəstək; ii) Satış üzrə kreditlər; iii) Əkin sahəsinə və heyvanların sayına görə ödənişlər; iv) Đstehsal vasitələrinə (toxum, gübrə, irriqasiya) subsidiyalar; v) Subsidiya hesabına həyata keçirilən digər proqramlar üzrə qruplaşdırmaq olar. Azərbaycan hökumətinin ÜTT ilə apardığı danışıqlara əsasən, daxili yardım tədbirlərinin qiymətləndirilməsində baza dövrü kimi cü illər götürülmüşdür. Đqtisadi Đnkişaf Nazirliyi nəzdindəki ÜTT Katibliyinin apardığı hesablamalara görə baza dövründə Sarı zənbil qrupuna daxil olan tədbirlərin ümumi həcminin həmin illər üzrə kənd təsərrüfatında istehsal edilən ümumi məhsulda xüsusi çəkisi 15.5% təşkil etmişdir. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycanda həyata keçirilən Sarı zənbil tədbirlərinin həcmi ĐEOÖ üçün müəyyənləşdirilən 10%-lik həddən də yüksəkdir. Buna görə də ÜTT Azərbaycandan tələb edir ki, daxili yardım tədbirlərinin həcmini azaltsın. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, ölkədə həyata keçirilən daxili yardım siyasəti tədbirləri aqrar sektorun inkişafı qarşısında duran problemlərin həlli baxımından hələ də tam effektli deyildir. Ümumiyyətlə isə aqrar siyasətin özündə ciddi çatışmazlıqlar mövcuddur. Bu çatışmazlıqları aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik: i) Aqrar sektor üzrə həyata keçirilən subsidiya siyasətinin dəqiq hədəf(lər)i yoxdur; ii) Subsidiyalaşma mexanizmi qeyri-təkmildir; iii) Həyata keçirilən subsidiyanın həcmi mövcud tələbatın müqabilində çox cüzidir; iv) Hökumət tərəfindən kənd təsərrüfatı sektoruna göstərilən infrastruktur xidmətlərinin keyfiyyəti (baytarlıq, karantin, elmi-tədqiqat, kadr hazırlığı və s. xidmətlər) aşağıdır ; v) Hökumət aqrar sektora daxili dövlət yardımının daha effektiv olan bir sıra formalarından (dövlət satınalmaları, qiymət tənzimlənməsi, fermerlərin bazar haqqında informasiya ilə təmin edilməsi, onların bazara çıxış imkanlarının yaxşılaşdırılması və s. ) istifadə etmir. Deməli, Azərbaycanda aqrar sektora ayrılan subsidiyaların həcminin kəmiyyət etibarilə ÜTT-nin tələblərindən yüksək olmasına baxmayaraq, həyata keçirilən daxili yardım siyasəti heç də səmərəli deyili. Çünki bu siyasətin aqrar sektorun inkişafına real olaraq göstərdiyi təsir elə də yüksək deyildir. Lakin Azərbaycanın kənd təsərrüfatı istehsalında istifadə edilən əsas istehsal resurslarının keyfiyyət parametrlərinin yaxşılaşdırılması zəruridir. Kənd təsərrüfatı istehsalının həcminin artırılması əsasında həm istehsal və həm də gəlir nöqteyi-nəzərindən ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin kənd əhalisi üçün həyati əhəmiyyət kəsb etdiyini nəzərə alaraq, müəyyən müddət ərzində bu tədbirlərin subsidiya edilməsi ÜTT-nin müvafiq orqanları ilə razılaşdırılmalıdır. Bunun üçün ÜTT-nin Uruqvay raundunda qəbul etdiyi sazişlərə istinad etmək olar. Uruqvay raundunda sarı zənbil üzrə tədbirlərdə subsidiyalar ĐEO və ĐEOÖ üzrə fərqləndirilmişdir. Yəni ĐEOÖ sayılan keçid iqtisadiyyatlı ölkələr üçün xüsusi və diferensiallaşdırılmış yanaşma nəzərdə tutulmuşdur. Bu yanaşmalardan biri minium kriteriya sı adlanan kriteriyadır. Bu kriteriya sarı zənbil üzrə tədbirləri əhatə edir. Yəni yuxarıda göstərilmiş tədbirlərin minimum həcmdə subsidiyalaşdırılmasına imkan verir: 1. Konkret məhsula yönəldilmiş daxili yardımın minimum səviyyəsi. Bu halda subsidiyanın minimum səviyyəsi bazis dövründə istehsal edilmiş kəqd təsərrüfatı məhsullarının ümumi dəyərinə əsasən hesablanır. Subsidiyanın minimum həcmi ĐEÖ üçün 5%, ĐEOÖ üçün isə 10% həcmində müəyyən edilmişdir. 2. Konkret məhsula yönəldilməyən daxili yardımın minmum səviyyəsi. Bu halda subsidiyanın minimu həcmi eyni normativlə (5 və 10%) hesablanılır. Lakin hesablamanın əsası kimi müvafiq ildə istehsal edilmiş kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi dəyərindən (ümumi buraxılış) istifadə edilir. Azərbaycanda subsidiya əsasən konkret məhsullara yönəldilmədiyindən kənd təsərrüfatı məhsullarının cari dəyərindən istifadə etməyə imkan verir. Bu isə subsidiyanın həcmini müəyyən qədər artılmağa imkan verir. Bundan əlavə, sarı zənbil ə daxil olan bəzi tədbirlər inikşaf etməkdə olan ölkələrə aid edilmir. Bu tədbirlərə aşağıdakılar aiddir: a) Đnvestisiya subsidiyası. Adətən, kənd təsərrüfatına dövlət tərəfindən investisiya qoyuluşu normal və zərurət kimi qiymətləndirilir. Bu baxımdan dövlətin investisiya proqramının tərkibi kimi kənd təsərrüfatının və əsasən də kəndlərin 865

386 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process lokal və magistral infrastrukturunun və sosial obyektlərin inkişafına investisiya qoyuluşuna heç bir məhdudiyyət yoxdur. b) Kənd təsərrüfatı istehsalının strukturunun yenidən qurulması diversifikasiyanı stimullaşdırmaq məqsədilə bilavasitə istehsalçıları dəstəkləməyə də icazə verilir. Başqa sözlə desək, xüsusi diversifikasiya proqramını stimullaşdımaq mümkündür. Aqrar istehsalın mövcud strukturu Azərbaycanın malik olduğu cari və potensial müqayisəli üstünlüklərə əsaslanmır və səmərəsizdir. Məsələn, hazırda əkin sahələrinin təqribən 65%-i rəqabətqabiliyyətli olmayan taxıl məhsullarının istehsalı üçün istifadə edilir. Əlbəttə, belə vəziyyəti şərtləndirən çoxsaylı problemlər var ki, onların da aradan qaldırılması ciddi dövlət müdaxiləsi tələb edir. Məlumdur ki, Azərbaycan keçmiş SSRi dövründə üzümçülük və şərabçılıq üzrə ixtisaslaşmışdır və əmək tutumu yüksək olduğuna görə bu sahənin yenidən inikşaf etdirilməsi səmərəlilik nöqteyi-nəzərindən məqsədəuyğundur. Üzümlüklərin bar vermə müddəti minimum 4 il təşkil edir. Azərbaycanda üzümçülük və şərabçılığın inkişaf etdirilməsi proqramı texniki-iqtisadi cəhətdən əsaslandırılarsa, onda bu sahəyə dövlət büdcəsindən əsaslı dərəcədə vəsaitin investisiya edilməsi yaşıl zənbil tədbirlərinə aid olar. c) Azgəlirli və istehsal resursları məhdud olan istehsalçılar üçün kənd təsərrüfatı vasitələrinə subsidiyaya icazə verilir. Bunun üçün kənd təsərrüfatı istehsalı üçün əlverişsiz olan regionların kompleks inkişaf planının tərkib hissəsi kimi bilavasitə kənd təsərrüfatı istehsalını da daxil etmək olar. Azərbaycan Respublikası regionlarının ci illərdə sosial-iqtisadi inikşafının Dövlət Proqramı nın yerinə yetirilməsinə heç bir məhdudiyyət qoyula bilməz. Bu proqrama əlverişsiz regionlar ın inkişafı proqramını da əlavə etmək olar. Bunun üçün əlverişsiz region iqtisadi hesablamalarla kriteriyalara görə əsaslandırılmalı və müəyyən edilməlidir. Digər regionlarda istehsal vasitələri ilə (ilk növbədə kənd təsərrüfatı istehsalının texniki vasitələri və məhsuldar toxum) az təmin olunan istehsalçılar monitorinq əsasında müəyyən edilməli və bu istehsalçılar üzrə xüsusi inkişaf proqramları işlənilməlidir ki, subsidiya siyasəti inandırıcı və əsaslı olsun. Bu üç istiqamət üzrə subsidiyalar sarı zənbil üzrə subsidiyaların həcminə daxil deyildir. Buna görə də danışıqlar prosesində sarı zənbil üzrə subsidiyaların həcmi ilə yanaşı diversifikasiya və əlverişsiz regionistehsalçı proqramları üzrə subsidiyanın həcminin hesabatı da təqdim edilməlidir. Bu proqramlar üzrə tədbirlərin, işlərin yerinə yetirilməsinə subsidiyaların həcmi illər üzrə aparılmalıdır. Üzümlüklərin salınmasına subsidiya (kapital qoyuluşu) ilə yanaşı, torpaqda üzüm əkildiyinə görə 4 il gəlir əldə etmək imkanından məhrum olan fermerlərə subsidiya verilməsi də nəzərə alınmalıdır. Sarı zənbilə daxil olan tədbirlər üzrə subsidiyanın həcmi kəmiyyətcə dəstəyin aqreqat ölçüsü adlanan göstərici əsasında qiymətləndirilir və məhdudlaşdırılır. Bu göstərici bilavasitə kənd təsərrüfatı istehsalçılarına il ərzində pul şəklində ödənilən dəstəyin aqreqat həcminin səviyyəsini əks etdirir. Aqreqat sözü bilavasitə konkret kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalına və konkret məhsula yöənldilməyən subsidiyaların cəmini ifadə edir. Buna görə də sarı zənbil üzrə dəstəyin aqreqat ölçüsü üzrə hesablamaları ayrıayrılıqda aparmaq lazımdır. Konkret kənd təsərrüfatı məhsuluna dəstəyin aqreqat ölçüsü üç komponent üzrə milli valyutada hesablanılır. Bu komponentlər aşağıdakılardır: 1. Bazar qiymətinə dəstək. 2. Dəstəyin aqreqat ölçüsü nə daxil olan, yəni hesablamalardan çıxarılmayan istehsalçılara birbaşa ödənişlər. 3. Bazar qiymətinə dəstək üzrə subsidiyanın həcmi (SP) aşağıdakı kimi hesablanılır: SP = (P d E*P f ) * Q (1) Burada, P d subsidiya edilməsi nəzərdə tutulmuş məhsulun ölkədaxili tənzimlənən qiyməti, P f həmin məhsulun dünya bazarındakı arayış kimi qeyd edilən qiyməti, USD/n.ö.v. Q subsidiya edilməsi nəzərdə tutulan həmin əmtəənin istehsal həcmi, n.ö.v. E cari ildə nominal mübadilə məzənnəsi (1 USD =...AZN). Mübadilə məzənnəsinin 2006-cı ildən azalması meyli müşahidə edilir və neft dolları ndan daxil olan gəlirlərin artması nəticəsində manatın daha da bahalaşması gözlənilir. Manatın bahalaşması idxal məhsullarının qiymətini aşağı salmağa və onların rəqabətqabiliyyətliliyinin yerli əmtəələrə nisbətən, digər şərtlər sabit qaldıqda, artmasını şərtləndirir. Bu istehsalın həcminə mənfi təsir göstərməklə yanaşı, bazar qiymətinə dəstək üzrə subsidiyaların həcminin azalmasına (Q ilə) da təsir göstərir. Deməli, Azərbaycan nümayəndə heyəti Holland xəstəliyinin kənd təsərrüfatı istehsalına göstərə biləcəyi neqativ təsirləri danışıqların əsas predmetlərindən biri kimi ortaya qoymalıdır. Neft sektorunun sıçrayışla inkişafının Azərbaycan iqtisadiyyatına neqativ təsiri, hələlik sistemli şəkildə olmasa da, artıq hiss edilir. Belə ki, qeyri-ticari sektorda qiymətlərin səviyyəsi xərclər effekti nin təsiri nəticəsində, ticari sektorda isə nisbi qiymətlərin paritetinin saxlanılması səbəbindən artmışdır. 866

