Ad Soylu Kökler Bir nesne ya da nitelik adý olan, ya da bir ilgi, bir duygu bildiren köklerdir. Örneðin

Transkript

1 - 1 3 Biçimbilim Biçimbilim bir dilin sözcük yapýlarýný, türetme yollarýný, çekim biçimlerini inceleyen dilbilgisi koludur. Her sözcüðün bir ses yapýsý ve bir de biçimi vardýr. Diller biçimbilim açýsýndan incelendiðinde, bazý diller için söylenecek fazla birþey bulunamazken Türkçe için söylenecek çok söz vardýr. Türkçe bir sözcük ele alýndýðýnda, ilk göze çarpan özelliði, ses kurallarýna uygunluðudur. Bunun ardýndan hece yapýsýnýn uygunluðu göze çarpar. Türkçe bitiþken bir dil olmasý nedeniyle bir sözcük kök ve eklerden oluþur. Köke gelecek eklerin eklenmesi iþleminde de geçerli kurallar vardýr. Tüm bu özellikler göz önüne alýndýðýnda, Türkçenin biçimbilimsel özellikleri konusunda söylenecek çok þeyin olduðu anlaþýlmaktadýr. Türkçede kullanýlan ekler dile çok geniþ bir sözcük türetme yeteneði kazandýrýr. Bu nedenle, Türkçeyi bilmek için ekleri bilmek gerektiðini söyleyen çok sayýda dil bilimciye rastlanýr.

2 2 - Biçimbilim 3.1 Kökler ve Ekler Türkçe bitiþken ya da diðer bir deyiþle eklemeli bir dildir. Türkçede ekler kökten sonra gelir ve sayýsýnda bir sýnýr yoktur. Eklerin sayýsýnda sýnýr olmamasý nedeniyle sözcük türetme açýsýndan oldukça üretken bir dildir. Öncelikle bitiþken bir dil oluþu, eklerin kabarýk sayýsý ve eklerin ulandýklarý sözcük çeþidine göre sözcüðe çok farklý anlamlar katabilmesi Türkçenin çözümlenmesini karmaþýklaþtýrmaktadýr. Ancak diðer yandan ona önemli bir esneklik ve zenginlik kazandýrmaktadýr. Sözcüklerde biçim yapýsý bakýmýndan iki birim bulunmaktadýr. Anlamlý birimler Anlamsýz veya görevli birimler Anlamlý Birimler Anlamlý birimler kök veya gövde olabilir. Kök, bir sözcüðün anlamý ve yapýsý bozulmadan, daha küçük parçalara ayrýlamayan kýsmýdýr. Kökler bir dilde önceden var olan sonradan uydurulmayan ses birlikleridir ve türetmenin temel taþlarýdýr. Öztürkçede, köklerin genellikle birer heceli olduðu bilinmektedir. Bununla birlikte günümüz Türkçesinde iki ve üç heceli kökler de bulunmaktadýr. Ancak üç heceli sözcüklerin sayýsý oldukça azdýr. Kökler anlamlarý bakýmýndan ad (isim) soylu ve eylem soylu olmak üzere iki temel sýnýfa ayrýlýrlar: Ad Soylu Kökler Bir nesne ya da nitelik adý olan, ya da bir ilgi, bir duygu bildiren köklerdir. Örneðin göl bir nesne adý, yeþil bir renk adý, güzel bir nitelik adý, sen bir ilgi adý, ah bir duygu bildirme adýdýr. Bir baþka deyiþle, ad kökleri; ad, sýfat, adýl, belirteç, ilgeç, baðlaç, ünlem gibi sözcüklerin kökleridir. Eylem Soylu Kökler Bir eylemin adý olan köklerdir. Geç- geçme eyleminin adý, beze- bezeme eyleminin adý, yýka- yýkama eyleminin adýdýr. Ad ve eylem köklerinin ortak özelikleri þunlardýr: Bir kök ya ad ya da eylem köküdür. Ad kökleri sözcük içinde ya da tek baþlarýna kullanýlabilirler. Eylem kökleri ise tek baþlarýna kullanýlamazlar.

3 3.1 Kökler ve Ekler - 3 Türkçede baþtaki hecenin yinelenmesi dýþýnda bütün kökler daima sözcük baþýnda bulunur, sözcük ortasýnda ya da sonunda bulunamazlar. Bileþik sözcüklerin her altsözcüðünün ayrý bir kökü olduðu unutulmamalýdýr. Ad kökleri genellikle bir nesnenin adý, eylem kökleri ise bir nesne ile oluþmuþ bir eylemin adýdýr. Bu yüzden, ad kökleri kendi baþlarýna eylem kökleri ise bir nesne ile bulunurlar Anlamsýz Birimler Anlamsýz birimler eklerdir. Bunlar sözcük türetmekte ya da sözcüklere durum, ilgi, nicelik, kip, zaman ve kiþi ile ilgili birer anlam katmakla görevli dilbilgisi öðeleridir. Dilbilgisi açýklamalarýnda ekleri göstermek için, ekin çeþitli biçimleri arasýndan ünlü harfi yanlýzca e, i ve bu ek ünsüz harfle baþlýyorsa bu harfin hem yumuþak hem de sert ünsüzü varsa yumuþak olanýný söylemek ve yazmak gerekir. Ekler genellikle büyük ve küçük ünlü uyumuna uyarlar ve ses olaylarýna (sert ünsüzlerin yumuþamasý ve yumuþak ünsüzlerin sertleþmesi) duyarlýdýrlar. Bu nedenle ve ayrýca algoritmalarýn oluþturulmasýnda ve gerçekleþtirilmasinda bir esneklik ve kolaylýk saðlayacaðý görülerek bir gösterilim oluþturulmuþtur. Eklerde kullanýlan gösterimler aþaðýda açýklanmýþtýr: a veya e için c veya ç için d veya t için g veya k için A (Dar yuvarlak-alçak ünlü) C D G ý, i, u, üiçin H (Dar düz-yüksek ünlü) ý, i I yumuþamayan ç için yumuþamayan k için yumuþamayan t için Ç K T ( ) içerisindeki harf duruma göre kullanýlabilir ya da kullanýlmayabilir

4 4 - Biçimbilim 3.2 Sözcük Çeþitleri Yapý bakýmýndan sözcükler üçe ayrýlýr: Kök Durumundaki Sözcükler Parçalandýðýnda anlamý ve yapýsý bozulan bir ya da birkaç heceli sözcüklerdir. Dil,el, keþ, göz, sarý, ak, ben, kalk(mak), yat(mak), koþ(mak), aðaç, kadýn, çiçek, kelebek...vb. Türemiþ Sözcükler (Gövdeler) Ad kök ya da gövdelerine ad ya da eylem kök veya gövdelerinden yapým ekleriyle üretilmiþ sözcüklerdir. Birlik, birey, birli, birden, birer, bireysel, biricik, birik(mek), birikinti, birim, birinci, birleþ(mek), birleþim, birlikte, çalýþtýr(mak), çalýþýl(mak), çalýþtýrýl(mak), çalýþkan, kunduracý, kunduracýlýk...vb. Birleþik Sözcükler Ýki ya da daha çok sözcüðün birleþip kaynaþmasýndan oluþan yeni anlamdaki sözcüklerdir. Aðaç/kakan, imam/bayýldý, haným/eli, Çanak/kale, beþ/býyýk, bir/takým, yüz/baþý, açýk/göz, hiç/biri, Afyon/kara/hisar...vb. Anlam bakýmýndan sözcükler bir takým bölümlere ayrýlýr: Amlam bakýmýndan sözcük çeþitleri þunlardýr: adlar, sýfatlar, adýllar, belirteçler, ilgeçler, baðlaçlar, ünlemler, eylemler. Türkçede bulunan sözcükler öncelikle ad soylu ve eylem soylu olarak ikiye ayrýlýrlar. Ad soylular kendi içinde yedi türe bölünürler. Ad soylular Ad Sýfat Adýl Belirteç Ýlgeç Baðlaç Ünlem Eylem soylular Eylem