387 II International Congress ÜTT-nin, BVF-nin və DB-nin ekspertləri qarşısında Azərbaycanın kənd təsərrüfatının üçqat təzyiqə (azad ticarət, manatın bahalaşması və 2007-ci ilin əvvəlində BVF-nun təzyiqi ilə enerji daşıyıcılarının qiymətinin əsaslı dərəcədə artırılması) məruz qalmasını və kənd təsərrüfatı sektorunun nəinki xarici və həm də daxili bazarlarda rəqabətqabiliyyətini itirməsi təhlükəsini bir problem kimi qoymaq və əsaslandırmaq vacibdir. Xalis mənfəətin amil modeli əsasında manatın mübadilə məzənnəsinin dəyişməsinə xalis mənfəətin həssaslığının təhlili əsasında strateji əhəmiyyətə malik olan məhsullara qiymət dəstəyi üzrə subsidiyaların həcmini müəyyən etmək zəruridir. Holland xəstəliyinin neqativ təsirini neytrallaşdırmağa yönəldildiyi üçün bu subsidiya Dəstəyin aqreqat ölçüsü nə daxil edilməməldir. Bu zaman ekspertlərə hesablamaların real və obyektiv olduğunu inandırmaq üçün (bu çox vacib şərtlərdən biridir) elmi cəhətdən əsaslandırılmış norma və normativlərdən və faktiki məlumatlardan istifadə edilməsi vacibdir. 2. Đstehsalçılara birbaşa ödənişlər. Dəstəyin aqreqat ölçüsü nə daxil olan bu subsidiyaların həcmi ya qiymət fərqinə görə qiymətləndirmə metodikası, ya da ki, dövlət büdcəsindən faktiki ödənişlər əsasında müəyyən edilir. 3. Yardımın azaldılması üzrə öhdəliklərə daxil edilən digər subsidiyalara ərzaq ehtiyatının saxlanılması və faiz ödənişləri üzrə subsdiyalar daxildir. Bu subsidiyaların həcmi dövlət büdcəsindən faktiki ödənişlər əsasında müəyyən edilir. Konkret məhsula yönəldilməyən dəstək üzrə subsidiyaların həcmi də dövlət büdcəsindən faktiki ödənişlər əsasında müəyən edilir. Dəstəyin aqreqat ölçüsü üzrə yekun subsidiyaların həcmi hər bir komponent üzrə subsidiyaların cəmi kimi hesablanılır. Dəstəyin aqreqat ölçüsü üzrə hesablanılmış subsidiyanın həcmi bazis dövrünün (ĐEÖ üçün ci illər) səviyyəsindən çox olmamalıdır. Eyni zamanda 1995-ci ildən 2000-ci ilə kimi sarı zənbil tədbirlərinə subsidiyaların həcmi hər il bərabər nisbətdə olmaqla 20% azaldılmalıdır. Yəni sarı zənbil üzrə subsidiyanın həcmi hər il keçən ilə nisbətən 4% azaldılmalıdır. ĐEOÖ üçün bu müddət 10 il müəyyən edilmişdir və subsidiyaların həcminin hər il 1,3% azaldılması nəzərdə tutulmuşdur. Qeyd etmək vacibdir ki, yaşıl zənbil proqramı üzrə dəstəyin həcmi dəstəyin aqreqat ölçüsü nün bazis dövründəki səviyyəsinin hesablanılmasında nəzərə alınır, lakin onun ( yaşıl zənbil ) hər il azaldılması tələb olunmur. ĐEOÖdən kənd təsərrüfatına daxili yardımın həcminin minimum kriteriyası və yaşıl zənbil tədbirləri üzrə azaltmaq tələb olunmur. ĐEOÖ üçün xüsusi proqramlar ( əlverişli olmayan regionlar, əlverişli olmayan strukturlar, azgəlirli və istehsal vasitələri ilə təminolunma səviyyəsi aşağı olan istehsalçılar və s.) üzrə tədbirlərə subsidiyaların hər il azaldılması da tələb olunmur. Beləliklə, ÜTT-nin kənd təsərrüfatına daxili yardım üzrə tələbləri Azərbaycanın kənd təsərrüfatı üçün heç bir problem yaratmır. Bunun üçün ilk növbədə Azərbaycanın aqrar-sənaye kompleksinin intensiv inkişaf etdirilməsi konsepsiyası işlənilməldir və bu zaman hər bir zənbil üzrə tədbirlərin dəyəri hesablanılmalıdır. ĐEOÖ üçün xüsusi proqramlar çərçivəsində ASK-nın innovasiya proqramının işlənilməsi də xüsusi əhəmiyyət kəsb edə bilər. Bu proqram M.Porterin beynəlxalq rəqabət strategiyası nın müddəalarına istinad edilməklə tərtib edilməlidir. Hal-hazırda ÜTT-də daxili yardım siyasətinin sarı zənbil tədbirləri nə tələbləri formalaşdıran və aktiv müdafiə edən ölkələr Avropa Đttifaqı, ABŞ və Yaponiya sarı zənbil üzrə subsidyadan daha çox istifadə etmişlər. Belə ki, daxili yardımın strukturunda sarı zənbil in xüsusi çəkisi Avropa Đttifaqı üzrə 54%, Yaponiya üzrə 53% və ABŞ üzrə 10% təşkil etmişdir. Daxili yardımın strukturunda sarı zənbil in xüsusi çəkisi Đslandiya (82%), Đsveçrə (55%), Hollandiya (48%) kimi ölkələrdə çox yüksək olmuşdur. Yeni Zelandiya və Macarıstan sarı zənbil üzrə heç bir tədbiri subsidiyalaşdırmayan ölkələrdir. Maraqlı cəhət bundan ibarətdir ki, Yeni Zelandiya və Macarıstan kənd təsərrüfatı istehsalının yüksək inkişaf meylinə malikdirlər və hətta kənd təsərrüfatı və onun emalı məhsullarının ixracı da dinamik olaraq artır. Polşa və Çexoslovakiyanın kənd təsərrüfatına daxili yardımın strukturu da xüsusi maraq doğurur. Belə ki, Polşa subsidiyanın 89%-ni, Çexoslovakiya isə 79%-ni yaşıl zənbil tədbirlərinə yönəltmişdir. Ümumilikdə isə Đqtisadi Đnkişaf və Əəkdaşlıq təşkilatı (ĐƏĐT) üzrə daxili yardımın 60%-i, ÜTT-nin tələblərinə müvafiq olaraq, xərclərin azaldılması tələb edilməyən tədbirlərin subsidiyalaşdırılmasına yönəldilmişdir. ĐƏĐT üzrə bazis dövrünə ( ) nisbətən uyğunlaşma dövründə ( ) sarı zənbil üzrə xərclərin xüsusi çəkisi azalmış, yaşıl zənbil üzrə isə artmışdır. Yaşıl zənbil üzrə çəkilən xərclərin strukturunda ayrı-ayrı tədbirlərin xüsusi çəkisini təhlil etmək Azərbaycan üçün xüsusi maraq doğurur. Bu tədbirlərin prioriteti ĐƏĐT üzrə aşağıdakı kimidir: i) Daxili ərzaq yardımı ii) Ümumi xidmətlər iii) Đnfrastruktura iv) Struktur dəyişikliklərinə investisiya yardımı v) Đstehsalla əlaqədar olmayan gəlirlərə dəstək vi) Ətraf mühitin qorunması. Azərbay- 867

388 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process canda bu tədbirlərin yerinə yetirilməsinə böyük ehtiyac var və heç bir məhdudlaşdırıcı tələb yoxdur. Azərbaycanın ÜTT-yə inkişaf etməkdə olan ölkə statusu ilə daxil olmasına da heç bir maneəçilik ola bilməz. Belə ki, ĐƏĐT-ə üzv olan 29 ölkədən Koreya, Meksika və Türkiyə kimi ölkələr bu statusun alınmasına nail olmuşlar. Lakin yalnız Meksika xüsusi və diferensiallaşdırılmış tədbirlərdən istifadə etmək hüququ ala bilmişdir. Azərbaycanın nümayəndə heyətinin danışıqlar prosesində kənd təsərrüfatına daxili yardım siyasəti üzrə ĐEOÖ üzrə xüsusi proqramlar üzrə tədbirləri yerinə yetirmə hüququ əldə etməsi ən əsas məqsədlərdən biri olmalıdır. ƏDƏBĐYYAT 1. Ə.S.Muradov ÜTT-yə üzv olma: Azərbaycan və ÜTT: Xidmətlər. Bakı, Yoxsulluğun Azaldılması və Đqtisadi Đnkişaf üzrə Dövlət proqramı( ). Đllik Hesabat-2003.Bakı Cozef E. Stiqlitz Qloballaşma və onun doğurduğu problemlər. Bakı, Đ.Đ.Kavas ÜTT-yə üzv olma:prosedurlar,tələblər və çətinliklər. Bakı, Торговая политика и значение вступления в ВТО для развития России и стран СНГ. Руководство. /Под ред. Дэвида Г.Тарра.-М., В.М. Шумилов Всемирная Торговая Организация. Право и система. М., Портер Майкл Э. «Конкуренция», Киреев А.П., Международная экономика. В 2-х ч.1. ч.11. Международная микроэкономика: открытая экономика и макроэкономическое программирование, Монтес М.Ф., Попов В.В., «Азиатский вирус» или «Голландская болезнь», Теория и история валютных кризисов в России и других странах: пер. с англ.-2-е изд. М.: Дело,

389 СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ОРГАНИЗАЦИИ УПРАВЛЕНИЯ ПРЕДПРИЯТИЯМИ НЕФТЯНОГО МАШИНОСТРОЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА Назрин Сийавуш кызы КАРАЕВА Аспирант Азербайджанской Государственной Нефтяной Академии В рамках реструктуризации промышленности в отрасли нефтяного машиностроения республики осуществились структурные изменения и созданы в виде головной организации АООТ «Азнефтехиммаш», а на местах дочерние АО, состоящие из разнопрофильных заводов. Нестабильность и неопределенность внешней среды, ускорение научно-технического прогресса, стремительное развитие и смена технологий, растущая диверсификация производства, усложнение бизнес-процессов, возрастающее давление со стороны конкурентов заставляют современное отечественное предприятие нефтяного машиностроения превратиться во все более сложные и гибкие системы. Для обеспечения высокого уровня управляемости и гибкости таким системам требуются новые методы управления, в основе которого должно лежать стремление обеспечить устойчивое положение на внутреннем и внешнем рынке, долгосрочное развитие и гибкость управления. В мировой практике с этой целью широко используют более совершенную организационную форму управления, такую как: контролинг, холдинг, франчайзинг и др. В условиях перехода к рыночным отношениям для всей промышленности, в том числе отрасли предпочтение дано акционерным обществам, которые в переходной экономики, по мнению многих ученых-экономистов, являются более приемлемой, демократичной формат управления, сохранившей в себе основное звено функциональной (линейно-функциональной) структуры управления, по которому на протяжении многих лет работали машиностроительные предприятия республики и стиль и методы линейных и функциональных руководителей сложились согласно этой структуры. Однако, ныне организация управления производство и на предприятиях нефтяного машиностроения подчинена жестким требованиям функциональной структуры. Их разрушение и создание новых потребует огромных капитальных вложений. Поэтому на ближайшую перспективу на указанных предприятиях прежде всего следует решать организационные вопросы по совершенствованию действующей системы управления. Изучение и обобщение большого количества литератур, посвященных этой проблеме, дало нам возможность определить основные причины необходимости корректировки организационных структур в следующем контексте: - Неудовлетворительное функционирование предприятия; - Перегрузка высшего руководства в решении текущих вопросов; - Отсутствие четкой ориентации на перспективу, или стратегической ориентации; - Разногласия у высшего руководства по организационным вопросам; - Стремление расширить масштабы производственной деятельности при наличии препятствий; - В свете рыночных требований расширение номенклатуры выпускаемой продукции; - Объединение или слияние низкорентабельных хозяйственных субъектов; - Изменение организационной структуры в связи с внедрением новой технологии управления, т.е. информационной технологии; - Влияние внешней экономической обстановки на нормальное функционирование предприятия. Каждое из отмеченных обстоятельств приводит к изменениям структуры и может указывать на необходимость пересмотра главной стратегии предприятия. Неспособность выжить и функционировать эффективно чаще всего является результатом того, что: принимаются необоснованные стратегические решения; предприятия пытаются продолжить деятельность в объеме, который уже не является экономичным; не удается наладить выпуск новой продукции или выпускается не находящая сбыта продукция и не там, где надо; 869

390 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process предприятия, имеющие один рынок сбыта, не способны диверсифицировать производство. Перераспределение задач, прав и ответственности, информационных потоков повышает эффективность организации путем роста производительности и по крайней мере временно сдерживает рост издержек, повышает прибыльность. Улучшение организационных форм нередко способствует выработке новых и более совершенных стратегических решений. Поскольку любое организационное совершенствование начинается как устаревшая организационная форма, требующая нового совершенствования, существует понятие «жизненный цикл организационного совершенствования». Организационное совершенствование входит в комплекс реакций, которые вынуждена вырабатывать организация в целях адаптации к внешней среде. Запаздывание в приспособлении структуры заканчивается тяжелой организационной патологией. Разработанная нами модель совершенствования организационных форм управления представлена на рис. 1. Любое предприятие обладает определенным потенциалом, который использует в своей производственной деятельности. При этом оно стремится минимизировать свои затраты, и в как можно более короткой срок, выпустить максимальный объем продукции. считает необходимым в соответствии с его коммерческими целями, оставаясь при этом в рамках закона. Более того, поскольку ситуация может меняться, руководство должно решать, как необходимо изменить организационную структуру, чтобы сохранить эффективность предприятия. При построении организационной структуры должно правильно определяется соотношение (взаимоподчиненность) между функциями, выполняемыми сотрудниками предприятия. Вышеуказанные методические положения могут быть использованы руководством АООТ «Азнефтехиммаш» в разработке мер по совершенствованию действующей системы управления отраслью. Рис. 1. Совершенствование организационных форм управления Организационная структура должна ориентироваться на ускоренную реализацию новых разработок, программ и проектов, так трансформируя при этом изменения условий рынка, чтобы организация в итоге за счет более рационального использования ресурсов, снижения затрат, имела возможность реализовывать поставленные цели. Структура управления соответствовать социально-культурной среде, и при построении надо учитывать условия, в которых ей предстоит функционировать. Каждое машиностроительное предприятие должно строить свою структуру так, как оно 870

391 СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ХИМИЧЕСКОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНА И РОЛЬ ХОЛДИНГОВ В ЕЁ РАЗВИТИИ Юсиф Кямил оглы АЛЕКПЕРОВ Аспирант Азербайджанской Государственной Нефтяной Академии В экономике Азербайджана промышленность по-прежнему занимает доминирующее место, так как в последние годы почти половина ВВП была произведена именно в ней. Наряду с другими отраслями, химическая отрасль в промышленности занимает ведущее место. Однако после распада Союза предприятия этой отрасли работают с низкой мощностью из-за потери прежних потребителей продукции и поставщиков сырья. Доля продукции этой отрасли в общем объеме производства промышленной продукции в течение годов снизилась от 3,4% до 2,4%; среднесписочная численность работников уменьшилась на 20%. В течение этого периода сумма инвестиций, вложенных в основной капитал, составила всего лишь 17,8 млн.манат, что составляет 0,1-0,2% в общих инвестициях, направленных в промышленность. Степень износа основных производственных фондов в отрасли составляет 54,6%. За указанный выше период на технологическую инновацию в химической промышленности затрачено 91,3 тыс.ман., что составляет 0,5% затраченных средств в обрабатывающей промышленности на эту же цель. Среди факторов, препятствующих инновациям, на предприятиях этой отрасли экономические факторы, а именно недостаток собственных оборотных средств, и недостаточная финансовая поддержка со стороны государства, занимают первое место. В годы независимости Азербайджана проделана значительная работа по внедрению прогрессивных организационных форм и замены прежнего механизма управления экономикой рыночными методами хозяйствования. На начало 2006 года в республике функционируют порядка 1600 акционерных обществ; более 800 совместных фирм; 43 банка; 5 бирж и т.д. В химической отрасли с 2001 года функционируют 14 акционерных обществ. В республике такие крупные банки, как Международный Банк, Ата-Банк, Уни-Банк, Техника- Банк, Капитал-Банк и другие, выполняют функции холдинговых компаний. Однако следует отметить, что эти банки до сих пор активно не подключаются в долгосрочное финансирование и совместное развитие, перевооружение отдельных отраслей промышленности республики. К числу таких отраслей можно отнести химическую, где более половины основных производственных фондов физически изношены и не способны производить конкурентоспособной продукции. Степень износа ОПФ в них на начало 2006 года 54,6%. В отрасли резко сократилась номенклатура выпускаемой продукции. В составе экспорта доля химической продукции не превышает 3%. Всё это настоятельно требует изменить действующую организационную форму и определить стратегию по инвестиционноинновационному развитию. До сих пор в системе ГК «Азерхимия» сохранена несовершенная функциональная структура управления. Функции маркетинга предприятий сосредоточены в Госконцерне и предприятия лишены права самостоятельно реализовать производимую продукцию. Учитывая важность и стратегическую значимость химической отрасли и в целях рационального использования кадрового потенциала, проявляется необходимость внедрения в неё более прогрессивных организационно-управленческих форм, способствующих выводу её из кризисного состояния. Одной из таких форм, признанных за рубежом, является холдинги. В связи с тем, что такая прогрессивная форма управления в нашей республики, особенно в промышленности, недостаточно развита, считаем целесообразным более подробно рассмотреть её организационно-экономические аспекты. Холдинговые компания это компания или организация владеющая контрольными пакетами акций или долями в паях других компаний (предприятий) с целью управления их деятельностью и контроля. Механизм контрольного пакета акций дает ей право голоса, благодаря чему она получает возможность проводить единую политику и осуществлять единый контроль за соблюдением интересов больших конгломератов или ускорять процесс диверсификации производства. В Азербайджа- 871

392 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process не холдинговые компании образуются только в виде открытых акционерных обществ (ОАО). В соответствии с законодательством страны холдинговая компания имеет право осуществлять инвестиционную деятельность, в частности покупать и продавать любые ценные бумаги. Эти компании находятся на вершине пирамиды вместе с ФПГ. (См. рис.1). Внедрение подобной формы управления в промышленность прежде всего позволяет развивать диверсификацию производства и беспрепятственно получать кредиты. Холдинговые компании, как правило, создаются в следующих случаях: - при образовании крупных предприятий с выделением из их состава подразделений в качестве юридически самостоятельных (дочерних) предприятий; - при объединении пакетов акций юридически самостоятельных предприятий; - при учреждении новых акционерных обществ. Таким образом, холдинговая компания создается вследствие использования конгломератной диверсификации производства. За рубежом холдинговые компании могут создаваться как на базе частной или совместной (акционерной, кооперативной), так и на базе государственной собственности. Считаем, что одним из реальных путей для выхода из кризисной ситуации ГК «Азерхимия» и его подведомственных предприятий является создание на их базе акционерного общества холдингового типа. В этом процессе может активно участвовать Сумгаитский филиал Международного банка. Рис.1. Роль и место холдинговой компании в организационной форме управления Создание холдинговой компании, в силу имеющихся у неё преимуществ, обеспечит наибольшую устойчивость химических предприятий республики. Для этого следует принять национальные нормативно-правовые акты о деятельности холдинговых компаний. Эти рекомендации могут быть использова-ны Министерства Экономического Развития Республики и руководством ГК «Азерхимия» в развитии отраслевых холдингов. 872