5 3.3 Adlar Adlar Varlýklarý ya da eylemleri bildiren sözcüðe ad ya da isim denir. Sokak, bulut, düþünce, Osman, Ayþe birer varlýk adý, uyumak, gülüþ, anlatma ise birer eylem adýdýr. Adlar çeþitli açýlardan bazý kümelere ayrýlabilir. Varlýklara veriliþlerine göre adlar özel ad ve cins ad olarak ikiye ayrýlýrlar. Özel ad Bir tek varlýða, bir tek kavrama verilmiþ olan addýr. Ýnsan adlarý ve unvanlar ile yer adlarý özel adlarý oluþturur. Göztepe, Asya, Çalýkuþu, Türkiye, Hünkar Suyu, Büyük Millet Meclisi...vb. Cins ad Ayný cinsten varlýklar ve kavramlara verilen ortak adýdýr. Kuþ, aðaç, yemiþ, yaprak, insan, hayvan, baþ, ruh, zeka, serçe, kartal, pençe, kanat birer cins dir. Varlýklarýn oluþlarýna göre isimler soyut ve somut ad olarak ikiye ayrýlýrlar. Somut ad Nesne durumundaki kavramlara verilen addýr. Koku, soluk, renk, bitki, Ankara, çiçek, aðaç, ot, toprak, rüzgar..vb. Soyut ad Nesne durumunda bulunmayan ancak var oluþlarýný zihnimizde kavrayabildiðimiz kavramlara verilen addýr. Sevinç, anlayýþ, üzüntü, acý, çocukluk, cesaret, zeka, sevgi...vb. Varlýklarýn sayýlarýna göre adlar tekil ve çoðul ad olmak üzere ikiye ayrýlýr. Tekil ad Adýn tek varlýða ya da kavramý anlatan biçimidir. Kedi, çiçek, insan, sevinç, üzüntü, duygu, toprak...vb. Çoðul ad Adýn birden çok varlýðý ya da kavramý anlatan biçimidir. Kediler, çiçekler, insanlar, sevinçler, üzüntüler, duygular, topraklar...vb.

6 6 - Biçimbilim Topluluk adlarý Çoðul eki almadýklarý halde, birden çok birey ya da nesneden oluþan topluluðu belirtir. Sürü, dizi, takým, ordu, bölük..vb Olaðan durumlarda, özel adlar çoðul eki almazlar. Ancak çoðul eki aldýklarýnda, yakýnlýk veya benzerlik belirtir. Mehmetler, Ýsmet Ýnönüler.. vb Adýn Durumlarý Adlar tümce içinde görevlerine ve genellikle eylemle olan iliþkilerine göre; Yalýn durum (nominative) ev (y)h (i durumu - accusative : belirtme durumu) (y)a (e durumu - dative : yönelme durumu) -DA (de durumu - locative : bulunma durumu) -DAn (den durumu - ablative : uzaklaþma durumu) "-(n)hn" (in durumu - genetive : tamlayan durumu) evi eve evde evden çekim eklerinden birini alýrlar. Adlarýn bulunabilecekleri bu altý durumdan her birine adýn durumlarý denir. Yalýn durum, doðal olarak ek almaz; eylemi yapan ya da yapýlaný gösterir. Kim sorusuna yanýt olduðundan kim durumu olarak da adlandýrýlýr. Ali okula gitti Kitap kayýp oldu Ev yýkýldý Belirtme durumu, eylemden doðrudan etkilenme ve ilgi durumunu yansýtýr. Kim ve neyi sorularýnýn yanýtýný oluþturduðundan, kimi durumu olarak da adlandýrýlýr. Okulu gördüm Kitabý buldum Evi göremiyorum Yönelme durumu, br nesneye yönelme ya da girme durumunu belirtir. Kime ve nereye sorularýnýn yanýtýdýr. Bu nedenle kime durumu olarak da bilinir. Okula gittim Ali'ye gidiyorum Eve gidiyorum evin

7 3.3 Adlar - 7 Bulunma ya da kalma durumu olarak adladýrýlan durum, bir yerde bulunma ya da kalma durumunu gösterir. Nerede ve ne zaman sorularýnýn yanýtýdýr. Kimde durumu olarak da bilinir. Okulda kaldýk Akþam yedide gidiyorum Evde uyudum Uzaklaþma ya da çýkma durumu, uzaklaþýlan, ayrýlýnan ya da çýkýlan bir yeri gösterir. Nereden ve kimden sorusuna yanýt verir. Bu nedenle kimden durumu olarak da adlandýrýlýr. Okuldan geliyorum Ayþe'den ayrýldým Evden koþarak geldim Tamlayan durumu, bir adýn ilgili olma durumunu gösterir. Kimin ve neyin sorusuna yanýt verir. Kimin durumu olarak da anýlýr. Ayþe'nin evi güzeldir Okulun camýný kýrdýrlar Evin bacasý yýkýldý Eþitlik durumu belirten "ce" ekinin de, adlarýn durumu olarak yorumladýðýgörülmektedir. Ancak bu ekin kullanýmý, önce tanýtlan ekler kadar geçerli deðildir. Cansýzlara iliþkin adlar için kullanýlamaz. Bu ek nasýl sorusuna yanýt verir. Güzelce bir çocuk Hava bugün daha iyice Bence bu ders kolay Ad Durumlarýnda Ses Benzeþmesi Adlara durum ekleri eklenirken, Türkçenin ses uyum kurallarýna uyulur. Bir ünsüz ile biten cins adlar durum eklerini ünlüler uyumu ve ünsüzler benzeþmesine göre alýrlar. evi, avý, küpü, suçu eve, ava, küpe, suça evde, avda, küpte, suçta evden, avdan, küpten, suçtan evin, avýn, küpün, suçun Ünlü harfle biten cins adlar ise i ve e durumlarýnda (y) kaynaþtýrmasýný alýrlar.

8 8 - Biçimbilim iðneyi, tarlayý iðneye, tarlaya Ad Tamlamalarý Ýki ad arasýnda iyelik ilgisi kurmak amacýyla oluþturulan ad öbeklerine ad tamlamalarý denir. Ad tamlamalarý tanýmlayýcý öðe olan birinci öðeye tamlayan (belirten), ana öðeye yani ikinci öðeye tamlanan (belirtilen) denir. Pencerenin camý örneðinde, pencerenin tamlanan ve camý tamlayandýr. Ad tamlamalarý, belirtili ad tamlamalarý ve belirtisiz ad tamlamalarý olmak üzere ikiye ayrýlýr. Belirtili Ad Tamlamasý Belirtileni söz söyleyen ve dinleyence bilinen ve belirteni ile belirtileni arasýnda geçici bir ilgi bulunan tamlamalardýr. Bu tamlamalarda belirten -in eki ve belirtilen -i eki alýr. Her iki ek de ünlü uyumu ve ünsüzler benzeþmesine baðlý olarak ulanýr. kýzýn eldiveni, kuyu(n)un kova(s)ý, çocuðun bisikleti, kapý(n)ýn zili...vb. Belirtisiz Ad Tamlamasý Belirtileni söz söyleyen ve dinleyen tarafýndan belirli olmayan ve belirteni ile belirtileni arasýnda sürekli bir bað bulunan tamlamadýr. Belirten ek almaz ve belirtilen -i eki alýr. Bu ek de ses uyumu kurallarýna uygun olarak ulanýr. Ev duvarý, kapý zili, kuyu kova(s)ý, çocuk bisikleti, dað tepe(s)i...vb. Bir de zincirleme ad tamlamalarý bulunmaktadýr. Belirtileni ya da belirteni veya her ikisi ad tamlamasý olan ad tamlamalarýna zincirleme ad tamlamalarý denir. Dilbilgisi kitabý(n)ýn kabý, okulun bahçe kapý(s)ý, adamýn kýzkardeþi(n)in sokak elbise(s)i...vb Yapýlarýna Göre Adlar Adlar yapýlarýna göre üçe ayrýlýrlar. Kök Adlar Yapýlarý ve anlamlarý bozulmadan parçalanamayan bir ya da birkaç heceli adlardýr. Kuþ, taþ, göz, aðaç, gölge, çiçek, kelebek...vb. Dilimizde kök adlarýn çoðu tek hecelidir, bununla birlikte iki ya da daha çok heceli olanlar da vardýr.