393 BAZAR ĐQTĐSADĐYYATI ŞƏRAĐTĐNDƏ AZƏRBAYCAN SƏNAYESĐNDƏ ĐNKĐŞAF MEYLLƏRĐ, PROBLEMLƏR VƏ PERSPEKTĐVLƏR Sevda Ə. ƏHMƏDOBA Bakı / AZƏRBAYCAN Азярбайжан ЦДМ-ин йцксяк инкишаф темпиня эюря сон илляр дцнйа юлкяляри арасында ян юнямли йерлярдян бирини тутур. Сянайенин инкишафында да бир сыра ирялиляйишляр нязяря чарпмагдадыр жи илдя республика сянайеси яввялки иля нисбятян 133,5%, о жцмлядян щасилат сянайеси 141,5%, гейри-нефт сектору ися 112,3% артмышдыр. Сянайе мящсулунун 1%-лик нисби артымы 24,3% артараг, 2004-жц илдяки 56,0 милйон манатдан 69,6 милйон маната чатмышдыр. Милли игтисадиййатын ясас апарыжы сащяси олан сянайенин сон 15 илдяки диэяр цмуми эюстярижиляриня эялдикдя, Жядвял 1-дя юз яксини тапмышдыр. Эюрцндцйц кими сянайе мящсулу истещсалынын щяжми артараг, 2005-жи илдя 9290 милйон маната чатмышдыр. Нятижядя, сянайедя йаранмыш ялавя дяйярин цмуми дахили мящсулда (ЦДМ) хцсуси чякисi дя ilbяil artмыш, 2005-cи илдя бу нисбят 51,4% (5638 млйн.ман.) тяшкил етмишдир. ЦДМ-ин тяркибиндя олдуьу кими, юлкя игтисадиййатына гойулан инвестисийаларын пай бюлэцсцндя дя доминантлыг сянайейя мяхсусдур. Беляки, 2005-жи илдя республика игтисадиййатында ясас капитала гойулан инвестисийаларын 72,3%-и (4170 млйн.ман.) сянайейя йюнялдилмишдир. Сащянин динамик артан ясас истещсал фондлары 2005-жи илин сонуна милйон манат тяшкил етмишдир ки, бу да республика игтисадиййатындакы ясас фондларын 50,8%-и демякдир. Жядвял 1. Сянайенин цмуми игтисади эюстярижиляри* Эюстярижиляр Мящсулун щяжми (жари гиймятлярля)млйн.ман Фяалиййят эюстярян мцяссисялярин сайы Сянайедя мяшэул олан ишчилярин сайы,мин няфяр 450,0 334,4 200,2 185,9 176,9 170,9 175,3 179,3 Орта айлыг номинал ямяк щаггы, манат 21,9 20,7 87,2 100,0 113,6 137,1 187,0 213,2 Юлкя цзря орта айлыг ямяк щаггы иля мцгайисядя, фаизля 112,3 165,6 196,7 192,2 180,0 177,2 188,1 172,5 Ясас истещсал фондлары (ил сонуна, 2005-жи илин мцг. гиймятляри иля), млйн.манат Ялавя дяйяр, жари гиймятлярля,млйн.ман. 322,7 582, Ялавя дяйярин ЦДМ-дя пайы, фаизля 22,0 27,3 38,4 40,8 40,7 40,4 41,3 51,4 Ясас капитала инвестисийалар, млйн.ман. 107,0 105,9 659,6 825, Инвестисийаларын юлкя игтисадиййатында пайы,фаизля 37,4 46,4 68,2 70,5 77,3 79,4 79,6 72,3 - Мцвафиг иллярин структур вя методолоэийасына ясасян *Азярбайсанын статистик эюстярижиляри-2006,б.,2007, сящ.479. Жядвял 1-дян эюрцндцйц кими, сащядя фяалиййят эюстярян мцяссисялярин сайы цзря жи иллярдя артым, жи иллярдя азалма, 2001-жи илдян башлайараг йенидян артма нязяря чарпыр. Мцяссисялярин сайынын артмасына бахмайараг, 2004-жц илядяк сянайедя ишляйянлярин сайы азалмагда давам етмишдир. Ейни заманда сащядя чалышанларын орта айлыг ямяк щаглары динамик олараг артмыш, 2005-жи илдя юлкя цзря мцвафиг эюстярижи иля мцгайисядя 1,7 дяфя йцксяк олмушдур. Эюстярижилярдяки бу дяйишикликляря ясас сябяб сащибкарлыг фяалиййятинин артмасы вя республикада апарылан юзялляшдирмя олмушдур. Беляки, жи илдя республикада 2571 сянайе мцяссисясi, о жцмлядян 605-дювлят, 1966-гейри-дювлят (1758- хцсуси мцлкиййятли, 94-бирэя мцлкиййятли, 114- харижи мцлкиййятли) фяалиййят эюстярмишдир cи ildя sяnaye buraxыlышыnыn 29,3%-и дювлят, 70,7%-i qeyri-dюvlяt (хцсуси мцлкиййятли мцяссисялярдя-15%, бирэя мцяссисялярдя-3,6%, харижи мцлкиййятли мцяссисялярдя-52,1%) bюlmяsinin hesabыna яldя edilmiшdir. Цмуми сянайе мящсулунун 8,7%-и, о жцмлядян емал сянайесинин 32,1%-и (818,5 млйн.ман) ев тясяррцфатларында истещсал олунмушдур. Мялум олдуьу кими, республикада анжаг жи иллярдян башлайараг сянайе истещсалы просесиндяки кяскин вя динамик азалманын гаршысыны алмаг, сабит инкишаф истигамятиндя дю- 873

394 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process нцш йаратмаг мцмкцн олмuшдур жи илдя 1995 вя 2000-жи иллярля мцгайисядя цмуми сянайе вя онун бюлмяляри цзря истещсал индексляриндя йцксяк артым гейдя алынмышдыр. Бу, ня гядяр мцсбят щал олса да, щяр щалда kifayяtlяndirici эюстярижи дейилдир. Чцнки, 2005-жи илдя цмуми сянайе истещсалынын индекси 1985 вя 1990-жы иллярля мцгайисядя 52% тяшкил етмишдир. Мядянчыхарма сянайеси цзря индексляр уйьун олараг 115% вя 124%, електрик енеръиси, газ вя суйун истещсалы вя бюлцшдцрцлмяси цзря 101% вя 90% олса да, емал сянайеси (37-38%) цзря ил яввялки сявиййяйя чатмаг щяля мцмкцн олмамышдыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, республика сянайесинин бцтцнлцкдя комплекс инкишафыны юзцндя якс етдирян сямяряли сянайе сийасятинин вахтында ишлянилмямясинин нятиcясидир ки, 1990-жы илдян башлайараг, юлкя сянайесиндя баш вермиш gerilяmяlяr вя проблемляр истещсал структурунда диспропорсийалара эятириб чыхармышдыр. Щям дя бу диспропорсийалар няинки азалыр, яксиня дяринляшмякдя давам едир. Беля ки, 1990-жы илдя сянайе истещсалынын 17,7 %-и щасилат, 82,3%-и ися емал сянайесинин пайына дцшцрдц. Сянайенин цмуми тяркибиндя апарыжы мювге йейинти сянайесиня (26,6 %) мяхсус иди. Сонракы йерляри машынгайырма вя метал емалы (20,3 %), йцнэцл сянайе (19,9%) вя йанажаг сянайеси (10,1%) бюлцшдцрцрдц жц илдян башлайараг, йанажаг-енерэетика комплексинин (ЙЕК) доминант артым цстцнлцйц ялдя етмяси вя ейни шяраитдя бцтцн диэяр сянайе сащяляринин жцзи дальаланмаларла бир истигамятли азалма мейли нятижясиндя 2005-жи илдя сянайе мящсулу истещсалынын сащя структурунда там якс мянзяря йаранмышдыр жи илдя хам нефт вя тябии газ щасилаты вя бу сащядяки хидмятлярин сянайенин сащя структурунда хцсуси чякиси 67,3%-я чатмышдыр. Електрик енеръиси, газ вя суйун истещсалы вя бюлцшдцрцлмяси цмуми структурда 6,4% тяшкил етмиш, емал сянайесинин хцсуси чякиси ися 26,3% олмушдур. Республика сянайесинин инкишафында ян парадоксал щал о олмушдур ки, жи илляр ярзиндя щасилат сянайесинин, илк нювбядя нефт вя газ щасилатынын артмасы фонунда бу сащяйля баьлы нефт машынгайырмасы, нефт-кимйа кими сащяляр тяняззцля мяруз галмышлар. Щям дя 2005-cи илдя яввялки иля нисбятян цмуми структурда emal sяnayesi sahяlяrindяn тохужулуг сянайеси (артым- 0,1 бянд), металлурэийа сянайеси (артым- 0,2 бянд) вя саир няглиййат васитяляри истещсалы (артым- 0,3бянд) истисна олмагла, бцтцн сащялярин хцсуси чякиляри азалмышдыр. Ейни заманда, цmumи strukturda qida, neftayыrma, кимйа, digяr qeyri-metal mineral maddяlяrin istehsalы, metallurgiya sяnayesi, elektrik enerjisi, qaz vя suyun istehsalы vя bюlцшdцrцlmяsi sahяlяri istisna olmaqla, digяr sahяlяrin xцsusi чяkilяri 1,0%-dяn aшaьы олмушдур жи илдя хам нефт щасилаты юзцнцн жи иллярдяки максимал сявиййясиня чатмыш, сащядя 22,2 млйн.т. мящсул истещсал олунмушдур kи, bu da 1990-cы ilin sяviyyяsindяn (12,5 млйн.т.) 9,7млйн. тон чохдур cи ildя dя республиканын щасилат сянайесинин бцтцн артымы, цмуми сянайе истещсалы артымынын ися ясас щиссяси мящз хам нефт вя тябии газ щасилатынын щесабына ялдя едилмишдир. Башга сюзля, hяlя дя республикада iqtisadi artыmыn sцrяtlяndirilmяsiндя rяqabяt qabiliyyяtli емал мящсуллары дейил, resurs amili mцtlяq rol ойнайыр cи illяrdяки sяnaye mяhsullarыnыn яn mцhцm nюvlяrinin natura ifadяsindя istehsalы эюстярижиляринин мцгайисяси бу сащядяки бязи мейлляри мцшащидя етмяйя имкан верир: 1) Еmal sяnayesi sahяlяrinin normal iшlяmяmяsi ucbatыndan respublikada istehsal olunan mallarыn чeшidi 1990-cы ildяkindяn qat-qat azалмышдыр. 2) Республикада гянд истещсалы иля йанашы автомобил вя телевизор, пластик гапы вя пянжяря блоклары истещсалы кими йени сащяляр йаранмышдыр. 3) Нефт щасилаты иля йанашы эил-торпаг, семент, полиетилен, ун, ят, кяря йаьы, пендир вя кясмик, битки йаьлары вя алкоголсуз ичкиляр цзря мящсул истещсалы 1990-жы илин сявиййясини ютмцшдцр. Башга сюзля десяк, щямин истещсал сащяляри цчцн кечид дюврц баша чатмыш, онлар базар игтисадиййаты шяраитиня там адаптасийа олуна билмишляр. 4) Електрик енеръиси, тябии газ, сусуз сулфат туршусу, каустик сода, халча вя халча мямулатлары, памбыг мащлыжы, мяишят сойудужулары, консерв мящсуллары, дуз щасилаты, минерал сулар, маргарин вя макарон мящсулларынын истещсалы 1990-жы илин сявиййясиня чатмамышдырса да щямин сащялярдя ардыжыл артым мцшащидя олунур. 5) Мяишят кондисионерляри, дяйишян жяряйан вя эцж трансформаторлары, полад борулар, штанглы гуйу насослары, манжанаг дязэащлары, ямтяялик дямир филизи, етилен, сементдян йыьма тикинти конструксийалары, тикинти шцшяси, бцтцн нюв парчалар, жораб мямулатлары,тябии чай, папирос вя сигаретляр, дондурма вя спиртли ичкиляр цзря истещсал эюстярижиляриндя ениб-галхмалар мцшащидя олунур. Фикримизся, бу истещсал сащяляриндяки зиддиййятли вязиййят даща чох базар чатышмазлыьы, рягабятля изащ олунмалыдыр. 6) Даими азалма мейли эюстярян истещсал сащяляри дя вар. Беляки, республикада газ пилятяляри, 874