9 3.4 Sýfatlar - 9 Türemiþ Adlar Ad ya da eylem kök ya da gövdelerine ya da yansýma sözcüklere bir takým yapým ekleri getirilerek yapýlan adlardýr. Bileþik Adlar Ýki ya da daha çok sözcüðün aralarýna bir ek ya da baðlaç giremeyecek kadar birleþip kaynaþmasýndan oluþan yeni anlamdaki addýr. Uzunköprü, Taþkasap, sivrisinek, tahtakurusu, dedikodu, balkabaðý...vb. 3.4 Sýfatlar Bir adý, nitelik, nicelik, yer ve sýra bakýmýndan niteleyen, belirten sözcüklere sýfat ya da ön ad denir. Mavi gök, beyaz bulutlar, birinci sýnýf, bir milyon insan, altýþar elma...vb. Sýfatlar niteleme ve belirtme sýfatlarý olarak temel iki kümeye ayrýlýrlar. Bu temel sýfat kümeleri kendi içlerinde alt kümelere ayrýlýrlar Niteleme Sýfatlarý Adlarý niteleyen sýfatlar bu kümeye girer. Temiz ev, uzun deðnek, kara toprak, süzgeçli bahçe kovasý, Büyük evin büyük kapýsý...vb. Verilen örneklerden de görüldüðü gibi, sýfatlar niteledikleri adlardan önce yer alýrlar. Niteleme sýfatlarý kendi içlerinde, Karþýlaþtýrma sýfatlarý Pekiþtirme sýfatlarý Küçültme sýfatlarý Unvan sýfatlarý olarak dört alt kümeye ayrýlýrlar Karþýlaþtýrma Sýfatlarý Varlýklarýn birbiriyle karþýlaþtýrýlmasýný saðlayan sýfatlardýr. Türkçede, karþýlaþtýrma için üç derece bulunmaktadýr: iyi, daha iyi ve en iyi. Güzel kýz, Ayþe kadar güzel kýz Daha güzel kýz, Ayþeden daha güzel kýz En güzel kýz

10 10 - Biçimbilim Pekiþtirme Sýfatlarý Bir adýn derecelendirilmesinde en üst düzeyi vurgulamak için kullanýlan sýfat türüdür. Var olan sýfatlardan, kurallara uygun olarak türetilirler. Pekiþtirme sýfatý türetilirken, asýl sýfatýn önüne m, p, r, s ünsüzü ile bitan bir hece eklenir: m p r s beyaz bembeyaz yeþil yemyeþil sýcak sýmsýcak acý apacý dar dapdar ýslak ýpýslak temiz tertemiz çýplak çýrçýplak mavi masmavi mor mosmor koca koskoca Küçültme Sýfatlarý Bir varlýðýn derecelendirilmesinde, küçültmeye gidilmesi durumunda kullanýlan sýfatlardýr. Bu sýfatlar, var olan sýfatlara eklenen eklerle oluþturulurlar: Küçültme ekleri þunlardýr: - ca : -ca, -ce -chk -HmsH -HmtHrak : -cýk, -cik, -cuk, -cük : -ýmsý, -imsi, -umsu : -ýmtýrak, -imtýrak, - umtýrak Küçültme ekleri kullanýlarak üretilmiþ sýfatlardan bazý örnekler aþaðýda verilmiþtir: ak : akca, mavi: mavice ufak : ufacýk, iri : iricik, kuru : kurucuk, küçük: büçücük sarý : sarýmsý, mavi : mavimsi, mor : morumsu sarý : sarýmtýrak, yeþil : yeþilimtýrak, mor : morumturak

11 3.4 Sýfatlar Unvan Sýfatlarý Birey adlarý önüne konulan, meslek, unvan ve saygý bildiren sýfatlardýr.unvan sýfatlarý, adlardan önce ve sonra gelebilirler. Bay Ahmet Sayýn Adalý Prof. Dr. A. Kaya Ahmet bey Ayþe haným Belirtme Sýfatlarý Adlarý göstererek, sayarak, sorarak belirten sýfatlardýr. Bu sýfatlar kendi içlerinde alt kümelere ayrýlýrlar: Ýþaret sýfatlarý Sayý sýfatlarý Belgisiz sýfatlar Soru sýfatlarý Ýþaret sýfatlarý Adlarý iþaret eden sýfatlardýr. Temelde, bu, þu ve o sözcüklerinden oluþur. Bu kalem, beriki adam, böyle iþ,öbür gün, öte taraf...vb Sayý sýfatlarý Adlarý nicelik açýsýndan niteleyen sýfatlardýr. Sayý sýfatlarý, asýl sayý sýfatlarý, sýra sayý sýfatlarý ve üleþtirme sayý sýfatlarý olarak sýnýflanýrlar. Asýl Sayý Sýfatlarý Sýra Sayý Sýfatlarý Kesir Sayý Sýfatlarý : on iki ay, yüz milyon lira, iki çocuk...vb. : birinci kat, altýncý ev, sonuncu aday,ilk gelen...vb. :yarým ekmek,çeyrek ekmek, yüzde elli pay,yarý yol...vb. Üleþtirme Sayý Sýfatlarý : birer portakal, iki yüzerlira,altýþar kalem, ikiþer bin lira...vb.

12 12 - Biçimbilim Belgisiz sýfatlar Adlarý kesin biçimde nitelemeyen sýfatlardýr. bazý insanlar, kimi yazarlar, birçok öðrenci, bir adam, çoðu görevli, baþka çözümler, bütün anneler...vb Soru sýfatlarý Adlarý soru açýsýdan niteleyen sýfatlardýr. kaç insan, hangi varlýk, nasýl kaðýt, ne kadar asker, neredeki ev, ne gün...vb Sýfat Tamlamalarý Sýfat tamlamasý bir adla bir sýfattan oluþan takýmdýr. Bazý insanlar, altýncý ev, evdeki saat, on iki öðrenci, hangi iþ... gibi Yapýlarýna Göre Sýfatlar Yapýlarýna göre sýfatlar üçe ayrýlýr: Basit sýfatlar Türemiþ sýfatlar Bileþik sýfatlar Basit Sýfatlar Yapýsý ve anlamý bozulmadan parçalanamayan bir ya da birkaç heceli sýfatlardýr. Bol ýþýk, kara tahta, yumuþak huy, sert buðday, dar yol...vb. Türemiþ Sýfatlar Ad veya eylem kök ve gövdelerine yapým ekleri ulanarak yapýlan sýfatlardýr. Addan türetilmiþ sýfatlar: Askerce selam, boyacý iþçi, evcil hayvan, tavada yumurta, kýrçýl sakal, candan arkadaþ, kocaman ev Eylemden türetilmiþ sýfatlar: duyulmadýk söz, ödünç para, kýzgýn kapak, kesici silah, buruþuk yüz, dökme demir, geçmiþ günler, görünmez kaza...vb.

13 3.5 Adýllar - 13 Bileþik Sýfatlar Canciðer arkadaþ, camgöz ihtiyar, çenebaz çocuk, uluslararasý gerginlik, vurdumduymaz adam, baþýbozuk kalabalýk...vb. 3.5 Adýllar Tümcelerde gerektikçe adlarýn yerini tutan onlara elçilik eden sözcüklere adýl denir. Ben, siz, kim, bu...vb. Adlar varlýklarý tanýmlayan sözcüklerdir, adýllar ise varlýklarýn adý deðil o adlara geçici olarak elçilik eden, onlarýn yerini tutan sözcüklerdir. Adýllarýn kendi baþlarýna anlamlarý yoktur, tümcelerin dýþýnda hiçbir kavramý doðrudan doðruya vermezler. Adýl hangi ismin yerini tutuyorsa anlamý o adla ilgisi sýrasýnda belirir, kavranýr. Adýllar dört kümeye ayrýlýr: Kiþi Adýllarý : ben,siz,sen,siz,o,onlar,kendi. Ýþaret Adýllarý :bu, þu, o, bunlar, þunlar, onlar, bura (bu ara), ora (o ara), þura (þu ara), buracýk, þuracýk, oracýk. Soru Adýllarý : kim, kaçý, kaçýmýz, kaçýnýz, hangisi, hangileri, hangimiz, hanginiz,ne. Dönüþlü Adýllar : Kemdim, kendin, kendisi, kendimiz, kendiniz, kendileri Belgisiz Adýllar: herkes, kimse, biri, hepsi, birtakýmý, baþkasý, bazýsý, bazýlarý, herbirimiz, kimisi, kimileri, birkaçý, her birimiz, her biri, birçoðu...vb Ek Durumundaki Adýllar Ýyelik Adýllarý Belirtileni kiþi adýlý olan ad takýmlarýnda belirtilene ulanan ve o belirtilenin ben, sen, o, biz, siz, onlar dan biri ile ilgisi ve iliþkisi bulunduðunu anlatan eklerdir. Ýyelik ekleri þunlardýr: 1. tekil kiþi : -(H)m : ev-im, çanta-m tekil kiþi : -(H)n : iþ-in, iðne-n tekil kiþi : -(s)h : iðne-si, iþ-i çoðul kiþi : -(H)mHz : ev-imiz, sopa-mýz...

14 14 - Biçimbilim 2. çoðul kiþi : -(H)nHz : baþ-ýnýz, Çaký-nýz çoðul kiþi : -larh : ev-leri, okul-larý... Ýlgi Adýllarý Bir belirtili ad takýmýndan, kaldýrýlmýþ olan bir belirtilenle ilgisini göstermek üzere belirtilene ulanan -ki ekine denir. Elif in kitabý temizdir, Cem inki kirlidir, onlarýn evi ahþaptýr sizinki kagir. "ki"" eki ünlü uyumuna aykýrý olarak ulanýr. 3.6 Belirteçler Bir sýfatýn, bir eylemin ya da bir baþka belirtecin önüne gelerek onun anlamýný nitelik, nicelik, durum ve zaman bakýmýndan tanýmlayan sözcüðe belirteç denir. Bunlar tek baþlarýna ad olmalarýna karþýn sözcük kümesi içindeki iþlevlerine göre belirteç adýný alýrlar. Örneðin; Daha belirteç sýfat sýcak süt. Bakarak yazdý. belirteç eylem Belirteçler çekimsiz unsurlardýr. Ad olduklarý durumda çekim eki almalarýna karþýn, belirteç durumuna girince yanlýzca durum ve yer bildiren ekler alabilirler. Bu ekler ise eþitlik-benzerlik (equative), araç (instrumental), ve yön (directive) bildiren eklerdir. Bunlardan -ca, -cashna eþitlik, -n araç, -ra, -ArH yön ekleridir. Bu ekler ilgeç iþlevindedir ve çekim ekleri içinde belirteç yapým ekleri gibi görünürler. Kardeþçe atýþtýlar. Kýþýn gidecek. Dýþarý çýkmadý. Belirteçler özelikle eylemlerin anlamlarýný belirlemek için kullanýlýr. Bunun için belirteçlere eylemlerin sýfatýdýr denebilir. Belirteçler bu görevi yaparken yanýndaki tümce öðesine çekimsiz olarak doðrudan baðlanýrlar. Eðer belirteç özeliðindeki sözcükler eyleme sözü edilen ekler dýþýnda ek almadan baðlanmýþsa belirteç aksi halde ad öðesi olarak kalýr. Dýþarýya çýk. Ýleriye git. Bahçede gez. tümcelerindeki sözcükler ad öðeleridir.

15 3.6 Belirteçler Belirteçlerin Çeþitleri Belirteçlerin beþ türü bulunmaktadýr. Yer Belirteçleri Zaman Belirteçleri Durum Belirteçleri Azlýk Çokluk Belirteçleri Soru Belirteçleri Yer Belirteçleri Eylemin yönünü gösterirler. Yön ekleri ile adlardan türetilen bazý belirteçler de bu sýnýfa girer. ileri, içeri, dýþarý, beri, alt, yan, karþý, doðru, kadar yön belirteçleridir. Zaman Belirteçleri Bunlar çeþitli zaman adlardýr. Dün, yarýn, þimdi, gece, gündüz, er, geç, erken, demin, daha, akþam, sabah, artýk, sonra... zaman belirteçleridir. Araç eki -n eki ile yapýlan yazýn, kýþýn, güzün, ilkin sözcükleri ile önce sözcüðü de bu gruba girer. Belirteçler eþitlik, yön ve araç ekleri dýþýnda ek alamazlar ancak bazý hallerde bu kurala aykýrý olmasýna raðmen sözcüðün tümüyle belirteç olduðu görülmektedir. Örneðin; Sabahlarý uðrar. Akþamlarý gelir. Önceden almýþtý. tümcelerinde bu eklerin asýl fonksiyonlarýný kaybetmiþ ve kalýplaþmýþ olduklarýna dikkat edilmelidir. -dan beri ve -A kadar, da bir, yapýlarýyla da zaman belirteçleri oluþturulabilir. Dün geceden beri gelmedi. Akþama kadar uyudu. Haftada bir temizliyor. Arapça ve Farsçadan Türkçeye geçmiþ bir çok sözcük zaman belirteci olarak kullanýlmaktadýr. Örneðin, hep, henüz, hemen, derhal, nihayet... gibi. Durum Belirteçleri Tüm durum ve tavýr anlatan adlar bu gruba girdiði için sayýlarý çok fazladýr. Bunlarýn dýþýnda eþitlik ve araç ekleri alarak nasýllýk ve nicelik belirtme durumuna gelen adlar de durum belirteci olarak kullanýlýrlar. Ýyice inceledi. Çocukça düþünüyorsun.

16 16 - Biçimbilim Durum ve tavýr anlatan niteleme sýfatlarý da belirteç olarak kullanýlýr. Ýyi yaptý. Yavaþ geçti. Doðru yaz. Güzel giyin. O böyle düþünüyor. O öyle olmalý. Azlýk Çokluk Belirteçleri Bunlar miktar ve derece bildirirler. En, daha, pek az, çok, biraz, kadar... gibi sözcükler bu kümeye girer. Bunlar dýþýnda yabancý dillerden dilimize geçmiþ bazý azlýk çokluk ifade eden belirteçler vardýr. Fazla, gayet, fevkalade, harikulade bu tür sözcüklerdir. Soru Belirteçleri Bir eylemin, belirtecin veya sýfatýn anlamýný belirleyen, sýnýrlayan belirteçlerdir. Ne, nasýl, niçin, nereden, nice, hani, ne kadar bu kümeye giren sözcüklerdir. Sen buraya nereden düþtün? Niçin bizi aradýn? Buraya nasýl geldiniz? 3.7 Ýlgeçler Tümcede sözcük ya da sözcük öbekleri arasýnda ilgi kuran anlam ve görevi tümce içinde birlikte bulunduðu sözcüklerle beliren öðelere ilgeç denir. Karþý, kadar, için, yana, dolayý, ile, dek, deðin, gibi, üzere sözcükleri bu kümeye girerler. Baðlaçlarýn daha çok tümceleri birbirine baðlama görevinde bulunmasýna karþýn ilgeçler sadece sözcükler arasýnda ilgiler kurarlar, genel olarak baðlama görevinde bulunmazlar. Yine baðlaçlar sözcük kümesi oluþturmamalarýna karþýn ilgeçler sözcük kümeleri oluþtururlar. Örneðin ad ve adýllarla tamlama oluþtururlar, taþ gibi elma, gece kadar karanlýk kümelerinde olduðu gibi. Ýlgeçlere en yakýn sözcük çeþidi belirteçlerdir. Çünkü ilgeçler yükleme baðlandýklarýnda ilgeçlikten çýkýp belirteç olurlar. 3.8 Baðlaçlar Eþ görevli ya da birbirleri ile ilgili sözcük ya da sözcük kümelerini ya da tümceleri birbirine baðlayan öðelere baðlaç denir. ile, ancak, bile, oysa, oysaki, gerek.. gerek, çünkü, hatta, yani bu tür sözcüklerdir. Bazý ilgeç ve belirteçler baðlaç olarak kullanýlabilir.