395 II International Congress шинляр, минерал эцбряляр, биткилярин кимйяви мцщафизя васитяляринин истещсалы дайанмыш, айаггабы, сабун вя гарышыг йем истещсалы жцзи щяжмдядир. Щалбуки, республикада щямин мящсуллара бюйцк тялябат вардыр. Аyrы-ayrы mяhsul nюvlяri цzrя цмуми natura gюstяricilяri яslindя yerli sяnaye mяhsullarыnыn daxili tяlяbatы nя dяrяcяdя юdяdiyiни там якс етдиря билмир. Адамбашына мящсул истещсалы эюстярижиляриня мцражият етсяк, 2005-cи ildя respublikada hяr min nяfяrя 1,6 яdяd mяiшяt soyuducusu vя buzxanalarыn, 0,9 ядяд телевизорларын, adambaшыna 0,4 kv.mетр parчa, 0,03 cцt ayaqqabы, 15,8 kq. яt, 7,7 kq bitki yaьlarыnыn istehsal olunmasы emal sяnayesi potensialыnыn qaldыrыlmasыnda kifayяt qяdяr problemlяrin olduьunu qabarыq gюstяrir. Яn sadя шяkildя desяk, 2005-жи илдя respublikada йерли истещсал il яrzindя ящалинин щяр 100 няфярдян 3-цнц 1 cцt ayaqqabы вя щяр няфярини 40 см. пarчa иля тямин едя биляжяк щяжмдя olmuшдур. Йери эялмишкян, щеч диэяр МДБ республикаларында да вязиййят чох да фяргли дейил. Беляки, 2005-жи илдя тякжя Беларус вя Молдовада адамбашына бир жцт айаггабы истещсал олунмуш, Тажикистанда ися щяр мин няфяря 4 жцт айаггабы дцшмцшдцр. Daxili tяlяbat yerli istehsal hesabыna юdяnilmяdikdя 2 суал ortaya чыxыr: 1) daxildя istehsal niyя baш tutmur 2) daxili tяlяbat hansы mяnbяляр hesabыna юdяnilя bilяr. Беля суалларла гаршылашмамаьын йеэаня йолу сянайенин стратеъи инкишаф планынын реаллашдырылмасыдыр. Щазырда республика щюкумяти юз игтисади сийасятиндя айры-айры програмларын ишлянилмясиня цстцнлцк верир. Лакин, нязяря алмаг лазымдыр ки, програмлашдырма алтернатив вариантлар арасында сечимя ясасланыр. План ися алтернатив вариантлардан бири кими сечилян програмдан фяргли олараг, ялагядар сащялярин комплекс инкишафыны, синерэетик инкишафы шяртляндирир. Она эюря дя гябул олунмуш програмлар анжаг цмуми инкишаф планынын тяркиб щиссяляри кими чыхыш етдикляри тягдирдя эюзлянилян сямяряни веря биляр. Яслиндя республиканын юзцндя приоритет сащялярин интенсив инкишаф етдирилмяси практикасы мювжуддур. Беляки, нефт вя газ щасилаты сащяси мцстягиллийя гядярки истещсал щяжмини илк бярпа етмиш сащядир. Дювлятин билаваситя иштиракы иля бу сащянин бцтцн фяалиййяти истигамятляндирилмяси, эеолоъи-кяшфиййат ишляриндян тутмуш истещсалын тяшкили, инвестисийаларын жялб олунмасы, кадрларын щазырланмасы, щазыр мящсулларын истещлакчылара чатдырылмасы цчцн алтернатив Бакы-Тибилиси-Жейщан нефт кямяринин ишя салынмасы, Бакы-Тибилиси-Ярзурум газ гямяри вя Бакы-Ахалкалаки-Гарс дямир йолу чякилишляринин реаллашдырылмасы сащянин стратеъи инкишаф перспективляринин даща саьлам юзцлляр цзяриндя гурулмасыны шяртляндирмишдир. Емал сянайеси сащяляринин инкишаф етдирилмясиндя дя, фикримизжя, дювлят дястяйинин, дювлят щимайяси тядбирляринин эцжляндирилмясиня ещтийаж вардыр. Ейни заманда, емал сянайесинин инкишаф етдирилмясиндя сащибкарларын хцсуси ролу вар. Йахшы оларды ки, сащибкарлыг фяалиййяти иля мяшьул олмаг истяйянляр цчцн ялавя варйерляр арадан галдырылсын. Беляки, Азярбайжанда сащибкарлыг фяалиййяти иля мяшьул олмаг истяйянляр 14 проседурдан кечмяли, 123 эцн эюзлямялидирляр. Щалбуки, Гырьызыстанда бу рягямляр уйьун олараг, 8 вя21, Газахыстанда 9 вя 25, Эцрэцстанда 9 вя 25, Юзбякистанда 9 вя 35, Русийада 9 вя 36, Ермянистанда 10 вя 25-дир. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, пост сянайе мярщяляси юлкялярин инкишафында йени инкишаф песпективляринин гейри-мящдудлуьуну ортайа гойур. Беляки, «Давос» формунда «Мижрософт» ширкятинин рящбяри Билл Гейтсин Азярбайжанда транзит електрон информасийа мяркязинин йарадылмасы цчцн Гярбдя олан информасийа технолоэийаларынын Азярбайжана эятирилмяси, Шяргя вя бцтцн регион юлкяляриня информасийа хидмятляри эюстярилмяси, республикамызын бу сащядя ихраж мяркязиня чеврилмяси тяшяббцсц иля, «Интел» ширкятинин идаря щеййятинин сядри Крейг Барретин ися Азярбайжанда хцсуси игтисади-технолоъи зоналарын йарадылмасы ишиня сярмайя гойуб республикамызы електрон аваданлыгларынын ихражатчысына чеврилмясиня кюмяклик етмяк истяйиля республика президентиня мцражият етмишляр. Щямин мцражиятлярин мцсбят дяйярляндирилмяси Азярбайжан цчцн йени технолоэийаларын илк ялдян алынмасы имканы йарадыр ки, бу да рягабят габилиййятли сянайе мящсулу истещсалы вя хидмятляринин эюстярилмяси сащясиндя олдугжа ящямиййятлидир. Бу нефтдян эялян эялирлярдян истифадя едяряк йени игтисадиййат гурмаг истигамятиндя йцксяк технолоэийалара ясасланан секторларын йарадылмасынын илкин мярщяляси ола биляр. 875

396 NEFT-KĐMYA MÜƏSSĐSƏLƏRĐNĐN AKTĐVLƏRĐNDƏN ĐSTĐFADƏSĐNĐN SƏMƏRƏLĐLĐYĐNĐN YÜKSƏLDĐLMƏSĐ STRATEGĐYASININ FORMALAŞDIRILMASI Yavər Abdulkərim oğlu MƏLĐKOV Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının dosenti XÜLASƏ Dünya təsərrüfatçılıq sistemində iqtisadi inteqrasiya və qlobollaşma prosesi gedir. Đri miqyaslı neft və qaz layihələrini həyata keçirən Azərbaycan Respublikasının bu proseslərdə iştirakı dərinləşmişdir.yanacaq enerji kompleksi müəssisələrində yüksək texnologiyaya əsaslanan istehsal sahələri yaradılmışdır. Lakin böyük istehsal potensialına malik olan sahələrin, o cümlədən də neft-kimya sahəsinin müəssisələrində hələ də sovet dövründə yaradılmış və müasir tələblərə cavab verməyən istehsal texnologiyalarından istifadə olunur. Nəticədə mövcud olan aktivlərindən, resurslarından, istehsal günlərindən və faktorlarından kifayət qədər səmərəli istifadə olunmur. Belə bir vəziyyətin aradan qaldırılması üçün neft-kimya müəssisələrinin yüksək texnologiyaya əsaslanan strategiyasının formalaşdırılması və həyata keçirilməsi kimi aktual bir məsələnin həll edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bizə elə gəlir ki, bu yolla özəlləşdirilmiş, lakin keçid dövrünün bir çox problemlərinin təsiri altında iflic vəziyyətə düşmüş müəssisələrin aktivlərini hərəkətə gətirmək və onlardan istifadənin səmərəliliyini xeyli yüksəltmək mümkündür. Bununla əlaqədar olaraq təqdim ediləcək məqalədə fəaliyyətdə olan sənaye müəssisələrinin restrukturizasiya strategiyasının formalaşdırılması prinsipləri, heyata keçirilməsi mexanizmləri və yolları açıqlanır. Eyni zamanda da, göstərilir ki, restrukturizasiya strategiyasının və proqramının hazırlanması və həyata keçirilməsi yolu ilə sənaye sahələrində fəaliyyət göstərən müəssisələrin əksəriyyətinin istehsal bazasını müasir texnika və texnologiya əsasında yenidən qurmaq üçün real şərait vardır. Belə metodoloji yanaşmadan istifadə etməklə müəssisələrin istehsal imkanlarını genişləndirmək və ölkəmizin iqtisadiyyatının davamlı və dinamik inkişafına əsaslı zəmin yaratmaq olar. Təbii resurslarla zəngin olan Azərbaycan Respublikasının iqtisadi potensialı böyükdür. Bu potensialdan ölkənin inkişafı üçün istifadə etmək məqsədilə iri neft və qaz layihələri həyata keçirilmişdir. Bununla da ölkəmizin beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya və qloballaşma prosesində iştirakı genişlənmişdir. Qısa bir müddət ərzində ölkəmizə iri həcmli neft gəlirləri daxil olmağa başlamış, yüksək texnologiyaya əsaslanan yeni istehsal müəssisələrinin yaradılması imkanları artmışdır. Lakin bunlar ölkəmizin iqtisadiyyatının hərtərəfli və davamlı inkişafı üçün kifayət deyildir. Ona görə də dünya iqtisadi sistemində getgedə sürətlənməkdə olan qloballaşma və inteqrasiya proseslərindən istifadə edərək ölkəmizin davamlı və dinamik inkişafına təminat yaradan və iqtisadiyyat və qeyri -neft sektorunun formalaşmasına təkan verə biləcək yeni texnikanın və texnologiyanın gətirilməsinə nail olmaq lazımdır. Belə bir irimiqyaslı problemin həll edilməsi vacibliyi hər seydən əvvəl onunla əlaqədardır ki, sovet dövründə yaradılmış və keçid dövrünün problemləri ilə üzləşmiş sənaye müəssisələrinin əksəriyyəti iflic vəziyyətindədir. Onların aktivlərinin formalaşdırılması və idarə edilməsi mexanizmləri ölkəmizin, o cümlədən də sənaye müəssisələrinin inkişaf strategiyasının məqsədlərinə uyğun gəlmir. Məhz bu səbəbdən də sənaye müəssisələrinin fəaliyyətinin nəticələrini əks etdirən əsas texnikiiqtisadi göstəricilərin səviyyəsi gözlənildiyindən aşağıdır; ölkəmizdə yüksək texnologiyaya əsaslanan müəssisələrin formalaşdırılması prosesi ləng gedir; dünya bazarına çıxarıla bilən sənaye məhsullarının çeşidi artır; yüksək maliyyə-iqtisadi potensialına və rəqabət qabiliyyətinə malik olan müəssisələrin sayı çox deyildir. Bazar münasibətləri şəraitində sənaye müəssisələrinin iqtisadi potensialından istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsində və onların rəqabət qabiliyyətinin gücləndirilməsində aktivlərin formalaşdırılması və idarə edilməsi mexanizmlərinin düzgün seçilməsinin əhəmiyyəti böyükdür. Bu sənaye müəssisələrinin iqtisadi inkişaf strategiyasının əsas elementlərindən birini təşkil edir. Müasir dövrdə aktivlərin idarə edilməsi iki istiqamətdə həm mövcud aktivlərdən istifadənin səmərəliliyinin artırılması, həm də aktivlərin yenidən formalaşdırılması istiqamətində aparılmalıdır. Sistemli xarakter daşıyan birinci istiqamətdə müəssisələrin dövriyyədən kənar və dövriyyə aktivlərinin mövcud vəziyyəti onların quruluşu əlavə dəyərin yaradılması prosesində iştirakı öyrənilir, onlardan istifadənin səmərəlilik səviyyəsi təhlil edilir, mövcud olan ehtiyatlar müəyyənləşdirilir, aktivlərdən istifadənin yaxşılaşdırılmasina yönəldilən tədbirlər işlənir və həyata keçirilir. Beləliklə, müəssisələrin sərəncamıda olan aktivlərdən istifadənin səmərəlilik səviyyəsini müəyyən qədər yüksəltməyə nail 876

397 II International Congress olmaq mümkündür Lakin fəaliyyətdə olan müəssisələrin istehsal bazasının əsasını təşkil edən avadanlıqlar, texniki və texnoloji vasitələr həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən köhnəlmişdirsə aktivlərin idarə edilməsində əsaslı dönüş yaratmaqla mühüm iqtisadi nəticələr əldə etməyi gözləməyə dəyməz. Müflisləşmə həddində olan müəssisələrdə isə aktivlərdən istifadədə ən-ənəvi hesab edilməyən, lakin dünya təcrübəsində xüsusi olan restrukturizasiya mexanizmlərindən istifadə etməklə yaxşılaşdırıla bilər. Göstərilənlərdən fərqli olaraq, aktivlərin yenidən formalaşdırılması zamanı aktivlərin idarə edilməsinin başlıca məqsədi kimi mövcud müəssisənin yüksək texnologiyaya malik olan müəssisəyə çevrilməsi məqsədi qarşıda qoyulur. Bu məqsədlə müvafiq yenidənqurma-modernizasiya planı, planlı tərtib edilməlidir. Belə bir strateji planda yeni texnikanın, texnologiyanın gətirilməsi tələb olunan investisiya ehtiyatlarının formalaşdırılması mənbəələri; müəssisənin cari maliyyətəsərüfat fəaliyyətinin təşkili üçün vacib olan maddi resursların maliyyələşdirilməsi mexanizmləri və sairə öz əksini tapmalıdır. Yenidənqurma təşkil etmə planında nəzərdə tutulan tədbirlər həyata keçirildikdən sonra aktivlərin idarə edilməsinin başlıca məqsədi müəssisənin texniki-texnoloji, təşkilati-iqtisadi və maliyyə resurslarından məqsədyönlü və səmərəli istifadə etməklə istehsal edilən məhsulun və bütövlükdə müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin yüksək səviyyədə saxlanmasından ibarət olacaqdır. Yüksək texnologiyaya malik olan müəssisələrin davamlı və dinamik inkişafının təmin edilməsində, qloballaşma-iqtisadi inteqrasiya şəraitində güclənməkdə olan rəqabətə tab gətirməsində istifadə olunan texnoloji innovasiyanın texniki-texnoloji yenilik daşıyan elementlərini elmi-texniki səviyyəsinin yüksək olmasının müstəsna əhəmiyyəti vardır. Ona görə də müəssisələrin aktivlərinin formalaşdırılmasında və yerləşdirilməsində innovasiya proseslərinin nəticələrinin qiymətləndirilməsinə və müqayisəli şəkildə seçilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bu zaman dünyada tanınmış və fəaliyyət sahəsində ixtisaslaşma-peşəkarlıq səviyyəsi ilə digərlərindən fərqlənən konsaltinq şirkətlərinin xidmətlərindən istifadə olunması faydalı ola bilərdi. Yüksək texnologiyalara əsaslanan müəssisələrin yaradılmasında rəqabətdə üstünlük əldə edilməsinə təminat yaradan innovasiya daşıyıcılarının mövcudluğunun müəyyənləşdirilməsi ilə yanaşı lazımi qədər investisiya- maliyyə resurslarının cəlb dilməsi və formalaşdırılması mənbəələrinin təyin edilməsi də vacibdir. Maliyyələşdirmə mənbəələri müəssisənin aktivlərinin formalaşdırılması və yerləşdirilməsi istiqamətlərinə uyğun olmalıdır. Eyni zamanda da, müəssisənin gələcəkdə maliyyə vəziyyətinin etibarlı həddə saxlamasına, ödənc qabiliyyətinin yaxşılaşdırılmasına şərait yaradan daxili maliyyələşdirmə mənbəələri mövcud olması vacibdir. Ona görə də müəssisələrin aktivlərinin formalaşdırılması və idarə edilməsi strategiyası təkcə tələb olunan tərkibdə və quruluşda aktivlərin formalaşdırılmasına deyil, həm də müəssisədə yeni əmlakın, dəyərlərin yaradılması üçün vacib olan maliyyə resursları mənbəələrinin formalaşdırılması məsələlərini əhatə etməlidir. Aktivlərin idarə edilməsinin təşkilinə belə yanaşdıqda yüksək texnologiyaya əsaslanan sənaye müəssisələrinin yaradılması və onların aktivlərindən istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi strategiyasının həyata keçirilməsi üçün real imkanlar açılır. Bu yolla müəssisələrin aktivlərinin dəyərini və özünəməxsus kapitalının həcmini tədricən artırmaq və onların fəaliyyətinin maliyyə nəticələrini xeyli yaxşılaşdırmaq mümkün olacaqdır. Bazar münasibətləri şəraitində özünü qabarıq göstərən bir çox iqtisadi, texniki-texnoloji amillərin təsiri altında fəaliyyətdə olan müəssisələrin əkksəriyyəti strateji inkişaf məqsədlərinə çatmaq yolunda müəyyən çətinliklərlə qarşılaşırlar. Belə bir vəziyyət iqtisadi potensialı zəif, texniki-texnoloji səviyyəsi yüksək olmayan, istehsal bazasının yeniləşdirilməsinə yönəldilən inkişaf strategiyasından istifadə etməyən müəssisələr üçün daha çox xarakterikdir. Yüksək texniligiyaya əsaslanan inkişaf strategiyasının formalaşdırılması məsələsi kompleksli xarakter daşıyır. Onun həlli bazar münasibətlərinin tələblərindən irəli gələn marketinq, innovasiya, istehsal, investisiya, maliyyə və sairə kimi funksional yönümlü strateji istiqamətləri əhatə edir. Deməli, fəaliyyətdə olan müəssisələrin yüksək texnologiyadan istifadə əsasında yenidən təklif olunması və onların aktivlərinin səmərəli idarə edilməsi məsələləri kompleks məsələlərdir. Ona görə də müəssisələrin aktivlərinin formalaşdırılmasının və idarə edilməsinin səmərəliliyinin artırılmasına yönəldilən tədbirlər kompleksinin işlənib həyata keçirilməsi məqsədəuyğun hesab edilməlidir. Fəaliyyətdə olan müəssisənin aktivlərinin idarə edilməsinin səmərəli mexanizmini yaratmaq və ondan istifadə edərək mövcud müəssisəni yüksək texnologiyaya malik olan müəssisəyə çevirmək məqsədi ilə aşağıdakı işlərin görülməsi vacibdir: - müəssisənin istehsal təsərrüfat və maliyyə fəaliyyətinin nəticələrinin təhlili və diaqnostikası. Bu yolla fəaliyyətdə olacaq müəssisənin əsas texnikiiqtisadi xarakteristikası aktivlərinin idarə olunmasının səmərəlilik səviyyəsi sistemli şəkildə müəyyənləşdirilir; 877