17 3.9 Ünlemler Ünlemler Korku, sevinç, üzüntü, hasret, acýma, gibi duygularý ifade eden sesleniþleri karþýlayan veya doða taklidi sesleri yansýtmaya çalýþan sözcüklere ünlem denir. Ünlem tümcelerinin sonuna her zaman! iþareti konur. Aman!, Bire!, Eyvah!, Hey!, Ey!, Þýkýr þýkýr!, Vah!, Ah!, Yaþasýn!... gibi. Türkçede bu özelliðe sahip sözcüklerle kiþi adlarý, emir, dua kavramý taþýyan sözcükler de ünlem görevinde bulunabilir. Bu nedenle Türkçede ünlem olarak kullanýlan sözcükleri üç kümede toplayabiliriz : Doðrudan doðruya ünlem olarak kullanýlan sözcükler, Ay!, Of!, Ah!, Tüh!, Hey!, Haydi!, Kuçukuçu!, Eyvah!, Hiþt!..vb. Ünlem olmuþ sözcükler, Allah!, Hoppala!, Pes!, Alçaklar!, Nefis! Arkadaþlar!, Varol!, Dur!...vb. Yansýma sözcükler, Pist!, Tak!, Tuk!, Çat!, Pat!, Paldýr küldür!, Hav hav!...vb. Ünlemler ad cinsinden sözcükler olduklarýndan tümcede iyelik, çokluk gibi ad çekim eklerini de alýrlar, ahý, ahýný, vahlarý, oflarýnýn...gibi. Ünlemlerin tümcede belli bir yerde bulunma koþulu yoktur, tümcenin baþýnda, sonunda ya da tümce içinde herhangi bir yerde bulunabilirler. Ey aziz Ýstanbul! Býktým bu hayattan yahu! Onu öyle ah görmez olaydým! Ünlemler baþka sözcük yürlerinin görevlerini yüklenmezler. Ad, sýfat, belirteç ya da ilgeçlerin yerine kullanýlmazlar Eylemler Adlar, sýfatlar ve adýllar canlý ya da cansýz varlýklarý niteleyen ve belirten sözcüklerdir. Eylemler, varlýklarýn yaptýklarý iþleri zamana biçime ve kiþiye baðlayarak anlatan sözcüklerdir. Her eylem bulunduðu tümcenin temelidir. Her eylemde zaman, biçim ve kiþi kavramlarý kaynaþmýþ durumdadýr. Örneðin, döndürdüm eyleminde döndür- eylem gövdesi, -dü di li geçmiþ zaman eki, -m de 1.tekil kiþi ekidir. Eylemler, temel olarak; iþ oluþ hareket : yemek, içmek, okumak : doðmak, oluþmak, büyümek : koþmak, yüzmek, gelmek

18 18 - Biçimbilim bildirirler. durum : üzülmek, uyumak, korkmak Eylem Yapýsý Bir eylem kök ve ekten oluþur. Eylemsi ya da mastar, eylem kök ya da gövdelerinin -mek eki almýþ halidir. Gitmek, koþmak, selamlamak... gibi. Çoðu kez eylemsi eki - ile gösterilir. git-, otur-, okutabil-, düþeyaz-... gibi. Bu örneklerde görülen git, otur eylem köküdür. Eylem köküne yapým ekleri eklenebilir. Böylece eylem gövdeleri elde edilir. Örneðin yaz-, yazýl- (yazmak, yazýlmak) gibi. Türkçede eylem kökleri daha küçük parçalara bölünemez. Buna karþýn, eylem gövdeleri bölünebilir. Ayrýca eylem kökleri deðiþikliðe uðramaz Eylemlerde Kiþi Eylem kiþi ve zaman bilgisini içerir. Eylemlerde kiþi, eylemi gerçekleþtiren varlýktýr. Kiþi adýllarýnýn yerini tutmak için eylemlere gerekli ekler ünlü uyumuna uygun olarak ulanýr. Türkçede üç tip kiþi eki bulunmaktadýr. Kiþi ekleri Tablo-3.1 de verilmiþtir. Tablo-3.1: Kiþi Ekleri Kiþi 1. Eylem türü 2. Eylem türü 3. Eylem türü 4. Eylem türü 1. tekil -m -(y)hm -(y)hm (yok) 2. tekil -n -shn (yok) - 3. tekil shn 1. çoðul - -(y)hz -lhm (yok) 2. çoðul -nhz -shnhz (yok) -(y)hn / (y)hnhz 3. çoðul -IAr -lar (yok) -shnlar Eylem Kipleri Kip, eylem kök ve gövdelerinin zaman ve biçimlerine göre türlü eklerle girdikleri kalýplara denir. Geldi sözcüðünde gel- eylem kökü di li geçmiþ zaman eki alarak zaman kalýbýna dökülmüþtür. Türkçede bütüm eylemler iki ana kipte toplanmýþtýr. Bildirme Kipleri, bir eylemin yapýldýðýný, yapýlmakta olduðunu, yapýlacaðýný bildiren kiplerdir. Bildirme kipleri beþe ayrýlýr:

19 3.10 Eylemler di li geçmiþ zaman : -di eki ile gerçeklenir. 2. -miþ li geçmiþ zaman : -miþ eki ile gerçeklenir. 3. Þimdiki zaman : -(i)yor eki ile gerçeklenir. 4. Gelecek zaman : -ecek eki ile gerçeklenir. 5. Geniþ zaman : -(i)r eki ile gerçeklenir. Dilek Kipleri, istenilen ya da tasarlanýlan bir eylemi tanýmlayan kiplerdir. Bu kiplerde doðrudan zaman anlamý yoktur. Gereklilik kipi Ýstek kipi Dilek-koþul kipi Emir kipi : -meli eki ile gerçeklenir. : -e eki ile gerçeklenir. : -se, -sin ekleri ile gerçeklenir. : eki yoktur yalýn haldeki eylem emir kipindedir Eylemlerin Olumluluk ve Olumsuzluk Biçimi Ýþin yapýldýðýný anlatan eylemlere olumlu eylemler (gittim, gezdik, okuyalým...gibi), yapýlmadýðýný anlatan eylemlere olumsuz eylemler (gitmedim, gezmedik, okumayalým... gibi.) denir. Olumlu bir eylemi olumsuz yapmak için ünlüler uyumuna uygun olarak -me eki ulanýr Eylemlerin Soru Biçimi Eylemlerin yapýlýp yapýlmadýðýný soran biçimlerdir. Bir eylemin soru biçimi ünlü uyumuna uygun olarak mi ilgeciyle yapýlýr. mi ilgeci eylemden ayrý yazýlýr, ancak ünlü uyumuna uyar. Örneðin, -geldi mi?, yazacak mýsýnýz?, okuyalým mý?, görmüþler mi? Ek Eylem (Ana Yardýmcý Eylem) Yukarýda belirttiðimiz bütün kiplere bir eylem hariç tüm eylemler girer. Ek eylem ya da yardýmcý eylem denilen bu eylem ise sadece -di li geçmiþ zaman, -miþ li geçmiþ zaman ve koþul kipine girebilir. Bu eylem sözü edilen kiplerin ekleri ile birleþerek birleþik eylemlerin temelini oluþturur, öte yandan adlarý eylemleþtirerek ad tümcelerini ortaya çýkarýr. Bu eyleme birleþik eylem yapmaya yaradýðý için ana yardýmcý eylem adý verilir. Tek baþýna kullanýlamayan ek eylem yapým eki almadýðý için bu eylemden baþka bir eylem türetilemez. Ancak yanýna geldiði eylem ya da adlar sayesinde anlam kazanýr.

20 20 - Biçimbilim Ek Eylemin Þimdiki Zamaný Sözcüklerle ortaya çýkan bir çekim olmayýp birleþtiði adla birlikte ortaya çýkan bir çekimdir. Bu eylemin þimdiki zamanýna geniþ zaman da denebilir. sýnýfta-y-ým sýnýfta-sýn sýnýfta-dýr sýnýfta-y-ýz sýnýfta-sýnýz sýnýfta-dýrlar -Hm -shn -dhr -Hz -shnhz -dhrlar Ek Eylemin Di li Geçmiþ Zamaný i eylemine -di li geçmiþ zaman kipi eklenir. i-di-m, i-di-n, i-di, i-dik, i-di-niz, i-dir-ler Günümüzde ünsüz ile biten adlardan sonra bu zaman eki eklendiðinde asýl eylem düþürülür. Ses uyumu kurallarýna uyar. beyaz i-di / beyaz-dý, güzel i-di-n / güzel-di-n, kalýr -i-dým / kalýr-dým...gibi. Ünlü ile biten adlardan sonra ekleþme tam olmaz, bu durumda ek eylemin yerine y ünsüzü gelir. kara i-di / kara-y-dý, kötü i-di / kötü-y-dü gibi. Ek Eylemin Koþulu Diðer eylemlerden farklý deðildir. yorgun i-se-m yorgun i-se-n yorgun i-se yorgun i-se-k yorgun i-se-niz yorgun i-se-ler yorgun-sa-m yorgun-sa-n yorgun-sa yorgun-sa-k yorgun-sa-nýz yorgun-sa-lar Ek Eylemin Miþ li Geçmiþ Zamaný Diðer eylemlerde olduðu gibidir. (y)h-mhþ-hm (y)h-mhþ-shn hasta-y-mýþ-ým hasta-y-mýþ-sýn

21 3.10 Eylemler - 21 (y)h-mhþ (y)h-mhþ-hz (y)h-mhþ-shnhz (y)h-mhþ-lar hasta-y-mýþ hasta-y-mý-þýz hasta-y-mýþ-sý-nýz hasta-y-mýþ-lar Ek Eylemin Olumsuzu -ma, olumsuzluk eki ile yapýlmaz. Bunun yerine deðil ilgeci kullanýlýr. Olumsuzluk taþýyan bu ilgeç ek eylemin getirileceði ismin sonuna getirilir ve ilgeçten sonra da ek eylemin çekilmiþ þekli getirilir. güzel deðil i-miþ yorgun deðil i-se-niz korkak deðil-im güzel deðil-miþ yorgun deðil-se-niz Eylem Çatýsý Eylemlerin nesne ve öznelerine göre gösterdikleri özeliklere Eylem Çatýsý denir. Bu bakýmdan eylem çatýsýný iki kümede incelemek gerekmektedir. 1. Özneleri bakýmýndan eylemler, 2. Nesneleri bakýmýndan eylemler Özneleri Bakýmýndan Eylemler Eylemler özneleri bakýmýndan dört ayrý özelik gösterirler. Bu özeliklere göre eylemleri dört kümede toplamak olanaklýdýr. Etken Eylemler Bu kümeye giren eylemlerin belirli birer özneleri vardýr. Bu eylemlerin öznesi durumunda olan nesne veya varlýk belli bir iþ yapmaktadýr. Bahçeye çýkýnca seni gördü. Aðaçlar bahar gelince yeþerdi. Görme ve yeþerme iþini yapan özneler bellidir. Bu tür eylemler gerçek özne alýrlar.

22 22 - Biçimbilim Edilgen Eylemler Edilgen çatýlý eylemlerde eylemin gösterdiði iþi yapan deðil, ondan etkilenen bulunur, buna da sözde özne denir. Bu gruba giren eylemler -(H)l edilgenlik eki ve -ve eðer l ünsüzi ile bitiyorsa -(H)n dönüþlülük eki alarak türemiþlerdir. Araba uzaktan seç-il-iyor. Camlar temizle-n-di. Dönüþlü Eylemler Öznenin, eylemin karþýladýðý iþi kendi kendine yaptýðý veya yaptýðý iþten etkilendiði eylemlerdir. Eylemden eylem türeten eklerden asýl ek iþlevi iþteþlik olan -(H)þ eki, asýl dönüþlülük eki olan -(H)n eki ve edilgenlik eki olan -(H)l eki ile eylemlerden türetilirler. Elbisemi giy-in-dim. Kadýn tiyatroya giderken süsle-n-di. Mahmut yanýmda dik-il-di. Dönüþlü eylemlerin öznesi bellidir. Çünkü hareket ya da eylemin etkisi doðrudan ya da dolaylý olarak özneye yönelmektedir. Ýþteþ Eylemler Eylemin gösterdiði hareketin birden fazla özne tarafýndan birlikte veya karþýlýklý yapýldýðýný gösteren eylemlerdir. Eylemden eylem yapma eki olan -(H)þ eki ile türetilirler : sözl-eþ-, döv-üþ-. Onlar kaza yerine koþ-uþ-tular. Ýki çocuk döv-üþ-üyordu. Burada koþuþmak ve dövüþmek hareketleri bir kiþi tarafýndan deðil daha fazla kiþi tarafýndan ya birlikte ya da karþýlýklý yapýlmaktadýr. Bu nedenle bunlara Ýþteþ eylemler denir Nesnelerine Göre Eylemler Tümcede nesne alýp almamalarýna göre eylemler dörde ayrýlýrlar : Geçiþli eylemler Geçiþsiz eylemler Oldurgan eylemler Ettirgen eylemler

23 3.10 Eylemler - 23 Geçiþli Eylemler Tümcede nesne alan eylemlerdir. Tümcede neyi, kimi sorularýna cevap bulabilen eylemler geçiþlidir. Çocuk ödevlerini yaptý. O fikirlerini açýklayamamýþ. Nesne Nesne Geçiþsiz Eylemler Tümcede nesne almayan dolayýsý ile neyi, kimi sorularýna cevap alýnamayan eylemlerdir. Onlar bize doðru koþtular. Sen bütün bu yaptýklarýna utanacaksýn. Bazý eylemler hem geçiþli hem de geçiþsiz olabilmektedir. Bu nedenle eylemin geçiþli veya geçiþsiz olduðuna tümcedeki durumuna göre bakýlarak karar verilir. Parkta bir müddet dolaþtým. (geçiþsiz) Sergiyi uzun süre dolaþtým. (geçiþli) nesne Bahçeden geçti. (geçiþsiz) Bizi hýzla geçti. (geçiþli) nesne Oldurgan Eylemler Geçiþsiz durumdaki eylemler bazý ekler yardýmý ile geçiþli duruma getirilirse bunlara Oldurgan Eylemler adý verilir. Eylemleri oldurgan hale getiren ekler -(H)t, -(H)r, -dhr ekleridir. ak- geçiþsiz eyleminden ak-ý-t- oldurgan eylemi; piþ geçiþsiz eyleminden piþ-i-r- oldurgan eylemi; gül- geçiþsiz eyleminden gül-dür- oldurgan eylemi türetilebilir. Ettirgen Eylemler Geçiþli eylemlerin ekler yardýmý ile geçiþli duruma gelmiþ þekline Ettirgen eylem denir. Eylemi ettirgen hale getiren ekler -(H)t, -(H)r, -dhr(t) ekleridir. -dir eki ünlüler uymu ünsüzler benzeþmesine göre ulanýr.

24 24 - Biçimbilim eþ- geçiþli eyleminden eþ-tir- ettirgen eylemi; dinle- geçiþli eyleminden dinle-t- ettirgen eylemi; iç- geçiþli eyleminden iç-i-r- ettirgen eylemi türetilebilir. Ettirgenlik ekleri ardarda getirilerek ettirgenlik derecesi arttýrýlabilir. Genellikle en çok dördüncü dereceye kadar ettirgenlik anlamlýdýr. Tuvaletleri yýka-t-týr-dý. Öðrenciler koþuþ-tur-t-uldu Yapýlarýna Göre Eylemler Eylemler yapýlarýna göre üçe ayrýlýrlar. Kök Eylemler (Basit Eylemler) Anlamý ya da yapýsý bozulmadan parçalanamayan bir ya da birkaç heceli eylemlerdir. yaz-, koþ-, git-, çürü-, oku-... gibi. Türkçedeki kök eylemlerin çoðu bir hecelidir. Türemiþ Eylemler Ad ya da eylem kök ve gövdelerine türetme ekleri ulanarak yapýlan yeni anlamdaki eylemlerdir. Türemiþ eylemler baþlýca iki yolla türetilir: 1) Yansýmalardan ve ad kök ya da gövdelerinden eylem yapma: yaþ-a-, miyav-la-, haber-le-, deli-r-, önem-se-, mor-ar-...gibi. Ad kök ya da gövdelerinden eylem yapma türetme ekleri baþlýðýnda incelenecektir. 2) Eylem kök ya da gövdelerinden eylem yapma. ara-þtýr-, bil-in-, yut-ul-, anla-t-, kov-dur-, kaz-ý-, týk-a-, silk-ele-, dürt-ükle- gibi. Bileþik Eylemler Ýki ya da daha çok sözcüðün birleþip kaynaþmasýndan oluþan yeni anlamdaki eylemlerdir. Türkçede bileþik eylemler yapý, anlam ve yazým özelikleri açýsýndan dört kümeye ayrýlýr. Birinci Küme a) Yeterlik eylemleri: Temel eyleme istek eki olan -A ekinden sonra -bil- (= bir þey yapmak elinden gelmek) tasvir eylemi getirilerek yeterlik eyleminin olumlusu elde edilir. gül-e-bil-, koþ-a-bil-, aðlý-(y)a-bil-.