398 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process - məqsədyönlü və səmərəli şəkildə aparılan təhlil materialları əsasında müəssisənin səmərəli fəaliyyətinin təmin olunmasına mane olacaq problemlərin müəyyənləşdirilməsi. Bu zaman mövcud ehtiyatların üzə çıxarılması problemlərin səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsi, aktivlərin idarə edilməsini səmərəliliyinə əks təsir göstərən amillərin dəqiqləşdirilməsi məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilmişdir; - müəssisənin sərəncamında olan aktivlərin və eləcə də, onların formalaşdırılması zamanı istifadə olunan maliyyələşdirilmə mənbəələrinin qurulmasında müəssisənin özünəməxsus və cəlb edilmiş kapitallarının həddinin idarə edilməsi mexnizminin işlədilməsi; - müəssisənin xammal və material göndərənlərə podratçı təşkilatlarla, maliyyə-kredit orqanları ilə alıcılarla və digər iştirakçılarla səmərəli təşkilinə təminat verən qarşılıqlı münasibətlər sisteminin formalaşdırılması. Fəaliyyətdə olan müəssisənin aktivlərinin idarə edilməsi mexanizmlərinin səmərəlilik səviyyəsi iqtisadi amillərdən, investisiya və maliyyə resurslarından istifadəni xarakterizə edən meyarlarla qiymətləndirilmişdir. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, neft-kimya müəssisələrində aktivlərin idarə edilməsinin səmərəlilik səviyyəsi yüksək deyildir. Neft-kimya müəssisələrində aktivlərdən istifadənin səmərəlilik səviyyəsinin yüksək olmamasının başlıca səbəbləri aşağıdakılardır: - neft-kimya müəssisələrinin istehsal bazasının təşkilatı-texniki səviyyəsinin müasir tələblərə cavab verməməsi, istismarda olan qruplar və avadanlıqlar il bundan əvvəl işə salınıb, tez-tez sıradan çıxırlar, istismar xərcləri artır. Đstehsal edilən məhsulların kefiyyəti yüksək deyildir. Đstehsal gücləri qismən istismar olunur və s. Đnvestisiya elementlərinin daşıyıcısı olan yeni texnika-texnologiyaya ehtiyac vardır. Buna neft-kimya məhsullarına tələbatın artırılması əsas verir. - neft-kimya məhsullarının buraxılış çeşidinin düzgün seçilməməsi. Bu səbəbdən müəyyən məhsulların istehsal xərcləri yüksək gəlirləri isə azdır. Bəzi məhsulların isə istehsalından və satışından müəssisə zərər çəkir. Ona görə də məhsul buraxılışının çeşidlər üzrə quruluşunun rasional müəyyənləşdirilməsinə ehtiyac vardır. - neft-kimya müəssisələrinin xammala olan ehtiyacının tam ödənilməməsi istifadə edilən xammalın alınması və dəyərinin ödənilməsi ilə əlaqədar müəyyən çətinliklər mövcuddur. Əsas xammalın-naftanın alınması və dəyərinin qismən ödənilməsi prosesinə dövlət orqanları dəstək versə də əsaslı dəyişiklik yoxdur. Xammal çatışmamazlığı səbəbindən istehsal güclərindən qismən istifadə olunur. Alınan xammalın digərinin bazar qiymətləri ilə ödənməsi üçün müəsisələrin maliyyə resursları çatışmır. Kredit resurslarının cəlb edilməsi də, müəyyən problemlərlə əlaqədar baş tutmur. - neft-kimya müəssisələrinin istehsal-təsərrüfat quruluşu, idarəetmə sistemində istifadə olunan mexanizmlər və eləcə də kadrlar müasir tələblərə cavab vermir. Bu səbəbdən məqsədyönlü şəkildə marketinq tədqiqatlarının aparılması, istehsal bazasının yeniləşdirilməsinə və neft-kimya məhsullarına olan tələbatın ödənməsinə çevik reaksiya vermək, kifayət qədər gəlir gətirməyən məhsulların buraxılışını aradan qaldırmaq, yüksək kefiyyət xüsusiyyətlərinə malik olan məhsullar buraxmaq mümkün olmur. - müəssisələrin aktivlərinin maliyyələşdirilməsi quruluşunun düzgün seçilməməsi və bu səbəbdən də, müəssisələrin maliyyə vəziyyətinin get-gedə pisləşməsi. Pul vasitələri axınının idarə edilməsində məqsəqyönlülük yoxdur, pərakəndəlik mövcuddur. Debitor- kreditor borcları həddindən çoxdur, onların ödənməsi problem olaraq qalır. Uzunmüddətli kreditləşdirmə mexanizmlərindən istifadə edilməsi imkanı yoxdur. Əldə edilən gəlirlərin bölüşdürülməsi və kapitallaşdırılması istiqamətində işlər az görülür. Bazar münasibətlərinə uyğun gələn maliyyə menecmenti mexanizmlərindən istifadə olunmur. Đstehsal bazasının yeniləşdirilməsi məqsədi ilə dünya təcrübəsində geniş tətbiq olunan mexanizmlərdən istifadə olunmasına maraq göstərilmir. Müəssisələrin aktivlərinin quruluşunun yaxşılaşdırılması istiqamətində əsaslı işlər görülmür. Lüzumsuz xərclərə yol verilir. Gəlirlər gizlədilir. Cəlb edilmiş kapitalın həcmi müəssisələrin özlərinə məxsus kapitalının həcmindən bir neçə dəfə çoxdur. Bəzi müəssisələrin maliyyə vəziyyəti müflisləşmə həddini keçmişdir. Yenidən təşkiletmə yollarından istifadə olunmur və s. Bütün sadalananlar aktivlərin səmərəli idarə edilməsindən xəbər verir. Ona görə də, neft-kimya müəssisələrinin yüksək texnologiyaya əsaslanan müəssisələrə çevrilməsi strategiyasının formalaşdırılmasına və həyata keçirilməsinə yönəldilən tədbirlərin görülməsi məqsədəuyğun hesab edilməlidir. 878

399 QLOBAL ĐSTEHSAL STRATEGĐYALARI VƏ AZƏRBAYCAN SƏNAYE SEKTORU Firudin SULTANOV Qafqaz Universiteti Baş Laborantı Bakı / AZƏRBAYCAN XÜLASƏ Sənayeləşmə, parçalanmış kapitalların və iqtisadiyyatları tək bir bütünə dönüştürən qlobal prosesin toxumu kimidir. Maya dəyərini azaltma, təchizat zəncirini təkmilləşdirmək, daha yaxşı məhsul və xidmətlər əldə etmək, bazarları anlamaq, əməliyyatları təkmilləşdirməyi öyrənmək və istedadları cəlb etmək qloballaşmanın başlıca səbəblərindəndir. Dörd Qlobal əməliyyat və istehsal strategiyası var; beynəlmiləl, çoxvətənli, qlobal və transmilli strategiya. Ölkə iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən sənaye ən iri və aparıcı sahədir.sənaye olkə iqtisadiyyatının əsasını təşkil etdiyi kimi, neft və qaz hasilatı da sənayenin əsasını təşkil edir. Eyni zamanda, Azərbaycanda qeyri-neft sektoru da inkişaf etməkdədir. Açar sözlər: Qqloballaşma, Qlobal Đstehsal Strategiyaları, Azerbaycan Sənayesi GLOBAL PRODUCTION STRATEGIES AND AZEBAIJAN INDUSTRY SECTOR ABSTRACT Industry is a seed of global process which join as a whole the divided capital and economies. Reduce costs, improve the suplly chain, provide better goods and services, understand markets, learn to improve operations, attract and retain global talent are the among of reasons for globalization. There are four strategies in global operations and productions: international, multidomestic, global and transnational strategy. Industry is one of the main branches of the economy of Azerbaijan. Next to manufacturing, oil and gas extraction is also one of the pillars of the economy. At the same time, the non-oil sector of the country has been developing. Key words: Globalization, Global Production Strategies, Azerbaijan Industry. 1.Qloballaşma və Sənayeləşmə Qloballaşma iqtisadi, siyasi, və mədəniyyət mənasında bəzi ortaq dəyərləri lokal və xarici sərhədləri aşaraq dünya miqyasında yayılmasını ifadə etməkdədir. Đqtisadi sahə həm inkişaf həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə mənimsənən iqtisadi sistem və buna bağlı olaraq tədbiq edilən iqtisadi politikaları getdikcə bənzərlik göstərməktədir. 1 Modernləşmə prosesi incələnərkən, öncəliklə 20. yüz illiyin 50-60`cı illərində sürətlənən dünyadakı sənayeləşmə hərəkətinə diqqət eləmək lazımdır. Çünki Marshal Planı ilə təməlləri atılan əldə edilməyə çalışılan modernləşmə modeli, bu dövrdə inkişaf etməyə başladı. Bu planın əsas hədəfi, 2.Dünya müharibəsindən sonra Qərbi Avropa dövlətlərinin iqtisadi inkişafına müsbət təsir göstərmək idi. Beləliklə ABŞ`nin dəstəyi ilə bir çox ölkənin sənayeləşmə prosesinə girməsi qaçılmaz oldu. Sənayeləşmə, parçalanmış kapitalların və iqtisadiyyatları tək bir bütünə dönüştürən qlobal prosesin toxumu kimidir. Əslində, sadəcə müəyyən dövlətlərin inkişafına yönəlik olduğu halda, səna- 1 Mehmet S.AYDAN, Mustafa ERDOĞAN, Ali Y. SARIBAY, Süleyman H. BOLAY, Mehmet ALTAN, Siyasi, Ekonomik ve Kültürel Boyutlarıyla Küreselleşme, Erkam Matbaası, Đstanbul, 2002, 75 yeləşmə tədricən Qərbdən Şərqə doğru yayılmaqda və əhatə dairəsinə sənayeləşməmiş dövlətləri də almaqdadır. Hər nə qədər yeni müstəqil dövlətlər daha SSRĐ`nin üzvü ikən sənayeləşmə dövrünü keçirsələr də, həqiqətən onlar inkişaf etmiş sənaye ölkələrindən çox geri qalmışdılar. Bu səbəblə Azərbaycan üçün modernləşmə prosesinin başlanqıcı, qərb dünyası üçün aktuallığını itirmiş amma yeni müstəqil dövlətlər üçün bərabər zamanlı olan, və səneye cəmiyyətinin qurulması və sənaye sonrası dövrə giriş üçün lazım olan mühiti əldə edəcək prosesə keçiş qarşımıza çıxdı. 2 Đnkişaf etmiş ölkələrdə istehsalın qloballaşması ilə sənaye cəmiyyəti, yerini informasiya cəmiyyətinə bıraxmaqdadır. Beləliklə, qloballaşma prosesində emalat sektorunun önəmi azaltırkən bankçılıq və sığortacılıq, finansman kimi xidmət sektorunun önəmi artmaqdadır. Đnkişaf etmiş ölkələrin sənaye cəmiyyətindən informasəya cəmiyyətinə keçişi, bu ölkələrin müvəffəqiyyətsizliyi deyil, əksənə iqtisadi inkişaf prosesində təbii bir xüsusəyyətidir. Đmalat sektorundan ortaya çıxan boşluq isə, inkişaf etməkdə olan ölkələr tərifindən doldurulmaqdadır. Nəticə etibarı ilə qloballaşma pro- 2 Ramiz MEHDĐYEV, Azerbaycan -Küreselleşmenin Talepleri, Da Yayıncılık, Đstanbul, 2005, s