25 3.10 Eylemler - 25 Yeterlik eyleminin olumsuzu iki biçimde yapýlýr. Temel eyleme -eme kökleri eklenerek elde edilir. gel-eme-, koþ-ama-...gibi. Yeterlik eyleminin asýl olumsuz biçimi budur. Olumsuz temel eyleme -A ekinden sonra -bil tasvir eylemi getirilerek yapýlýr. gitme-(y)ebil-, gelme-(y)ebil-...gibi. (Temel Eylem: Bileþik eylemin baþýnda bulunan asýl eylem kök ya da gövdesine "temel eylem" denir. Temel eyleme bir renk bir görünüþ kazandýran eylemlere "tasvir eylemi" denir.) b) Tezlik eylemleri: Tezlik eyleminin olumlusu temel eyleme -(y)hver- (tahrik etmek, çabuklaþtýrmak, koþturmak, acele ettirmek) tasvir eyleminden oluþur. gel-iver-,al-ýver-,oku-(y)uver-...gibi. Temel eyleme tezlik eyleminin olumsuz hali -iver tasvir eyleminin olumsuzu olan -iverme ulanarak yapýlýr. gel-iverme-, yaz-ýverme-, koþ-uverme-... gibi. Tezlik eyleminin asýl olumsuz biçimi budur. Olumsuz temel eyleme tasvir eylemi ulanarak da olumsuz hali elde edilebilir. gelme-(y)iver-, alma-(y)ýver-, görme-(y)iver-... gibi. c) Sürerlik eylemleri: Sürerlik eylemleri temel eyleme -(y)(a)dur-, -(A)koy-, -(H)gel-, -git-, -gör-, -kal- tasvir eylemleri ulanarak yapýlýr. al-ýkoy-, çalýþ-adur-, çýk-agel-, don-akal-, sür-egel-, çek-egit-, kopar-agör-... gibi. Sürerlik eyleminin olumsuzu iki türlüdür. Temel eyleme -Hp eki ile -dur- yardýmcý eyleminin olumsuzu olan -durma- ulanarak yapýlýr. aðla-y-ýp durma-, gül-ü-p durma-, konuþ-u-p durma-,...gibi. Diðer yol ise temel eylemin olumsuzuna dur-, gör- tasvir eylemleri ulanarak yapýlýr. düþme-(y)edur-, ölme-(y)egör-, sürçme-(y)egör-,...gibi. d) Yaklaþma eylemleri: Temel eyleme istek eki olan -(y)a ekinden sonra -yaz- tasvir eylemi getirilerek yapýlýr. düþ-e-yaz-...gibi. Yaklaþma eyleminin olumsuzu yoktur. e) Beklenmezlik eylemleri: Temel eyleme -(y)acaðh eki ile tut- tasvir eylemi getirilerek yapýlýr. evlendir-eceði tut-, aðla-(y)acaðý tut-... gibi. Olumsuz biçimi temel eylemin olumsuzuna -tut- tasvir eylemi ulanarak yapýlýr. gitme-(y)eceði tut-, konuþma-(y)acaðý tut... gibi. f) Gerekseme eylemleri: Temel eyleme -AcAðH ya da -AsH eki ile gel- tasvir eylemi getirilerek yapýlýr. gör-eceði gel-, gör-esi gel-...gibi. Gerekseme eyleminin ve olumsuz biçimi temel eyleme gelme- tasvir eylemi getirilerek yapýlýr. gör-eceði gel-, gör-esi gel-...gibi. g) Yapmacýk eylemleri: Temel eyleme -memiþ görün-, -memiþ dur-, -memiþten gel -, -miþlikten gel-, -mezliðe vur-, -mezlikten gel-,

26 26 - Biçimbilim -miþliðe vur- getirilerek yapýlýr. anla-mamýþ görün-, duy-mamýþtan gel-, iþit-memiþlikten gel-, anla-mazlýða vur-, anla-mazlýktan gel-, gör-memiþliðe vur-... gibi. Yapmacýk eyleminin olumlusu vardýr olumsuzu yoktur. Ýkinci Küme Bir ortaç ile ol- yardýmcý eyleminden oluþmuþ bileþik eylemlerdir. a) Baþlama eylemleri: Geniþ zamanýn olumlu ya da olumsuz üçüncü tekil kiþisine ol- yardýmcý eylemi ulanarak yapýlýr. gelir ol-, söyler ol-...gibi. Olumsuz temel eylemin olumsuz biçimi ile saðlanýr. gelmez ol-, söylemez ol-...gibi. b) Bitirme eylemleri: Miþli geçmiþ zamanýn üçüncü tekil kiþisine ol- bazen de bulun- yardýmcý eylemi ulanarak yapýlýr. bildirmemiþ ol-, yemiþ bul-...gibi. Bitirme eylemlerinin olumsuzu üç biçimdedir. Yardýmcý eylem olumsuzdur; görmüþ olmama-, yazmýþ olmama-... gibi. Temel eylem olumsuzdur; görmemiþ ol-, yazmamýþ ol-...gibi. Hem temel hem yardýmcý eylem olumsuzdur; görmemiþ olma-, yazmamýþ olma-...gibi. Bu son biçim biçimce olumsuzdur ancak anlamca olumludur. c) Davranma eylemleri: Gelecek zamanýn olumlu ya da olumsuz üçüncü tekil kiþisine ol- yardýmcý eylemi ulanarak yapýlýr. gelecek ol-, koþacak ol-...gibi. Davranma eylemlerinde olumsuzluk temel eylemin olumsuz biçimi ile saðlanýr. gitmeyecek ol-, kalkmayacak ol-...gibi. Üçüncü Küme Ýsim kök ya da gövdesinden bir sözcük ile et-, bul-, eyle-, kýl-, buyur-, ol- yardýmcý eylemlerinden biri ile oluþan bileþik eylemlerdir. iyi et-, yolcu et-, addet-, kaydol-, sabrol-, arz eyle-, emreyle-, dikkat buyur-, mecbur kýl-, son bul-, þifa bul-...gibi. Üçüncü grup bileþik eylemlerin yazýlýmýnda dikkat edilmesi gereken durum þudur. et-, eyle-, ol-, gibi yardýmcý eylemlerin baþýna gelerek bileþik eylem oluþturan tek heceli sözcükler sesçe bir deðiþmeye uðradýklarý zaman birleþik uðramadýklarý durumda ayrý yazýlýrlar: ad-(d)et-, his-(s)et-, hal-(l)et-, af-(f)eyle-, red-(d)et-, hükm-ol-, emr-et-, kayb-ol-, sabr-ol-, haps-eyle-, aks-et-...gibi. Görüldüðü gibi bu bileþik eylemleri kuran tek heceli sözcükler ikizlemeye ya da orta hece düþmesine uðramýþlardýr.

27 3.11 Ekler - 27 Dördüncü Küme Anlamca kaynaþmýþ bileþik eylemlerdir. hasta düþ-, göz at-, kafa tut-, aðýz ara-, boy ölçüþ-...gibi. Anlamca kaynaþmýþ bileþik eylemler ayrý yazýlýr Ekler Türkçe sondan eklemeli ve kurallý bir dildir. Kök sözcüklerin sonuna, yapým ve çekim ekleri istenildiði kadar ulanabilir. Ekler, yapým ve çekim eki olarak iki kümeye ayrýlýr. Yapým ekleri, köke eklendiklerinde farklý, sözcüðe yeni bir anlam kazandýrýlar. Yapým eki eklenmiþ sözcüðe gövde denir. Çekim ekleri ise, eklendikleri sözcüðe kiþi, zaman, soru, çoðul, olumsuzluk gibi kavramlar yükler. Türkçede ad soylu kök veya gövdenin sonuna tekillik, çoðulluk, bulunma, yönelme gibi hal ekleri, iyelik ekleri, eþitlik ekleri eklenebilir. Eylem soylu kök ve gövdenin sonuna zaman ekleri, kip ekleri (-ayým, -eyim, -se, -sa, -mek, -mak), þahýs ekleri, ilgi ekleri eklenir. Çekim eki denilen bu ekler kökün ya da gövdenin anlamýný deðiþtirmez, sadece ona iþlerlik katar. Besim Atalay gibi pek çok dilbilimci Türkçenin bir hecelik köklerden doðduðunu düþünmektedir [2]. Zamanla bu kök sözcüklere ekler getirilerek yeni sözcükler türetilmiþ; bunlarýn yerleþmesi ve kökenlerinin unutulmasýyla sanki bu sözcükler kendi baþlarýna kök sözcükmüþ gibi varsayýlmaya baþlanmýþtýr. Türkçede sözcüðün temel anlamýný veren kýsým kök ya da gövdedir. Yapým ekleri, bu sözcüðe yeni anlamlar kazandýrýr. Ancak temel kavram hiçbir zaman kaybolmaz. Bu nedenle, kök ya da gövdenin anlamýný bilen bir kiþi eklemelerle oluþturulmuþ yeni sözcüðün anlamýný kolayca bilebilir. Örneðin; göz, gözlük, gözlükçü, gözlükçülük bu örnekte olduðu gibi, göz kök sözcüðünün anlamýný bilen bir kiþi, lük ekiyle üretilen gözlüðün, göz organý için geliþtirilmiþ bir araç olduðunu, lükçü eki ele oluþturulan sözcüðün, gözlük iþiyle uðraþan bir kiþiyi ve lükçülük ekiyle oluþturulan sözlüðün, gözlük mesleði ile ilgilenen iþ kolunu anlattýðýný kolayca söyleyebilir. Bitiþken bir dil olan Türkçeye ve akraba dillere özgü olan bu özelliði baþka dil ailelelerinde görme olanaðý yoktur. Çekim ekleri, sözcüðe yeni anlam kazandýrmaz, kiþi, yer, yön, soru, olumluluk, olumsuzluk bilgileri ekler. Örneðin; evde, evden, seviyorum, sevmiyorum, seviyor mu?