400 Caucasus and Central Asia in the Globalization Process sesinin ortaya qoyduğu dəyşmə hər iki ölkə qrupu da fayda əldə etməkdədir. 3 Qloballaşmaya təkan verən amilləri aşağıdakı kimi saymaq mümkündür. 4 Təkmilləşən nəqliyyat və informasiya texnologiyaları Đdxal edilən əmtəə və xidmətlərə artan tələb Đdxal kvotaları və beynəlxalq ticarət maneələrinin azalması Maliyyə müəssisələrində zəyifləyən qaydalar Müqayisəli məsrəf üstünlüyü 2. Sənayedə Qloballaşmanın səbəbləri Sənayenin inkişafı, firmaları yeni bazar arayışına yönləndirmiş, rəqabətdə üstünlük əldə etmək üçün daha ucuz resusrsları əldə etməyə istiqamətləndirmiş və bunun nəticəsi olaraq qloballaşmanı sürətləndirmişdir. Qlobal sahədə rəqabət etməyə başlayan firmaların öz strategiyala yenidən gözdən keçirməsinə və daha qlobal düşünməyə vadar etmişdir. Bu gün dünyada istehsalatın yarısından çoxunun beynəlxalq firmalar tərəfindən istehsal olunduğu təxmin edilməktədir. 5 Qloballaşmanın iqtisadi aspekti özünü beynəlxalq ticarətin(mal və xidmətlərin sərbəst dolaşımı), beynəlxalq maliyyə kapitalı hərəkətlərinin və beynəlxalq istehsalın sərbəstləşməsi kimi üç əsas sahədə göstərməkdədir. Đstehsalın qloballaşması da özünü üç sahədə göstərməkdədir: 6 Birbaşa xarici investisiyalar; Əməyin sərbəst hərəkəti (mobillik); Bilginin qloballaşması. Qloballaşma nəticəsində milli iqtisadiyyatlar arası qarşılıqlı mal, kapital, əmək hərəkətləri meydana gəldi. Bu dövrədə ölkələrarası dəyişmə (exchange) var idi. Qloballaşma prosesində isə qlobal istehsal ortaya çıxmışdır. Qlobal bazar istiqamətində meydana gələn qlobal istehsal, təşkilatı fərqli ölkələrdəki hissələrdən meydana gələn bir sistemdir. 7 Firmaları qloballaşmaya itən səbəblərdən bəziləri aşağıdakı kimidir. 8 3 C.C.Aktan ve H.Şen, Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye, TOSYÖV Yayınları, Ankara, Lee.J. KRAJEWSKI, Larry P. RITZMAN, Manoj K. MALHOTRA, Operations Management: Processes and Value Chains, Prentice Hall, New Jersey, 2007, s.14 5 Bülent KOBU, Üretim Yönetimi, Avcıol Basım Yayın,11.baskı, Đstanbul, 2003, 57 6 Natiq SABĐROĞLU, Qloballaşma və Xarici Đnvestisiyalar, Bakı, 2006, 98 7 Đsmail GÖKAL, Globalleşme, T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı Yayınları, Jay HEIZER, Barry RENDER, Operations Management, Prentice Hall, New Jersey, 2006, s Maya dəyərlərini azaltma-beynəlmiləl araşdırmalar nəticəsində istehsalın maya dəyərinin daha aşağı səviyyədə əldə etmək mümkündür. Xüsusiylə maaşı daha aşağı olan ölkələrdə iş yeri açması səbəbi ilə firmalara rəqabətdə böyük üstünlüklər qazandırır. Başqa ölkələrdə vergi və tariflərin aşağı olma amili də şirkətləri xaricə kapital qoymaya ürəkləndirir. Meksikada sərbəst ticarət zonasında vergilər sadəcə Meksikalı işçilər tərəfindən meydana gətirilən əlavə dəyər maliyəti üzərindən alınır. Yəni bu zonaya gətirilən 100 dollarlıq bir məhsula 20 dollarlıq işçilik əlavə olunursa sadəcə əlavə olunan dəyər üzərindən vergi alınır. Ümumiyyətlə beynəlxalq ticari sazişlər də şirkətlərin xaricdəki istehsalın maya dəyərinin düşürülməsinə səbəb olur. Bunlara WTO (Ümumdünya Ticarət Təşkilatı-ÜTT), NAFTA, (Şimali Amerika Sərbəst Ticarət Aliyansı) və Avropa birliyi kimi ticari anlaşmaları misal çakmək olar. Dünya Ticarət Təşkilatı sayəsində 1940`cı illərdə 40% olan tariflər bu günlərdə 4% qədər aşağı düşmüşdür. 2. Təchizat zəncirini təkmilləşdirmə- Firmalar nadir resursları əldə eləmək üçün fabrikləri resursların yerləşdiyi ölkələrdə açaraq təchizat zəncirini təkmilləşdirirlər. Bunlar mütəxəssis, xammal vəya işçilər ola bilər. Çində iş gücünün ucuz olması bu ölkədə açılan iş yerlərinin sayını artırmışdır. Bu sayədə `lərlə işçinin çalışdığı böyük fabriklərdə iş gücünün maya dəyərində önəmli ölçüdə azalmalar meydana gələcəkdir. Müassir avtomobil dizaynlarının mütəxəssislər tərəfindən təmin edilməsi üçün dünyanın hər tərəfindəki avtobobil dizayn studiyaları Kaliforniyanın cənubuna miqrasiya etməkdədirlər. 3. Daha yaxşı xidmət və məhsul əldə etmə- Hər bir ölkənin özünə məxsus mədəniyyəti, tələbi və ehtiyacı olduğuna görə müştərilərə onların ehtiyaclarına daha yaxşı cavab verə bilmək üçün məhsulun mövcud ölkədə istehsal edilməsi zərurət halını almışdır. Məhsulun müştəriyə zamanında çatdırıla bəlməsi üçün daxili bazarda fabriklərin yerləşməsi də beynəlxalq qloballaşmanın bir başqa səbəbidir. 4. Bazarları anlama- Qlobal əməliyyatlarda yeni məhsul və xidmətlərdə fürsətlərdən istifadə edə bilmək üçün firmaların xarici müştərilər, rəqib firmalar və təchəzatcilar ilə qarşılılqlı əlaqələri labüddür. Xarici bazalara çıxmanın başqa səbəblərindən biri də əmtəə həyat mərhələlərini (life cycle) uzatmaqdır. Bəzən əmtəə inkişaf etmiş ölkədə yetişkinlik dövrəsini yaşarkən daha az inkişaf etmiş ölkələrdə inkişaf dövrəsini yaşaya bilər. 5. Əməliyyatları vəya istehsalı təkmilləşdirməyi öyrənmə- Firmalar özlərini ancaq yeni fikirlərə 880

401 II International Congress qapılarını açıq tutduqları zaman rəqabət bazarında ayaqda qala bilər və müştərilərini itirməz. Qloballaşma nəticəsində firmaların qarşılıqlı olaraq istehsalın və əməliyyatların təkmilləşməsində birbirindən yeni üsullar öyrənmişlər. General Motor firması istehsal əməliyyatlarını təkmilləşdirmək üçün Yaponlar ilə bərabər işləmişdir. 6. Golabal istedadları cəlb eləmək və saxlama- Qlobal şirkətlər bu sayədə dünyadan istedadları özlərinə cəlb etməktədirlər. Şüphəsiz ki firmaların bütün funksional sahələrində təcrübəli insanlara ehtiyac vardır. 3. Qlobal Đstehsal Strategiyaları Bir firmanın qlobal arenada özünə yer tapa biləcəyi dörd təməl kateqoriya mövcuddur. Bunlar, lokal, beynəlxalq, çoxmillətli və qlobal dövrələrdir. Lokal bir firma sadəcə öz ölkəsinin sərhədləri içərisində fəaliyyət göstərirkən, beynəlxalq (vəya beynəlmiləl) firma (international corporations) istehsal mərkəzi bir tək ölkədə yerləşmək şərtilə fərqli ölkələrlə ticarət münasibətlərində olan firmanı ifadə edər. Çoxmillətli firmalar birdən çox ölkədə ticarət və istehsal fəaliyyəti mövcud olan firmalar; qlobal firmalar (transmilli, millət-ötəsi transnational corporations-tnc) isə, bütün dünyanı bir iş sahəsi olaraq görən firmalar olaraq tərif edilməkdədir. 9 IBM çoxmillətli firmalara misal verilə bilər, beləki o ABŞ`ye 50 və daha çox ölkədən elektron tərkib hissəsini idxal edir, 130 və daha çox ölkəyə ixrac edir, 45 ölkədə fabriki var və satış və mənfəətin yarısından çoxunu xaricdən əldə eləyir. Beynəlmiləl və çoxmillətli şirkətlərin ürətim müdürləri qlobal yaxınlaşmada dörd istehsal strategiyalarından birini istifadə etməkdədirlər. Bunlar Beynəlmiləl, Çoxvətənli, Qlobal, Transmilli strategiyalardır. 10 Beynəlmiləl strategiya (Internatioanal strategy) - Beynəlmiləl strtaegiya qlobal sahəyə girmək üçün ixracat və lisenziyadan istifadə edir. Diaqramdan görüldüyü kimi (diaqram-1) beynəlmiləl strategiya en az üstünlüyü olan strategiyadır. Məhsulu öz ölkəsindən göndərdiyi üçün qarşılıq verebilərliyi aşağıdır. Yəni bazarlara uzaq olduğu üçün qiymət üstünlüyü də aşağıdır. Buna baxmayaraq mövcud istehsal əməliyyatlarında az bir dəyişiklik və lizenziya sazişlərində lisenziya verənin riskdən uzaq qalması kimi amillərə görə bu strategiya adətən ən asanıdır. 9 Natiq SABĐROĞLU, Qloballaşma və Xarici Đnvestisiyalar, Bakı, 2006, s. 10 Jay HEIZER, Barry RENDER, Operations Management, Prentice Hall, New Jersey, 2006, s.43 Çoxvətənli strategiya (Multidomestic strategy) - Çoxvətənli strategiya mərkəzdən idarə olunan və hər ölkəyə görə müstəqil istehsal siyasəti aparan şirkətlərdir. Bunlar adətən françayzinq, filialı vəya iş biriliyi şəklində asılılığı az olan firmalardır. Daxili bazarlara uyqun məhsul istehsal edirlər və bazarın istəyinə cavab vermə dərəcəsi yüksəkdir. Bununla birlikdə bu firmalarda o qədər də qiymət üstünlüyü yoxdur. McDonald`s kimi bir çox yemək istehsalcısı daxili bazarın dadına uyqun yemək əldə etmək üçün əsasən bu strategiyanı istifadə edir. Yaponiyada 2.000`dən çox McDonald`s restoranları var və bir nəsildən çoxdur ki bu ökədə mövcutdurlar və bunun yanında orta bir Yapon ailəsi McDonald`sın Yaponların ixtirası olduğunu düşünməktəsdir. Diaqram-1: Đstehsal strategiyaları Qlobal strategiya (Global strategy)- Qlobal strategiyanı qəbul edən firma fabrikləri öyrənən və standardartlaşmanı araşdıran yüksək dərəcədə mərkəziləşmiş idarə sisteminə malikdir. Bu strategiya mənimsəyən firmalar aşağı maya dəyəri üzərində durmaqdadırlar. Firma əgər daxili bazara cavab vermə dərəcəsini qaldırmaq istəyirsə bu strategiya onlara məsləhət görülmür. Transmilli strategiya (Transnational strategy)- Transmilli strategiya da iqtisadi miqyas və biliyi dərinləməsinə araşdırmaqla bərabər bazara cavab verə bilmə dərəcəsi üzərində də durur. Səlahiyyətlər sadəcə firmanın vətənində yox eyni zamanda təşkilatın olduğu bütün hər yerdə mövcuddur. Transmilli təsvirdə maddə, insanlar və fikirlərdə beynəlmiləl sərhədləri göz önünə alınır. Bu firmalar daha öncəki üç strategiyaların üstünlüklərini özündə cəmləşdirir. Bu firmaların hansı ölkənin firması olduğu önəmli deyil çünkü dünya miqyasında müstəqil şəbəkəyə sahibdirlər və bir sözlə onlar dünya firmaları olaraq düşünülə bilər. Transmilli firmada lokal səviyyədə önəmli fəaliyyətlər və idari işlər yaxın firmada mərkəziləşməyib, hər bir şöbə öz işində sərbəstdir. Nestle və Coca-Cola bu kimi strategiyalara uyqun firmalardır. Ana vətəni Đsveçrə olan Nestlenin əmlakının 95%`inə sahiblənilib, satışların 98%`ni ölkə 881