28 28 - Biçimbilim Çekim Ekleri Sözcüklere durum, ilgi, nicelik, kip, zaman ve kiþi ile ilgili birer özelik katmakla görevli dilbilgisi öðeleridir. Çekim eklerinin ad soylu ve eylem soylu sözcüklere ulanýþlarý iki ayrý model uyarýnca gerçekleþir. Bu iki model çekim eklerinin ada mý yoksa eyleme mi ulandýðýna baðlý olarak eklerin hangi sýrayla uygulanabileceðini belirler. Buradan da anlaþýldýðý gibi bu ek örüntüsünün oluþturabileceði iki uç olasýlýk, sözcüðün incelenmesinde oldukça faydalý bilgiler saðlamaktadýr. Ad soylu ve eylem soylu sözcüklere eklenebilecek çekim eklerinin düzeni Tablo-3.2 ve Tablo-3.3'te gösterilmiþtir. Tablo-3.2: Ad Soylu Sözcüklere Eklenen Çekim Ekleri Ek Açýklama Örnek -lar çoðul kuþlar -(H)m 1. tekil kiþi iyelik kuþum -(H)mHz 1. çoðul kiþi iyelik kuþumuz -(H)n 2. tekil kiþi iyelik kuþun -(H)nHz 2. çoðul kiþi iyelik kuþunuz -(s)h 3. tekil kiþi iyelik kuþu -larh 3. çoðul kiþi iyelik kuþlarý -(y)h -i durum kuþu -nh -i durum (3.t.k.i ekinden sonra) kuþunu 0 yalýn durum kuþ -(n)hn tamlama kuþun -(y)a -e durum kuþa -na -e durum (3.t.k.i ekinden sonra) kuþuna -DA -de durum kuþta -nda -de durum (3.t.k.i ekinden sonra) kuþunda -Dan -den durum kuþtan -ndan -den durum (3.t.k.i ekinden sonra) kuþundan -(y)la araç/birliktelik kuþuyla -ki ilgi kuþtaki

29 3.11 Ekler - 29 Tablo-3.3: Eylem Soylu Sözcüklere Eklenen Çekim Ekleri Ek Açýklama Örnek -(y)ama gideme -ma olumsuzluk gitme -(H)r geniþ zaman gider -(A)r geniþ zaman gider -(H)yor þimdiki zaman gidiyor -DH di li geçmiþ zaman gitti -mhþ miþ li geçmiþ zaman gitmiþ -(y)acak gelecek zaman gidecek -(y)a istek gitmeyeydi -mali koþul gitmeli -sa -yabil -yama -yadur -yakal -yayaz -yagör -yagel -yakoy -(y)di -(y)mhþ -(y)sa Yapým Ekleri gitse gidebil gideme gidedur þaþakal düþeyaz yapagör duyagel alýkoy gitmiþti yapmýþmýþ gitmiþse Türkçe yapým ekleri açýsýndan çok zengindir. Yapým ekleri, eklendikleri sözcüðün anlamýný ve niteliðini deðiþtirler. Örneðin, Ad ad + ek ad eylem + ek eylem eylem + ek

30 30 - Biçimbilim Tablo-3.4: Ad türü köke yapým eki eklenerek yapýlan adlar ( 1 ) Ek Kök Sözcük Ek Kök Sözcük cý çýl cek cýk ca daþ ki leyin boya boyacý akýl akýllý lý yalan yalancý sis sisli ev evcil kum kumluk ben bencil lýk insan insanlýk ev evcek iki ikilik büyük büyücek beyaz beyazýmsý msý ev evcik bitki bitkimsi adam adamcýk beyaz beyazýmtýrak mtrak adam adamca ekþi ekþimtýrak ben bence bir birinci ncý ad adaþ iki ikinci çað çaðdaþ bir birer r sabah sabahki iki ikiþer dün dünkü çocuk çocuksu su sabah sabahleyin kadýn kadýnsý akþam akþamleyin sýz akýl akýlsýz Tablo-3.4: Ad türü köke yapým eki eklenerek yapýlan adlar ( 2 ) Ek Kök Sözcük Ek Kök Sözcük t tay öz özet iki ikiz iz göl gölet üç üçüz kurul Kurultay yargý Yargýtay

31 3.11 Ekler - 31 Tablo-3.5: Eylem türü köke yapým eki eklenerek yapýlan adlar ( 1 ) Ek Kök Sözcük Ek Kök Sözcük a doðmak doða ayýrmak ayýrcak ç dizmek dize çekmek çekiç içmek içecek dý uymak uydu acak almak alacak bilmek bilge ge alga çizmek çizelge dizmek dizge aðan durmak duraðan süzmek süzgeç gaç olmak olaðan yüzmek yüzgeç amak basmak basamak almak alýngan gan kaçmak kaçamak kaymak Kaygan an bakmak bakan çalmak çalgý gý yaratmak yaratan dolmak dolgu anak gelmek gelenek bilmek bilgin gýn olmak olanak yanmak yangýn öpmek öpücük gýt örmek örgüt cýk gülmek gülücük açmak açý ý anmak aný

32 32 - Biçimbilim Tablo-3.5: Eylem türü köke yapým eki eklenerek yapýlan adlar ( 2 ) Ek Kök Sözcük Ek Kök Sözcük ýcý akmak akýcý kýymak kýymýk mýk yakmak yakýcý kusmak kusmuk k kaçmak kaçak akmak akýn n kanmak konak dizmek dizin l çatmak çatal basmak basýnç nc kurmak kural gülmek gülünç m anlamak anlam dökmek döküntü ntý toplamak toplam söylemek söylenti ma asmak asma akmak akar r dolmak dolma dönmek döner m aca bilmek bilmece tutmak tutsak sak çekmek çekmece savmak savsak maç bulamak bulamaç açmak açýþ þ dönmek dönemeç satmak satýþ mak çakmak çakmak anmak anýt t ekmek ekmek kanmak kanýt man danýþmak danýþman baðlanmak baðlantý tý göçmek göçmen sallanmak sallantý mar yaðmak yaðmur maz çýkmak çýkmaz bitmek bitmez

33 3.11 Ekler - 33 Tablo-3.6: Eylem türü köke yapým eki eklenerek yapýlan eylemler Ek Kök Sözcük Ek Kök Sözcük akla ala ýmsa l n kazmak kazýklamak bitmek bitirmek r saymak sayýklamak yitmek yitirmek eþmek eþelemek bakmak bakýþmak þ kovmak kovalamak tanýmak tanýþmak anmak anýmsamak aðlamak aðlatmak t gülmek gülümsemek ödemek ödetmek duymak duyulmak yapmak yaptýrmak týr görmek görülmek dikmek diktirmek sevmek sevinmek emmek emzirmek zir soymak soyunmak Eklerin Diziliþi Türkçede kök veya gövdeye eklenen eklerin ekleniþ sýralarý da kurallýdýr. Ýsim soylu sözcüklere ulanan eklerin sýrasýlanýþ kuralý Þekil-3.1'de ve eylem soylu sözcüklere ulanan eklerin sýralanýþý Þekil-3.2'de gösterilmiþtir. Çoðul eki Ýyelik eki Durum eki Ýlgi eki Ýsim eylem eki Kök Masa + lar + ýmýz + da + ki + dir Þekil-3.1: Ýsim soylu sözcüklere ulanan eklerin sýralanýþ kuralý kip eki olumsuzluk eki asýl zaman eki soru eki Ikincil zaman eki þahýs eki Kök Git + ebil + me + miþ + mi + ydi + ler Þekil-3.2: Eylem soylu sözcüklere ulanan eklerin sýralanýþ kuralý